บาลีอรรถกถาเล่มที่ ๑๒

๑๐. ปจฺจยสุตฺตวณฺณนา [๒๐] ทสเม ปฏิจฺจสมุปฺปาทญฺจ โว ภิกฺขเว เทเสสฺสามิ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺเน จ ธมฺเมติ สตฺถา อิมสฺมึ สุตฺเต ปจฺจเย จ ปจฺจยนิพฺพตฺเต จ สภาวธมฺเม เทเสสฺสามีติ อุภยํ อารภิ. อุปฺปาทา วา ตถาคตานนฺติ ตถาคตานํ อุปฺปาเทปิ, พุทฺเธสุ อุปฺปนฺเนสุปิ อนุปฺปนฺเนสุปิ ชาติปจฺจยา ชรามรณํ, ชาติเยว ชรามรณสฺส ปจฺจโย. ิตาว สา ธาตูติ ิโตว โส ปจฺจยสภาโว, น กทาจิ ชาติ ชรามรณสฺส ปจฺจโย น โหติ. ธมฺมฏฺิตตา ธมฺมนิยามตาติ อิเมหิปิ ทฺวีหิ ปจฺจยเมว กเถติ. ปจฺจเยน หิ ปจฺจยุปฺปนฺนา ธมฺมา ติฏฺนฺติ, ตสฺมา ปจฺจโยว "ธมฺมฏฺิตตา"ติ วุจฺจติ. ปจฺจโย ธมฺเม นิยเมติ, ตสฺมา "ธมฺมนิยามตา"ติ วุจฺจติ. อิทปฺปจฺจยตาติ อิเมสํ ชรามรณาทีนํ ปจฺจยา อิทปฺปจฺจยา อิทปฺปจฺจยาว อิทปฺปจฺจยตา. ตนฺติ ตํ ปจฺจยํ. อภิสมฺพุชฺฌตีติ าเณน อภิสมฺพุชฺฌติ. อภิสเมตีติ ตํ ^๑- าเณน อภิสมาคจฺฉติ. อาจิกฺขตีติ กเถติ. เทเสตีติ เทสยติ. ^๒- ปญฺเปตีติ ชานาเปติ. ปฏฺเปตีติ าณมุเข เปติ. วิวรตีติ วิวริตฺวา ทสฺเสติ. วิภชตีติ วิภาคโต ทสฺเสติ. อุตฺตานีกโรตีติ ปากฏํ กโรติ. ปสฺสถาติ จาหาติ ปสฺสถ อติวทติ. ^๓- กินฺติ? ชาติปจฺจยา ภิกฺขเว ชรามรณนฺติอาทิ. อิติ โข ภิกฺขเวติ เอวํ โข ภิกฺขเว. ยา ตตฺราติ ยา เตสุ "ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺ"ติอาทีสุ. ตถตาติอาทีนิ ปจฺจยาการสฺเสว เววจนานิ. โส เตหิ เตหิ ปจฺจเยหิ อนูนาธิเกเหว ตสฺส ตสฺส ธมฺมสฺส สมฺภวโต ตถตาติ, สามคฺคึ อุปคเตสุ @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ ^๒ ฉ.ม.,อิ. ทสฺเสติ ^๓ ฉ.ม. อิติ จ วทติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๗.

ปจฺจเยสุ มุหุตฺตมฺปิ ตโต นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตานํ ธมฺมานํ ^๑- อสมฺภวาภาวโต อวิตถตาติ, อญฺธมฺมปจฺจเยหิ อญฺธมฺมานุปฺปตฺติโต อนญฺถตาติ, ชรามรณาทีนํ ปจฺจยโต วา ปจฺจยสมูหโต วา อิทปฺปจฺจยตาติ วุตฺโต. ตตฺรายํ วจนตฺโถ:- อิเมสํ ปจฺจยา อิทปฺปจฺจยา, อิทปฺปจฺจยา เอว อิทปฺปจฺจยตา, อิทปฺปจฺจยานํ วา สมูโห อิทปฺปจฺจยตา. ลกฺขณํ ปเนตฺถ สทฺทสตฺถโต เวทิตพฺพํ. อนิจฺจนฺติ หุตฺวา อภาวฏฺเน อนิจฺจํ. เอตฺถ จ อนิจฺจนฺติ น ชรามรณํ อนิจฺจํ, อนิจฺจสภาวานํ ปน ขนฺธานํ ชรามรณตฺตา อนิจฺจํ นาม ชาตํ. สงฺขตาทีสุปิ เอเสว นโย. เอตฺถ จ สงฺขตนฺติ ปจฺจเยหิ สมาคนฺตฺวา กตํ. ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนนฺติ ปจฺจเย นิสฺสาย อุปฺปนฺนํ. ขยธมฺมนฺติ ขยสภาวํ. วยธมฺมนฺติ วิคจฺฉนกสภาวํ. วิราคธมฺมนฺติ วิรุชฺฌนกสภาวํ. ^๒- นิโรธธมฺมนฺติ นิรุชฺฌนกสภาวํ. ชาติยาปิ วุตฺตนเยเนว อนิจฺจตา เวทิตพฺพา. ชนกปจฺจยานํ วา กิจฺจานุภาวลกฺขเณ ^๓- ทิฏฺตฺตา ^๔- เอเกน ปริยาเยนเนตฺถ อนิจฺจาติอาทีนิ ยุชฺชนฺติเยว. ภวาทโย อนิจฺจาทิสภาวา. ^๕- สมฺมปฺปญฺายาติ ^๖- สวิปสฺสนาย มคฺคปญฺาย. ปุพฺพนฺตนฺติ ปุริมํ อติกฺกนฺตํ. ^๗- อโหสึ นุ โขติอาทีสุ "อโหสึ นุ โข นนุ โข"ติ สสฺสตาการญฺจ อธิจฺจสมุปฺปตฺติอาการญฺจ นิสฺสาย อตีเต อตฺตโน วิชฺชมานตญฺจ อวิชฺชมานตญฺจ กงฺขติ. กึ การณนฺติ น วตฺตพฺพํ, อุมฺมตฺตโก วิย พาลปุถุชฺชโน ยถา วา ตถา วา ปวตฺตติ. กึ นุ โข อโหสินฺติ ชาติลิงฺคุปปตฺติโย นิสฺสาย "ขตฺติโย นุ โข อโหสึ พฺราหฺมณเวสฺสสุทฺทคหฏฺปพฺพชิตเทวมนุสฺสานํ อญฺตโร"ติ กงฺขติ. กถํ นุ โขติ @เชิงอรรถ: ^๑ สี. นิพฺพตฺตนธมฺมานํ, ฉ.ม.,อิ. นิพฺพตฺตานํ ธมฺมานํ @^๒ ฉ.ม., อิ. วิรชฺชนกสภาวํ ^๓ ฉ.ม.,อิ. กิจฺจานุภาวกฺขเณ @^๔ สี.,อิ. นิทฺทิฏฺตฺตา ^๕ ฉ.ม. อนิจฺจาทิสภาวาเยว @^๖ สี.,อิ. ปญฺายาติ ^๗ ฉ.ม. อตีตนฺติ อตฺโถ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๘.

สณฺานาการํ นิสฺสาย "ทีโฆ นุ โข อโหสึ รสฺสโอทาตกณฺหปมาณิกาทีนํ อญฺตโร"ติ กงฺขติ. เกจิ ปน "อิสฺสรนิมฺมานาทีนิ นิสฺสาย `เกน นุ โข การเณน อโหสินฺ'ติ เหตุโต ^๑- กงฺขตี"ติ วทนฺติ. กึ หุตฺวา กึ อโหสินฺติ ชาติอาทีนิ นิสฺสาย "ขตฺติโย หุตฺวา นุ โข พฺราหฺมโณ อโหสึ ฯเปฯ เทโว หุตฺวา มนุสฺโส"ติ อตฺตโน ปรํ ปรํ กงฺขติ. สพฺพตฺเถว ปน อทฺธานนฺติ กาลาธิวจนเมตํ. อปรนฺตนฺติ อนาคตํ อนฺตํ. ภวิสฺสามิ นุ โข นนุ โขติ สสฺสตาการญฺจ อุจฺเฉทาการญฺจ นิสฺสาย อนาคเต อตฺตโน วิชฺชมานตญฺจ อวิชฺชมานตญฺจ กงฺขติ. เสสํ ปเนตฺถ ^๒- วุตฺตนยเมว. เอตรหิ วา ปจฺจุปฺปนฺนํ อทฺธานนฺติ อิทานิ วา ปฏิสนฺธิมาทึ กตฺวา จุติปริยนฺตํ สพฺพมฺปิ วตฺตมานกาลํ คเหตฺวา. อชฺฌตฺตํ กถํกถี ภวิสฺสตีติ อตฺตโน ขนฺเธสุ วิจิกิจฺฉี ภวิสฺสติ. อหํ นุ โขสฺมีติ อตฺตโน อตฺถิภาวํ กงฺขติ. ยุตฺตํ ปเนตนฺติ? ยุตฺตํ อยุตฺตนฺติ กา เอตฺถ จินฺตา. อปิเจตฺถ อิทํ วตฺถุมฺปิ อุทาหรนฺติ:- จูฬมาตาย กิร ปุตฺโต มุณฺโฑ, มหามาตาย ปุตฺโต อมุณฺโฑ, ตํ ปุตฺตํ มุณฺเฑสุํ, โส อุฏฺาย "อหํ นุ โข จูฬมาตาย ปุตฺโต"ติ จินฺเตสิ. เอวํ "อหํ นุ โขสฺมี"ติ กงฺขา โหติ. โน นุ โขสฺมีติ อตฺตโน นตฺถิภาวํ กงฺขติ. ตตฺราปิ อิทํ วตฺถุ:- เอโก กิร มจฺเฉ คณฺหนฺโต อุทเก จิรฏฺาเนน สีติภูตํ อตฺตโน อูรุํ มจฺโฉติ จินฺเตตฺวา ปหริ. อปโร สุสานปสฺเส เขตฺตํ รกฺขนฺโต ภีโต สงฺกุฏิโต ^๓- สยิ, โส ปฏิพุชฺฌิตฺวา อตฺตโน ชณฺณุกานิ เทฺว ยกฺขาติ จินฺเตตฺวา ปหริ. เอวํ โน นุ โขสฺมีติ กงฺขา โหติ. ^๔- กึ นุ โขสฺมีติ ขตฺติโยว สมาโน อตฺตโน ขตฺติยภาวํ กงฺขติ. เอส นโย เสเสสุ. ^๕- เทโว ปน สมาโน เทวภาวํ อชานนฺโต นาม นตฺถิ, โสปิ ปน @เชิงอรรถ: ^๑ ม. เหตุํ ^๒ ฉ.ม.,อิ. เสสเมตฺถ @^๓ สี. สงฺกุจิโต ^๔ ฉ.ม.,อิ. กงฺขติ @^๕ ฉ.ม., อิ. เสเสสุปิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๙.

"อหํ รูปี นุ โข อรูปี นุ โข"ติอาทินา นเยน กงฺขติ. ขตฺติยาทโย กสฺมา น ชานนฺตีติ เจ. อปจฺจกฺขา เตสํ ตตฺถ ตตฺถ กุเล อุปฺปตฺติ. คหฏฺาปิ จ โปตลกาทโย ^๑- ปพฺพชิตสญฺิโน, ปพฺพชิตาปิ "กุปฺปํ นุ โข เม กมฺมนฺ"ติอาทินา นเยน คหฏฺสญฺิโน, มนุสฺสาปิ จ ราชาโน วิย อตฺตโน ^๒- เทวสญฺิโน โหนฺติ. กถํ นุ โขสฺมีติ วุตฺตนยเมว. เกวลํ เหตฺถ อพฺภนฺตเร ชีโว นาม อตฺถีติ คเหตฺวา ตสฺส สณฺานาการํ นิสฺสาย "ทีโฆ นุ โขสฺมิ รสฺสจตุรสฺสฉฬํสอฏฺสโสฬสํสาทีนํ อตรสฺสากาโร"ติ ^๓- กงฺขนฺโต กถํ นุ โขสฺมีติ กงฺขตีติ เวทิตพฺโพ. สรีรสณฺานํ ปน ปจฺจุปฺปนฺนํ อชานนฺโต นาม นตฺถิ. กุโต อาคโต โส กุหึ คามี ภวิสฺสตีติ อตฺตภาวสฺส อาคติคติฏฺานํ กงฺขนฺโต เอวํ กงฺขตีติ. ^๔- อริยสาวกสฺสาติ อิธ โสตาปนฺโน อธิปฺเปโต, อิตเรปิ ปน ตโย อวาริตาเยวาติ. ทสมํ. อาหารวคฺโค ทุติโย. ---------------

อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๒ หน้า ๔๖-๔๙. http://84000.org/tipitaka/atthapali/th_line.php?B=12&A=1017&pagebreak=1 The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=12&A=1017&pagebreak=1 อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=16&i=60 เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=16&A=590 พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=16&A=608 The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=16&A=608 สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๖ http://84000.org/tipitaka/read/?index_16