อรรถกถาเล่มที่ ๑๑ ภาษาบาลีอักษรไทย
 สํ.อ. (สารตฺถ.๑)

                        ๑๐. สมิทฺธิสุตฺตวณฺณนา
       [๒๐] ทสเม ตโปทาราเมติ ตโปทสฺส ตตฺโตทกสฺส รหทสฺส วเสน
เอวํ ลทฺธนาเม อาราเม. เวภารปพฺพตสฺส กิร เหฏฺา ภุมฺมฏฺกนาคานํ
ปญฺจโยชนสติกํ นาคภวนํ  เทวโลกสทิสํ มณิมเยน ๘- ตเลน อารามุยฺยาเนหิ จ
สมนฺนาคตํ. ตตฺถ นาคานํ กีฬนฏฺาเน มหาอุทกรหโท, ตโต ตโปทา นาม
นที สนฺทติ กุถิตา อุณฺโหทกา. กสฺมา ปเนสา เอทิสา? ราชคหํ กิร
ปริวาเรตฺวา มหาเปตโลโก ติฏฺติ. ตตฺถ ทฺวินฺนํ มหาโลหกุมฺภีนิรยานํ อนฺตเรน
อยํ ตโปทา อาคจฺฉติ. ตสฺมา กุถิตา สนฺทติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ:-
           "ยตายํ ๙- ภิกฺขเว ตโปทา สนฺทติ, โส ทโห ๑๐-
            อจฺโฉทโก สาโตทโก สีโตทโก เสโตทโก
            สุปติตฺโถ ๑๑- รมณีโย ปหูตมจฺฉกจฺฉโป, จกฺกมตฺตานิ จ
            ปทุมานิ ปุปฺผนฺติ. อปิจายํ ภิกฺขเว ตโปทา ทฺวินฺนํ มหานิรยานํ
            อนนฺตริกาย อาคจฺฉติ, เตนายํ ตโปทา กุถิตา สนฺทตี"ติ ๑๒-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ทารภรณสฺส   ๒ สี. ปุตฺตนิปฺผตฺติยา   ๓ ม. อาสยํ   ๔ ฉ.ม., อิ. อถสฺสา
@๕ ม. อนุโมเทตฺวา       ๖ ฉ.ม., อิ. วนฺทิตฺวา คนฺธมาลาทีหิ     ๗ ม. เทวภวนเมว
@๘ ม. นิมฺมเลน          ๙ ก. ยตฺถายํ, สี. ยโตยํ, ม. ยทายํ   ๑๐ อิ. รหโท
@๑๑ ก. สุปติฏฺโ        ๑๒ วินย. มหาวิ. ๑/๒๓๑/๑๖๔ จตุตฺถปาราชิก วินีตวตฺถุ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๙.
          อิมสฺส ปน อารามสฺส อภิมุขฏฺาเน ตโต มหาอุทกรหโท ชาโต, ตสฺส
วเสนายํ วิหาโร "ตโปทาราโม"ติ วุจฺจติ.
          สมิทฺธีติ  ตสฺส กิร เถรสฺส อตฺตภาโว สมิทฺโธ อภิรูโป ปาสาทิโก,
ตสฺมา "สมิทฺธี"เตฺวว สงฺขํ คโต. คตฺตานิ ปริสิญฺจิตุนฺติ ปธานิกตฺเถโร เอส,
พลวปจฺจูเส อุฏฺาย เสนาสนํ อุตุํ คาหาเปตฺวา ๑- พหิ สฏฺิหตฺถมตฺเต มหาจงฺกเม
อปราปรํ จงฺกมิตฺวา "เสทคหิเตหิ คตฺเตหิ ปริภุญฺชมานํ เสนาสนํ กิลิสฺสตี"ติ
มญฺมาโน คตฺตานํ ปริสิญฺจนตฺถํ สรีรโธวนตฺถํ อุปสงฺกมิ. เอกจีวโร อฏฺาสีติ
นิวาสนํ นิวาเสตฺวา กายพนฺธนํ พนฺธิตฺวา จีวรํ หตฺเถน คเหตฺวา อฏฺาสิ.
        คตฺตานิ สุกฺขาปยมาโนติ ๒- คตฺตานิ ปุพฺพสทิสานิ นิโรทกานิ ๓- กุรุมาโน.
อลฺลสรีเร ปารุตญฺหิ จีวรํ กิลิสฺสติ ทุคฺคนฺธํ โหติ, น เจตํ วตฺตํ. เถโร ปน
วตฺตสมฺปนฺโน, ตสฺมา วตฺเต  ิโตว นฺหายิตฺวา ปจฺจุตฺตริตฺวา อฏฺาสิ. ตตฺถ อิทํ
นฺหานวตฺตํ:- อุทกติฏฺ คนฺตฺวา ยตฺถ วา ตตฺถ ๔- วา จีวรานิ นิกฺขิปิตฺวา
เวเคน ิตเกเนว น โอตริตพฺพํ, สพฺพทิสาว ๕- โอโลเกตฺวา วิวิตฺตภาวํ ตฺวา
ขาณุคุมฺพลตาทีนิ ววตฺถเปตฺวา  ติกฺขตฺตุํ อุกฺกาสิตฺวา อวกุชฺชฏฺิเตน
อุตฺตราสงฺคจีวร อปเนตฺวา ปสาเรตพฺพํ, กายพนฺธนํ โมเจตฺวา จีวรปิฏฺเเยว
เปตพฺพํ. สเจ อุทกสาฏิกา นตฺถิ, อุทกนฺเต อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา นิวาสนํ
โมเจตฺวา สเจ นิสินฺนฏฺานํ ๖- อตฺถิ, ปสาเรตพฺพํ. โน เจ อตฺถิ, สํหริตฺวา
เปตพฺพํ. อุทกํ โอตรนฺเตน สณิกํ นาภิปฺปมาณมตฺตํ โอตริตฺวา วีจึ อนุฏฺเปนฺเตน
สทฺทํ อกโรนฺเตน นิวตฺติตฺวา อาคตทิสาภิมุเขน นิมฺมุชฺชิตพฺพํ, เอวํ จีวรํ
รกฺขิตํ โหติ. อุมฺมุชฺชนฺเตนปิ สทฺทํ อกโรนฺเตน สณิกํ อุมฺมุชฺเชตฺวา
นฺหานปริโยสาเน อุทกนฺเต อุกฺกุฏิเกน นิสีทิตฺวา นิวาสนํ ปริกฺขิปิตฺวา อุฏฺาย
สุปริมณฺฑลํ นิวาเสตฺวา กายพนฺธนํ พนฺธิตฺวา จีวรํ อปารุเปตฺวาว าตพฺพนฺติ.
        เถโรปิ ตถา นฺหายิตฺวา ปจฺจุตฺตริตฺวา วิคจฺฉมานอุทกํ กายํ โอโลกิยมาโน
อฏฺาสิ. ตสฺส ปกติยาปิ ปาสาทิกสฺส ปจฺจูสสมเย สมฺมา ปริณตาหารสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. อุฏฺายาสนา สรีรํ อุตุํ คาหาเปตฺวา   ๒ ฉ.ม., ปุพฺพาปยมาโนติ
@๓ ฉ.ม., อิ. โวทกานิ  ๔ ฉ.ม., อิ. ยตฺถ กตฺถจิ  ๕ ฉ.ม., อิ. ปน
@๖ ฉ.ม. สนฺนิฏฺานํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๐.
อุโณฺหทเกน นฺหาตสฺส อติวิย มุขวณฺโณ วิโรจิ, ๑- พนฺธนา ปมุตฺตตาลผลํ วิย
ปภาสมฺปนฺโน ปุณฺณจนฺโท วิย ตํขณํ วิกสิตปทุมํ วิย มุขํ สสฺสิริกํ อโหสิ,
สรีรวณฺโณปิ วิปฺปสีทติ. ตสฺมึ สมเย วนสณฺเฑ อธิวตฺถา ภุมฺมเทวตา ปาสาทิกํ
ภิกฺขุํ โอโลกยมานา มนํ ๒- นิคฺคเหตุํ อสกฺโกนฺตี กามูปนิตา โลภาภิภูตา ๓- หุตฺวา
"เถรํ ปโลภิสฺสามี"ติ ๔- อตฺตภาวํ อุฬาเรน อลงฺกาเรน อลงฺกริตฺวา สหสฺสวฏฺฏิปทีปํ
ปชฺชลมานา วิย จนฺทํ อุฏฺาปยมานา วิย สกลารามํ เอโกภาสํ กตฺวา เถรํ
อุปสงฺกมิตฺวา อวนฺทิตฺวาว เวหาเส ิตา คาถํ อภาสิ. เตน วุตฺตํ "อถโข
อญฺตรา เทวตา ฯเปฯ อชฺฌภาสี"ติ.
         อภุตฺวาติ ปญฺจ กามคุเณ อปริภุญฺชิตฺวา. ภิกฺขสีติ ปิณฺฑาย จรสิ. มา
ตํ กาโล อุปจฺจคาติ เอตฺถ กาโล นาม ปญฺจกามคุณปฏิเสวนกฺขโม ทหรโยพฺพนกาโล.
ชราชิณฺเณน หิ โอภคฺเคน ๕- ทณฺฑปรายเนน ปเวธมาเนน กาสสาสาภิภูเตน
น สกฺกา กาเม ปริภุญฺชิตุํ, อิติ อิมํ กาลํ สนฺธาย เทวตา "มา ตํ กาโล
อุปจฺจคา"ติ อาห. ตตฺถ มา อุปจฺจคาติ มา อติกฺกมิ.
        กาลํ โวหํ น ชานามีติ เอตฺถ โวติ นิปาตมตฺตํ. กาลํ น ชานามีติ
มรณกาลํ สนฺธาย วทติ. สตฺตานญฺหิ:-
          ชีวิตํ พฺยาธิ กาโล จ       เทหนิกฺเขปนํ คติ
          ปญฺเจเต  ชีวโลกสฺมึ       อนิมิตฺตา น ชายเร. ๖-
     ตตฺถ ชีวิตํ ตาว "เอตฺตกเมว, น อิโต ปรนฺ"ติ ววตฺถานาภาวโตปิ ๗-
อนิมิตฺตํ. กลลกาเลปิ หิ สตฺตา มรนฺติ, อพฺพุทเปสิฆนมาสิกทฺวิมาส-
เตมาสจตุมาสปญฺจมาส ฯเปฯ ทสมาสกาเลปิ, กุจฺฉิโต นิกฺขนฺต สมเยปิ, ตโต
ปรํ วสฺสสตสฺส อนฺโตปิ พหิปิ มรนฺติเยว. พฺยาธิปิ "อิมินาว พฺยาธินา สตฺตา
มรนฺติ, น อญฺเนา"ติ ววตฺถานาภาวโต อนิมิตฺโต. จกฺขุโรเคนปิ หิ สตฺตา
มรนฺติ โสตโรคาทีนํ อญฺตเรนาปิ. กาโลปิ "อิมสฺมึเยว กาเล มริตพฺพํ, น
อญฺสฺมินฺ"ติ เอวํ ววตฺถานาภาวโต อนิมิตฺโต. ปุพฺพเณฺหปิ หิ สตฺตา มรนฺติ
@เชิงอรรถ: ๑ ม. วิโรจติ   ๒ ฉ.ม.สมณํ  ๓ ฉ.ม., อิ. กามปริฬาหาภิภูตา
@๔ ฉ.ม., อิ. ปโลเภสฺสามิ  ๕ ม. โอภคฺควิภคฺเคน  ๖  สี. ายเร
@๗ ฉ.ม. ววตฺถานาภาวโต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๑.
มชฺฌนฺติกาทีนํ ๑- อญฺตรสฺมึปิ. เทหนิกฺเขปนํปิ "อิเธว มิยฺยมานานํ ๒- เทเหน
ปติตพฺพํ, น อญฺตฺถา"ติ เอวํ ววตฺถานาภาวโต อนิมิตฺตํ. อนฺโตคาเม
ชาตานญฺหิ พหิ คาเมปิ อตฺตภาโว ปตติ, พหิคาเมปิ ชาตานํ อนฺโตคาเมปิ.
ตถา ถลชานํ ชเล, ชลชานํ ถเลติ อเนกปฺปการโต วิตฺถาเรตพฺพํ. คติปิ "อิโต
จุเตน อิธ นิพฺพตฺติตพฺพนฺ"ติ เอวํ ววตฺถานาภาวโต อนิมิตฺตา. เทวโลกโต
หิ จุตา มนุสฺเสสุปิ นิพฺพตฺตนฺติ, มนุสฺสโลกโต จุตา เทวโลกาทีนํ ยตฺถ กตฺถจิ
นิพฺพตฺตนฺตีติ เอวํ ยนฺตยุตฺตโคโณ วิย คติปญฺจโก โลโก ๓- สมฺปริวตฺตติ. ตสฺเสว
สมฺปริวตฺตโต "อิมสฺมึ นาม กาเล มรณํ ภวิสฺสตี"ติ อิมํ มรณสฺส กาลํ โวหํ
น ชานามิ.
       ฉนฺโน กาโล น ทิสฺสตีติ อยํ กาโล มยฺหํ ปฏิจฺฉนฺโน อวิภูโต น
ปญฺายติ. ตสฺมาติ ยสฺมา อยํ กาโล ปฏิจฺฉนฺโน น ปญฺายติ, ตสฺมา ปญฺจ
กามคุเณ อภุตฺวาว ภิกฺขามิ. มา มํ กาโล อุปจฺจคาติ เอตฺถ สมณธมฺมกรณกาลํ
สนฺธาย "กาโล"ติ อาห. อยญฺหิ สมณธมฺโม นาม ปจฺฉิเม กาเล ติสฺโส
วยสีมา ๔- อติกฺกนฺเตน โอภคฺเคน ทณฺฑปรายเนน ปเวธมาเนน กาสสาสาภิภูเตน
น สกฺกา กาตุํ. ตทา หิ น สกฺกา โหติ อิจฺฉิติจฺฉิตํ พุทฺธวจนํ วา อุคฺคณฺหิตุํ,
ธุตงฺคํ วา ปริภุญฺชิตุํ, อรญฺวาสํ วา วสิตุํ, อิจฺฉิติจฺฉิตกฺขเณ สมาปตฺตึ วา
สมาปชฺชิตุํ, ปทภาณสรภญฺธมฺมกถาอนุโมทนาทีนิ วา กาตุํ, ตรุณโยพฺพนกาเล
ปเนตํ สพฺพํ สกฺกา กาตุนฺติ อยํ สมณธมฺมกรณกาโล มา มํ อุปจฺจคา, ยาว
มํ นาติกฺกมติ, ตาว กาเม อภุตฺวาว สมณธมฺมํ กโรมีติ อาห.
      ปวิยํ ปติฏฺหิตฺวาติ สา กิร เทวตา "อยํ ภิกฺขุสมณธมฺมกรณสฺส กาลํ
นาม กเถติ, อกาลํ นาม กเถติ, สเหตุกํ กเถติ สานิสํสนฺ"ติ เอตฺตาวตา จ
เถเร ลชฺชํ ปจฺจุปฏฺเปตฺวา มหาพฺรหฺมํ วิย อคฺคิกฺขนฺธํ วิย จ นํ มญฺมานา
คารวชาตา อากาสา โอรุยฺห ปวิยํ อฏฺาสิ, ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. กิญฺจาปิ ปวิยํ
ิตา, เยน ปนตฺเถน อาคตา, ปุนปิ ตเมว คเหตฺวา ทหโร ตฺวนฺติอาทิมาห.
ตตฺถ สุสูติ ตรุโณ. กาฬเกโสติ สุฏฺุ กาฬเกโส. ภเทฺรนาติ ภทฺทเกน.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. มชฺฌนฺหิกาทีนํ                  ๒ ฉ.ม., อิ. มียมานานํ
@๓ ฉ.ม. คติปญฺจเก โลโก,อิ. คติปญฺจเก โลเก  ๔ ฉ.ม. วโยสีมา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๒.
เอกจฺโจ หิ ทหโรปิ สมาโน กาโณ วา โหติ กุณิอาทีนํ วา อญฺตโร, โส
ภเทฺรน โยพฺพเนน สมนฺนาคโต นาม น โหติ. ๑- โย ปน อภิรูโป โหติ
ทสฺสนีโย ปาสาทิโก สพฺพสมฺปตฺติสมฺปนฺโน, ยํ ยเทว อลงฺการปริหารํ อิจฺฉติ,
เตน เตน อลงฺกโต เทวปุตฺโต วิย จรติ, อยํ ภเทฺรน โยพฺพเนน สมนฺนาคโต
นาม โหติ. เถโร จ อุตฺตมรูปสมฺปนฺโน, เตน นํ เอวมาห.
       อนิกฺกีฬิตาวี กาเมสูติ กาเมสุ อกีฬิตกีโฬ อภุตฺตาวี, อกตกามกาโรติ ๒-
อตฺโถ. มา สนฺทิฏฺิกํ หิตฺวาติ เยภุยฺเยน หิ ตา อทิฏฺสจฺจา อวีตราคา
อปรจิตฺตวิทูนิโย เทวตา ภิกฺขู ทสปิ วสฺสานิ วีสติปิ ฯเปฯ สฏฺีปิ วสฺสานิ
ปริสุทฺธํ อขณฺฑํ พฺรหฺมจริยํ จรมาเน ทิสฺวา "อิเม ภิกฺขู มานุสเก ปญฺจ
กามคุเณ ปหาย ทิพเพ กาเม ปตฺถยนฺตา สมณธมฺมํ กโรนฺตี"ติ สญฺ
อุปฺปาเทนฺติ, อยํปิ ตเถว อุปฺปาเทสิ. ตสฺมา มานุสเก กาเม สนฺทิฏฺิเก, ทิพฺเพ
จ กาลิเก กตฺวา เอวมาห.
       น ขฺวาหํ อาวุโสติ อาวุโส อหํ สนฺทิฏฺิเก กาเม หิตฺวา น กาลิเก
กาเม อนุธาวามิ น ปตฺเถมิ น ปิเหมิ. กาลิกญฺจ ขฺวาหํ อาวุโสติ
อหํ โข อาวุโส กาลิกํ กามํ หิตฺวา สนฺทิฏฺิกํ โลกุตฺตรธมฺมํ อนุธาวามิ. อิติ
เถโร จิตฺตานนฺตรํ อลทฺธพฺพตาย  ทิพฺเพปิ มานุสเกปิ ปญฺจ กามคุเณ กาลิกาติ
อกาสิ, จิตฺตานนฺตรํ ลทฺธพฺพตาย โลกุตฺตรธมฺมํ สนฺทิฏิกนฺติ. ปญฺจสุ กามคุเณสุ
สโมหิเตสุปิ สมฺปนฺนกามสฺสาปิ กามิโน จิตฺตานนฺตรํ อิจฺฉิติจฺฉิตารมฺมณานุภวนํ
น สมฺปชฺชติ. จกฺขุทฺวาเร อิฏฺารมฺมณํ อนุภวิตุกาเมน หิ จิตฺตการโปฏฺการ-
รูปการาทโย ปกฺโกสาเปตฺวา "อิทํ นาม สชฺเชถา"ติ วตฺตพฺพํ โหติ, เอตฺถนฺตเร
อเนกโกฏิสตสหสฺสานิ จิตฺตานิ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌนฺติ. อถ ปจฺฉา ตํ อารมฺมณํ
สมฺปาปุณาติ. เสสทฺวาเรสุปิ เอเสว นโย. โสตาปตฺติมคฺคานนฺตรํ ปน โสตา
ปตฺติผลเมว อุปฺปชฺชติ, อนฺตรา ๓- อญฺสฺส จิตฺตสฺส วาโร นตฺถิ. เสสผเลสุปิ
เอเสว นโยติ.
        โส ตเมวตฺถํ คเหตฺวา กาลิกา หิ อาวุโสติอาทิมาห. ตตฺถ กาลิกาติ
วุตฺตนเยน สโมหิตสมฺปตฺตินาปิ กาลนฺตเร ปตฺตพฺพา. พหุทุกฺขาติ ปญฺจ
@เชิงอรรถ: ๑ อิ. สมนฺนาคโต นาม โหติ  ๒ ฉ.ม., อิ. อกตกามกีโฬติ  ๓ สี. มคฺคสฺส อนนฺตรา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๓.
กามคุเณ นิสฺสาย ปวตฺตทุกฺขสฺส ๑- พหุตาย พหุทุกฺขา. ตํวตฺถุกสฺเสว อุปายาสสฺส
พหุตาย พหูปายาสา. อาทีนโว เอตฺถ ภิยฺโยติ ปญฺจ กามคุเณ นิสฺสาย
ลทฺธพฺพสุขโต อาทีนโว ภิยฺโย, ทุกฺขเมว พหุตรนฺติ อตฺโถ. สนฺทิฏฺิโก อยํ
ธมฺโมติ อยํ โลกุตฺตรธมฺโม เยน เยน อธิคโต โหติ, เตน เตน ปรสทฺธาย
คนฺตพฺพตํ หิตฺวา ปจฺจเวกฺขณาเณน สยํ ทฏฺพฺโพติ สนฺทิฏฺิโก. อตฺตโน
ผลทานํ สนฺธาย นาสฺส กาโลติ อกาโล, อกาโลเยว อกาลิโก. โย เอตฺถ
อริยมคฺคธมฺโม, โส อตฺตโน ปวตฺติสมนนฺตรเมว ผลํ เทตีติ อตฺโถ. "เอหิ
ปสฺส อิมํ ธมฺมนฺ"ติ เอวํ ปวตฺตํ เอหิปสฺสวิธึ อรหตีติ เอหิปสฺสิโก. อาทิตฺตํ
เจลํ วา สีสํ วา อชฺฌุเปกฺขิตฺวาปิ ภาวนาวเสน อตฺตโน จิตฺเต อุปเนยฺยํ ๒-
อรหตีติ โอปนยิโก. สพฺเพหิปิ อุคฺฆฏิตญฺูอาทีหิ วิญฺูหิ "ภาวิโต เม
มคฺโค, อธิคตํ ผลํ, สจฺฉิกโต นิโรโธ"ติ อตฺตนิ อตฺตนิ เวทิตพฺโพติ ปจฺจตฺตํ
เวทิตพฺโพ วิญฺูหีติ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน วิสุทฺธิมคฺเค ๓-
ธมฺมานุสฺสติวณฺณนา ยํ วุตฺโต.
       อิทานิ สา เทวตา อนฺโธ วิย รูปวิเสสํ, เถเรน กถิตสฺส อตฺถํ
อชานนฺตี กถญฺจ ภิกฺขูติอาทิมาห. ตตฺถ กถญฺจาติ ปทสฺส "กถญฺจ ภิกฺขุ
กาลิกา กามา วุตฺตา ภควตา, กถํ พหุทุกฺขา, กถํ พหูปายาสา"ติ เอวํ
สพฺพปเทหิ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ.
       นโวติ อปริปุณฺณปญฺจวสฺโส ภิกฺขุ หิ นโว นาม โหติ, ปญฺจวสฺสโต
ปฏฺาย มชฺฌิโม, ทสวสฺสโต ปฏฺาย เถโร. อปโร นโย:- อปริปุณฺณทสวสฺโส
นโว, ทสวสฺสโต ปฏฺาย มชฺฌิโม, วีสติวสฺสโต ปฏฺาย เถโร. เตสุ ๔-
อหํ นโวติ วทติ.
       นโวปิ เอกจฺโจ สตฺตฏฺวสฺสกาเล ปพฺพชิตฺวา ทส วสฺสานิ ๕-
สามเณรภาเวเนว อติกฺกนฺโต จิรปพฺพชิโต โหติ, อหํ ปน อจิรปพฺพชิโตติ วทติ.
อิมํ ธมฺมวินยนฺติ อิมํ ธมฺมญฺจ วินยญฺจ. อุภยมฺเปตํ สาสนสฺเสว นามํ. ธมฺเมน
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปตฺตพฺพทุกฺขสฺส       ๒ ฉ.ม. อุปนยํ สี. อุปนยนํ
@๓ วิสุทฺธิ. ๑/๒๗๒ ฉอนุสฺสตินิทฺเทส: ธมฺมานุสฺสติกถา     ๔ ฉ.ม. เตสํ
@๕ ฉ.ม., อิ. ทฺวาทสเตรสวสฺสานิ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๔.
เหตฺถ เทฺว ปิฏกานิ วุตฺตานิ, วินเยน วินยปิฏกํ, อิติ ตีหิ ปิฏเกหิ ปกาสิตํ
ปฏิปตฺตึ อธุนา อาคโตมฺหีติ วทติ.
       มเหสกฺขาหีติ มหาปริวาราหิ. เอเกกสฺส หิ เทวรญฺโ โกฏิสตํปิ
โกฏิสหสฺสํปิ ปริวาโร โหติ, เต อตฺตานํ มหนฺเต าเน เปตฺวา ตถาคตํ
ปสฺสนฺติ. ตตฺถ อมฺหาทิสานํ อปฺเปสกฺขานํ มาตุคามชาติกานํ กุโต โอกาโสติ
ทสฺเสติ.
       มยํปิ อาคจฺเฉยฺยามาติ อิทํ สา เทวตา "สเจปิ จกฺกวาฬํ ปูเรตฺวา
ปริสา นิสินฺนา โหติ, มหตาย ๑-  พุทฺธวีถิยา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตุํ ลภตี"ติ
ตฺวา อาห. ปุจฺฉ ภิกฺขุ ปุจฺฉ ภิกฺขูติ ถิรกรณวเสน อาเมณฺฑิตํ ๒- กตํ.
       อกฺเขยฺยสญฺิโนติ เอตฺถ "เทโว มนุสฺโส คหฏฺโ ปพฺพชิโต สตฺโต
ปุคฺคโล ติสฺโส ปุสฺโส"ติอาทินา นเยน อกฺเขยฺยโต สพฺเพสํ อกฺขานํ สพฺพาสํ
กถานํ วตฺถุภูตโต ปญฺจกฺขนฺธา "อกฺเขยฺยา"ติ วุจฺจนฺติ. "สตฺโต นโร โปโส
ปุคฺคโล อิตฺถี ปุริโส"ติ เอวํ สญฺา เอเตสํ อตฺถี"ติ สญฺิโน, อกฺเขยฺยํ เอว
สญฺิโน ๓-  อกฺเขยฺยสญฺิโน, ปญฺจสุ ขนฺเธสุ สตฺตปุคฺคลาทิสญฺิโนติ อตฺโถ.
อกฺเขยฺยสฺมึ ปติฏฺิตาติ ปญฺจสุ ขนฺเธสุ อฏฺหากาเรหิ ปติฏฺิตา. รตฺโต หิ
ราควเสน ปติฏฺิโต โหติ, ทุฏฺโ โทสวเสน, มุโฬฺห โมหวเสน, ปรามฏฺโ
ทิฏฺิวเสน, ถามคโต อนุสยวเสน, วินิพนฺโธ ๔- มานวเสน, อนิฏฺาคโต ๕-
วิจิกิจฺฉาวเสน, วิกฺเขปคโต อุทฺธจฺจวเสน ปติฏฺิโต โหตีติ. ๖- อกฺเขยฺยํ
อปริญฺายาติ ปญฺจ ขนฺเธ ตีหิ ปริญฺาหิ อปริชานิตฺวา. โยคมายนฺติ มจฺจุโนติ
มจฺจุโน โยคํ ปโยคํ ปกฺเขปํ อุปกฺเขปํ อุปกฺกมํ อพฺภนฺตรํ อาคจฺฉนฺติ, มรณวสํ ๗-
อาคจฺฉนฺตีติ ๘- อตฺโถ. เอวมิมาย คาถาย กาลิกา ๙- กามา กถิตา.
       ปริญฺายาติ าตปริญฺา ตีรณปริญฺา ปหานปริญฺาติ อิมาหิ ตีหิ
ปริญฺาหิ ปริชานิตฺวา. ตตฺถ กตมา าตปริญฺา? ปญฺจกฺขนฺเธ ปริชานาติ
"อยํ รูปกฺขนฺโธ ฯเปฯ อยํ วิญฺาณกฺขนฺโธ, อิมานิ เนสํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อิ. มหติยา   ๒ ฉ.ม. อาเมฑิตํ      ๓ ฉ.ม., อิ. อกฺเขยฺเยเสว สญฺิโนติ
@๔ ฉ.ม. วินิพทฺโธ     ๕ ฉ.ม. อนิฏฺงฺคโต   ๖ อิติ-สทฺโท น ทิสฺสติ
@๗ สี. มารวสํ        ๘ ฉ.ม. คจฺฉนฺตีติ     ๙ ก. กายิกา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๕.
ลกฺขณรสปจฺจุปฏฺานปทฏฺานานี"ติ, อยํ าตปริญฺา. กตมา ตีรณปริญฺา? เอวํ าตํ
กตฺวา ปญฺจกฺขนฺเธ ตีเรติ อนิจฺจโต ทุกฺขโต โรคโตติ ทฺวาจตฺตาฬีสาย อากาเรหิ,
อยํ ตีรณปริญฺา. กตมา ปหานปริญฺา? เอวํ ตีรยิตฺวา อคฺคมคฺเคน ปญฺจสุ
ขนฺเธสุ ฉนฺทราคํ ปชหติ, อยํ ปหานปริญฺา.
       อกฺขาตารํ น มญฺตีติ เอวํ ตีหิ ปริญฺาหิ ปญฺจกฺขนฺเธ ปริชานิตฺวา
ขีณาสโว ภิกฺขุ อกฺขาตารํ ปุคฺคลํ น มญฺติ. อกฺขาตารนฺติ กมฺมวเสน การกํ
เวทิตพฺพํ, อกฺขาตพฺพํ กเถตพฺพํ ปุคฺคลํ น มญฺติ, น ปสฺสตีติ อตฺโถ. กินฺติ
อกฺขาตพฺพํ? "ติสฺโส"ติ วา "ปุสฺโส"ติ วา เอวํ เยน เกนจิ นาเมน วา
โคตฺเตน วา ปกาเสตพฺพํ. ตญฺหิ ตสฺส น โหตีติ ตํ ตสฺส ขีณาสวสฺส น
โหติ. เยน นํ วชฺชาติ เยน นํ "ราเคน รตฺโต"ติ วา "โทเสน ทุฏฺโ"ติ วา
"โมเหน มุโฬฺห"ติ วาติ โกจิ วเทยฺย, ตํ การณํ ตสฺส ขีณาสวสฺส นตฺถิ.
       สเจ วิชานาสิ วเทหีติ สเจ เอวรูปํ ขีณาสวํ ชานาสิ, "ชานามี"ติ
วเทหิ. โน เจ ชานาสิ, อถ "น ชานามี"ติ วเทหิ. ยกฺขาติ เทวตํ
อาลปนฺโต อาห. อิติ อิมาย กถาย สนฺทิฏฺิโก นววิโธ โลกุตฺตรธมฺโม กถิโต.
สาธูติ อายาจนตฺเถ นิปาโต.
       โย มญฺตีติ โย อตฺตานํ "อหํ สโม"ติ วา "วิเสสี"ติ วา
"นิหีโน"ติ วา มญฺติ. เอเตน "เสยฺโยหมสฺมี"ติอาทโย ตโย มานา คหิตาว.
เตสุ คหิเตสุ นว มานา คหิตาว โหนฺติ. โส วิวเทถ เตนาติ โส ปุคฺคโล
เตเนว มาเนน เยน เกนจิ ปุคฺคเลน สทฺธึ "เกน มํ ตฺวํ ปาปุณาสิ,
กึ ชาติยา ปาปุณาสิ, อุทาหุ โคตฺเตน, กุลปเทเสน, วณฺณโปกฺขรตาย,
พาหุสจฺเจน, ธุตคุเณนา"ติ เอวํ วิวเทยฺย. อิติ อิมายปิ อุปฑฺฒคาถาย กาลิกา
กามา กถิตา.
       ตีสุ วิธาสูติ ตีสุ มาเนสุ. "เอกวิเธน รูปสงฺคโห"ติอาทีสุ ๑- หิ โกฏฺาโส
"วิธา"ติ ๒- วุตฺโต. "กถํวิธํ สีลวนฺตํ วทนฺติ, กถํวิธํ ปญฺวนฺตํ
วทนฺตี"ติอาทีสุ ๓- อากาโร. ๔- "ติสฺโส อิมา ภิกฺขเว วิธา, กตมา ติสฺโส?
เสยฺโยหมสฺมีติ วิธา,
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ. สงฺคณิ. ๓๔/๕๘๔/๑๖๘ รูปกณฺฑ ๒ ฉ.ม. วิโธ ๓ สํ. สคา. ๑๕/๙๕/๖๑ นนฺทนสุตฺต
@๔ ม. สภาโว, อฏฺสาสินี หน้า ๔๔๘ รูปวิภตฺติเอกกนิทฺเทสวณฺณนา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๖.
สทิโสหมสฺมีติ วิธา, หีโนหมสฺมีติ วิธา"ติอาทีสุ ๑- มาโน "วิธา"ติ วุตฺโต,
อิธาปิ มาโนว. เตน วุตฺตํ "ตีสุ วิธาสูติ ตีสุ มาเนสู"ติ. อวิกมฺปมาโนติ โส
ปุคฺคโล เอเตสุ สงฺเขปโต ตีสุ, วิตฺถารโต นวสุ มาเนสุ น กมฺปติ น จลติ.
สโม วิเสสีติ น ตสฺส โหตีติ ตสฺส ปหีนมานสฺส ขีณาสวสฺส "อหํ สทิโส"ติ
วา "เสยฺโย"ติ วา "หีโน"ติ วา น โหตีติ ทสฺเสติ. ปจฺฉิมปทํ วุตฺตนยเมว.
อิติ อิมายปิ อุปฑฺฒคาถาย นววิโธ สนฺทิฏฺิโก โลกุตฺตรธมฺโม กถิโต.
       ปหาสิ สงฺขนฺติ "ปฏิสงฺขา โยนิโส อาหารํ อาหาเรตี"ติอาทีสุ ๒-  ปญฺา
"สงฺขา"ติ อาคตา. "อตฺถิ เต โกจิ คณโก วา มุทฺทิโก วา สงฺขายิโก วา,
โย ปโหติ คงฺคาย วาลิกํ คเณตุนฺ"ติ ๓- เอตฺถ คณนา. "สญฺานิทานา หิ
ปปญฺจสงฺขา"ติอาทีสุ ๔- โกฏฺาโส. "ยา เตสํ เตสํ ธมฺมานํ สงฺขา สมญฺา"ติ ๕-
เอตฺถ ปณฺณตฺติ "สงฺขา"ติ อาคตา. อิธาปิ อยเมว อธิปฺเปตา. ปหาสิ สงฺขนฺติ
ปทสฺส หิ อยมตฺโถ ๖- :- รตฺโต ทุฏฺโ มุโฬฺหติ อิมํ ปณฺณตฺตึ ขีณาสโว
ปหาสิ ชหิ ปชหีติ.
       น วิมานมชฺฌคาติ นวเภทํ ติวิธมานํ น อุปคโต. นิวาสนฏฺเน วา
มาตุกุจฺฉิ "วิมานนฺ"ติ วุจฺจติ, ตํ อายตึ ปฏิสนฺธิวเสน น อุปคจฺฉีติปิ อตฺโถ.
อนาคตตฺเถ อตีตวจนํ. อจฺเฉชฺชีติ ฉินฺทิ. ฉินฺนคนฺถนฺติ จตฺตาโร คนฺเถ
ฉินฺทิตฺวา ิตํ. อนิฆนฺติ นิทฺทุกฺขํ. นิราสนฺติ นิตฺตณฺหํ. ปริเยสมานาติ
โอโลกยมานา. นาชฺฌคมุนฺติ น อธิคจฺฉนฺติ น วินฺทนฺติ น ปสฺสนฺติ.
วตฺตมานตฺเถ อตีตวจนํ. อิธ วา หุรํ วาติ อิธ โลเก วา ปรโลเก วา.
สพฺพนิเวสเนสูติ ตโย ภวา, จตสฺโส โยนิโย, ปญฺจ คติโย, สตฺต วิญฺาณฏฺิติโย,
นว สตฺตาวาสา, อิติ อิเมสุ สพฺเพสุปิ สตฺตนิเวสเนสุ เอวรูปํ ขีณาสวํ
กายสฺส เภทา อุปปชฺชมานํ วา อุปปนฺนํ วา ๗- น ปสฺสนฺตีติ อตฺโถ. อิมาย
คาถาย สนฺทิฏฺิกํ โลกุตฺตรธมฺมเมว กเถสิ.
@เชิงอรรถ: ๑ สํ. มหา. ๑๙/๑๖๒/๕๒  วิธาสุตฺต     ๒ สํ. สฬา. ๑๘/๑๘๕/๑๓๑  โลกกามคุณวคฺค,-
@  ๓๑๘/๒๒๑ อาสีวิสวคฺค (สฺยา)        ๓ สํ. สฬา. ๑๘/๗๕๖/๔๕๗ อพฺยากตสํยุตฺต
@๔ ขุ. สุตฺต ๒๕/๘๘๑/๕๐๖ กลหวิวาทสุตฺค  ๕ อภิ. สงฺคณิ. ๓๔/๑๓๑๓/๒๙๗ นิกฺเขปกณฺฑ
@๖ ฉ.ม. อยเมวตฺโถ                 ๗ ฉ.ม. อุปฺปชฺชมานํ วา อุปฺปนฺนํ วา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๗.
       อิมญฺจ คาถํ สุตฺวา สาปิ เทวตา อตฺถํ สลฺลกฺเขสิ, เตเนว การเณน อิมสฺส
ขฺวาหํ ภนฺเตติอาทิมาห. ตตฺถ ปาปํ น กยิราติ คาถาย ทสกุสลกมฺมปถวเสนปิ
กเถตุํ วฏฺฏติ อฏฺงฺคิกมคฺควเสนปิ. ทสกุสลกมฺมปถวเสน ตาว วจสาติ จตุพฺพิธํ
วจีสุจริตํ คหิตํ. มนสาติ ติวิธํ มโนสุจริตํ คหิตํ. กาเยน วา กิญฺจน
สพฺพโลเกติ ติวิธํ กายสุจริตํ คหิตํ. อิเม ตาว ทสกุสลกมฺมปถธมฺมา โหนฺติ.
กาเม ปหายาติ อิมินา ปน กามสุขลฺลิกานุโยโค ปฏิกฺขิตฺโต. สติมา สมฺปชาโนติ
อิมินา ทสกุสลกมฺมปถการกํ ๑- สติสมฺปชญฺ คหิตํ. ทุกฺขํ น เสเวถ อนตฺถสญฺหิตนฺติ
อิมินา อตฺตกิลมถานุโยโค ปฏิสิทฺโธ. อิติ เทวตา "อุโภ อนฺเต
วชฺเชตฺวา การเกหิ ๒- สติสมฺปชญฺเหิ สทฺธึ ทสกุสลกมฺมปถธมฺเม ตุเมฺหหิ กถิเต
อาชานามิ ภควา"ติ วทติ.
       อฏฺงฺคิกมคฺควเสน ปน อยํ นโย:- ตสฺมึ กิร าเน มหตีธมฺมเทสนา
อโหสิ. เทสนาปริโยสาเน สา เทวตา ยถาฏฺาเน ิตาว เทสนานุสาเรน าณํ
เปเสตฺวา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาย อตฺตนา อธิคตํ อฏฺงฺคิกมคฺคํ ทสฺเสนฺตี
เอวมาห. ตตฺถ วจสาติ สมฺมาวาจา คหิตา, มโน ปน องฺคํ น โหตีติ มนสาติ
มคฺคสมฺปยุตฺตกจิตฺตํ ๓- คหิตํ. กาเยน วา กิญฺจน สพฺพโลเกติ สมฺมากมฺมนโต
คหิโต, อาชีโว ปน วาจากมฺมนฺตปกฺขิกตฺตา คหิโตว โหติ. สติมาติ อิมินา
วายามสติสมาธโย คหิตา. สมฺปชาโนติ ปเทน สมฺมาทิฏฺิ สมฺมาสงฺกปฺโป. กาเม
ปหาย ทุกฺขํ น เสเวถาติ ปททฺวเยน อนฺตทฺวยวชฺชนํ. ๔-  อิติ อิเม เทฺว อนฺเต
อนุปคมฺม มชฺฌิมํ ปฏิปทํ ตุเมฺหหิ กถิตํ อาชานามิ ภควาติ วตฺวา ตถาคตํ
คนฺธมาลาทีหิ ปูเชตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามีติ.
                       สมิทฺธิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
                         นนฺทนวคฺโค ทุติโย.
                           -----------
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม....การณํ  ๒ ฉ.ม. วิวชฺเชตฺวา การเณหิ
@๓ สี. มคฺคสมฺปยุตฺตํ..., ฉ.ม. มคฺคสมฺปยุตฺตกํ จิตฺตํ  ๔ สี. อนฺตทฺวยวชฺชํ


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๑ หน้า ๓๘-๔๗.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/th_line.php?B=11&A=1000&pagebreak=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=11&A=1000&pagebreak=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=15&i=44
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=15&A=248
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=15&A=209
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=15&A=209
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๕
http://84000.org/tipitaka/read/?index_15