ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม  
อรรถกถาเล่มที่ ๙ ภาษาบาลีอักษรไทย ม.อ. (ปปญฺจ.๓)

                       ๖. อุปาลิวาทสุตฺตวณฺณนา
     [๕๖] เอวมฺเม สุตนฺติ อุปาลิวาทสุตฺตํ. ตตฺถ นาฬนฺทายนฺติ นาลนฺทาติ
เอวํนามเก นคเร ตํ นครํ โคจรคามํ กตฺวา. ปาวาริกมฺพวเนติ ทุสฺสปาวาริกเสฏฺฐิโน
อมฺพวเน. ตํ กิร ตสฺส อุยฺยานํ อโหสิ, โส ภควโต ธมฺมเทสนํ
สุตฺวา ภควติ ปสนฺโน ตสฺมึ อุยฺยาเน กุฏิเลณมณฺฑปาทิปฏิมณฺฑิตํ ภควโต
วิหารํ กตฺวา นิยฺยาเทสิ, โส วิหาโร ชีวกมฺพวนํ วิย ปาวาริกมฺพวนนฺเตว
สงฺขํ คโต. ตสฺมึ ปาวาริกมฺพวเน วิหรตีติ อตฺโถ. ทีฆตปสฺสีติ ทีฆตปตฺตา ๓-
เอวํลทฺธนามโก. ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโตติ ปิณฺฑปาตโต ปฏิกฺกนฺโต. สาสเน วิย
หิ ๔- พาหิรายตเน ปิณฺฑปาโตติ โวหาโร อตฺถีติ นตฺถิ.
     ปญฺญเปตีติ ทสฺเสติ ฐเปติ. ทณฺฑานิ ปญฺญเปตีติ อิทํ นิคนฺถสมเยน
ปุจฺฉนฺโต อาห. กายทณฺฑํ วจีทณฺฑํ มโนทณฺฑนฺติ เอตฺถ ปุริมทณฺฑทฺวยํ โถกํ ๕-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ          ฉ.ม. สูกรมํสนฺติ       ฉ.ม. ทีฆตฺตา
@ ฉ.ม. กึ  ปน                   ฉ.ม. เต
อจิตฺตกํ ปญฺญเปนฺติ. ยถา กิร วาเต วายนฺเต สาขา จลติ, อุทกํ จลติ, น
จ ตตฺถ จิตฺตํ อตฺถิ, เอวํ กายทณฺโฑปิ อจิตฺตโกว โหติ. ยถา จ วาเต
วายนฺเต ตาลปณฺณาทีนิ ๑- สทฺทํ กโรนฺติ, อุทกํ สทฺทํ กโรติ, ๒- น จ ตตฺถ
จิตฺตํ อตฺถิ, เอวํ วจีทณฺโฑปิ อจิตฺตโกว โหตีติ อิมํ ทณฺฑทฺวยํ อจิตฺตกํ
ปญฺญเปนฺติ. จิตฺตํ ปน มโนทณฺฑนฺติ ปญฺญเปนฺติ. อถสฺส ภควา วจนํ
ปติฏฺฐเปตุกาโม "กึ ปน ตปสฺสี"ติอาทิมาห.
     ตตฺถ กถาวตฺถุสฺมินฺติ เอตฺถ กถาเยว กถาวตฺถุ. กถายํ ปติฏฺฐเปสีติ
อตฺโถ. กสฺมา ปน ภควา เอวมกาสิ? ปสฺสติ หิ ภควา "อยํ อิมํ กถํ
อาทาย คนฺตฺวา อตฺตโน สตฺถุ มหานิคนฺถสฺส อาโรเจสฺสติ, ติสฺสญฺจ ปริสติ
อุปาลิ คหปติ นิสินฺโน, โส อิมํ กถํ สุตฺวา มม วาทํ อาโรเปตุํ อาคมิสฺสติ,
ตสฺสาหํ ธมฺมํ เทเสสฺสามิ, โส ติกฺขตฺตุํ สรณํ คมิสฺสติ, อถสฺส จตฺตาริ สจฺจานิ
ปกาสิสฺสามิ, โส สจฺจปฺปกาสนาวสาเน โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิสฺสติ, ปเรสํ
สงฺคหตฺถเมว หิ มยา ปารมิโย ปูริตา"ติ. อิมมตฺถํ ปสฺสนฺโต เอวมกาสิ.
     [๕๗] กมฺมานิ ปญฺญเปสีติ อิทํ นิคนฺโถ พุทฺธสมเยน ปุจฺฉนฺโต อาห. กายกมฺมํ
วจีกมฺมํ มโนกมฺมนฺติ เอตฺถ กายทฺวาเร อาทานคฺคหณมุญฺจนโจปนปฺปตฺตา ๓-
อฏฺฐกามาวจรกุสลเจตนา ทฺวาทสอกุสลเจตนาติ วีสติเจตนา กายกมฺมํ
นาม. กายทฺวาเร อาทานาทีนิ อปฺปตฺวา วจีทฺวาเร วจนเภทํ ปาปยมานา
อุปฺปนฺนา ตาเยว วีสติเจตนา วจีกมฺมํ นาม. อุภยทฺวาเร โจปนํ อปฺปตฺตา ๔-
มโนทฺวาเร อุปฺปนฺนา เอกูนตึสกุสลเจตนา มโนกมฺมํ นาม. อปิจ สงฺเขปโต
ติวิธํ กายทุจฺจริตํ กายกมฺมํ นาม, จตุพฺพิธํ วจีทุจฺจริตํ วจีกมฺมํ
นาม, ติวิธํ มโนทุจฺจริตํ มโนกมฺมํ นาม. อิมสฺมึ จ สุตฺเต กมฺมํ ธุรํ,
อนนฺตรสุตฺเต "จตฺตาริมานิ ปุณฺณ กมฺมานิ มยา สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา
ปเวทิตานี"ติ ๕- เอวํ อาคเตปิ เจตนา ธุรํ. ยตฺถ กตฺถจิ หิ ๖- ปวตฺตา เจตนา
"กณฺหํ กณฺหวิปากนฺ"ติอาทิเภทํ ลภติ. นิทฺเทสาวาเรปิสฺส ๗- "สพฺยาปชฺฌํ
@เชิงอรรถ:  สี. ตาลวณฺฏาทีนิ  ฉ.ม. อุทกานิ สทฺทํ กโรนฺติ  ม....ปุญฺจนโจปนปฺปตฺตา
@ ฉ.ม. อปฺปตฺวา  ม.ม. ๑๓/๘๑/๕๗ กุกฺกุรวติกสุตฺต
@ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ  ฉ.ม. นิทฺเทสวาเร จสฺส
กายสงฺขารํ อภิสงฺขโรตี"ติอาทินา นเยน สา วุตฺตาว. กายทฺวาเร ปวตฺตา ปน
อิธ กายกมฺมนฺติ อธิปฺเปตํ, วจีทฺวาเร ปวตฺตา วจีกมฺมํ, มโนทฺวาเร ปวตฺตา
มโนกมฺมํ. เตน วุตฺตํ "อิมสฺมึ สุตฺเต กมฺมํ ธุรํ, "อนนฺตรสุตฺเต เจตนา"ติ.
กมฺมํปิ หิ ภควา กมฺมนฺติ ปญฺญเปติ ยถา อิมสฺมึเยว สุตฺเต. เจตนาปิ, ๑- ยถาห
"เจตนาหํ ภิกฺขเว กมฺมํ วทามิ, เจตยิตฺวา กมฺมํ กโรตี"ติ. ๒- กสฺมา ปน
เจตนา กมฺมนฺติ วุตฺตา? เจตนามูลกตฺตา กมฺมสฺส.
     เอตฺถ จ อกุสลํ ปตฺวา กายกมฺมํ วจีกมฺมํ มหนฺตนฺติ วทนฺโต น
กิลมติ, กุสลํ ปตฺวา มโนกมฺมํ. ตถาหิ มาตุฆาตาทีนิ จตฺตาริ กมฺมานิ กาเยเนว
อุปกฺกมิตฺวา กาเยเนว กโรติ, นิรเย กปฺปฏฺฐิกํ สํฆเภทกมฺมํ วจีทฺวาเรน กโรติ.
เอวํ อกุสลํ ปตฺวา กายกมฺมํ วจีกมฺมํ มหนฺตนฺติ วทนฺโต น กิลมติ นาม.
เอกา ปน ฌานเจตนา จตุราสีติกปฺปสหสฺสานิ สคฺคสมฺปตฺตึ อาวหติ, เอกา
มคฺคเจตนา สพฺพํ อกุสลํ สมุคฺฆาเฏตฺวา อรหตฺตํ คณฺหาติ. เอวํ กุสลํ ปตฺวา
มโนกมฺมํ มหนฺตนฺติ วทนฺโต น กิลมติ นาม. อิมสฺมึ  ปน ฐาเน ภควา
อกุสลํ ปตฺวา มโนกมฺมํ มหาสาวชฺชํ วทมาโน นิยตมิจฺฉาทิฏฺฐึ สนฺธาย วทติ.
เตเนวาห "นาหํ ภิกฺขเว อญฺญํ เอกธมฺมํปิ สมนุปสฺสามิ, ยํ เอวํ มหาสาวชฺชํ,
ยถยิทํ ภิกฺขเว มิจฺฉาทิฏฺฐิ, มิจฺฉาทิฏฺฐิปรมานิ ภิกฺขเว วชฺชานี"ติ. ๓- อิทานิ
นิคนฺโถปิ ตถาคเตน คตมคฺคํ ปฏิปชฺชนฺโต กิญฺจิ อตฺถนิปฺผตฺตึ อปสฺสนฺโตปิ
"กึ ปนาวุโส โคตมา"ติอาทิมาห.
     [๕๘] พาลกิมิยาติ อุปาลิสฺส กิร พาลกคาโม ๔- นาม อตฺถิ, ตโต จ
ยํ คเหตฺวา ๕- คเหตฺวา มนุสฺสา อาคตา, โส "เอตฺถ คเณ อมฺหากํ สตฺถารํ
มหานิคนฺถํ ปสฺสิสฺสามา"ติ ตาย ปริสาย ปริวุโต ตตฺถ อคมาสิ. ตํ สนฺธาย
วุตฺตํ "พาลกิมิยา ปริสายา"ติ, พาลกคามวาสินิยาติ อตฺโถ. อุปาลิปฺปมุขายาติ
อุปาลิเชฏฺฐกาย. อปิจ พาลกิมิยาติ พาลวติยา พาลุสฺสนฺนายาติปิ อตฺโถ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เจตนมฺปิ  องฺ. ฉกฺก. ๒๒/๓๓๔(๖๓)/๔๖๔ มหาวคค,อภิ.กถา. ๓๗/๑๒๘๑/๔๒๒
@(สฺยา)  องฺ. เอกก. ๒๐/๓๑๐/๓๕ ตติยวคฺค  ฉ.ม. พาลกโลณวารคาโม  ฉ.ม. อายํ
อุปาลิปฺปมุขายาติ อุปาลิคหปติเยว ตตฺถ โถกํ สปฺปญฺโญ, โส เตสํ ๑- ปมุโข
เชฏฺฐโก. เตนาปิ วุตฺตํ "อุปาลิปฺปมุขายา"ติ. หนฺทาติ วจสายตฺเถ ๒- นิปาโต.
ฉโวติ ลามโก. โอฬาริกสฺสาติ มหนฺตสฺส. อุปนิธายาติ อุปนิกฺขิปิตฺวา. อิทํ
วุตฺตํ โหติ, กายทณฺฑสฺส สนฺติเก นิกฺขิปิตฺวา "อยํ นุ โข มหนฺโต, อยํ
มหนฺโต"ติ เอวํ โอโลกิยมาโน ฉโว มโนทณฺโฑ กึ โสภติ, กุโต โสภิสฺสติ,
น โสภติ, อุปนิกฺเขปมตฺตํปิ นปฺปโหตีติ ทีเปติ. สาธุ สาธุ ภนฺเต ตปสฺสีติ
ทีฆตปสฺสิสฺส สาธุการํ เทนฺโต ภนฺเตติ นาฏปุตฺตํ อาลปติ.
     [๖๐] น โข เม ตํ ภนฺเต รุจฺจตีติ ภนฺเต เอตํ มยฺหํ น  รุจฺจติ.
มายาวีติ มายากาโร. อาวฏฺฏนิมายนฺติ อาวฏฺเฏตฺวา คณฺหนมายํ. อาวฏฺเฏตีติ
อาวฏฺเฏตฺวา ปริกฺขิปิตฺวา คณฺหติ. คจฺฉ ตฺวํ คหปตีติ กสฺมา มหานิคนฺโถ
คหปตึ ยาวตติยํ ปหิณติเยว? ทีฆตปสฺสี ปน ปฏิพาหเตว? มหานิคนฺเถน หิ
ภควตา สทฺธึ เอกํ นครํ อุปนิสฺสาย วิหรนฺเตนปิ น ภควา ทิฏฺฐปุพฺโพ. โย
หิ สตฺถุวาทปฏิญฺโญ โหติ, โส ตํ ปฏิญฺญํ อปฺปหาย พุทฺธทสฺสเน อภพฺโพ.
ตสฺมา เอส พุทฺธทสฺสนสฺส อลทฺธปุพฺพตฺตา ทสพลสฺส ทสฺสนสมฺปตฺติญฺจ
นิยฺยานิกกถาภาวญฺจ อชานนฺโต ยาวตติยํ ปหิณเตว. ทีฆตปสฺสี ปน กาเลน
กาลํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ติฏฺฐติปิ นิสีทติปิ ปญฺหํปิ ปุจฺฉติ, โส ตถาคตสฺส
ทสฺสนสมฺปตฺตึปิ นิยฺยานิกกถาภาวํปิ ชานาติ. อถสฺส เอตทโหสิ "อยํ คหปติ-
ปณฺฑิโต สมณสฺส โคตมสฺส สนฺติกํ ๓- คนฺตฺวา ทสฺสเนปิ ปสีเทยฺย, นิยฺยานิกกถํ
สุตฺวาปิ ปสีเทยฺย. ตโต น ปุน อมฺหากํ สนฺติกํ อาคจฺเฉยฺยา"ติ. ตสฺมา
ยาวตติยํ ปฏิพาหเตว.
     อภิวาเทตฺวาติ วนฺทิตฺวา. ตถาคตํ หิ ทิสฺวา ปสนฺนาปิ อปฺปสนฺนาปิ
เยภุยฺเยน วนฺทนฺติเยว, อปฺปกา น วนฺทนฺติ. กสฺมา? อติอุจฺเจ หิ กุเล ชาโต
อคารํ อชฺฌาวสนฺโตปิ วนฺทิตพฺโพเยวาติ. อยํ ปน คหปติ ปสนฺนตฺตาว วนฺทิ,
ทสฺสเนเยว กิร ปสนฺโน. อาคมา นุ ขฺวิธาติ อาคมา นุ โข อิธ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ตสฺสา        สี. วจสานตฺเถ, ม.วจสายตฺเต      ฉ.ม. สนฺติเก
     [๖๑] สาธุ สาธุ ภนฺเต ตปสฺสีติ ทีฆตปสฺสิสฺส สาธุการํ เทนฺโต
ภนฺเตติ ภควนฺตํ อาลปติ. สจฺเจ ปติฏฺฐายาติ ถุสราสิมฺหิ อาโกฏิตขาณุโก วิย
อจลนฺโต วจีสจฺเจ ปติฏฺฐหิตฺวา. สิยา โนติ ภเวยฺย อมฺหากํ.
     [๖๒] อิธาติ อิมสฺมึ โลเก. อสฺสาติ ภเวยฺย. สีโตทกํ ปฏิกฺขิตฺโตติ
นิคนฺโถ สตฺตสญฺญาย สีโตทกํ ปฏิกฺขิปติ. ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. มโนสตฺตา
นาม เทวาติ มนมฺหิ สตฺตา ลคฺคา ลคฺคิตา. มโนปฏิพทฺโธติ ยสฺมา มนมฺหิ
ปฏิพนฺโธ หุตฺวา กาลํ กโรติ, ตสฺมา มโนสตฺเตสุ เทเวสุ อุปฺปชฺชตีติ ทสฺเสติ.
ตสฺส หิ จิตฺตชโรโค ๑- ภวิสฺสติ. เตนสฺส อุโณฺหทกํ ปิวิตุํ วา หตฺถปาทาทิ-
โธวนตฺถาย วา อตฺตปรสิญฺจนตฺถาย วา อุปเนตุํ น วฏฺฏติ, โรโค พลวตโร
โหติ. สีโตทกํ วฏฺฏติ, โรคํ วูปสเมติ. อยํ ปน อุโณฺหทกเมว ปฏิเสวติ, ตํ
อลภมาโน โอทนกญฺชิกํ ปฏิเสวติ. จิตฺเตนปิ ๒- สีโตทกํ ปาตุกาโม จ ปริภุญฺชิตุ-
กาโม จ โหติ. เตนสฺส มโนทณฺโฑ ตตฺเถว ภิชฺชติ. โส กายทณฺฑวจีทณฺฑํ
รกฺขามีติ สีโตทกํ ปาตุกาโม วา ปริภุญฺชิตุกาโม วา สีโตทกเมว เทถาติ วตฺตุํ
น สหติ. ๓- ตสฺส เอวํ รกฺขิตาปิ กายทณฺฑวจีทณฺฑา จุตึ วา ปฏิสนฺธึ วา
อากฑฺฒิตุํ น สกฺโกนฺติ. มโนทณฺโฑ ปน ภินฺโนปิ จุติมฺปิ ปฏิสนฺธิมฺปิ
อากฑฺฒติเยว. อิติ นํ ภควา ทุพฺพลา กายทณฺฑวจีทณฺฑา ฉวา ลามกา,
มโนทณฺโฑ ๔- พลวา มหนฺโตติ วทาเปสิ.
     ตสฺสปิ อุปาสกสฺส เอตทโหสิ "มุจฺฉาวเสน อสญฺญีภูตานญฺหิ สตฺตาหํปิ
อสฺสาสปสฺสาสา นปฺปวตฺตนฺติ, จิตฺตสนฺตติปวตฺติมตฺเตเนว ปน เต มตาติ น
วุจฺจนฺติ. ยทา เนสํ จิตฺตํ นปฺปวตฺตติ, ตทา `มตา เอเต นีหริตฺวา ฌาเปถาติ
วตฺตพฺพตํ อาปชฺชติ. กายทณฺโฑ นิรีโห อพฺยาปาโร, ตถา วจีทณฺโฑ. จิตฺเตเนว
ปน เตสํ จุติปิ ปฏิสนฺธิปิ โหติ. อิติปิ มโนทณฺโฑว มหนฺโต. ภิชฺชิตฺวาปิ
จุติปฏิสนฺธิอากฑฺฒนโต เอเสว มหนฺโต. อมฺหากํ ปน  มหานิคนฺถสฺส กถา
อนิยฺยานิกา"ติ สลฺลกฺเขสิ. ภควโต ปน วิจิตฺตานิ ปญฺหาปฏิภาณานิ โสตุกาโม
น ตาว อนุชานาติ.
@เชิงอรรถ:  ม. ปิตฺตชโรโค, ฉ. ปิตฺตชรโรโค          ฉ.ม. จิตฺเตน  ปน
@ ฉ.ม. วิสหติ                          ฉ.ม. มโนทณฺโฑว
     น โข เต สนฺธิยตีติ น โข เต ฆฏิยติ. ปุริเมน วา ปจฺฉิมนฺติ
"กายทณฺโฑ มหนฺโต"ติ อิมินา ปุริมวจเนน อิทานิ "มโนทณฺโฑ มหนฺโต"ติ อิทํ
วจนํ. ปจฺฉิเมน วา ปุริมนฺติ เตน วา ปจฺฉิเมน อทุํ ปุริมวจนํ น ฆฏิยติ.
     [๖๓] อิทานิสฺส ภควา อญฺญานิปิ การณานิ อาหรนฺโต "ตํ กึ
มญฺญสี"ติอาทิมาห. ตตฺถ จาตุยามสํวรสํวุโตติ น ปาณมติปาเปติ, น ปาณมติ-
ปาตยติ, น ปาณมติปาตยโต สมนุญฺโญ โหติ. น อทินฺนํ อาทิยติ, น อทินฺนํ
อาทิยาเปติ, น อทินฺนํ อาทิยโต สมนุญฺโญ โหติ. น มุสา ภณติ, น มุสา
ภณาเปติ, น มุสา ภณโต สมนุญฺโญ โหติ. น ภาวิตมาสึสติ, น ภาวิตมา-
สึสาเปติ, น ภาวิตมาสึสโต สมนุญฺโญ โหตีติ อิมินา จตุโกฏฺฐาเสน สํวเรน
สํวุโต. เอตฺถ จ ภาวิตนฺติ ปญฺจกามคุณา.
     สพฺพวาริวาริโตติ วาริตสพฺพอุทโก, ปฏิกฺขิตฺตสพฺพสีโตทโกติ อตฺโถ.
โส หิ สีโตทเก สตฺตสญฺญี โหติ, ตสฺมา ตํ น วลญฺเชติ. อถวา สพฺพวาริ-
วาริโตติ สพฺเพน ปาปวารเณน วาริตปาโป. สพฺพวาริยุตฺโตติ สพฺเพน ปาป-
วารเณน ยุตฺโต. สพฺพวาริธุโตติ สพฺเพน ปาปวารเณน ธุตปาโป. สพฺพวาริผุฏฺโฐติ
สพฺเพน ปาปวารเณน ผุโฏ. ขุทฺทเก ปาเณ สงฺฆาตํ อาปาเทตีติ ขุทฺทเก ปาเณ
วธํ อาปาเทติ. โส กิร เอกินฺทฺริยํ ปาณนฺติ ๑- ทฺวินฺทฺริยํ ปาณนฺติ ปญฺญเปติ.
สุกฺขทณฺฑกโปราณปณฺณสกฺขรกถลานิปิ ปาโณเตฺวว ปญฺญเปติ. ตตฺถ ขุทฺทกํ
อุทกพินฺทุํ ขุทฺทโก ปาโณ, มหนฺตํ มหนฺโตติ สญฺญี โหติ. ตํ สนฺธาเยตํ
วุตฺตํ. กิสฺมึ ปญฺญเปตีติ กตฺถ กตรสฺมึ โกฏฺฐาเส ปญฺญเปติ. มโนทณฺฑสฺมินฺติ
มโนทณฺฑโกฏฺฐาเส ภนฺเตติ. อยํ ปน อุปาสโก ภณนฺโตว สยํปิ สลฺลกฺเขติ ๒-
"อมฺหากํ มหานิคนฺโถ `อสญฺเจตนิกกมฺมํ อปฺปสาวชฺชํ, สญฺเจตนิกํ มหา-
สาวชฺชนฺ'ติ ปญฺญเปตฺวา เจตนํ มโนทณฺโฑติ ปญฺญเปติ, อนิยฺยานิกา เอตสฺส
กถา, ภควโตว นิยฺยานิกา"ติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปาณํ                   ฉ.ม. สลฺลกฺเขสิ
     [๖๔] อิทฺธาติ สมิทฺธา. ผีตาติ  อติสมิทฺธา สพฺพผาลิผุลฺลา วิย.
อากิณฺณมนุสฺสาติ ชนสมากุลา. ปาณาติ หตฺถิอสฺสาทโย ติรจฺฉานคตา เจว
อิตฺถีปุริสทารกาทโย มนุสฺสชาติกา จ. เอกมํสขลนฺติ เอกมํสราสึ. ปุญฺชนฺติ
ตสฺเสว เววจนํ. อิทฺธิมาติ อานุภาวสมฺปนฺโน. เจโตวสิปฺปตฺโตติ จิตฺเต
วสีภาวปฺปตฺโต. ภสฺมํ กริสฺสามีติ ฉาริกํ กริสฺสามิ. กิญฺหิ โสภติ เอกา
ฉวา นาฬนฺทาติ อิทํปิ ภณนฺโต โส คหปติ "กายปฺปโยเคน ปญฺญาสํปิ
มนุสฺสา เอกํ นาฬนฺทํ เอกมํสขลํ กาตุํ น สกฺโกติ, อิทฺธิมา ปน เอโก
เอเกเนว มโนปโทเสน ภสฺมํ กาตุํ สมตฺโถ. อมฺหากํ มหานิคนฺถสฺส กถา
อนิยฺยานิกา, ภควโตว กถา นิยฺยานิกา"ติ สลฺลกฺเขสิ.
     [๖๕] อรญฺญํ อรญฺญภูตนฺติ อคามกํ อรญฺญเมว หุตฺวา อรญฺญชาตํ.
อิสีนํ มโนปโทเสนาติ อิสีนํ อตฺถาย กเตน มโนปโทเสน. ตํ มโนปโทสํ
อสหมานาหิ เทวตาหิ ตานิ รฏฺฐานิ วินาสิตานิ. โลกิกา ปน อิสโย มนํ
ปโทเสตฺวา วินาสยึสูติ มญฺญนฺติ. ตสฺมา อิมสฺมึ โลกวาเท ฐตฺวาว อิทํ
วาทาโรปนํ กตนฺติ เวทิตพฺพํ.
     ตตฺถ ทณฺฑกีอรญฺญาทีนํ เอวํ อรญฺญภูตภาโว ชานิตพฺโพ:- สรภงฺค-
โพธิสตฺตสฺส ตาว ปริสาย อติเวปุลฺลตํ คตาย กิสวจฺโฉ นาม ตาปโส มหาสตฺตสฺส
อนฺเตวาสี วิเวกวาสํ ปตฺถยมาโน คณํ ปหาย โคธาวารีตีรโต กลิงฺครฏฺเฐ
ทณฺฑกีรญฺโญ กุมฺภปุรํ นาม นครํ อุปนิสฺสาย ราชุยฺยาเน วิเวกมนุพฺรูหยมาโน
วิหรติ. ตสฺส เสนาปติ อุปฏฺฐาโก โหติ. ตทา จ เอกา คณิกา รถํ อภิรุหิตฺวา
ปญฺจสตมาตุคามปริวารา ๑- นครํ อุปโสภยมานา วิจรติ. มหาชโน ตเมว
โอโลกยมาโน ปริวาเรตฺวา วิจรติ, นครวีถิโย นปฺปโหนฺติ. ราชา วาตปานํ
วิวริตฺวา ฐิโต ตํ ทิสฺวา กา เอสาติ ปุจฺฉิ. ตุมฺหากํ นครโสภินี เทวาติ.
โส อุสฺสุยฺยมาโน "กึ เอตาย โสภิตํ ๒- นครํ สยํ โสภิสฺสตี"ติ ตํ ฐานนฺตรํ
อจฺฉินฺทาเปสิ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปญฺจมาตุคามสตปริวารา        ม. โสภิตาย, ฉ. โสภติ
     สา ตโต ปฏฺฐาย เตน เตน ๑- สทฺธึ สนฺถวํ กตฺวา ฐานนฺตรํ ปริเยสมานา
เอกทิวสํ ราชุยฺยานํ ปวิสิตฺวา จงฺกมนโกฏิยํ อาลมฺพนผลกํ นิสฺสาย ปาสาณผลเก
นิสินฺนํ ตาปสํ ทิสฺวาว ๒- จินฺเตสิ "กิลิฏฺโฐ วตายํ ตาปโส อนญฺชิตามณฺฑิโต,
ทาฐิกาหิ ปรุฬฺหาหิ มุขํ ปิหิตํ. มสฺสุนา อุรํ ปิหิตํ อุโภ กจฺฉา ปรุฬฺหา"ติ.
อถสฺสา โทมนสฺสํ อุปฺปชฺชิ "อหํ เอเกน กิจฺเจน วิจรามิ, อยญฺจ เม กาลกณฺณิ
ทิฏฺโฐ, อุทกํ อาหรถ, อกฺขีนิ โธวิสฺสามี"ติ อุทกทนฺตกฏฺฐํ อาหราเปตฺวา ทนฺตกฏฺฐํ
ขาทิตฺวา ตาปสสฺส สรีเร ปิณฺฑปิณฺฑํ เขฬํ ปาเตตฺวา ทนฺตกฏฺฐํ ชฏามตฺถเก
ขิปิตฺวา มุขํ วิกฺขาเลตฺวา อุทกํ ตาปสสฺส มตฺถกสฺมึเยว สิญฺจิตฺวา "เยหิ เม
อกฺขีหิ กาลกณฺณิ ทิฏฺโฐ, ตานิ โธตานิ กลิปวาหิตา"ติ นิกฺขนฺตา.
     ตํทิวสญฺจ ราชา สตึ ปฏิลภิตฺวา "โภ กุหึ นครโสภินี"ติ ปุจฺฉิ.
อิมสฺมึเยว นคเร เทวาติ. ปกติฐานนฺตรเมวสฺส เทถาติ ฐานนฺตรํ ทาเปสิ.
สา ปุพฺเพ สุกตกมฺมํ นิสฺสาย ลทฺธํ ฐานนฺตรํ ตาปสสฺส สรีเร เขฬปาตเนน
ลทฺธนฺติ สญฺญํ อกาสิ.
     ตโต กติปาหจฺจเยน ๓- ราชา ปุโรหิตสฺส ฐานนฺตรํ คณฺหิ. โส นคร-
โสภินิยา สนฺติกํ คนฺตฺวา "ภคินิ กินฺติ กตฺวา ฐานนฺตรํ ปฏิลภี"ติ ปุจฺฉิ.
"พฺราหฺมณ กึ อญฺญํ กาตพฺพํ อตฺถิ, ราชุยฺยาเน อนญฺชิตกาลกณฺณี กูฏชฏิโล
เอโก อตฺถิ, ตสฺส สรีเร เขฬํ ปาเตหิ, เอวํ ฐานนฺตรํ ลภิสฺสสี"ติ อาห.
โส "เอวํ กริสฺสามิ ภคินี"ติ ตตฺถ คนฺตฺวา ตาย กถิตสทิสเมว สพฺพํ กตฺวา
นิกฺขมิ. ราชาปิ ตํทิวสเมว สตึ ปฏิลภิตฺวา "กุหึ โภ พฺราหฺมโณ"ติ ปุจฺฉิ.
อิมสฺมึเยว นคเร เทวาติ. "อเมฺหหิ อนุปธาเรตฺวา กตํ, ตเทวสฺส ฐานนฺตรํ
เทถา"ติ ทาเปสิ. โสปิ ปุญฺญพเลน ลภิตฺวา ๔- "ตาปสสฺส สรีเร เขฬปาตเนน
ลทฺธํ เม"ติ สญฺญมกาสิ.
     ตโต กติปาหจฺจเยน รญฺโญ ปจฺจนฺโต กุปิโต. ราชา ปจฺจนฺตํ วูปสเมสฺสามีติ
จตุรงฺคินิยา เสนาย นิกฺขมิ. ปุโรหิโต คนฺตฺวา รญฺโญ ปุรโต ฐตฺวา "ชยตุ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เกนจิ  ฉ.ม. ทิสฺวา  ฉ.ม. กติปาหสฺสจฺจเยน, เอวมุปริปิ  ม. ลภิตํ
มหาราชา"ติ วตฺวา "มหาราช ตุเมฺห ชยตฺถาย คจฺฉถา"ติ ปุจฺฉิ. อาม
พฺราหฺมณาติ. เอวํ สนฺเต ราชุยฺยาเน อนญฺชิตกาลกณฺณี เอโก กูฏชฏิโล
วสติ, ตสฺส สรีเร เขฬํ ปาเตถาติ. ราชา ตสฺส วจนํ คเหตฺวา ยถา คณิกาย
จ เตน จ กตํ, ตเถว สพฺพํ กาเรตฺวา ๑- โอโรเธปิ อาณาเปสิ "เอตสฺส
กูฏชฏิลสฺส สรีเร เขฬํ ปาเตถา"ติ. ตโต โอโรธาปิ โอโรธปาลกาปิ ตเถว
อกํสุ. อถ ราชา อุยฺยานทฺวาเร รกฺขํ ฐปาเปตฺวา "รญฺญา สทฺธึ นิกฺขมนฺตา
สพฺเพ ตาปสสฺส สรีเร เขฬํ อปาเตตฺวา นิกฺขมิตุํ น ลภนฺตี"ติ อาณาเปสิ.
อถ สพฺโพ พลกาโย จ เสนิโย จ เตเนว นิยาเมน ตาปสสฺส อุปริ เขฬญฺจ
ทนฺตกฏฺฐานิ จ มุขวิกฺขาลิตอุทกญฺจ ปวาหยึสุ, ๒- เขโฬ จ ทนฺตกฏฺฐานิ จ
สกลสรีรํ อวตฺถรึสุ.
     เสนาปติ สพฺพปจฺฉา สุณิตฺวา "มยฺหํ กิร สตฺถารํ ภควนฺตํ ปุญฺญกฺเขตฺตํ
สคฺคโสปานํ เอวํ ฆฏฺฏยึสู"ติ อุสุมชาตหทโย มุเขน อสฺสสนฺโต เวเคน ราชุยฺยานํ
คนฺตฺวา ๓- ตถาพฺยสนปฺปตฺตํ อิสึ ทิสฺวา กจฺฉํ พนฺธิตฺวา ทฺวีหิ หตฺเถหิ
ทนฺตกฏฺเฐ อปพฺยูหิตฺวา ๔- อุกฺขิปิตฺวา นิสีทาเปตฺวา อุทกํ อาหราเปตฺวา
นฺหาเปตฺวา สพฺพโอสเถหิ เจว จตุชาติคนฺเธหิ จ สรีรํ อุพฺพฏฺเฏตฺวา สุขุมสาฏเกน
ปุญฺฉิตฺวา ปุรโต อญฺชลึ กตฺวา ฐิโต เอวมาห "ภนฺเต อยุตฺตํ มนุสฺเสหิ กตํ, เอเตสํ
กึ ภวิสฺสตี"ติ. เทวตา เสนาปติ ติธา ภินฺนา, เอกจฺจา  "ราชานเมว
นาเสสฺสามา"ติ วทนฺติ, เอกจฺจา "สทฺธึ ปริสาย ราชานนฺ"ติ, เอกจฺจา
"รญฺโญว ชิตํ ๕- สพฺพํ นาเสสฺสามา"ติ. อิทํ วตฺวา จ ปน ตาปโส อปฺปมตฺตกํ ๖-
โกปํ อกตฺวา โลกสฺส สนฺติอุปายเมว อาจิกฺขนฺโต อาห "อปราโธ นาม โหติ,
อจฺจยํ ปน เทเสตุํ ชานนฺตสฺส ปากติกเมว โหตี"ติ.
     เสนาปติ นยํ ลภิตฺวา รญฺโญ สนฺติกํ คนฺตฺวา ราชานํ วนฺทิตฺวา
"มหาราช ตุเมฺหหิ นิราปราเธ มหิทฺธิเก ตาปเส อปรชฺฌนฺเตหิ ภาริยํ กมฺมํ
กตํ, เทวตา กิร ติธา ภินฺนา เอวํ วทนฺตี"ติ สพฺพํ อาโรเจตฺวา "ขมาปิเต
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. กตฺวา  สี. มุขวิกฺขาลนอุทกญฺจ ปวาหยึสุ, ฉ.ม......ปาปยึสุ
@ ฉ.ม. อาคนฺตฺวา  ฉ.ม. ทนฺตกฏฺฐานิ อปวิยูหิตฺวา  ฉ.ม. รญฺโญ วิชิตํ
@ ฉ.ม. อปฺปมตฺตกมฺปิ
กิร มหาราช ปากติกํ โหติ, รฏฺฐํ มา นาเสถ, ตาปสํ ขมาเปถา"ติ อาห.
ราชา อตฺตนา ๑- โทสํ กตํ ทิสฺวาปิ เอวํ วเทติ "น ตํ ขมาเปสฺสามี"ติ.
เสนาปติ ยาวตติยํ ยาจิตฺวา อนิจฺฉนฺตํ อาห "อหํ มหาราช ตาปสสฺส พลํ
ชานามิ, น โส อภูตวาที, นาปิ กุปิโต, สตฺตานุทเยน ปน เอวมาห, ขมาเปถ
นํ มหาราชา"ติ. น ขมาเปมีติ. เตนหิ เสนาปติฏฺฐานํ อญฺญสฺส เทถ, อหํ
ตุมฺหากํ อาณาปวตฺติฏฺฐาเน น วสิสฺสามีติ. ตฺวํเยว เยนกามํ คจฺฉ, อหํ มยฺหํ
เสนาปตึ ลภิสฺสามีติ. ตโต เสนาปติ ตาปสสฺส สนฺติกํ อาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา
"กถํ ปฏิปชฺชามิ ภนฺเต"ติ อาห. เสนาปติ เย เต วจนํ สุณนฺติ, สพฺเพ
สปริกฺขาเร สธเน สทฺวิปทจตุปฺปเท คเหตฺวา สตฺตทิวสพฺภนฺตเร พหิรชฺชสีมํ
คจฺฉนฺตุ, ๒- เทวตา อติวิย กุปิตา ธุวํ รฏฺฐปีฬํ ๓- กริสฺสนฺตีติ. เสนาปติ
ตถา อกาสิ.
     ราชา ตตฺถ มตฺโตเยว ๔- อมิตฺตมถนํ กตฺวา ชนปทํ วูปสเมตฺวา อาคมฺม
ชยขนฺธาวารฏฺฐาเน นิสีทิตฺวา นครํ ปฏิชคฺคาเปตฺวา อนฺโตนครํ ปาวิสิ. เทวตา
ปฐมํเยว อุทกวุฏฺฐึ ปาตยึสุ. มหาชโน อตฺตมโน อโหสิ "กูฏชฏิลํ อปรทฺธกาลโต
ปฏฺฐาย อมฺหากํ รญฺโญ วุฑฺฒิเยว, ๕- อมิตฺเต นิมฺมเถสิ, อาคตทิวเสเยว เทโว
วุฏฺโฐ"ติ. เทวตา ปุน สุมนปุปฺผวุฏฺฐึ ปาตยึสุ, มหาชโน อตฺตมนตโร อโหสิ.
เทวตา ปุน มาสกวุฏฺฐึ ปาตยึสุ. ตโต กหาปณวุฏฺฐึ, ตโต กหาปณตฺถํ น
นิกฺขเมยฺยุนฺติ ๖- มญฺญมานา หตฺถูปคปาทูปคาทิกตภณฺฑวุฏฺฐึ ปาเตสุํ. มหาชโน
สตฺตภูมิกปาสาเท ฐิโตปิ โอตริตฺวา อาภรณานิ ปิลนฺธนฺโต อตฺตมโน อโหสิ.
"อรหติ วต กูฏชฏิเล เขฬปาตนํ, ตสฺส อุปริ เขฬปาติตกาลโต ปฏฺฐาย
อมฺหากํ รญฺโญ วุฑฺฒิ ชาตา, อมิตฺตมถนํ กตํ, อาคตทิวเสเยว เทโว วสฺสิ,
ตโต สุมนวุฏฺฐิ มาสกวุฏฺฐิ กหาปณวุฏฺฐิ กตภณฺฑวุฏฺฐีติ จตสฺโส วุฏฺฐิโย
ชาตา"ติ อตฺตมนวาจํ นิจฺฉาเรตฺวา รญฺโญ กตปาเป สมนุญฺโญ ชาโต.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อตฺตนิ     ฉ.ม. คจฺฉ    ฉ.ม. รฏฺฐมฺปิ  อรฏฺฐํ    ฉ.ม. คตมตฺโตเยว
@ ฉ.ม. วฑฺฒิเยว   ม. นิกฺขเมยฺยาติ
     ตสฺมึ สมเย เทวตา เอกโตธารอุภโตธาราทีนิ นานปฺปการานิ อาวุธานิ
มหาชนสฺส อุปริผลเก มํสํ โกฏฺฏยมานา วิย ปาตยึสุ. ตทนนฺตรํ วีตจฺจิเก
วีตธูเม กึสุกปุปฺผวณฺณองฺคาเร, ตทนนฺตรํ กูฏาคารปฺปมาเณ ปาสาเณ, ตทนนฺตรํ
อนฺโตมุฏฺฐิยํ อสณฺฐหนกํ สุขุมวาลิกํ วสฺสาปยมานา อสีติหตฺถุพฺเพธํ ถลํ อกํสุ.
รญฺโญ วิชิตฏฺฐาเน กิสวจฺฉตาปโส เสนาปติ มาตุโปสกราโมติ ตโยว มนุสฺสภูตา
อโรคา อเหสุํ. เสสานํ ตสฺมึ กมฺเม อสมงฺคีภูตานํ ติรจฺฉานานํ ปานียฏฺฐาเน
ปานียํ นาโหสิ, ติณฏฺฐาเน ติณํ. เต เยน ปานียํ เยน ติณนฺติ คจฺฉนฺตา
อปฺปตฺเตเยว สตฺตเม ทิวเส พหิรชฺชสีมํ ปาปุณึสุ.  เตนาห สรภงฺคโพธิสตฺโต:-
                   "กิสญฺหิ วจฺฉํ อวกฺรีย ทณฺฑกี
                    อุจฺฉินฺนมูโล สชโน สรฏฺโฐ
                    กุกฺกุลนาเม นิรยมฺหิ ปจฺจติ
                    ตสฺส ผุลฺลิงฺคานิ ปตนฺติ นาเย"ติ. ๑-
                เอวํ ตาว ทณฺฑกีอรญฺญสฺส อรญฺญภูตภาโว เวทิตพฺโพ.
     กลิงฺครฏฺเฐ กิร ๒- นาฬิกีรญฺเญ รชฺชํ การยมาเน หิมวติ ปญฺจสตตาปสา
อนิตฺถิคนฺธา อชินชฏาวากจีรธรา วนมูลผลภกฺขา หุตฺวา จิรํ วีตินาเมตฺวา
โลณมฺพิลเสวนตฺถํ มนุสฺสปถํ โอตริตฺวา อนุปุพฺเพน กลิงฺครฏฺเฐ นาฬิกีรญฺโญ
นครํ สมฺปตฺตา. เต ชฏาชินวากจีรานิ สณฺฐเปตฺวา ปพฺพชิตานุรูปํ อุปสมสิรึ
ทสฺสยมานา นครํ ภิกฺขาย ปวิสึสุ. มนุสฺสา อนุปฺปนฺเน พุทฺธุปฺปาเท ตาปส-
ปพฺพชิเต ทิสฺวา ปสนฺนา นิสชฺชฏฺฐานํ สํวิธาย หตฺถโต ภิกฺขาภาชนํ คเหตฺวา
นิสีทาเปตฺวา ภิกฺขํ สมฺปาเทตฺวา อทํสุ. ตาปสา กตภตฺตกิจฺจา อนุโมทนํ
อกํสุ. มนุสฺสา สุตฺวา ปสนฺนจิตฺตา "กุหึ ภทนฺตา คจฺฉนฺตี"ติ ปุจฺฉึสุ.
ยถาผาสุกฏฺฐานํ อาวุโสติ. ภนฺเต อลมญฺญตฺถ คมเนน ราชุยฺยาเน วสถ,
มยํ ภุตฺตปาตราสา อาคนฺตฺวา ธมฺมกถํ  โสสฺสามาติ. ตาปสา อธิวาเสตฺวา
อุยฺยานํ อคมํสุ. นาครา ภุตฺตปาตราสา สุทฺธวตฺถนิวตฺถา สุทฺธุตฺตราสงฺคา ๓-
"ธมฺมกถํ โสสฺสามา"ติ สงฺฆสงฺฆีคณคณีภูตา ๔- อุยฺยานาภิมุขา อคมํสุ. ราชา
@เชิงอรรถ:  ขุ. ชา. ๒๗/๒๔๖๔/๕๓๙ สรภงฺคชาตก (สฺยา)      ฉ.ม. ปน
@ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ                     ฉ.ม. สงฺฆา คณา คณีภูตา
อุปริปาสาเท ฐิโต เต ตถา คจฺฉมาเน ทิสฺวา อุปฏฺฐากํ ปุจฺฉิ "กึ เอเต
ภเณ นาครา สุทฺธวตฺถนิวตฺถา สุทฺธุตฺตราสงฺคา หุตฺวา อุยฺยานาภิมุขา คจฺฉนฺติ,
กึ เอตฺถ สมชฺชํ วา นาฏกํ วา อตฺถี"ติ. นตฺถิ เทว, เอเต ตาปสานํ สนฺติเก
ธมฺมกถํ ๑- โสตุกามา คจฺฉนฺตีติ. เตนหิ ภเณ อหํปิ คจฺฉิสฺสามิ, มยา สทฺธึ
คจฺฉนฺตูติ. โส อาคนฺตฺวา ๒-  เตสํ อาโรเจสิ "ราชาปิ คนฺตุกาโม, ราชานํ
ปริวาเรตฺวาว คจฺฉถา"ติ. นาครา ปกติยาปิ อตฺตมนา ตํ สุตฺวา "อมฺหากํ
ราชา อสฺสทฺโธ อปฺปสนฺโน ทุสฺสีโล, ตาปสา ธมฺมิกา, เต อาคมฺม ราชาปิ
ธมฺมิโก ภวิสฺสตี"ติ อตฺตมนตรา อเหสุํ.
     ราชา นิกฺขมิตฺวา เตหิ ปริวาริโต อุยฺยานํ คนฺตฺวา ตาปเสหิ สทฺธึ
ปฏิสนฺถารํ กตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. ตาปสา ราชานํ ทิสฺวา ปริกถาย กุสลสฺส
เอกสฺส ตาปสสฺส "รญฺโญ ธมฺมกถํ ๑- กเถหี"ติ สญฺญมทํสุ, โส ตาปโส ปริสํ
โอโลเกตฺวา ปญฺจสุ เวเรสุ อาทีนวํ ปญฺจสุ จ สีเลสุ อานิสํสํ กเถนฺโต:-
            ปาโณ น หนฺตพฺโพ, อทินฺนํ นาทาตพฺพํ, กาเมสุ มิจฺฉาจาโร
     น จริตพฺโพ, มุสา น ภณิตพฺพา, ๓- มชฺชํ น ปาตพฺพํ, ปาณาติปาโต
     นาม นิรยสํวตฺตนิโก โหติ ติรจฺฉานโยนิสํวตฺตนิโก ปิตฺติวิสยสํวตฺตนิโก,
     ตถา อทินฺนาทานาทีนิ. ปาณาติปาโต นิรเย ปจฺจิตฺวา มนุสฺสโลกํ
     อาคตสฺส วิปากาวเสเสน อปฺปายุกสํวตฺตนิโก โหติ, อทินฺนาทานํ
     อปฺปโภคสํวตฺตนิกํ, มิจฺฉาจาโร พหุสปตฺตสํวตฺตนิโก, มุสาวาโท
     อภูตพฺภกฺขานสํวตฺตนิโก, มชฺชปานํ อุมฺมตฺตกภาวสํวตฺตนิกนฺ"ติ
     ปญฺจสุ เวเรสุ อิมํ อาทีนวํ กเถสิ.
     ราชา ปกติยาปิ อสฺสทฺโธ อปฺปสนฺโน ทุสฺสีโล, ทุสฺสีลสฺส จ สีลกถา
นาม ทุกฺกถา กณฺเณ สูลปเวสนํ วิย โหติ. ตสฺมา โส จินฺเตสิ "อหํ `เอเต
ปคฺคณฺหิสฺสามี'ติ อาคโต, อิเม ปน มยฺหํ อาคตกาลโต ปฏฺฐาย มํเยว ฆฏฺเฏนฺตา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ธมฺมํ        ฉ.ม. คนฺตฺวา         ฉ.ม. น ภาสิตพฺพา
วิชฺฌนฺตา ปริสมชฺเฌ กเถนฺติ, กริสฺสามิ เนสํ กตฺตพฺพนฺ"ติ. โส ธมฺมกถา-
ปริโยสาเน "อาจริยา เสฺว มยฺหํ เคเห ภิกฺขํ คณฺหถา"ติ นิมนฺเตตฺวา อคมาสิ.
โส ทุติยทิวเส มหนฺเต มหนฺเต โกฬุมฺเพ ๑- อาหราเปตฺวา คูถสฺส ปูราเปตฺวา
กทลิปตฺเตหิ เนสํ มุขานิ พนฺธาเปตฺวา ตตฺถ ตตฺถ ฐปาเปสิ, ปุน พหลมธุก-
เตลนาควสาปิจฺฉิลฺลาทีนํ ๒- กูเฏ ปูเรตฺวา นิสฺเสณิมตฺถเก ฐปาเปสิ, ตตฺเถว จ
มหามลฺเล พนฺธกจฺเฉ หตฺเถหิ มุคฺคเร คาหาเปตฺวา ฐเปตฺวา อาห "กูฏตาปสา
อติวิย  มํ วิเหฐยึสุ, เตสํ ปาสาทโต โอตรณกาเล กูเฏหิ ปิจฺฉิลฺลํ โสปาน-
มตฺถเก  วิสฺสชฺเชตฺวา สีเส มุคฺคเรหิ โปเฐตฺวา คเล คเหตฺวา โสปาเน
ขิปถา"ติ. โสปานปาทมูเล ปน จณฺเฑ กุกฺกุเร พนฺธาเปสิ.
     ตาปสาปิ "เสฺว ราชเคเห ภุญฺชิสฺสามา"ติ อญฺญมญฺญํ โอวทึสุ "มาริสา
ราชเคหํ นาม สาสงฺกํ สปฺปฏิภยํ, ปพฺพชิเตหิ นาม ฉทฺวารารมฺมณสญฺญเตหิ
ภวิตพฺพํ, ทิฏฺฐทิฏฺเฐ อารมฺมเณ นิมิตฺตํ น คเหตพฺพํ, จกฺขุทฺวาเร สํวโร
ปจฺจุปฏฺฐเปตพฺโพ"ติ.
     ปุนทิวเส ภิกฺขาจารเวลํ สลฺลกฺเขตฺวา วากจีรํ นิวาเสตฺวา อชินจมฺมํ
เอกํสคตํ กริตฺวา ชฏากลาปํ สณฺฐเปตฺวา ภิกฺขาภาชนํ คเหตฺวา ปฏิปาฏิยา
ราชนิเวสนํ อภิรุฬฺหา. ราชา อารุฬฺหภาวํ ญตฺวา คูถโกฬุมฺพมุขโต กทลิปตฺตํ
นีหราเปสิ. ทุคฺคนฺโธ ตาปสานํ นาสปุฏํ ปหริตฺวา มตฺถลุงฺคปาตนาการปฺปตฺโต
อโหสิ. มหาตาปโส ราชานํ โอโลเกสิ. ราชา "เอถ ๓- โภนฺโต ยาวทตฺถํ ภุญฺชนฺตุ
เจว หรนฺตุ จ, ตุมฺหากํ เอตํ อนุจฺฉวิกํ, หิยฺโย อหํ ตุเมฺห ปคฺคเหสฺสามีติ ๔-
อาคโต, ตุเมฺห ปน มํเยว ฆฏฺเฏนฺตา วิชฺฌนฺตา ปริสมชฺเฌ กถยิตฺถ, ตุมฺหากํ
อิทํ อนุจฺฉวิกํ, ภุญฺชถา"ติ มหาตาปสสฺส อุฬุงฺเกน คูถํ อุปนาเมสิ. ตาปโส ๕-
ธี ธีติ วทนฺโต ปฏินิวตฺติ. "เอตฺตเกเนว คจฺฉิสฺสถ ตุเมฺห"ติ โสปาเน กูเฏหิ
ปิจฺฉิลฺลํ วิสฺสชฺชาเปตฺวา มลฺลานํ สญฺญมกาสิ. มลฺลา มุคฺคเรหิ สีสานิ
โปเฐตฺวา คีวายํ คเหตฺวา โสปาเน ขิปึสุ. เอโกปิ โสปาเน ปติฏฺฐาตุํ นาสกฺขิ,
ปวตฺตมานา โสปานปาทมูลํเยว ปาปุณึสุ. สมฺปตฺเต สมฺปตฺเต จณฺฑกุกฺกุรา
@เชิงอรรถ:  สี. โกลมฺเพ             ฉ.ม......นาคพลปิจฺฉิลฺลาทีนํ     ฉ.ม. เอตฺถ
@ ฉ.ม. ปคฺคณฺหิสฺสามีติ       ฉ.ม. มหาตาปโส
ปฏปฏาติ ลุญฺจมานา ขาทึสุ. โยปิ เนสํ อุฏฺฐหิตฺวา ปลายติ, โสปิ อาวาเฏ
ปตติ, ตตฺราปิ นํ กุกฺกุรา อนุพนฺธิตฺวา  ขาทนฺติเยว. อิติ เนสํ กุกฺกุรา
อฏฺฐิสงฺขลิกเมว อวเสสยึสุ. เอวํ โส ราชา ตปสมฺปนฺเน ปญฺจสเต ตาปเส
เอกทิวเสเนว ชีวิตา โวโรเปสิ.
     อถสฺส รฏฺเฐ เทวตา ปุริมนเยเนว ปุน นว วุฏฺฐิโย ปาเตสุํ. ตสฺส
รฏฺฐํ ๑- สฏฺฐิโยชนุพฺเพเธน วาลุกถเลน อวจฺฉาทิยิตฺถ. เตนาห สรภงฺโค
โพธิสตฺโต:-
                    "โย สญฺญเต ปพฺพชิเต อเหฐยิ ๒-
                     ธมฺมํ ภณนฺเต สมเณ อทูสเก
                     ตํ นาฬิเกรํ สุนขา ปรตฺถ
                     สงฺคมฺม ขาทนฺติ วิผนฺทมานนฺ"ติ ๓-
     เอวํ กาลิงฺคารญฺญสฺส อรญฺญภูตภาโว เวทิตพฺโพ.
     อตีเต ปน พาราณสีนคเร ทิฏฺฐมงฺคลิกา นาม จตฺตาฬีสโกฏิวิภวสฺส
เสฏฺฐิโน เอกา ธีตา อโหสิ ทสฺสนียา ปาสาทิกา. สา รูปโภคกุลสมฺปตฺต-
สมฺปนฺนตาย พหุนฺนํ ปตฺถนียา อโหสิ. โย โย ปนสฺสา วาเรยฺยตฺถาย ปหิณติ ๔-
ตนฺตํ ทิสฺวานสฺส ชาติยํ วา หตฺถปาทาทีสุ วา ยตฺถ กตฺถจิ โทสํ อาโรเปตฺวา
"โก เอส ทุชฺชาโต ทุสฺสณฺฐิโต"ติอาทีนิ วตฺวา "นีหรถ นนฺ"ติ นีหราเปตฺวา
"เอวรูปํปิ นาม อทฺทสํ, อุทกํ อาหรถ, อกฺขีนิ โธวิสฺสามี"ติ อกฺขีนิ โธวติ.
ตสฺสา ทิฏฺฐํ ทิฏฺฐํ วิปฺปการํ ปาเปตฺวา นีหราเปตีติ ทิฏฺฐมงฺคลิกาเตฺวว จสฺสา ๕-
สงฺขา อุทปาทิ, มูลนามํ อนฺตรธายิ.
     สา เอกทิวสํ คงฺคาย อุทกกีฬํ กีฬิสฺสามีติ ติตฺถํ สชฺชาเปตฺวา ปหูตํ
ขาทนียํ โภชนียํ สกเฏสุ ปูราเปตฺวา พหูนิ คนฺธมาลาทีนิ อาทาย ปฏิจฺฉนฺน-
ยานํ อารุยฺห ญาติคณปริวุตา เคหมฺหา นิกฺขมิ. เตน จ สมเยน มหาปุริโส
จณฺฑาลโยนิยํ นิพฺพตฺโต พหินคเร จมฺมเคเห วสติ, มาตงฺโคเตฺววสฺส นามํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. รชฺชํ     ก. อวญฺจยิ             ขุ. ชา. ๒๗/๒๔๖๔/๕๓๙ (สฺยา)
@ ม. ปหิยฺยติ, ฉ. ปหิณาติ                 ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ
อโหสิ. โส โสฬสวสฺสุทฺเทสิโก หุตฺวา เกนจิเทว กรณีเยน อนฺโตนครํ
ปวิสิตุกาโม เอกํ นีลปิโลติกํ นิวาเสตฺวา เอกํ หตฺเถ พนฺธิตฺวา เอเกน หตฺเถน
ปจฺฉึ, เอเกน ฆณฺฑํ คเหตฺวา "อุสฺสรถ อยฺยา, จณฺฑาโลหนฺ"ติ ชานาปนตฺถํ
ตํ ตํ วาเรนฺโต นีจจิตฺตํ ปจฺจุปฏฺฐเปตฺวา ทิฏฺฐทิฏฺเฐ มนุสฺเส นมสฺสมาโน นครํ
ปวิสิตฺวา มหาปถํ ปฏิปชฺชิ.
     ทิฏฺฐมงฺคลิกา ฆณฺฑสทฺทํ สุตฺวา สาณิอนฺตเรน โอโลเกนฺตี ทูรโตว
ตํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา "กึ เอตนฺ"ติ ปุจฺฉิ. มาตงฺโค อยฺเยติ. "กึ วต โภ
อกุสลํ อกริมฺห, กสฺสายํ นิสฺสนฺโท, วินาโส นุ โข เม ปจฺจุปฏฺฐิโต,
มงฺคลกิจฺเจน นาม คจฺฉมานา จณฺฑาลํ อทฺทสนฺ"ติ สรีรํ กมฺเปตฺวา ๑-
ชิคุจฺฉมานา เขฬํ ปาเตตฺวา ธาติโย อาห "เวเคน อุทกํ อาหรถ, จณฺฑาโล
ทิฏฺโฐ, อกฺขีนิ เจว นาม คหิตมุขญฺจ โธวิสฺสามี"ติ โธวิตฺวา รถํ นิวตฺตาเปตฺวา
สพฺพํ ปฏิยาทานํ เคหํ เปเสตฺวา ปาสาทํ อภิรุหิ. สุราโสณฺฑาทโย เจว ตสฺสา
อุปฏฺฐากมนุสฺสา จ "กุหึ โภ ทิฏฺฐมงฺคลิกา, อิมายปิ เวลาย นาคจฺฉตี"ติ
ปุจฺฉนฺตา ตํ ปวตฺตึ สุตฺวา "มหนฺตํ วต โภ สุรามํสคนฺธมาลาทิปณฺณาการํ ๒-
จณฺฑาลํ นิสฺสาย อนุภวิตุํ น ลภิมฺหา, ๓- คณฺหถ จณฺฑาลนฺ"ติ คตฏฺฐานํ
คเวสิตฺวา นิรปราธํ ๔- มาตงฺคปณฺฑิตํ ตชฺเชตฺวา ๕- "อเร มาตงฺค ตํ นิสฺสาย
อิทญฺจิทญฺจ สกฺการํ อนุภวิตุํ น ลภิมฺหา"ติ เกเสสุ คเหตฺวา ภูมิยํ ปาเตตฺวา
ชานุกปฺปรปาสาณาทีหิ โกฏฺเฏตฺวา มโตติ สญฺญาย ปาเท คเหตฺวา กฑฺฒนฺตา
สงฺการกูเฏ ฉฑฺเฑสุํ.
     มหาปุริโส อญฺญํ ปฏิลภิตฺวา หตฺถปาเท ปรามสิตฺวา "อิทํ ทุกฺขํ กํ
นิสฺสาย อุปฺปนฺนนฺ"ติ จินฺเตนฺโต "น อญฺญํ กญฺจิ, ทิฏฺฐมงฺคลิกํ นิสฺสาย
อุปฺปนฺนนฺ"ติ ญตฺวา "สจาหํ ปุริโส, ปาเทสุ นํ ปาเตสฺสามี"ติ ๖- จินฺเตตฺวา
เวธมาโน ทิฏฺฐมงฺคลิกาย กุลทฺวารํ คนฺตฺวา "ทิฏฺฐมงฺคลิกํ ลภนฺโต วุฏฺฐหิสฺสามิ,
อลภนฺตสฺส เอตฺเถว มรณนฺ"ติ เคหงฺคเณ นิปชฺชิ. เตน จ สมเยน ชมฺพูทีเป
@เชิงอรรถ:  ม. กปฺเปตฺวา   ฉ.ม....สกฺการํ    ฉ.ม. ลภิมฺห
@ ฉ.ม. นิราปราธํ  ฉ.ม. ตชฺชิตฺวา       ฉ.ม. นิปาเตสฺสามีติ
อยํ ธมฺมตา โหติ:- ยสฺส จณฺฑาโล กุชฺฌิตฺวา คพฺภทฺวาเร นิปนฺโน มรติ,
เย จ ตสฺมึ คพฺเภ วสนฺติ, สพฺเพ จณฺฑาลา โหนฺติ. เคหมชฺฌมฺหิ มเต สพฺเพ
เคหวาสิโน, ทฺวารมฺหิ มเต อุภโต อนนฺตรเคหวาสิกา, องฺคณมฺหิ มเต อิโต
สตฺต อิโต สตฺตาติ จุทฺทสเคหวาสิโน สพฺเพ จณฺฑาลา โหนฺตีติ. โพธิสตฺโต
ปน องฺคเณ นิปชฺชิ.
     เสฏฺฐิสฺส อาโรเจสุํ "มาตงฺโค เต สามิ เคหงฺคเณ ปติโต"ติ. คจฺฉถ
ภเณ, กึ การณาติ วตฺวา เอกํ มาสกํ ทตฺวา อุฏฺฐาเปถาติ. เต คนฺตฺวา "อิมํ
กิร มาสกํ คเหตฺวา อุฏฺฐาหี"ติ ๑- วทึสุ. โส "นาหํ มาสกตฺถาย นิปนฺโน,
ทิฏฺฐมงฺคลิกาย สฺวาหํ นิปนฺโน"ติ อาห. ทิฏฺฐมงฺคลิกาย โก โทโสติ. กินฺติ ๒-
ตสฺสา โทสํ น ปสฺสถ, นิรปราโธ อหํ ตสฺสา มนุสฺเสหิ พฺยสนํ ปาปิโต,
ตํ ลภนฺโตว อุฏฺฐหิสฺสามิ, อลภนฺโตว น อุฏฺฐหิสฺสามีติ.
     เต คนฺตฺวา เสฏฺฐิสฺส อาโรเจสุํ. เสฏฺฐี ธีตุโทสํ ญตฺวา "คจฺฉถ,
เอกํ กหาปณํ เทถา"ติ เปเสสิ. ๓- โส "น อิจฺฉามิ กหาปณํ, กญฺญเมว ๔-
อิจฺฉามี"ติ อาห. ตํ สุตฺวา เสฏฺฐี จ เสฏฺฐิภริยา จ "เอกาเยว โน ปิยธีตา,
ปเวณิยา ฆฏโก อญฺโญ ทารโกปิ นตฺถี"ติ สํเวคปฺปตฺตา "คจฺฉถ ตาต, โกจิ
อมฺหากํ อสหนโก เอตํ ชีวิตาปิ โวโรเปยฺย, เอตสฺมึ หิ มเต สพฺเพ มยํ
นฏฺฐา โหม, อารกฺขมสฺส คณฺหถา"ติ ปริวาเรตฺวา อารกฺขํ สํวิธาย ยาคุํ
เปสยึสุ ภตฺตํ ธนํ เปสยึสุ, เอวํ โส สพฺพํ ปฏิกฺขิปิ. เอวํ เอโก ทิวโส
คโต, เทฺว, ตโย, จตฺตาโร, ปญฺจ ทิวสา คตา.
     ตโต สตฺตสตฺตเคหวาสิกา อุฏฺฐาย "น สกฺโกม มยํ ตุเมฺห นิสฺสาย
จณฺฑาลา ภวิตุํ, อเมฺห มา นาเสถ, ตุมฺหากํ ทาริกํ ทตฺวา เอตํ อุฏฺฐาเปถา"ติ
อาหํสุ. เต สตํปิ สหสฺสํปิ สตสหสฺสํปิ ปหิณึสุ, โส ปฏิกฺขิปเตว. เอวํ ฉ
ทิวสา คตา. สตฺตเม ทิวเส อุภโต จุทฺทสเคหวาสิกา สนฺนิปติตฺวา "น มยํ
จณฺฑาลา ภวิตุํ สกฺโกม, ตุมฺหากํ อกามกานํปิ มยํ เอตสฺส ทาริกํ ทสฺสามา"ติ
อาหํสุ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อุฏฺฐหาติ     ฉ.ม. กึ       ฉ.ม. เปเสติ      ฉ.ม. ตเมว
     มาตาปิตโร โสกสลฺลสมปฺปิตา วิสญฺญิโน หุตฺวา สยเน นิปตึสุ. อุภโต
จุทฺทสเคหวาสิโน ปาสาทํ อารุยฺห ปุปฺผิตกึสุกสาขํ โอจินนฺตา ๑- วิย ตสฺสา
สพฺพาภรณานิ โอมุญฺจิตฺวา นเขหิ สีมนฺตํ กตฺวา เกเส พนฺธิตฺวา นีลสาฏกํ
นิวาเสตฺวา หตฺเถ นีลปิโลติกขณฺฑํ เวเฐตฺวา กณฺเณสุ ติปุปฏฺฏเก ปิลนฺธาเปตฺวา
ตาลปณฺณปจฺฉึ ทตฺวา ปาสาทโต โอตาเรตฺวา ๒- ทฺวีสุ พาหาสุ คเหตฺวา "ตว
สามิกํ คเหตฺวา ยาหี"ติ มหาปุริสสฺส อทํสุ.
     นีลุปฺปลํปิ อติภาโรติ อนุกฺขิตฺตปุพฺพา สุขุมาลทาริกา "อุฏฺฐาหิ สามิ
คจฺฉามา"ติ อาห. โพธิสตฺโต นิปนฺนโกว อาห "นาหํ อุฏฺฐหามี"ติ. อถ
กินฺติ วทามีติ. "อุฏฺฐาหิ ๓- อยฺย มาตงฺคาติ เอวํ มํ วทาหี"ติ. สา ตถา อโวจ.
น ตุยฺหํ มนุสฺสา อุฏฺฐานสมตฺถํ มํ อกํสุ, พาหาย มํ คเหตฺวา อุฏฺฐาเปหีติ.
สา ตถา อกาสิ. โพธิสตฺโต อุฏฺฐหนฺโต วิย ปริวตฺเตตฺวา ภูมิยํ ปติตฺวา
"นาสิตํ โภ ทิฏฺฐมงฺคลิกาย ปฐมํ มนุสฺเสหิ โกฏฺฏาเปตฺวา, อิทานิ สยํ
โกฏฺเฏตี"ติ วิรวิตฺถ. สา กึ กโรมิ อยฺยาติ. ทฺวีหิ หตฺเถหิ คเหตฺวา อุฏฺฐา-
เปหีติ. สา อุฏฺฐาเปตฺวา นิสีทาเปตฺวา คจฺฉาม สามีติ. คจฺฉา นาม อรญฺเญ โหนฺติ,
มยํ มนุสฺสา, อติโกฏฺฏิโตมฺหิ ตุมฺหํ มนุสฺเสหิ, น สกฺโกมิ ปทสา คนฺตุํ,
ปิฏฺฐิยา มํ เนหีติ. สา โอนมิตฺวา ปิฏฺฐึ อทาสิ. โพธิสตฺโต อภิรุหิ. กุหึ
เนมิ สามีติ. พหินครํ เนหีติ. สา ปาจีนทฺวารํ คนฺตฺวา "อิธ เต สามิ
วสนฏฺฐานนฺ"ติ ปุจฺฉิ. กตรํ ฐานํ เอตนฺติ. ปาจีนทฺวารํ สามีติ. ปาจีนทฺวาเร
จณฺฑาลปุตฺตา วสิตุํ น ลภนฺตีติ อตฺตโน วสนฏฺฐานํ อนาจิกฺขิตฺวาว สพฺพทฺวารานิ
อาหิณฺฑาเปสิ. กสฺมา?  ภวคฺคปฺปตฺตมสฺสา มานํ ปาเตสฺสามีติ. มหาชโน
อุกฺกุฏฺฐิมกาสิ "ฐเปตฺวา ตุมฺหาทิสํ อญฺโญ เอติสฺสา มานเภทโก นตฺถี"ติ.
     สา ปจฺฉิมทฺวารํ ปตฺวา "อิธ เต สามิ วสนฏฺฐานนฺ"ติ ปุจฺฉิ. กตรํ
ฐานํ เอตนฺติ. ปจฺฉิมทฺวารํ สามีติ. อิมินา ทฺวาเรน นิกฺขมิตฺวา จมฺมเคหํ
โอโลเกนฺตี คจฺฉาติ. สา ตตฺถ คนฺตฺวา อาห "อิทํ จมฺมเคหํ ตุมฺหากํ วสนฏฺฐานํ
สามี"ติ. อามาติ ปิฏฺฐิโต โอตริตฺวา จมฺมเคหํ ปาวิสิ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สุปุปฺผิตกึสุกสาขํ อุจฺฉินฺทนฺตา   ฉ.ม. โอตาราเปตฺวา   ฉ.ม. อุฏฺเฐหิ
     ตตฺถ สตฺตฏฺฐทิวเส วสนฺโต สพฺพญฺญุตคเวสนธีโร เอตฺตเกสุ ทิวเสสุ น
ชาติสมฺเภทํ ๑- อกาสิ. "มหากุลสฺส ธีตา สเจ มํ นิสฺสาย มหนฺตํ ยสํ น ปาปุณาติ,
น อหํ ๒- จตุวีสติยา พุทฺธานํ อนฺเตวาสิโก. เอติสฺสา ปาทโธวนอุทเกน
สกลชมฺพูทีเป ราชูนํ อภิเสกกิจฺจํ กาเรสฺสามี"ติ ๓- ปุน จินฺเตสิ "ตโต ๔-
อคารมชฺเฌ วสนฺโต น สกฺขิสฺสามิ, ปพฺพชิตฺวา ปน สกฺขิสฺสามี"ติ. จินฺเตตฺวา ตํ
อามนฺเตสิ "ทิฏฺฐมงฺคลิเก มยํ ปุพฺเพ เอกจรา กมฺมํ กตฺวาปิ อกตฺวาปิ สกฺกา
ชีวิตุํ, อิทานิ ปน ทารภรณํ ปฏิปนฺนมฺห, กมฺมํ อกตฺวา น สกฺกา ชีวิตุํ, ตฺวํ
ยาวาหํ อาคจฺฉามิ, ตาว มา อุกฺกณฺฐี"ติ ๕- อรญฺญํ ปวิสิตฺวา สุสานาทีสุ
นนฺตกานิ สงฺกฑฺฒิตฺวา นิวาสนปารุปนํ กตฺวา สมณปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา
เอกจโร ลทฺธกายวิเวโก กสิณปริกมฺมํ กตฺวา อฏฺฐ สมาปตฺติโย ปญฺจ อภิญฺญาโย
จ นิพฺพตฺเตตฺวา "อิทานิ สกฺกา ทิฏฺฐมงฺคลิกาย อวสฺสเยน ๖- มยา ภวิตุนฺ"ติ
พาราณสีอภิมุโข คนฺตฺวา จีวรํ ปารุปิตฺวา ภิกฺขํ จรมาโน ทิฏฺฐมงฺคลิกาย
เคหาภิมุโข อคมาสิ.
     สา ตํ ทฺวาเร ฐิตํ ทิสฺวา อสญฺชานนฺตี "อติจฺฉถ ภนฺเต, จณฺฑาลานํ
วสนฏฺฐานํ เอตนฺ"ติ อาห. โพธิสตฺโต ตตฺเถว อฏฺฐาสิ. สา ปุนปฺปุนํ
โอโลเกนฺตี สญฺชานิตฺวา หตฺเถหิ อุรํ ปหริตฺวา วิรวมานา ปาทมูเล ปติตฺวา
อาห "ยหิ เต สามิ เอทิสํ จิตฺตํ อตฺถิ, กสฺมา มํ มหตา ยสา ปริหาเปตฺวา
อนาถํ อกาสี"ติ. นานปฺปการํ ปริเทวํ ปริเทวิตฺวา อกฺขีนิ ปุญฺฉมานา
อุฏฺฐาย ภิกฺขาภาชนํ คเหตฺวา อนฺโตเคเห นิสีทาเปตฺวา  ภิกฺขํ  อทาสิ.
มหาปุริโส ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา อาห "ทิฏฺฐมงฺคลิเก มา โสจิ มา ปริเทวิ, อหํ
ตุยฺหํ ปาทโธวนอุทเกน สกลชมฺพูทีเป ราชูนํ อภิเสกกิจฺจํ กาเรตุํ สมตฺโถ,
ตฺวํ ปน เอกํ มม วจนํ กโรหิ, นครํ ปวิสิตฺวา `น มยฺหํ สามิโก จณฺฑาโล,
มหาพฺรหฺมา มยฺหํ สามิโก'ติ อุคฺโฆสยมานา สกลนครํ จราหี"ติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. น  จ  ชาติสมฺเภทํ        ฉ.ม. น จมฺหาหํ         ฉ.ม. กริสฺสามีติ
@ ฉ.ม. อยํ  ปาโฐ  น  ทิสฺสติ     ฉ.ม. อุกฺกณฺฐิตฺถาติ       ม. อวสฺสโย
     เอวํ วุตฺเต ทิฏฺฐมงฺคลิกา "ปกติยาปิ อหํ สามิ มุขโทเสเนว พฺยสนํ
ปตฺตา, น สกฺขิสฺสาเมวาหํ วตฺตุนฺ"ติ อาห. โพธิสตฺโต "กึ ปน ตยา มยฺหํ
อคาเร วสนฺตสฺส อลิกวจนํ สุตปุพฺพํ, อหํ ตทาปิ อลิกํ น ภณามิ, อิทานิ
ปพฺพชิโต กึ วกฺขามิ, สจฺจวาที ปุริโส นามาหนฺ"ติ วตฺวา "อชฺช ปกฺขสฺส
อฏฺฐมี, ตฺวํ `อิโต สตฺตาหสฺส อจฺจเยน อุโปสถทิวเส มยฺหํ สามิโก มหาพฺรหฺมา
จนฺทมณฺฑลํ ภินฺทิตฺวา มม สนฺติกํ อาคมิสฺสตี'ติ สกลนคเร อุคฺโฆเสหี"ติ วตฺวา
ปกฺกามิ.
     สา สทฺทหิตฺวา หฏฺฐตุฏฺฐา สูรา หุตฺวา สายํ ปาตํ นครํ ปวิสิตฺวา
ตถา อุคฺโฆเสสิ. มนุสฺสา ปาณินา ปาณึ ปหรนฺตา "ปสฺสถ, อมฺหากํ ทิฏฺฐ-
มงฺคลิกา จณฺฑาลปุตฺตํ มหาพฺรหฺมานํ กโรตี"ติ หสนฺตา เกฬึ กโรนฺติ. สา
ปุนทิวเสปิ ตเถว สายํ ปาตํ ปวิสิตฺวา "อิทานิ ฉาหจฺจเยน, ปญฺจาห, จตูห,
ตีห ทฺวีห, เอกาหจฺจเยน มยฺหํ สามิโก มหาพฺรหฺมา จนฺทมณฺฑลํ ภินฺทิตฺวา
มม สนฺติกํ อาคมิสฺสตี"ติ อุคฺโฆเสสิ.
     พฺราหฺมณา จินฺตยึสุ "อยํ ทิฏฺฐมงฺคลิกา อติสูรา หุตฺวา กเถติ, กทาจิ
เอวํ สิยา, เอถ มยํ ทิฏฺฐมงฺคลิกาย วสนฏฺฐานํ ปฏิชคฺคามา"ติ จมฺมเคหสฺส
พาหิรภาคํ สมนฺตา ตจฺฉาเปตฺวา วาลิกํ โอกิรึสุ. สาปิ อุโปสถทิวเส ปาโตว
นครํ ปวิสิตฺวา "อชฺช กิร มยฺหํ สามิโก อาคมิสฺสตี"ติ อุคฺโฆเสสิ. พฺราหฺมณา
จินฺตยึสุ "อยํ โภ น ทูรํ อปทิสฺสติ, อชฺช กิร มหาพฺรหฺมา อาคมิสฺสติ,
วสนฏฺฐานํ สํวิทหามา"ติ จมฺมเคหํ สมฺมชฺชาเปตฺวา หริตูปลิตฺตํ กตฺวา ๑- อหต-
วตฺเถหิ ปริกฺขิปิตฺวา มหารหํ ปลฺลงฺกํ อตฺถริตฺวา อุปริ เจลวิตานํ พนฺธิตฺวา ๒-
คนฺธมาลาทามานิ โอสารยึสุ. เตสํ ปฏิชคฺคนฺตานํเยว สุริโย อตฺถงฺคโต.
     มหาปุริโส จนฺเท อุคฺคตมตฺเต อภิญฺญาปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา
วุฏฺฐาย กามาวจรจิตฺเตน ปริกมฺมํ กตฺวา อิทฺธิจิตฺเตน ทฺวาทสโยชนิกํ พฺรหฺมตฺต-
ภาวํ มาเปตฺวา เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา จนฺทวิมานสฺส อนฺโต ปวิสิตฺวา วนนฺตโต
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น  ทิสฺสติ          ก.  ทตฺวา
อพฺภุสฺสุกฺกมานํ ๑- จนฺทํ ภินฺทิตฺวา จนฺทวิมานํ โอหาย ปุรโต หุตฺวา "มหาชโน
มํ ปสฺสตู"ติ อธิฏฺฐาสิ. มหาชโน ทิสฺวา "สจฺจํ โภ ทิฏฺฐมงฺคลิกาย วจนํ,
อาคจฺฉนฺตํ มหาพฺรหฺมานํ ปูเชสฺสามา"ติ คนฺธมาลํ อาทาย ทิฏฺฐมงฺคลิกาย
ฆรํ ปริวาเรตฺวา อฏฺฐาสิ. มหาปุริโส มตฺถกมตฺถเกน สตฺตวาเร พาราณสึ
อนุปริคนฺตฺวา มหาชเนน ทิฏฺฐภาวํ ญตฺวา ทฺวาทสโยชนิกํ อตฺตภาวํ วิชหิตฺวา
มนุสฺสปฺปมาณเมว มาเปตฺวา มหาชนสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว จมฺมเคหํ ปาวิสิ.
มหาชโน ทิสฺวา "โอติณฺโณ โน มหาพฺรหฺมา, สาณึ อาหรถา"ติ นิเวสนํ
มหาสาณิยา ปริกฺขิปิตฺวา ปริวาเรตฺวา ฐิโต.
     มหาปุริโสปิ สิริสยนมชฺเฌ นิสีทิ. ทิฏฺฐมงฺคลิกา สมีเป อฏฺฐาสิ. อถ
นํ ปุจฺฉิ "อุตุสมโย เต ทิฏฺฐมงฺคลิเก"ติ. อาม อยฺยาติ. มยา ทินฺนปุตฺตํ
คณฺหาหีติ องฺคุฏฺฐเกน นาภิมณฺฑลํ ผุสิ. ตสฺสา ปรามสเนเนว คพฺโภ ปติฏฺฐาสิ.
มหาปุริโส "เอตฺตาวตา เต ทิฏฺฐมงฺคลิเก ปาทโธวนอุทกํ สกลชมฺพูทีเป ราชูนํ
อภิเสโกทกํ ภวิสฺสติ, ตฺวํ ติฏฺฐา"ติ วตฺวา พฺรหฺมตฺตภาวํ มาเปตฺวา ปสฺสนฺตสฺเสว
มหาชนสฺส นิกฺขมิตฺวา เวหาสํ อจฺจุคฺคนฺตฺวา จนฺทมณฺฑลเมว ปวิฏฺโฐ. สา
ตโต ปฏฺฐาย พฺรหฺมปชาปตี นาม ชาตา. ปาทโธวนอุทกํ ลภนฺโต นาม นตฺถิ.
     พฺราหฺมณา "พฺรหฺมปชาปตึ อนฺโตนคเร วสาเปสฺสามา"ติ สุวณฺณสิวิกาย
อาโรเปตฺวา ยาว สตฺตมโกฏิยา อปริสุทฺธชาติกสฺส สิวิกํ คเหตุํ น อทํสุ.
โสฬสชาติมนฺตา พฺราหฺมณา คณฺหึสุ. เสสา คนฺธปุปฺผาทีหิ ปูเชตฺวา ๒- นครํ
ปวิสิตฺวา "น สกฺก โภ อุจฺฉิฏฺฐเคเห พฺรหฺมปชาปติยา วสิตุํ, วตฺถุํ คเหตฺวา
เคหํ กริสฺสาม, ยาว ปน ตํ กริยติ, ตาว มณฺฑเปว วสตู"ติ มณฺฑเป
วสาเปสุํ. ตโต ปฏฺฐาย จกฺขุปเถ ฐตฺวา วนฺทิตุกามา กหาปณํ ทตฺวา วนฺทิตุํ
ลภนฺติ, สวนูปจาเร วนฺทิตุกามา สตํ ทตฺวา ลภนฺติ, อาสนฺเน ปกติกถํ สวนฏฺ-
ฐาเน วนฺทิตุกามา ปญฺจสตานิ ทตฺวา ลภนฺติ, ปาทปิฏฺฐิยํ สีสํ ฐเปตฺวา
วนฺทิตุกามา สหสฺสํ ทตฺวา ลภนฺติ, ปาทโธวนอุทกํ ปตฺถยมานา ทสสหสฺสานิ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อพฺภสฺสกฺกมานํ           ก. ปูเชนฺตา
ทตฺวา ลภนฺติ. พหินครโต อนฺโตนคเร ยาว มณฺฑปา อาคจฺฉนฺติยา ลทฺธธนํเยว
โกฏิสตมตฺตํ อโหสิ.
     สกลชมฺพูทีโป สงฺขุภิ ตโต สพฺเพ ราชาโน "พฺรหฺมปชาปติยา ปาท-
โธวเนน อภิเสกํ กริสฺสามา"ติ สตสหสฺสํ เปเสตฺวา ลภึสุ. มณฺฑเป วสนฺติยาเอว
คพฺภวุฏฺฐานํ อโหสิ. มหาปุริสํ ปฏิจฺจ ลทฺธกุมาโร ปาสาทิโก อโหสิ ลกฺขณ-
สมฺปนฺโน. มหาพฺรหฺมุโน ปุตฺโต ชาโตติ สกลชมฺพูทีโป เอกโกลาหโล อโหสิ.
กุมารสฺส ขีรมณิมูลํ โหตูติ ตโต ตโต อาคตธนํ โกฏิสหสฺสํ ๑- อโหสิ. เอตฺตาวตา
นิเวสนํปิ นิฏฺฐิตํ. กุมารสฺส นามกรณํ กริสฺสามาติ นิเวสนํ สชฺเชตฺวา กุมารํ
คนฺโธทเกน นฺหาเปตฺวา อลงฺกริตฺวา มณฺฑเป ชาตตฺตา มณฺฑโพฺยเตฺวว นามํ อกํสุ.
     กุมาโร สุเขน สํวฑฺฒมาโน สิปฺปุคฺคหณวยปฺปตฺโต ๒- สกลชมฺพูทีเป
สิปฺปชานนกา ตสฺส สนฺติกํ ๓- อาคนฺตฺวา สิปฺปํ สิกฺขาเปนฺติ. กุมาโร เมธาวี
ปญฺญวา สุตํ สุตํ มุตฺตํ อาวุณนฺโต วิย คณฺหาติ, คหิตํ คหิตํ สุวณฺณฆเฏ
ปกฺขิตฺตเตลํ วิย ติฏฺฐติ. ยาวตา วาจุคฺคตา ปริยตฺติ อตฺถิ, เตน อนุคฺคหิตา
นาม นาโหสิ. พฺราหฺมณา ตํ ปริวาเรตฺวา จรนฺติ, โสปิ พฺราหฺมณภโต ๔- อโหสิ.
เคเห อสีติ พฺราหฺมณสหสฺสานิ นิจฺจภตฺตํ ภุญฺชนฺติ. เคหํปิสฺส สตฺตทฺวาร-
โกฏฺฐกํ มหนฺตํ อโหสิ. เคเห มงฺคลทิวเส ชมฺพูทีปวาสีหิ เปสิตธนํ โกฏิสต-
สหสฺสมตฺตํ ๕- อโหสิ.
     โพธิสตฺโต ปน อาวชฺเชสิ  "ปมตฺโต นุ โข กุมาโร อปฺปมตฺโต"ติ.
อถสฺส ตํ ปวตฺตึ ญตฺวา "พฺราหฺมณภโต ชาโต, ยตฺถ ทินฺนํ มหปฺผลํ โหติ,
ตํ น ชานาติ, คจฺฉามิ นํ ทเมมี"ติ จีวรํ ปารุปิตฺวา ภิกฺขาภาชนํ คเหตฺวา
"ทฺวารโกฏฺฐกา อติสมฺพาธา, น สกฺกา โกฏฺฐเกน ปวิสิตุนฺ"ติ อากาเสนาคนฺตฺวา
อสีติยา พฺราหฺมณสหสฺสานํ ภุญฺชนฏฺฐาเน อากาสงฺคเณ โอตริ. มณฺฑพฺย-
กุมาโรปิ สุวณฺณกฏจฺฉุํ คาหาเปตฺวา "อิธ สูปํ เทถ อิธ โอทนนฺ"ติ
ปริวิสาเปนฺโต โพธิสตฺตํ ทิสฺวา ทณฺฑเกน ฆฏฺฏิตอาสีวิโส วิย กุปิตฺวา อิมํ
คาถมาห:-
@เชิงอรรถ:  สี. โกฏิสตสหสฺสํ          ฉ.ม.....วยปตฺโตติ      ฉ.ม. สนฺติเก
@ ฉ.ม. พฺราหฺมณภตฺโต, เอวมุปริปิ      ฉ.ม. โกฏิสหสฺสมตฺตํ
                        "กุโต นุ อาคจฺฉสิ ทุมฺมวาสี ๑-
                        โอคลฺลโก ๒- ปํสุปิสาจโกว
                        สงฺการโจฬํ ปฏิมุญฺจ กณฺเฐ
                        โก เร ตุวํ โหสิ อทกฺขิเณยฺโย"ติ. ๓-
อถ นํ มหาสตฺโต อกุชฺฌิตฺวาว โอวทนฺโต อาห:-
                        "อนฺนํ  ตวยิทํ ๔-  ปกติ  ยสสฺสิ ๕-
                        ตํ  ขชฺชเร  ภุญฺชเร  ปิยฺยเร  จ
                        ชานาสิ  มํ  ตฺวํ  ปรทตฺตูปชีวึ
                        อุตฺติฏฺฐปิณฺฑํ  ลภตํ  สปาโก"ติ ๓-
โส  นยิทํ  ตุมฺหาทิสานํ  ปฏิยตฺตนฺติ  ทสฺเสนฺโต  อาห:-
                        "อนฺนํ  มมยิทํ ๖-  ปกตํ  ปกตํ  พฺราหฺมณานํ
                        อตฺตตฺถาย ๗-  สทฺทหโต  มมยิทํ ๖-
                        อเปหิ  เอตฺโต  กิมิธฏฺฐิโตสิ
                        น  มาทิสา ตุยฺหํ  ททนฺติ  ชมฺมา"ติ. ๓-
      อถโข โพธิสตฺโต "ทานํ นาม สคุณสฺสปิ นิคฺคุณสฺสปิ ยสฺส กสฺสจิ
ทาตพฺพํ, ยถา หิ นินฺเนปิ ถเลปิ ปติฏฺฐาปิตํ พีชํ ปฐวีรสํ อาโปรสญฺจ
อาคมฺม สมฺปชฺชติ, เอวํ นิปฺผลํ นาม นตฺถิ, สุเขตฺเต วปิตพีชํ วิย คุณวนฺเต
มหปฺผลํ โหตี"ติ ทสฺเสตุํ อิมํ คาถมาห:-
                       "ถเล จ นินฺเน จ วปนฺติ พีชํ
                         อนูปเขตฺเต ผลมาสมานา ๘-
                         เอตาย สทฺธาย ททาหิ ทานํ
                         อปฺเปว อาราธเย ทกฺขิเณยฺเย"ติ.
      อถ กุมาโร โกธาภิภูโต "เกนิมสฺส มุณฺฑกสฺส ปเวโส ทินฺโน"ติ
ทฺวารรกฺขกาทโย ตชฺเชตฺวา:-
@เชิงอรรถ:  สี. รุมฺมวาสี, ฏีกา. ทุปฺปวาสี,                ฏีกา. โอกลฺลโก
@ ขุ. ชา. ๒๗/๒๐๓๓-๔-๕/๔๐๙ มาตงฺคชาตก (สฺยา)   ฉ.ม. ตเวทํ   ปาลิ. ยสสฺสินํ
@ ฉ.ม. มเมทํ       ฉ.ม. อตฺถตฺถิตํ       สี. เมสสานา
                       "เขตฺตานิ มยฺหํ วิทิตานิ โลเก
                        เยสาหํ พีชานิ ปติฏฺฐเปมิ
                        เย พฺราหฺมณา ชาติมนฺตูปปนฺนา
                        ตานีธ เขตฺตานิ สุเปสลานี"ติ
คาถํ วตฺวา "อิมํ ชมฺมํ เวณุปทเรน โปเฐตฺวา คีวายํ คเหตฺวา สตฺตปิ
ทฺวารโกฏฺฐเก อติกฺกมิตฺวา พหิ นีหรถา"ติ อาห. อถ นํ มหาปุริโส อาห:-
                       "คิรึ นเขน ขนสิ   อโย ทนฺเตภิ ขาทสิ
                        ชาตเวทํ ปทหสิ   โย อิสึ ปริภาสสี"ติ. ๑-
     เอวญฺจ ปน วตฺวา "สเจ มฺยายํ หตฺเถ วา ปาเท วา คณฺหาเปตฺวา ทุกฺขํ
อุปฺปาเทยฺย, พหุํ อปุญฺญํ ปสเวยฺยา"ติ สตฺตานุทยตาย เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา
อนฺตรวีถิยํ โอตริ. ภควา สพฺพญฺญุตํ ปตฺโต ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต อิมํ คาถมาห:-
             "อิทํ วตฺวาน มาตงฺโค      อิสิ สจฺจปรกฺกโม
              อนฺตลิกฺขสฺมึ ปกฺกามิ       พฺราหฺมณานํ อุทิกฺขตนฺ"ติ. ๒-
      ตาวเทว นครรกฺขิกเทวตานํ เชฏฺฐกเทวราชา มณฺฑพฺยสฺส คีวํ ปริวตฺเตสิ.
ตสฺส มุขํ ปริวตฺเตตฺวา ปจฺฉามุขํ ชาตํ, อกฺขีนิ ปริวตฺตานิ, มุเขน เขฬํ
วมติ, สรีรํ ถทฺธํ สูเล อาโรปิตํ วิย อโหสิ. อสีติสหสฺสา ปริจารกา ยกฺขา
อสีติพฺราหฺมณสหสฺสานิ ตเถว อกํสุ. เวเคน คนฺตฺวา พฺรหฺมปชาปติยา อาโรจยึสุ,
สา ตรมานรูปา อาคนฺตฺวา ตํ วิปฺปการํ ทิสฺวา เอวมาห:-
                     "อาเวฐิตํ ๓- ปิฏฺฐิโต อุตฺตมงฺคํ
                      พาหํ ปสาเรติ อกมฺมเนยฺยํ
                      เสตานิ อกฺขีนิ ยถา มตสฺส
                      โก เม อิมํ ปุตฺตมกาสิ เอวนฺ"ติ.
@เชิงอรรถ:  ขุ.ชา. ๒๗/๒๐๓๐/๔๑๐ มาตงฺคชาตก (สฺยา)   ขุ. ชา. ๒๗/๒๐๔๑/๔๑๐ มาตงฺคชาตก
@(สฺยา)   ฉ.ม. อาเวธิตํ, เอวมุปริปิ
      อถสฺสา อาโรเจสุํ:-
                   "อิธาคมา สมโณ ทุมฺมวาสี
                    โอคลฺลโก ปํสุปิสาจโกว
                    สงฺการโจฬํ ปริมุญฺเจ กณฺเฐ
                    โส เต อิมํ ปุตฺตมกาสิ เอวนฺ"ติ.
      สา สุตฺวาว อญฺญาสิ "มยฺหํ ยสทายโก อยฺโย อนุกมฺปาย ปุตฺตสฺส
ปมตฺตภาวํ ญตฺวา อาคโต ภวิสฺสตี"ติ. ตโต อุปฏฺฐาเก ปุจฺฉิ:-
                   "กตมํ ทิสํ อคมา ภูริปญฺโญ
                    อกฺขาถ เม มาณวา เอตมตฺถํ
                    คนฺตฺวาน ตํ ปฏิกเรมุ อจฺจยํ
                    อปฺเปว นํ ปุตฺต ลเภมุ ชีวิตนฺ"ติ.
      เต อาหํสุ:-
                   "เวหายสํ อคมา ภูริปญฺโญ
                    ปถทฺธุโน ปณฺณรเสว จนฺโท
                    อถาปิ ๑- โส ปุริมํ ทิสํ อคญฺฉิ
                    สจฺจปฺปฏิญฺโญ อิสิ สาธุรูโป"ติ.
      มหาปุริโสปิ อนฺตรวีถิยํ โอติณฺณฏฺฐานโต ปฏฺฐาย "มยฺหํ ปทวลญฺชํ
หตฺถิอสฺสาทีนํปิ วเสน มา อนฺตรธายิ, ๒- ทิฏฺฐมงฺคลิกาเยว นํ ปสฺสตุ, มา
อญฺโญ"ติ ๓- อธิฏฺฐหิตฺวา ปิณฺฑาย จริตฺวา ยาปนมตฺตํ มิสฺสโกทนํ คเหตฺวา
ปฏิกฺกมนสาลายํ นิสินฺโน ภุญฺชิตฺวา โถกํ ภุตฺตาวเสสํ ภิกฺขาภาชเนเยว ฐเปสิ.
ทิฏฺฐมงฺคลิกาปิ ปาสาทา โอรุยฺห อนฺตรวีถึ ปฏิปชฺชมานาว ๔- ปทวลญฺชํ ทิสฺวา
"อิทํ มยฺหํ ยสทายกสฺส อยฺยสฺส ปทนฺ"ติ ปทานุสาเรนาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา
อาห "ภนฺเต ตุมฺหากํ ทาเสน กตาปราธํ มยฺหํ ขมถ, น หิ ตุเมฺห โกธวสิกา
นาม, เทถ เม ปุตฺตสฺส ชีวิตนฺ"ติ. เอวญฺจ ปน วตฺวา:-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อปิจาปิ     ฉ.ม. อนฺตรธายิตฺถ      ฉ.ม. อญฺเญติ    ฉ.ม. ปฏิปชฺชมานา
                     "อาเวฐิตํ ปิฏฺฐิโต อุตฺตมงฺคํ
                      พาหํ ปสาเรติ อกมฺมเนยฺยํ
                      เสตานิ อกฺขีนิ ยถา มตสฺส
                      โก เม อิมํ ปุตฺตมกาสิ เอวนฺ"ติ
คาถํ อภาสิ. มหาปุริโส อาห "น มยํ เอวรูปํ กโรม, ปพฺพชิตํ ปน หึสนฺเต
ทิสฺวา ปพฺพชิเตสุ สคารวาหิ ภูตยกฺขเทวตาหิ กตํ ภวิสฺสตี"ติ.
      เกวลํ ภนฺเต ตุมฺหากํ มโนปโทโส มา โหตุ, เทวตาหิ กตํ โหตุ,
สุขมาปยา ภนฺเต เทวตา, อปิจาหํ ภนฺเต กถํ ปฏิปชฺชามีติ. เตนหิ โอสธํ
เต กเถสฺสามิ. มม ภิกฺขาภาชเน ภุตฺตาวเสสํ ภตฺตมตฺถิ, ตตฺถ โถกํ อุทกํ
อาสิญฺจิตฺวา โถกํ คเหตฺวา ตว ปุตฺตสฺส มุเข ปกฺขิป, อวเสสํ อุทกจาฏิยํ
อาโลเลตฺวา อสีติยา พฺราหฺมณสหสฺสานํ มุเข ปกฺขิปาติ. สา เอวํ กริสฺสามีติ
ภตฺตํ คเหตฺวา มหาปุริสํ วนฺทิตฺวา คนฺตฺวา ตถา อกาสิ.
      มุเข ปกฺขิตฺตมตฺเต เชฏฺฐกเทวราชา "สามิมฺหิ สยํ เภสชฺชํ กโรนฺเต
อเมฺหหิ น สกฺกา กิญฺจิ กาตุนฺ"ติ กุมารํ วิสฺสชฺเชสิ. โสปิ ขิปิตฺวา กิญฺจิ
ทุกฺขํ อปฺปตฺตปุพฺโพ วิย ปกติวณฺโณ อโหสิ. อถ นํ มาตา อโวจ "ปสฺส
ตาต ตว กุลูปกานํ หิโรตฺตปฺปรหิตานํ วิปฺปการํ, สมณา จ ๑- น เอวรูปา
โหนฺติ, สมเณ ตาต โภเชยฺยาสี"ติ. ตโต เสสกํ อุทกจาฏิยํ อาลุลาเปตฺวา
พฺราหฺมณานํ มุเข ปกฺขิปาเปสิ. ยกฺขา ตาวเทว วิสฺสชฺเชตฺวา ปลายึสุ. พฺราหฺมณา
ขิปิตฺวา ขิปิตฺวา อุฏฺฐหิตฺวา กึ อมฺหากํ มุเข ปกฺขิตฺตนฺติ ปุจฺฉึสุ.
มาตงฺคอิสิสฺส อุจฺฉิฏฺฐภตฺตนฺติ. เต "จณฺฑาลสฺส อุจฺฉิฏฺฐกํ ขาทาปิตมฺหา,
อพฺราหฺมณา ทานิมฺหา ชาตา, อิทานิ โน พฺราหฺมณา `อสุทฺธพฺราหฺมณา อิเม'ติ
สมภาคํ ๒- น ทสฺสนฺตี"ติ ตโต ปลายิตฺวา มชฺฌรฏฺฐํ คนฺตฺวา มชฺฌราชสฺส นคเร
อคฺคาสนิกา พฺราหฺมณา นาม มยนฺติ ราชเคเห ภุญฺชนฺติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปน                      ม. สมภาวํ, ฉ. สมฺโภคํ
      ตสฺมึ สมเย โพธิสตฺโต ปาปนิคฺคหํ กโรนฺโต มานชาติเก นิมฺมทยนฺโต
วิจรติ. อเถโก "ชาติมนฺตตาปโส นาม มยา สทิโส นตฺถี"ติ อญฺเญสุ สญฺญํปิ
น กโรติ. โพธิสตฺโต ตํ คงฺคาตีเร วสมานํ ทิสฺวา "มานนิคฺคหมสฺส กริสฺสามี"ติ
ตตฺถ อคมาสิ. ตํ ชาติมนฺตตาปโส ปุจฺฉิ "กึ ชจฺโจ ภวนฺ"ติ. จณฺฑาโล อหํ
อาจริยาติ. อเปหิ จณฺฑาล อเปหิ จณฺฑาล, เหฏฺฐาคงฺคาย วส, มา อุปริคงฺคาย
อุทกํ อุจฺฉิฏฺฐมกาสีติ.
      โพธิสตฺโต "สาธุ อาจริย ตุเมฺหหิ วุตฺตฏฺฐาเน วสิสฺสามี"ติ เหฏฺฐาคงฺคาย
วสนฺโต "คงฺคาย อุทกํ ปฏิโสตํ สนฺทตู"ติ อธิฏฺฐาสิ. ชาติมนฺตตาปโส
ปาโตว คงฺคํ โอรุยฺห อุทกํ อาจมติ, ชฏา โธวติ. โพธิสตฺโต ทนฺตกฏฺฐํ
ขาทนฺโต ปิณฺฑปิณฺฑํ เขฬํ อุทเก ปาเตติ. ทนฺตกฏฺฐอุจฺฉิฏฺฐกํปิ ตตฺเถว
ปวาเหติ. ยถาเปตํ ๑- อญฺญตฺถ อลคฺคิตฺวา ตาปสสฺเสว ชฏาสุ ลคฺคติ, ตถา
อธิฏฺฐาสิ. เขฬํปิ ทนฺตกฏฺฐํปิ ตาปสสฺส ชฏาสุเยว ปติฏฺฐาติ.
      ตาปโส จณฺฑาลสฺสิทํ กมฺมํ ภวิสฺสตีติ วิปฺปฏิสารี หุตฺวา คนฺตฺวา
ปุจฺฉิ "โภ จณฺฑาล อิทํ คงฺคาย อุทกํ ตยา ปฏิโสตคามิกตนฺ"ติ. อาม
อาจริยาติ. เตนหิ ตฺวํ มา เหฏฺฐาคงฺคาย วส. อุปริคงฺคาย วสาติ. สาธุ
อาจริย, ตุเมฺหหิ วุตฺตฏฺฐาเน วสิสฺสามีติ ตตฺถ วสนฺโต อิทฺธึ ปฏิปสฺสมฺเภสิ,
อุทกํ ยถาคติกเมว ชาตํ. ปุน ตาปโส ตเทว พฺยสนํ ปาปุณิ. โส ปุน
คนฺตฺวา โพธิสตฺตํ ปุจฺฉิ "โภ จณฺฑาล ตฺวํ อิทํ คงฺคาย อุทกํ กาเลน
ปฏิโสตคามึ กาเลน อนุโสตคามึ กโรสี"ติ. อาม อาจริยาติ. จณฺฑาล ตฺวํ
สุขวิหารีนํ ปพฺพชิตานํ สุเขน วสิตุํ น เทสิ, สตฺตเม เต ทิวเส สตฺตธา
มุทฺธา ผลตูติ. สาธุ อาจริย, อหํ ปน สุริยสฺส อุคฺคนฺตุํ น ทสฺสามีติ.
      อถ มหาสตฺโต จินฺเตสิ "เอตสฺส อภิสาโป เอตสฺเสว อุปริ ปติสฺสติ,
รกฺขามิ นนฺ"ติ. สตฺตานุทยตาย ปุนทิวเส อิทฺธิยา สุริยสฺส อุคฺคนฺตุํ น
อทาสิ. อิทฺธิมโต อิทฺธิวิสโย นาม อจินฺเตยฺโย, ตโต ปฏฺฐาย อรุณุคฺคมนํ. ๒-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ยถา เจตํ                 ฉ.ม. อรุณุคฺคํ
น ปญฺญายติ, รตฺตินฺทิวปริจฺเฉโท นตฺถิ, กสิวณิชฺชาทีนิ กมฺมานิ ปโยเชนฺโต
นาม นตฺถิ.
      มนุสฺสา "ยกฺขาวฏฺโฏ นุ โข อยํ ภูตเทวตานาคสุปณฺณาวฏฺโฏ"ติ
อุปทฺทวปฺปตฺตา "กินฺนุ โข กาตพฺพนฺ"ติ จินฺเตตฺวา "ราชกุลํ นาม มหาปญฺญํ,
โลกสฺส หิตํ จินฺเตตุํ สกฺโกติ, ตตฺถ คจฺฉามา"ติ ราชกุลํ คนฺตฺวา ตมตฺถํ
อาโรเจสุํ. ราชา สุตฺวา ภีโตปิ อภีตาการํ กตฺวา "ตาต มา ภายถ, อิมํ
การณํ คงฺคาตีรวาสี ชาติมนฺตตาปโส ชานิสฺสติ, ตํ ปุจฺฉิตฺวา นิกฺกงฺขา
ภวิสฺสามา"ติ กติปาเหเนว ๑- อตฺถจรเกหิ มนุสฺเสหิ สทฺธึ ตาปสํ อุปสงฺกมิตฺวา
กตปฏิสนฺถาโร ตมตฺถํ ปุจฺฉิ. ตาปโส อาห "อาม มหาราช, เอโก จณฺฑาโล
อตฺถิ, โส อิมํ คงฺคาย อุทกํ กาเลน อนุโสตคามึ กาเลน ปฏิโสตคามึ กโรติ,
มยา ตทตฺถํ กิญฺจิ กถิตํ อตฺถิ, ตํ ปุจฺฉถ, โส ชานิสฺสตี"ติ.
      ราชา มาตงฺคอิสิสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา "ภนฺเต ตุเมฺห อรุณสฺส อุคฺคนฺตุํ
น เทถา"ติ ปุจฺฉิ. อาม มหาราชาติ. กึการณา ภนฺเตติ. ชาติมนฺตตาปสการณา
มหาราช, ๒- ชาติมนฺตตาปโส มํ นิรปราธํ อภิสปิ เตน ๒- อาคนฺตฺวา
มํ วนฺทิตฺวา ขมาปิตกาเล ทสฺสามิ มหาราชา"ติ. ราชา คนฺตฺวา "เอถ อาจริย
ตาปสํ ขมาเปถา"ติ อาห. นาหํ มหาราช จณฺฑาลํ วนฺทามีติ. มา อาจริย
เอวํ กโรถ, ชนปทสฺส มุขํ ปสฺสถาติ. โส ปุน ปฏิปกฺขิปิเยว. ราชา โพธิสตฺตํ
อุปสงฺกมิตฺวา "อาจริโย ขมาเปตุํ น อิจฺฉตี"ติ อาห. อขมาปิเต อหํ สุริยํ
น มุญฺจามีติ. ราชา "อยํ ขมาเปตุํ น อิจฺฉติ, อยํ อขมาปิเต สุริยํ น
มุญฺจติ, กึ อมฺหากํ เตน ตาปเสน, โลกํ โอโลเกสฺสามา"ติ "คจฺฉถ โภ
ตาปสสนฺติกํ, ตํ หตฺเถสุ จ ปาเทสุ จ คเหตฺวา มาตงฺคอิสิสฺส ปาทมูเล
นิปชฺชาเปตฺวา ขมาเปถ เอตสฺส ชนปทานุทยตํ ปฏิจฺจา"ติ อาห. เต ราชปุริสา
คนฺตฺวา ตํ ตถา กตฺวา อาเนตฺวา มาตงฺคอิสิสฺส ปาทมูเล นิปชฺชาเปตฺวา
ขมาเปสุํ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. กติปเยเหว         ๒-๒ ฉ.ม. ชาติมนฺตตาปการณา มหาราช ชาติมนฺตตาปเสน
      อหํ นาม ขมิตพฺพํ ขมามิ, อปิจ โข ปน เอตสฺส กถา เอตสฺเสว
อุปริ ปติสฺสติ. มยา สุริเย วิสฺสชฺชิเต สุริยสฺมึ เอตสฺส มตฺถเก ปติสฺสติ,
อถสฺส สตฺตธา มุทฺธา ผลิสฺสติ. ตญฺจ โข ปเนส พฺยสนํ มา ปาปุณาตุ, เอถ
ตุเมฺห เอตํ คลปฺปมาเณ อุทเก โอตาเรตฺวา มหนฺตํ มตฺติกาปิณฺฑมสฺส สีเส
ฐเปถ. อถาหํ สุริยํ วิสฺสชฺชิสฺสามิ. สุริยสฺมึ มตฺติกาปิณฺเฑ ปติตฺวา ตํ สตฺตธา
ภินฺทิสฺสติ. อเถส มตฺติกาปิณฺฑํ ฉฑฺเฑตฺวา นิมฺมุชฺชิตฺวา อญฺเญน ติตฺเถน
อุตฺตรตุ, อิติ นํ วทถ, เอตสฺส ๑- โสตฺถิ ภวิสฺสตีติ. เต มนุสฺสา "เอวํ
กริสฺสามา"ติ ตถา กาเรสุํ. ตสฺสาปิ ตเถว โสตฺถิ ชาตา. โส ตโต ปฏฺฐาย
"ชาติ นาม อการณํ, ปพฺพชิตานํ อพฺภนฺตเร คุโณว การณนฺ"ติ ชาติโคตฺตมานํ
ปหาย นิมฺมโท อโหสิ.
      อิติ ชาติมนฺตตาปเส ทมิเต มหาชโน โพธิสตฺตสฺส ถามํ อญฺญาสิ,
มหาโกลาหลํ ชาตํ. ราชา อตฺตโน นครํ คมนตฺถาย โพธิสตฺตํ ยาจิ. มหาสตฺโต
ปฏิญฺญํ ทตฺวา ตานิ จ อสีติพฺราหฺมณสหสฺสานิ ทมิสฺสามิ, ปฏิญฺญญฺจ โมจิสฺสามีติ
เมชฺฌราชสฺส นครํ อคมาสิ. พฺราหฺมณา โพธิสตฺตํ ทิสฺวาว "โภ อยํ โส
มหาโจโร อาคโต, อิทาเนว สพฺเพ เอเต มยํ อุจฺฉิฏฺฐกํ ขาทิตฺวา อพฺราหฺมณา
ชาตาติ อเมฺห ปากเฏ กริสฺสติ, เอวํ โน อิธาปิ อาวาโส น ภวิสฺสติ.
ปฏิกจฺเจว นํ มาเรสฺสามา"ติ ราชานํ ปน อุปสงฺกมิตฺวา อาหํสุ:- "มหาราช
ตุเมฺห อิมํ ๒- จณฺฑาลปพฺพชิตํ มา สาธุรูโปติ มญฺญิตฺถ, เอส ครุกมนฺตํ
ชานาติ, ปฐวึ คเหตฺวา อากาสํ กโรติ, อากาสํ ปฐวึ, ทูรํ คเหตฺวา สนฺติกํ
กโรติ, สนฺติกํ ทูรํ, คงฺคํ นิวตฺเตตฺวา อุทฺธํคามินึ กโรติ, อิจฺฉนฺโต ปฐวึ
อุกฺขิปิตฺวา ปาเตตุํ สกฺโกติ. ปรสฺส วา จิตฺตํ นาม สพฺพกาลํ น สกฺกา คเหตุํ,
อยํ อิธ ปติฏฺฐํ ลภนฺโต ตุมฺหากํ รชฺชํปิ นาเสยฺย, ชีวิตนฺตรายํปิ วํสูปจฺเฉทํปิ
กเรยฺย, อมฺหากํ วจนํ กโรถ มหาราช, อชฺเชว อิมํ มาเรตุํ วฏฺฏตี"ติ.
      ราชาโน นาม ปรปตฺติยา โหนฺติ, อิติ  โส พหุนฺนํ กถาวเสน
นิฏฺฐงฺคโต. โพธิสตฺโต ปน นคเร ปิณฺฑาย จริตฺวา อุทกผาสุกฏฺฐาเน มิสฺสโกทนํ
ภุญฺชิตฺวา ราชุยฺยานํ คนฺตฺวา นิรปราธตาย นิราสงฺโก มงฺคลสิลาปฏฺเฏ นิสีทิ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เอวมสฺส                ฉ.ม. ตุเมฺห มหาราช เอตํ
อตีเต จตฺตาฬีส, อนาคเต จตฺตาฬีสาติ อสีติกปฺเป อนุสฺสริตุํ สมตฺถญาณสฺส
อนาวชฺชนตาย มุหุตฺตมตฺตเก กาเล สติ นปฺปโหสิ, ๑- ราชา อญฺญํ อชานาเปตฺวา
สยเมว คนฺตฺวา นิราวชฺชนตาย ปมาเทน นิสินฺนํ มหาปุริสํ อสินา ปหริตฺวา
เทฺว ภาเค อกาสิ. อิมสฺส รญฺโญ วิชิเต อฏฺฐมํ โลหกูฏวสฺสํ ๒- นวมํ กลลวสฺสํ
วสฺสิ. อิติ อิมสฺสาปิ รฏฺเฐ นว วุฏฺฐิโย ปติตา. โส จ ราชา สปริโส
มหานิรเย นิพฺพตฺโต. เตนาห สงฺกิจฺจปณฺฑิโต:-
                อุปหจฺจ มนํ เมชฺโฌ ๓-         มาตงฺคสฺมึ ยสสฺสิเน
                สปาริสชฺโช อุจฺฉินฺโน           เมชฺฌารญฺญํ ตทา อหูติ. ๔-
      เอวํ เมชฺฌารญฺญสฺส อรญฺญภูตภาโว เวทิตพฺโพ. มาตงฺคสฺส ปน อิสิโน
วเสน ตเทว มาตงฺคารญฺญนฺติ วุตฺตํ.
      [๖๖] ปญฺหปฏิภาณานีติ ปญฺหาพฺยากรณานิ. ปจฺจนีกํ กาตพฺพนฺติ
ปจฺจนีกํ กาตพฺพํ. อวมญฺญิสฺสนฺติ วิโลมคาหํ ๕- คณฺหนฺโต วิย อโหสินฺติ อตฺโถ.
      [๖๗] อนุวิจฺจการนฺติ อนุวิจาเรตฺวา จินฺเตตฺวา ตุลยิตฺวา กาตพฺพํ
กโรหีติ วุตฺตํ โหติ. สาธุ โหตีติ สุนฺทโร โหติ. ตุมฺหาทิสสฺมิญฺหิ มํ ทิสฺวา
มํ สรณํ คจฺฉนฺเต นิคณฺฐํ ทิสฺวา นิคนฺถํ สรณํ คจฺฉนฺเต "กึ อยํ อุปาลิ
ทิฏฺฐทิฏฺฐเมว สรณํ คจฺฉตี"ติ ครหา อุปฺปชฺชติ, ๖- ตสฺมา อนุวิจฺจกาโร
ตุมฺหาทิสานํ สาธูติ ทสฺเสติ. ปฏากํ ปริหเรยฺยุนฺติ เต กิร เอวรูปํ สาวกํ
ลภิตฺวา "อสุโก นาม ราชา วา ราชมหามตฺโต วา เสฏฺฐี วา อมฺหากํ สรณํ
คโต สาวโก ชาโต"ติ ปฏากํ อุปฺขิปิตฺวา นคเร อุคฺโฆเสนฺตา อาหิณฺฑนฺติ.
กสฺมา? เอวํ โน มหนฺตภาโว อาวิภวิสฺสตีติ จ, สเจ ตสฺส "กิมหํ เอเตน ๗-
สรณํ คโต"ติ วิปฺปฏิสาโร อุปฺปชฺเชยฺย, ตํปิ โส "เอเต สพฺเพ ๘- สรณคตภาวํ
พหู ชานนฺติ, ทุกฺขํ อิทานิ ปฏินิวตฺติตุนฺ"ติ วิโนเทตฺวา น ปฏิกฺกมิสฺสตีติ จ
เตนาหํ "ปฏากํ ปริหเรยฺยุนฺ"ติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. นปฺปโหติ     สี. โลหากิณฺณวสฺสํ     ฉ.ม. มชฺโฌ
@ ขุ. ชา. ๒๘/๙๒/๙๑ สงฺกิจฺจชาตก (สฺยา)  ม. ลามกคฺคาหํ, ฉ. วิโลมภาคํ
@ ฉ.ม. อุปฺปชฺชิสฺสติ     ฉ.ม. เอเตสํ     ฉ.ม. เอเตสํ เม
      [๖๘] โอปานภูตนฺติ ปฏิยตฺตอุทปาโน วิย ฐิตํ. กุลนฺติ ตว นิเวสนํ.
ทาตพฺพํ มญฺเญยฺยาสีติ ปุพฺเพ ทสปิ วีสติปิ สฏฺฐีปิ ชเน อาคเต ทิสฺวา
นตฺถีติ อวตฺวา เทติ. อิทานิ มํ สรณํ คตการณมตฺเตเนว มา อิเมสํ เทยฺยธมฺมํ
อุจฺฉินฺทิตฺถ, ๑- สมฺปตฺตานํ หิ ทาตพฺพเมวาติ โอวทติ. สุตเมตํ ภนฺเตติ กุโต
สุตํ? นิคณฺฐนํ สนฺติกา, เต กิร กุลฆเรสุ เอวํ ปกาเสนฺติ "มยํ `ยสฺส
กสฺสจิ สมฺปตฺตสฺส ทาตพฺพนฺ'ติ วทาม, สมโณ ปน โคตโม `มยฺหเมว ทานํ
ทาตพฺพํ ฯเปฯ น อญฺเญสํ สาวกานํ ทินฺนํ มหปฺผลนฺ'ติ วทตี"ติ. ตํ สนฺธาย
อยํ คหปติ "สุตเมตนฺ"ติ อาห.
      [๖๙] อนุปุพฺพีกถนฺติ ๒- ทานานนฺตรํ สีลํ, สีลานนฺตรํ สคฺคํ, สคฺคานนฺตรํ
กามานํ อาทีนวนฺติ ๓- เอวํ อนุปฏิปาฏิกถํ. ตตฺถ ทานกถนฺติ อิทํ ทานํ นาม
สุขานํ นิทานํ, สมฺปตฺตีนํ มูลํ, โภคานํ ปติฏฺฐา, วิสมคตสฺส ตาณํ เลณํ คติ
ปรายนํ, อิธโลกปรโลเกสุ ทานสทิโส อวสฺสโย ปติฏฺฐา อารมฺมณํ ตาณํ
เลณํ คติ ปรายนํ นตฺถิ. อิทญฺหิ อวสฺสยฏฺเฐน รตนมยสีหาสนสทิสํ, ปติฏฺฐานฏฺเฐน
มหาปฐวีสทิสํ, อารมฺมณฏฺเฐน ๔- อาลมฺพนรชฺชุสทิสํ. อิทญฺหิ ทุกฺขนิตฺถรณฏฺเฐน
นาวา, สมสฺสาสนฏฺเฐน สงฺคามสูโร, ภยปริตฺตาณฏฺเฐน สุสงฺขตนครํ,
มจฺเฉรมลาทีหิ อนุปลิตฺตฏฺเฐน ปทุมํ, เตสํ นิทหนฏฺเฐน อคฺคิ, ทูราสทฏฺเฐน
อาสีวิโส. อสนฺตาสนฏฺเฐน สีโห, พลวนฺตฏฺเฐน หตฺถี, อภิมงฺคลสมฺมตฏฺเฐน
เสตวสโภ, เขมนฺตภูมิสมฺปาปนฏฺเฐน วลาหโก อสฺสราชา. ทานํ นาเมตํ มยา ๕-
คตมคฺโค, มเยฺหเวโส ๖- วํโส, มยา ทสปารมิโย ปูเรนฺเตน เวลามมหายญฺโญ
มหาโควินฺทมหายญฺโญ มหาสุทสฺสนมหายญฺโญ เวสฺสนฺตรมหายญฺโญติ อเนกมหายญฺญา
ปวตฺติตา, สมฺปวตฺติตา, ๗- สสภูเตน ชลิเต อคฺคิกฺขนฺเธ อตฺตานํ
นิยฺยาเตนฺเตน สมฺปตฺตยาจกานํ จิตฺตํ คหิตํ. ทานํ หิ โลเก สกฺกสมฺปตฺตึ เทติ,
มารสมฺปตฺตึ เทติ, พฺรหฺมสมฺปตฺตึ เทติ, จกฺกวตฺติสมฺปตฺตึ เทติ, สาวกปาริญาญํ,
ปจฺเจกโพธิญาณํ, อภิสมฺโพธิญาณํ เทตีติ เอวมาทิทานคุณปฏิสํยุตฺตํ กถํ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อุปจฺฉินฺทิตฺถ    ฉ.ม. อนุปุพฺพึ กถนฺติ     ฉ.ม. มคฺคนฺติ
@ ฉ.ม. อาลมฺพนฏฺเฐน   ฉ.ม. มยฺหํ   ก. มยฺหเมว   ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ
      ยสฺมา ปน ทานํ ททนฺโต สีลํ สมาทาตุํ สกฺโกติ, ตสฺมา ตทนนฺตรํ สีลกถํ
กเถสิ. สีลกถนฺติ สีลํ นาเมตํ อวสฺสโย ปติฏฺฐา อารมฺมณํ ตาณํ เลณํ คติ
ปรายนํ, สีลํ นาเมตํ มม วํโส, อหํ สงฺขปาลนาคราชกาเล, ภูริทตฺตนาคราชกาเล,
จมฺเปยฺยนาคราชกาเล, สีลวนาคราชกาเล, มาตุโปสกหตฺถิราชกาเล,
ฉทฺทนฺตหตฺถิราชกาเลติ อนนฺเตสุ อตฺตภาเวสุ สีลํ ปริปูเรสึ.
อิธโลกปรโลกสมฺปตฺตีนํ หิ สีลสทิโส อวสฺสโย, สีลสทิสา ปติฏฺฐา, อารมฺมณํ
ตาณํ เลณํ คติ ปรายนํ นตฺถิ, สีลาลงฺการสทิโส อลงฺกาโร นตฺถิ, สีลปุปฺผสทิสํ
ปุปฺผํ นตฺถิ, สีลคนฺธสทิโส คนฺโธ นตฺถิ. สีลาลงฺกาเรน หิ อลงฺกตํ
สีลกุสุมปิลนฺธนํ สีลคนฺธานุลิตฺตํ สเทวโกปิ โลโก โอโลเกนฺโต ติตฺตึ น คจฺฉตีติ
เอวมาทิสีลคุณปฏิสํยุตฺตํ กถํ.
      อิทํ ปน สีลํ นิสฺสาย อยํ สคฺโค ลพฺภตีติ ทสฺเสตุํ สีลานนฺตรํ สคฺคกถํ
กเถสิ. สคฺคกถนฺติ อยํ สคฺโค นาม อิฏฺโฐ กนฺโต มนาโป, นิจฺจเมตฺถ กีฬา,
นิจฺจํ สมฺปตฺติโย ลพฺภนฺติ, จาตุมฺมหาราชิกา เทวา นวุติวสฺสสตสหสฺสานิ
ทิพฺพสุขํ ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวนฺติ, ตาวตึสา ติสฺโส จ วสฺสโกฏิโย สฏฺฐี จ
วสฺสสตสหสฺสานีติ เอวมาทิสคฺคคุณปฏิสํยุตฺตํ กถํ. สคฺคสมฺปตฺตึ กถยนฺตานํ หิ
พุทฺธานํ มุขํ นปฺปโหติ. วุตฺตํปิ เจตํ "อเนกปริยาเยน โข อหํ ภิกฺขเว
สคฺคกถํ กเถยฺยนฺ"ติอาทิ. ๑-
      เอวํ สคฺคกถาย ปโลเภตฺวา ปุน หตฺถึ อลงฺกริตฺวา ตสฺส โสณฺฑํ
ฉินฺทนฺโต วิย "อยํปิ สคฺโค อนิจฺโจ อธุโว, น เอตฺถ ฉนฺทราโค กาตพฺโพ"ติ
ทสฺสนตฺถํ "อปฺปสฺสาทา กามา วุตฺตา มยา พหุทุกฺขา พหูปายาสา, อาทีนโว
เอตฺถ ภิยฺโย"ติอาทินา ๒- นเยน กามานํ อาทีนวํ โอการํ สงฺกิเลสํ
กเถสิ. ตตฺถ อาทีนโวติ โทโส. โอกาโรติ อวกาโร ลามกภาโว. สงฺกิเลโสติ
เตหิ สตฺตานํ สํสาเร สงฺกิลิสฺสนํ ๓- ยถาห "กิลิสฺสนฺติ วต โภ สตฺตา"ติ. ๔-
@เชิงอรรถ:  ม. อุปริ. ๑๔/๒๕๑, ๒๕๕/๒๑๙, ๒๓๓ อตฺถโต สมานํ
@ วินย. มหาวิ. ๒/๔๑๗/๓๐๗ สปฺปาณกวคฺค, ม. มูล ๑๒/๒๓๖/๑๙๙ อลคทฺทูปมสุตฺต
@ ก. กิลิสนํ                    ม.ม. ๑๓/๓๕๑/๓๓๕ องฺคุลิมาลสุตฺต
      เอวํ กามาทีนเวน ตชฺชิตฺวา เนกฺขมฺเม อานิสํสํ ปกาเสสิ. กลฺลจิตฺตนฺติ
อโรคจิตฺตํ. สามุกฺกํสิกาติ สามํ อุกฺกํสิกา อตฺตนาเยว คเหตฺวา อุทฺธริตฺวา
คหิตา, สยมฺภุญาเณน ทิฏฺฐา, อสาธารณา อญฺเญสนฺติ อตฺโถ. กา ปเนสาติ,
อริยสจฺจเทสนา. เตเนวาห "ทุกฺขํ สมุทยํ นิโรธํ มคฺคนฺ"ติ.
      วิรชํ วีตมลนฺติ ราครชาทีนํ อภาวา วิรชํ, ราคมลาทีนํ วิคตตฺตา
วีตมลํ. ธมฺมจกฺขุนฺติ อุปริ พฺรหฺมายุสุตฺเต ติณฺณํ มคฺคานํ, จูฬราหุโลวาเท
อาสวกฺขยสฺเสตํ นามํ. อิธ ปน โสตาปตฺติมคฺโค อธิปฺเปโต. ตสฺส
อุปฺปตฺติอาการทสฺสนตฺถํ "ยงฺกิญฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพนฺตํ นิโรธธมฺมนฺ"ติ อาห.
ตญฺหิ นิโรธํ อารมฺมณํ กตฺวา กิจฺจวเสน เอวํ สพฺพํ สงฺขตํ ปฏิวิชฺฌนฺตํ
อุปฺปชฺชติ.
      ทิฏฺโฐ อริยสจฺจธมฺโม เอเตนาติ ทิฏฺฐธมฺโม. เอเสว นโย เสสปเทสุปิ.
ติณฺณา วิจิกิจฺฉา อเนนาติ ติณฺณวิจิกิจฺโฉ. วิคตา กถํกถา อสฺสาติ วิคตกถํกโถ.
เวสารชฺชปฺปตฺโตติ เวสารชฺชํ ปตฺโต, กตฺถ? สตฺถุ สาสเน. นาสฺส ปโร ปจฺจโย,
น ปรสฺส สทฺธาย เอตฺถ วตฺตตีติ อปรปฺปจฺจโย.
      [๗๐] จิตฺเตน สมฺปฏิจฺฉมาโน อภินนฺทิตฺวา, วาจาย ปสํสมาโน
อนุโมทิตฺวา. อาวรามีติ ถเกมิ ปิทหามิ. อนาวฏนฺติ น อาวริตํ วิวฏํ อุคฺฆาฏิตํ.
      [๗๑] อสฺโสสิ โข ทีฆตปสฺสีติ โส กิร ตสฺส คตกาลโต ปฏฺฐาย
"ปณฺฑิโต คหปติ, สมโณ จ โคตโม ทสฺสนสมฺปนฺโน นิยฺยานิกกโถ, ทสฺสเนปิสฺส ๑-
ปสีทิสฺสติ, ธมฺมกถายปิ ปสีทิสฺสติ, ปสีทิตฺวา สรณํ คมิสฺสติ, ตโต นุ โข
สรณํ คมิสฺสติ ๒- น ตาว ตโต"ติ โอหิตโสโตว หุตฺวา วิจรติ. ตสฺมา
ปฐมํเยว อสฺโสสิ.
      [๗๒] เตนหิ สมฺมาติ พลวโสเกน อภิภูโต "เอตฺเถว ติฏฺฐา"ติ วจนํ
สุตฺวาปิ อตฺถํ อสลฺลกฺเขนฺโต โทวาริเกน สทฺธึ สลฺลปติเยว.
      มชฺฌิมาย ทฺวารสาลายนฺติ ยสฺส ฆรสฺส สตฺต ทฺวารโกฏฺฐกา, ตสฺส
สพฺพอพฺภนฺตรโต ๓- วา สพฺพพาหิรโต วา ปฏฺฐาย จตุตฺถทฺวารโกฏฺฐโก ยสฺส
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ทสฺสเนปิ ตสฺส       ฉ.ม. คหปติ        ก. สพฺพอพฺภนฺตริมโต
ปญฺจ, ตสฺส ตติโย, ยสฺส ตโย, ตสฺส ทุติโย ทฺวารโกฏฺฐโก มชฺฌิมทฺวารสาลา
นาม. เอกทฺวารโกฏฺฐกสฺส ปน ฆรสฺส มชฺฌิมฏฺฐาเน ๑- มงฺคลตฺถมฺภํ นิสฺสาย
มชฺฌิมทฺวารสาลา. ตสฺส ปน เคหสฺส สตฺต ทฺวารโกฏฺฐกา, ปญฺจาติปิ วุตฺตํ.
      [๗๓] อคฺคนฺติอาทีนิ สพฺพานิ อญฺญมญฺญเววจนานิ. ยํ สุทนฺติ เอตฺถ
ยนฺติ ยํ นาฏปุตฺตํ. สุทนฺติ นิปาตมตฺตํ. ปริคฺคเหตฺวาติ เตเนว อุตฺตราสงฺเคน
อุทเร ปริกฺขิปนฺโต คเหตฺวา. นิสีทาเปตีติ สณิกํ อาจริย สณิกํ อาจริยาติ
มหนฺตํ เตลฆฏํ ฐเปนฺโต วิย นิสีทาเปติ. ทตฺโตสีติ กึ ชโฬสิ ชาโตติ
อตฺโถ. ปฏิมุกฺโกติ สีเส ปริกฺขิปิตฺวา คหิโต. อณฺฑหารโกติอาทึ ทุฏฺฐุลฺลวจนํปิ
สมานํ อุปฏฺฐากสฺส อญฺญถาภาเวน อุปฺปนฺนพลวโสกตาย อิทํ นาม ภณามีติ
อสลฺลกฺเขตฺวาว ภณติ.
      [๗๔] ภทฺทิกา ภนฺเต อาวฏฺฏนีติ นิคณฺโฐ มายเมว สนฺธาย วทติ,
อุปาสโก อตฺตนา ปฏิวิทฺธํ โสตาปตฺติมคฺคํ. เตนหีติ นิปาตมตฺตเมตํ, ภนฺเต
อุปมนฺเต กริสฺสามิจฺเจว อตฺโถ. การณวจนํ วา, เยน การเณน ตุมฺหากํ
สาสนํ อนิยฺยานิกํ, มม สตฺถุ นิยฺยานิกํ, เตน การเณน อุปมํ เม กริสฺสามีติ
วุตฺตํ โหติ.
      [๗๕] อุปวิชญฺญาติ วิชายนกาลํ อุปคตา. มกฺกฏจฺฉาปกนฺติ มกฺกฏโปตกํ.
กิณิตฺวา อาเนหีติ มูลํ ทตฺวาว อาหร. อาปเณสุ หิ สวิญฺญาณกํปิ อวิญฺญาณกํปิ
มกฺกฏาทิกีฬนภณฺฑกํ ๒- วิกฺกิณนฺติ. ตํ สนฺธาเยตํ อาห. รชิตนฺติ พหลพหลํ
ปีตาวเลปนํ รงฺคชาตํ คเหตฺวา รชิตฺวา ทินฺนํ อิทํ อิจฺฉามีติ อตฺโถ.
อาโกฏิตปจฺจาโกฏิตนฺติ อาโกฏิตญฺเจว ปริวตฺเตตฺวา ปุนปฺปุนํ อาโกฏิตญฺจ.
อุภโตภาควิมฏฺฐนฺติ เวณุมณิปาสาเณน ๓- อุโภสุ ปสฺเสสุ สุฏฺฐุ วิมฏฺฐํ ฆฏฺเฏตฺวา
อุปฺปาทิตจฺฉวึ.
      รงฺคกฺขโม หิ โขติ สวิญฺญาณกํปิ อวิญฺญาณกํปิ รงฺคํ ปิวติ. ตสฺมา
เอวมาห. โน อาโกฏฺฏนกฺขโมติ สวิญฺญาณกสฺส ตาว อาโกฏฺฏนผลเก ฐเปตฺวา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. มชฺฌฏฺฐาเน         ก. มกฺกฏานํ กีฬนภณฺฑกํ        ฉ.ม. มณิปาสาเณน
กุจฺฉิยํ อาโกฏิตสฺส กุจฺฉิ ภิชฺชติ, กรีสํ นิกฺขมติ. สีเส อาโกฏิตสฺส สีสํ
ภิชฺชติ, มตฺถลุงฺคํ นิกฺขมติ. อวิญฺญาณโก ขณฺฑาขณฺฑิกํ ๑- คจฺฉติ. ตสฺมา
เอวมาห. โน วิมชฺชนกฺขโมติ สวิญฺญาณโก มณิปาสาเณน วิมทฺทิยมาโน
นิลฺโลมตํ นิจฺฉวิตญฺจาปชฺชติ, อวิญฺญาณโกปิ วิจุณฺณกภาวํ อาปชฺชติ. ตสฺมา
เอวมาห. รงฺคกฺขโม หิ โข พาลานนฺติ พาลานํ มนฺทพุทฺธีนํ ๒- รงฺคกฺขโม,
ราคมตฺตํ ชเนติ, ปิโย โหติ. ปณฺฑิตานํ ปน นิคณฺฐวาโท วา อญฺโญ วา
ภารตรามสีตาหรณาทินิรตฺถกกถามคฺโค อปฺปิโยว โหติ. โน อนุโยคกฺขโม, โน
วิมชฺชนกฺขโมติ อนุโยคํ วา วีมํสํ วา น ขมติ, ถุเส โกฏฺเฏตฺวา ตณฺฑุลปริเยสนํ
วิย กทลิยํ สารคเวสนํ วิย จ ริตฺตโกว ตุจฺฉโกว โหติ. รงฺคกฺขโม เจว
ปณฺฑิตานนฺติ จตุสจฺจกถา หิ ปณฺฑิตานํ ปิยา โหติ, วสฺสสตํปิ สุณนฺโต
ติตฺตึ น คจฺฉติ. ตสฺมา เอวมาห. พุทฺธวจนํ ปน ยถา ยถาปิ โอคาหิยติ ๓-
มหาสมุทฺโท วิย คมฺภีรเมว โหตีติ "อนุโยคกฺขโม จ วิมชฺชนกฺขโม จา"ติ
อาห. สุณาหิ ยสฺสาหํ สาวโกติ ตสฺส คุเณ สุณาหีติ ภควโต วณฺเณ วตฺตุํ
อารทฺโธ.
      [๗๖] ธีรสฺสาติ ธีรํ ๔- วุจฺจติ ปณฺฑิจฺจํ, ยา ปญฺญา ปชานนา ฯเปฯ
สมฺมาทิฏฺฐิ, เตน สมนฺนาคตสฺส ธาตุอายตนปฏิจฺจสมุปฺปาทฏฺฐานฏฺฐานกุสลสฺส
ปณฺฑิตสฺสาหํ สาวโก, โส มยฺหํ สตฺถาติ เอวํ สพฺพปเทสุ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ.
ปภินฺนขีลสฺสาติ ภินฺนปญฺจเจโตขิลสฺส. สพฺพปุถุชฺชเน วิชินึสุ วิชินนฺติ
วิชินิสฺสนฺติ วาติ วิชยา. เก เต, มจฺจุมารกิเลสมารเทวปุตฺตมาราติ.
เต วิชิตา วิชยา เอเตนาติ วิชิตวิชโย. ภควา, ตสฺส วิชิตวิชยสฺส.
อนีฆสฺสาติ กิเลสทุกฺเขนปิ วิปากทุกฺเขนปิ นิทฺทุกฺขสฺส. สุสมจิตฺตสฺสาติ
เทวทตฺตธนปาลกองฺคุลิมาลราหุลตฺเถราทีสุปิ เทวมนุสฺเสสุ สุฏฺฐุ สมจิตฺตสฺส.
วุทฺธสีลสฺสาติ วุฑฺฒิตาจารสฺส. สาธุปญฺญสฺสาติ สุนฺทรปญฺญสฺส. เวสมนฺตรสฺสาติ
ราคาทิวิสมํ ๕- ตริตฺวา วิตริตฺวา ฐิตสฺส. วิมลสฺสาติ วิคตราคาทิมลสฺส.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ขณฺฑขณฺฑิตํ       ก. ทุพฺพุทฺธีนํ           ฉ.ม. โอคาหิสฺสติ
@ ม. ธี               ฏีกา. เวสนฺตรสฺสาติ ราคาทิวิสํ
      ตุสิตสฺสาติ ตุฏฺฐจิตฺตสฺส. วนฺตโลกามิสสฺสาติ วนฺตกามคุณสฺส. มุทิตสฺสาติ
มุทิตาวิหารวเสน มุทิตสฺส, ปุน วุตฺตเมว ๑- วา เอตํ. ปสาทวเสน หิ เอกํปิ
คุณํ ปุนปฺปุนํ วทติเยว. กตสมณสฺสาติ กตสามญฺญสฺส, สมณธมฺมสฺส มตฺถกํ
ปตฺตสฺสาติ อตฺโถ. มนุชสฺสาติ โลกโวหารวเสน เอกสฺส สตฺตสฺส. นรสฺสาติ
ปุน วุตฺตํ. ๑- อญฺญถา วุจฺจมาเน เอเกกคาถาย ทสคุณา นปฺปโหนฺติ.
      เวนยิกสฺสาติ สตฺตานํ วินายกสฺส. รุจิรธมฺมสฺสาติ สุจิธมฺมสฺส. ปภาสกสฺสาติ
โอภาสกรสฺส. ๒- วีรสฺสาติ วิริยสมฺปนฺนสฺส. นิสภสฺสาติ อุสภวสภนิสเภสุ
สพฺพตฺถ อปฺปฏิสมฏฺเฐน นิสภสฺส. คมฺภีรสฺสาติ คมฺภีรคุณสฺส, คุเณหิ วา
คมฺภีรสฺส. โมนปตฺตสฺสาติ ญาณปฺปตฺตสฺส. เวทสฺสาติ เวโท วุจฺจติ ญาณํ, เตน
สมนฺนาคตสฺส. ธมฺมฏฺฐสฺสาติ ธมฺเม ฐิตสฺส. สํวุตตฺตสฺสาติ ปิหิตตฺตสฺส.
      นาคสฺสาติ จตูหิ การเณหิ นาคสฺส. ปนฺตเสนสฺสาติ ปนฺตเสนาสนสฺส.
ปฏิมนฺตกสฺสาติ ปฏิมนฺตนปญฺญาย สมนฺนาคตสฺส. โมนสฺสาติ โมนํ วุจฺจติ
ญาณํ, เตน สมนฺนาคตสฺส ธุตกิเลสสฺส วา. ทนฺตสฺสาติ นิพฺพิเสวนสฺส.
      อิสิสตฺตมสฺสาติ วิปสฺสิอาทโย ฉ อิสโย อุปาทาย สตฺตมสฺส. พฺรหฺมปตฺตสฺสาติ
เสฏฺฐปตฺตสฺส. นฺหาตกสฺสาติ นฺหาตกิเลสสฺส. ปทกสฺสาติ อกฺขราทีนิ
สโมธาเนตฺวา คาถาปทกรณกุสลสฺส. วิทิตเวทสฺสาติ วิทิตญาณสฺส. ปุรินฺททสฺสาติ
สพฺพปฐมํ ธมฺมทานทายกสฺส. สกฺกสฺสาติ สมตฺถสฺส. ปตฺติปตฺตสฺสาติ เย ปตฺตพฺพา
คุณา, เต ปตฺตสฺส. เวยฺยากรณสฺสาติ วิตฺถาเรตฺวา อตฺถทีปกสฺส. ภควตา หิ
พฺยากตนฺนาเมตนฺติ ปทํ นตฺถิ, สพฺเพสํเยว อตฺโถ กถิโต.
      วิปสฺสิสฺสาติ วิปสฺสนกสฺส. อนภินตสฺสาติ อนตสฺส. โน อปนตสฺสาติ
อนุฏฺฐสฺส. ๓-
      อนนุคตนฺตรสฺสาติ ๔- กิเลเส อนนุคตจิตฺตสฺส. อสิตสฺสาติ ๕- อพทฺธสฺส.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปุนรุตฺตเมว            ฉ.ม. โอภาสกสฺส            ฉ.ม. อทุฏฺฐสฺส
@ ก. อนุคตสฺสาติ              ก. อสตฺตสฺสาติ
      ภูริปญฺญสฺสาติ ภูริ วุจฺจติ ปฐวี, ตาย ปฐวีสมาย ปญฺญาย วิปุลาย
มหนฺตาย วิตฺถตาย สมนฺนาคตสฺสาติ อตฺโถ. มหาปญฺญสฺสาติ มหาปญฺญาย
สมนฺนาคตสฺส.
      อนุปลิตฺตสฺสาติ ตณฺหาทิฏฺฐิเลเปหิ ๑- อลิตตฺตสฺส. อาหุเนยฺยสฺสาติ อาหุตึ
ปฏิคฺคเหตุํ ยุตฺตสฺส. ยกฺขสฺสาติ อานุภาวทสฺสนฏฺเฐน วา อทิสฺสมานกฏฺเฐน ๒-
วา ภควา ยกฺโข นาม. เตนาห "ยกฺขสฺสา"ติ. มหโตติ มหนฺตสฺส. ตสฺส
สาวโกหมสฺมีติ ตสฺส เอวํวิธคุณสฺส ๓- สตฺถุโน อหํ สาวโกติ. อุปาสกสฺส
โสตาปตฺติมคฺเคเนว ปฏิสมฺภิทา อาคตา. อิติ ปฏิสมฺภิทาวิสเย ฐตฺวา ปทสเตน
ทสพลสฺส กิเลสปฺปหาเน วณฺณํ ๔- กเถนฺโต "กสฺส ตํ คหปติ สาวกํ ธาเรมา"ติ
ปญฺหสฺส อตฺถํ วิสฺสชฺเชสิ.
      [๗๗] กทา สญฺญูฬฺหาติ กทา สมฺปิณฺฑิตา. เอวํ กิรสฺส อโหสิ "อยํ
อิทาเนว สมณสฺส โคตมสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา อาคโต, กทาเนน เอเต วณฺณา
สมฺปิณฺฑิตา"ติ. ตสฺมา เอวมาห. วิจิตฺตํ มาลํ คนฺเถยฺยาติ สยํปิ ทกฺขตาย
ปุปฺผานํปิ นานาวณฺณตาย เอกโต วณฺฏิกาทิเภทํ วิจิตฺรมาลํ คนฺเถยฺย. เอวเมว
โข ภนฺเตติ เอตฺถ นานาปุปฺผานํ นานาปุปฺผราสิ วิย นานาวิธานํ วณฺณานํ
ภควโต สิเนรุมตฺโต วณฺณราสิ ทฏฺฐพฺโพ. เฉโก มาลากาโร วิย อุปาลิ คหปติ.
มาลาการสฺส วิจิตฺรมาลาคนฺถนํ วิย คหปติโน ตถาคตสฺส วิจตฺรวณฺณคนฺถนํ.
     อุณฺหํ โลหิตํ มุขโต อุคฺคญฺฉีติ ๕- ตสฺส หิ ภควโต สกฺการํ อสหมานสฺส
เอตทโหสิ "อนตฺถิโก ทานิ อยํ คหปติ อเมฺหหิ, เสฺว ปฏฺฐาย ปณฺณาสสฏฺฐีชเน
คเหตฺวา เอตสฺส ฆรํ ปวิสิตฺวา ภุญฺชิตุํ น ลภิสฺสามิ, ภินฺนา เม ภุตฺตกุมฺภี"ติ.
อถสฺส อุปฏฺฐากวิปริณาเมน พลวโสโก อุปฺปชฺชิ. อิเม หิ สตฺตา อตฺตโน
อตฺตโนว จินฺตยนฺติ. ตสฺส ตสฺมึ โสเก อุปฺปนฺเน อพฺภนฺตรํ อุณฺหํ อโหสิ,
โลหิตํ วิลียิตฺถ, ตํ มหาวาเตน สมุทฺธริตํ กุเฏ ปกฺขิตฺตรชนํ วิย ปตฺตมตฺตํ
มุขโต อุคฺคญฺฉิ. นิธานคตํ โลหิตํ วมิตฺวา ปน อปฺปกา สตฺตา ชีวิตุํ สกฺโกนฺติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ตณฺหาทิฏฺฐิกิเลเสหิ   ฉ.ม. อาทิสฺสมานกฏฺเฐน   ฉ.ม. เอวํวิธิธคุณสฺส
@ ฉ.ม. กิเลสปฺปหานวณฺณํ    ฉ.ม. อุคฺคจฺฉีติ
นิคณฺโฐ ตตฺเถว ชานุนา ปติโต, อถ นํ ปาฏงฺกิยา พหินครํ หริตฺวา ๑-
ปญฺจกสีวิกาย คเหตฺวา ปาวํ อาคมึสุ, ๒- โส น จิรสฺเสว ปาวายํ กาลมกาสิ.
อิมสฺมึ ปน สุตฺเต อุคฺคฏิตญฺญุปุคฺคลสฺส วเสน ธมฺมเทสนา ปรินิฏฺฐิตาติ.
                    ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย
                       อุปาลิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                              ฉฏฺฐํ.
                         ---------------


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๙ หน้า ๓๙-๗๕. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=9&A=975&modeTY=2              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=9&A=975&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=13&i=62              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=13&A=1044              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=13&A=1082              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=13&A=1082              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๓ http://84000.org/tipitaka/read/?index_13

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]