บาลีอรรถกถาเล่มที่ ๑๔

หน้าที่ ๔๓๗.

๑๗. ปสาทกรธมฺมวคฺควณฺณนา [๓๖๖] อทฺธมิทนฺติอาทีสุ เอกํสาธิวจนเมตํ, ^๑- อทฺธา อิทํ ลาภํ, ^๒- เอกํโส เอส ลาภานนฺติ วุตฺตํ โหติ. ยทิทํ อารญฺกตฺตนฺติ ^๓- โย เอกํสอารญฺกภาโว. ^๔- อิทํ วุตฺตํ โหติ:- อารญฺกภาโว นาม ลาภานํ เอกํโส อวสฺสํ ภาวิตตฺตา ^๕- น สกฺกา อารญฺเกน ลาภํ น ลภิตุนฺติ. อารญฺโก หิ ภิกฺขุ "อตฺตโน อรญฺวาสสฺส อนุจฺฉวิกํ กริสฺสามี"ติ ปาปกนฺนาม น กโรติ, อถสฺส "อารญฺโก อยํ ภิกฺขู"ติ สญฺชาตคารโว มหาชโน จตุปจฺจยปูชํ กโรติ. เตน วุตฺตํ "อทฺธมิทํ ภิกฺขเว ลาภานํ ยทิทํ อารญฺกตฺตนฺ"ติ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. เอตฺถ ปน พาหุสจฺจนฺติ พหุสฺสุตภาโว. ถาวเรยฺยนฺติ จิรปพฺพชิตตฺตา ถาวรปฺปตฺตภาโว. อากปฺปสมฺปทาติ จีวรคหณาทิโน อากปฺปสฺส สมฺปตฺติ. ปริวารสมฺปทาติ สุจิปริวารตา. โกลปุตฺตีติ ^๖- กุลปุตฺตภาโว. วณฺณโปกฺขรตาติ สมฺปนฺนรูปตา. กลฺยาณวากฺกรณตาติ ^๗- วจนกิริยาย มธุรภาโว. อปฺปาพาธตาติ อาโรคฺยสมฺปตฺติ. อโรโค หิ ภิกฺขุ อตฺตโน สรีรกลฺยาณตาย ^๘- วาสธุเร ^๙- จ คนฺถธุเร จ ปริปูริโก ^๑๐- โหติ, เตนสฺส ลาภา อุปฺปชฺชนฺตีติ. ^๑๑- โสฬส ปสาทกรธมฺมา นิฏฺิตา. --------------------- @เชิงอรรถ: ^๑ สี.,ฉ.ม. อทฺธนฺติ เอกํสาธิวจนเมตํ ^๒ ฉ.ม. ลาภานํ ^๓ ฉ.ม. อารญฺิกตฺตนฺติ @^๔ ฉ.ม. โย เอส อารญฺิกภาโว ^๕ ฉ.ม. อวสฺสภาวิตา ^๖ ก. กุลปุตฺตีติ @^๗ ก. กลฺยาณวกฺกรณตาติ ^๘ ฉ. สรีรกลฺยตาย ^๙ ฉ.ม. วิปสฺสนาธุเร @^๑๐ ฉ.ม. ปริปูรการี ^๑๑ ฉ.ม. ลาโภ อุปฺปชฺชตีติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๓๘.

๑๘. อปรอจฺฉราสงฺฆาตวคฺควณฺณนา [๓๘๒] อจฺฉราสงฺฆาตมตฺตํปีติ อิทํปิ สุตฺตํ อคฺคิกฺขนฺโธปมอตฺถุปฺปตฺติยํเยว ^๑- วุตฺตํ. อปฺปมตฺตาย ^๒- หิ เมตฺตาย อวิปากตฺตํ ^๓- นตฺถิ. ตสฺสาเยว อตฺถุปฺปตฺติยา อยํ เทสนา อารทฺธาติ เวทิตพฺพา. ตตฺถ ปมนฺติ "คณนานุปุพฺพโต ^๔- ปมํ, อิทํ ปมํ สมาปชฺชตีติ ปมนฺ"ติ วิภงฺเค ^๕- วุตฺตตฺถเมว. ฌานนฺติ ฌานํ นาม ทุวิธํ อารมฺมณูปนิชฺฌานญฺจ ลกฺขณูปนิชฺฌานญฺจาติ. ตตฺถ อารมฺมณูปนิชฺฌานํ นาม อฏฺ สมาปตฺติโย. ตา หิ ปวีกสิณาทิโน อารมฺมณสฺส อุปนิชฺฌานโต ^๖- อารมฺมณูปนิชฺฌานนฺติ วุจฺจนฺติ. ลกฺขณูปนิชฺฌานนฺติ วิปสฺสนามคฺคผลานิ. วิปสฺสนา หิ อนิจฺจาทิวเสน สงฺขารลกฺขณสฺส อุปนิชฺฌานโต ลกฺขณูปนิชฺฌานนฺนาม, วิปสฺสนาย ปน ลกฺขณูปนิชฺฌานกิจฺจํ มคฺเคน สิชฺฌตีติ มคฺโค ลกฺขณูปนิชฺฌานํ, ผลํ สุญฺตอนิมิตฺตอปฺปณิหิตลกฺขณสฺส นิพฺพานสฺเสว อุปนิชฺฌานโต ลกฺขณูปนิชฺฌานนฺติ วุจฺจติ. ตตฺถ อิมสฺมึ ปน อตฺเถ อารมฺมณูปนิชฺฌานํ อธิปฺเปตํ. โก ปน วาโท เย นํ พหุลีกโรนฺตีติ เย นํ ปมชฺฌานํ พหุลีกโรนฺติ, ปุนปฺปุนํ กโรนฺติ, เตสุ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. เสสเมตฺถ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. [๓๘๓] ทุติยนฺติอาทีสุปิ "คณนานุปุพฺพโต ทุติยนฺ"ติอาทินา ^๗- นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. [๓๘๖-๓๘๗] เมตฺตนฺติ สพฺพสตฺเตสุ หิตผรณํ. เจโตวิมุตฺตินฺติ จิตฺตวิมุตฺตึ. อิธ อปฺปนามตฺตาว ^๘- เมตฺตา อธิปฺเปตา. กรุณาทีสุปิ เอเสว นโย. อิเม ปน จตฺตาโร พฺรหฺมวิหารา วฏฺฏา ^๙- โหนฺติ, วฏฺฏปาทา โหนฺติ, วิปสฺสนาปาทา โหนฺติ, ทิฏฺธมฺมสุขวิหารา โหนฺติ, อภิญฺาปาทา วา นิโรธปาทา วา โหนฺติ. โลกุตฺตรา ปน น โหนฺติ. กสฺมา? สตฺตารมฺมณตฺตาติ. @เชิงอรรถ: ^๑ องฺ.สตฺตก. ๒๓/๖๙/๑๒๙ ^๒ ฉ.ม. อปฺปนาปฺปตฺตาย ^๓ ฉ.ม. วิปาเก กถาเยว @^๔ ฉ.ม. คณนานุปุพฺพตา. เอวมุปริปิ ^๕ อภิ.วิ. ๓๕/๕๖๘/๓๑๑ ฌานวิภงฺค @^๖ สี. อุปนิชฺฌายนโต ^๗ อภิ.วิ. ๓๕/๕๗๙/๓๑๒ ^๘ ฉ.ม. อปฺปนาปฺปตฺตาว @^๙ สี.,ฉ.ม. วฏฺฏํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๓๙.

[๓๙๐] กาเย กายานุปสฺสีติ อานาปานปพฺพํ อิริยาปถปพฺพํ จตุสมฺปชญฺปพฺพํ ปฏิกูลมนสิการปพฺพํ ธาตุมนสิการปพฺพํ นวสีวถิกปพฺพนฺติ ^๑- อชฺฌตฺตปริกมฺมวเสน จตฺตาริ นีลาทิกสิณานีติ อิมสฺมึ อฏฺารสวิเธ กาเย ตเมว กายํ ปญฺาย อนุปสฺสนฺโต. วิหรตีติ อิริยติ วตฺตติ. อิมินา อิมสฺส อฏฺารสวิเธน กายานุปสฺสนาสติปฏฺานํ ภาเวนฺตสฺส ^๒- ภิกฺขุโน อิริยาปโถ กถิโต โหติ. อาตาปีติ ตสฺเสว วุตฺตปฺปการสฺส สติปฏฺานสฺส ภาวนวิริเยน ^๓- วิริยวา. สมฺปชาโนติ อฏฺารสวิเธน กายานุปสฺสนาสติปฏฺานสฺส ปริคฺคหปญฺาย ^๔- สมฺมาปชานนฺโต. สติมาติ อฏฺารสวิเธน กายานุปสฺสนาปริคฺคาหิกาย สติยา สมนฺนาคโต. วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสนฺติ ตสฺมึเยว กายสงฺขาเต โลเก ปญฺจกามคุณิกตณฺหญฺจ ปฏิฆสมฺปยุตฺตโทมนสฺสญฺจ วิเนตฺวา วิกฺขมฺเภตฺวา กาเย กายานุปสฺสี วิหรตีติ วุตฺตํ โหติ. เอตฺตาวตา กายานุปสฺสนาสติปฏฺานวเสน สุทฺธรูปสมฺมสนเมว กถิตนฺติ เวทิตพฺพํ. เวทนาสุ เวทนานุปสฺสีติ สุขาทิเภทาสุ เวทนาสุ "สุขํ เวทนํ เวทิยมาโน สุขํ เวทนํ เวทิยามีติ ปชานาติ. ทุกฺขํ, อทุกฺขมสุขํ, สามิสํ วา สุขํ, นิรามิสํ วา สุขํ, สามิสํ วา ทุกฺขํ, นิรามิสํ วา ทุกฺขํ, สามิสํ วา อทุกฺขมสุขํ, นิรามิสํ วา อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทิยมาโน นิรามิสํ อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทิยามีติ ปชานาตี"ติ. ^๕- เอวํ วุตฺตํ นววิธํ เวทนํ อนุปสฺสนฺโต อาตาปีติอาทินา ปเนตฺถ นววิเธน เวทนานุปสฺสนาสติปฏฺานสฺส ภาวนาปริคฺคาหิกานํ วิริยปญฺาสตีนํ วเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. โลเกติ ^๖- เจตฺถ เวทนา ^๗- เวทิตพฺพา. จิตฺตธมฺเมสุปิ เอเสว นโย. เอตฺถ ปน จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสีติ "สราคํ วา จิตฺตํ สราคํ จิตฺตนฺติ ปชานาตี"ติ ^๘- เอวํ วิตฺถาริเต โสฬสปฺปเภเท จิตฺเต เอวํ ^๙- @เชิงอรรถ: ^๑ สี.,ฉ.ม. นวสิวถิกาปพฺพานิ ^๒ ฉ.ม....สติปฏฺานภาวกสฺส ^๓ ฉ.ม. ภาวนกวีริเยน @^๔ สี. ปริคฺคหณปญฺาย, ฉ.ม. ปริคฺคาหิกปญฺาย ^๕ ที.ม. ๑๐/๓๘๐/๒๕๔, @ม.มู. ๑๒/๑๑๓/๘๒ มหาสติปฏฺานสุตฺต, อภิ.วิ. ๓๕/๓๖๓/๒๓๒ สติปฏฺานวิภงฺค @^๖ ฉ.ม. โลโกติ ^๗ สี. สาว เวทนา ^๘ ที.ม. ๑๐/๓๘๑/๒๕๕, @ม.มู. ๑๒/๑๑๔/๘๓ จิตฺตานุปสฺสนาสติปฏฺาน, @อภิ.วิ. ๓๕/๓๖๕/๒๓๔ จิตฺตานุปสฺสนานิทฺเทส ^๙ ฉ.ม. จิตฺเต ตเมว จิตฺตํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๔๐.

ปริคฺคาหิกาย อนุปสฺสนาย อนุปสฺสนฺโตติ อตฺโถ. ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสีติ "ปญฺจวิธ- นีวรณานิ, ^๑- ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา, ฉ อชฺฌตฺติกพาหิรายตนานิ, สตฺต โพชฺฌงฺคา, จตฺตาริ อริยสจฺจานี"ติ ^๒- เอวํ โกฏฺาสวเสน ปญฺจธา วุตฺเตสุ ธมฺเมสุ ปริคฺคาหิกาย ^๓- อนุปสฺสนาย เต ธมฺเม อนุปสฺสนฺโตติ อตฺโถ. เอตฺถ ปน เวทนานุปสฺสนาสติปฏฺาเน จ จิตฺตานุปสฺสนาสติปฏฺาเน จ สุทฺธอรูปสมฺมสนเมว กถิตํ, ธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺาเน รูปารูปสมฺมสนํ. อิมานิ ^๔- จตฺตาริปิ สติปฏฺานานิ โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกาเนว กถิตานีติ เวทิตพฺพานิ. [๓๙๔] อนุปฺปนฺนานนฺติ อนิพฺพตฺตานํ. ปาปกานนฺติ ลามกานํ. อกุสลานํ ธมฺมานนฺติ อโกสลฺลสมฺภูตานํ โลภาทิธมฺมานํ. อนุปฺปาทายาติ อนิพฺพตฺตนตฺถาย. ฉนฺทํ ชเนตีติ กตฺตุกมฺยตากุสลจฺฉนฺทํ อุปฺปาเทติ. วายมตีติ ปโยคํ ปรกฺกมํ กโรติ. วิริยํ อารภตีติ กายิกเจตสิกวิริยํ กโรติ. จิตฺตํ ปคฺคณฺหาตีติ เตเนว สหชาตวิริเยน จิตฺตํ อุกฺขิปติ. ปทหตีติ ปธานวิริยํ กโรติ. อุปฺปนฺนานนฺติ ชาตานํ นิพฺพตฺตานํ. กุสลานํ ธมฺมานนฺติ โกสลฺยสมฺภูตานํ ^๕- อโลภาทิธมฺมานํ. ิติยาติ ิตตฺถํ. อสมฺโมสายาติ อนสฺสนตฺถํ. ภิยฺโยภาวายาติ ปุนปฺปุนํ ภาวาย. เวปุลฺลายาติ วิปุลภาวาย. ภาวนายาติ วุฑฺฒิยา. ^๖- ปาริปูริยาติ ปริปูรณตฺถาย. อยํ ตาว จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานํ เอกปทิโก อตฺถุทฺธาโร. อยํ ปน สมฺมปฺปธานกถา นาม ทุวิธา โลกิยา โลกุตฺตรา จ. ตตฺถ โลกิยา สพฺพปุพฺพภาเค โหติ, สา กสฺสปสํยุตฺตปริยาเยน โลกิยมคฺคกฺขเณเยว เวทิตพฺพา. วุตฺตญฺหิ ตตฺถ:- ^๗- "จตฺตาโรเม อาวุโส สมฺมปฺปธานา. กตเม จตฺตาโร. ^๗- อิธาวุโส ภิกฺขุ `อนุปฺปนฺนา เม ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชมานา อนตฺถาย @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. ปญฺจ นีวรณานิ ^๒ ที.ม. ๑๐/๓๘๒-๓๘๖/๒๕๕, ม.มู. ๑๒/๑๑๕-๑๑๙/๘๓, @อภิ.วิ. ๓๕/๓๖๗/๒๓๗ ^๓ ฉ.ม. ธมฺมปริคฺคาหิกาย ^๔ ฉ.ม. อิติ อิมานิ @^๕ ฉ.ม. โกสลฺลสมฺภูตานํ ^๖ ฉ.ม. วฑฺฒิยา ^๗-๗ ปาลิยํ อิเม ปาา น ทิสฺสนฺติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๔๑.

สํวตฺเตยฺยุนฺ'ติ อาตปฺปํ กโรติ, `อุปฺปนฺนา เม ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อปฺปหียมานา อนตฺถาย สํวตฺเตยฺยุนฺ'ติ อาตปฺปํ กโรติ, `อนุปฺปนฺนา เม กุสลา ธมฺมา อนุปฺปชฺชมานา อนตฺถาย สํวตฺเตยฺยุนฺ'ติ อาตปฺปํ กโรติ, `อุปฺปนฺนา เม กุสลา ธมฺมา นิรุชฺฌมานา อนตฺถาย สํวตฺเตยฺยุนฺ'ติ อาตปฺปํ กโรตี"ติ. ^๑- เอตฺถ จ ปาปกา อกุสลาติ โลภาทโย เวทิตพฺพา. อนุปฺปนฺนา เม ^๒- กุสลา ธมฺมาติ สมถวิปสฺสนา เจว มคฺโค จ. อุปฺปนฺนา กุสลา นาม สมถวิปสฺสนาว. มคฺโค ปน สกึ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌมาโน อนตฺถาย สํวตฺตนิโก ^๓- นาม นตฺถิ. โส หิ ผลสฺส ปจฺจยํ ทตฺวาว นิรุชฺฌติ. อุปฺปนฺนา กุสลา นาม ^๔- ปุริมสฺมึปิ วา สมถวิปสฺสนาว คเหตพฺพาติ วุตฺตํ, ตํ ปน น ยุตฺตํ. เอวํ โลกิยสมฺมปฺปธานกถา สพฺพปุพฺพภาเค กสฺสปสํยุตฺตปริยาเยน เวทิตพฺพา. โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ ปเนตํ เอกเมว วิริยํ จตุกิจฺจสาธนวเสน จตฺตาริ นามานิ ลภติ. ตตฺถ อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานนฺติ เอตฺถ "อนุปฺปนฺโน เจว กามจฺฉนฺโท"ติอาทีสุ วุตฺตนเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อุปฺปนฺนานํ ปาปกานนฺติ เอตฺถ จตุพฺพิธํ อุปฺปนฺนํ วตฺตมานุปฺปนฺนํ ภุตฺวาวิคตุปฺปนฺนํ โอกาสกตุปฺปนฺนํ ภูมิลทฺธุปฺปนฺนนฺติ. ตตฺถ เย กิเลสา วิชฺชมานา อุปาทานสมงฺคิโน, ^๕- อิทํ วตฺตมานุปฺปนฺนํ นาม. กมฺเม ปน วิชหนฺเต ^๖- อารมฺมณรสํ อนุภวิตฺวา นิรุทฺเธ วิปาโก ^๗- ภุตฺวา วิคตํ นาม, กมฺมํ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธํ ภุตฺวา วิคตํ นาม. ตทุภยํปิ ภุตฺวาวิคตุปฺปนฺนนฺติ สงฺขฺยํ ^๘- คจฺฉติ. กุสลกมฺมํ ^๙- อญฺสฺส กมฺมสฺส วิปากํ ปฏิพาหิตฺวา อตฺตโน วิปากสฺส โอกาสํ กโรติ, เอวํ กเต โอกาเส วิปาโก อุปฺปชฺชมาโน โอกาสกรณโต ปฏฺาย อุปฺปนฺโนติ วุจฺจติ, อิทํ โอกาสกตุปฺปนฺนํ นาม. ปญฺจกฺขนฺธา ปน วิปสฺสนาย @เชิงอรรถ: ^๑ สํ.นิ. ๑๖/๑๔๕/๑๘๙ อโนตฺตปฺปีสุตฺต ^๒ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ @^๓ ฉ.ม. สํวตฺตนโก ^๔ ฉ.ม. อุปฺปนฺนา กุสลา นามาติ อิเม ปาา น ทิสฺสนฺติ @^๕ สี.,ฉ.ม. อุปฺปาทาทิสมงฺคิโน ^๖ สี.,ฉ.ม. ชวิเต ^๗ สี.,ฉ.ม. นิรุทฺธวิปาโก @^๘ ฉ.ม. สงฺขํ. เอวมุปริปิ ^๙ ฉ.ม. กุสลากุสลกมฺมํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๔๒.

ภูมิ นาม, เต อตีตาทิเภทา โหนฺติ. เตสุ อนุสยิตกิเลสา ปน อตีตา วา อนาคตา วา ปจฺจุปฺปนฺนา วาติ น วตฺตพฺพา. อตีตกฺขนฺเธสุ อนุสยิตาปิ หิ อปฺปหีนาว โหนฺติ, อนาคตกฺขนฺเธสุ อนุสยิตาปิ หิ อปฺปหีนาว โหนฺติ, ปจฺจุปฺปนฺนกฺขนฺเธสุ อนุสยิตาปิ หิ ^๑- อปฺปหีนาว โหนฺติ, อิทํ ภูมิลทฺธุปฺปนฺนํ นาม. เตนาหุ โปราณา "ตาสุ ตาสุ ภูมีสุ อสมุคฺฆาฏิตกิเลสา ^๒- ภูมิลทฺธุปฺปนฺนํ นามาติ ^๓- สงฺขฺยํ คจฺฉนฺตี"ติ. อปรํปิ จตุพฺพิธํ อุปฺปนฺนํ สมุทาจารุปฺปนฺนํ อารมฺมณาธิคฺคหิตุปฺปนฺนํ อวิกฺขมฺภิตุปฺปนฺนํ อสมุคฺฆาฏิตุปฺปนฺนนฺติ. ตตฺถ สมฺปติ วตฺตมานํเยว สมุทาจารุปฺปนฺนํ นาม. สกึ จกฺขูนิ อุมฺมิเลตฺวา อารมฺมเณ นิมิตฺเต คหิเต อนุสฺสริตกฺขเณ ^๔- กิเลสา นุปฺปชฺชิสฺสนฺตีติ น วตฺตพฺพา. กสฺมา? อารมฺมณสฺส อธิคหิตตฺตา. ยถา กึ? ยถา ขีรรุกฺขสฺส กุธาริยา ปหตฏฺาเน ^๕- ขีรํ น นิกฺขมิสฺสตีติ น วตฺตพฺพํ, ^๖- เอวํ. อิทํ อารมฺมณาธิคฺคหิตุปฺปนฺนํ นาม. สมาปตฺติยา อวิกฺขมฺภิตกิเลสา ปน อิมสฺมึ นาม าเน น อุปฺปชฺชิสฺสนฺตีติ น วตฺตพฺพา. กสฺมา? อวิกฺขมฺภิตตฺตา. ยถา กึ? ยถา ขีรรุกฺขํ กุธาริยา อาหเนยฺยุํ, อิมสฺมึ นาม าเน ขีรํ น นิกฺขเมยฺยาติ น วตฺตพฺพํ, เอวํ. อิทํ อวิกฺขมฺภิตุปฺปนฺนํ นาม. มคฺเคน อสมุคฺฆาฏิตกิเลสา ปน ภวคฺเค นิพฺพตฺตสฺสาปิ อุปฺปชฺชนฺตีติ ปุริมนเยเนว วิตฺถาเรตพฺพํ. อิทํ อสมุคฺฆาฏิตุปฺปนฺนํ นาม. อิเมสุ อุปฺปนฺเนสุ วตฺตมานุปฺปนฺนํ ภุตฺวาวิคตุปฺปนฺนํ โอกาสกตุปฺปนฺนํ สมุทาจารุปฺปนฺนนฺติ จตุพฺพิธํ อุปฺปนฺนํ น มคฺควชฺฌํ, ภูมิลทฺธุปฺปนฺนํ อารมฺมณาธิคฺคหิตุปฺปนฺนํ อวิกฺขมฺภิตุปฺปนฺนํ อสมุคฺฆาฏิตุปฺปนฺนนฺติ จตุพฺพิธํ มคฺควชฺฌํ. มคฺโค หิ อุปฺปชฺชมาโน เอเต กิเลเส ปชหติ. โส เย กิเลเส ปชหติ, เต อตีตา วา อนาคตา วา ปจฺจุปฺปนฺนา วาติ น วตฺตพฺพา. วุตฺตํปิ เจตํ:- @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ ^๒ สี.,ฉ.ม. อสมุคฺฆาตคตา กิเลสา @^๓ ฉ.ม. ภูมิลทฺธุปฺปนฺนา ^๔ ฉ.ม. อนุสฺสริตานุสฺสริตกฺขเณ ^๕ สี.,ฉ.ม. กุาริยา @อาหตาหตฏฺาเน ^๖ ฉ.ม. วตฺตพฺพา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๔๓.

"หญฺจิ อตีเต กิเลเส ปชหติ, เตน หิ ขีณํ ^๑- เขเปติ. นิรุทฺธํ นิโรเธติ, วิคตํ วิคเมติ, อตฺถงฺคตํ อตฺถงฺคเมติ, อตีตํ ยํ นตฺถิ, ตํ ปชหติ. หญฺจิ อนาคเต กิเลเส ปชหติ, เตน หิ อชาตํ ปชหติ, อนิพฺพตฺตํ, อนุปฺปนฺนํ, อปาตุภูตํ ปชหติ. อนาคตํ ยํ นตฺถิ, ตํ ปชหติ. หญฺจิ ปจฺจุปฺปนฺเน กิเลเส ปชหติ, เตน หิ รตฺโต ราคํ ปชหติ, ทุฏฺโ โทสํ, มูโฬฺห โมหํ, วินิพนฺโธ ^๒- มานํ, ปรามฏฺโ ทิฏฺึ, วิกฺเขปคโต อุทฺธจฺจํ, อนิฏฺงฺคโต วิจิกิจฺฉํ, ถามคโต อนุสยํ ปชหติ, กณฺหสุกฺกธมฺมา ยุคนทฺธา ปวตฺตนฺติ, สงฺกิเลสิกา มคฺคภาวนา โหติ ฯเปฯ เตน หิ นตฺถิ มคฺคภาวนา, นตฺถิ ผลสจฺฉิกิริยา, นตฺถิ กิเลสปฺปหานํ, นตฺถิ ธมฺมาภิสมโยติ. อตฺถิ มคฺคภาวนา ฯเปฯ อตฺถิ ธมฺมาภิสมโยติ. ยถา กถํ วิย, ยถาปิ ^๓- ตรุโณ รุกฺโข ฯเปฯ อปาตุภูตาเยว ปาตุภวนฺตี"ติ. ^๔- ปาลิยํ ^๕- อชาตผลรุกฺโข อาคโต, ชาตผลรุกฺโข ปน ทีเปตพฺโพ. ^๖- ยถา หิ สผลตรุณมฺพรุกฺขา, ^๗- ตสฺส ผลานิ มนุสฺสา ปริภุญฺเชยฺยุํ, เสสานิ ปาเตตฺวา ปจฺฉิโย ปูเรยฺยุํ, อถญฺโ ปุริโส ตํ ผรสุนา ฉินฺเทยฺย. เตนสฺส เนว อตีตานิ ผลานิ นาสิตานิ โหนฺติ, น ปจฺจุปฺปนฺนานิ น จ อนาคตานิ. ^๘- อตีตานิ หิ มนุสฺเสหิ ปริภุตฺตานิ, อนาคตานิ อนิพฺพตฺตานิ, น สกฺกา นาเสตุํ. ยสฺมึ ปน สมเย โส ฉินฺโน, ตทา ผลานิเยว นตฺถีติ ปจฺจุปฺปนฺนานิปิ อนาสิตานิ. สเจ ปน รุกฺโข อจฺฉินฺโน อสฺส, อถสฺส ปวีรสญฺจ อาโปรสญฺจ อาคมฺม ยานิ ผลานิ นิพฺพตฺเตยฺยุํ, ตานิ นาสิตานิ โหนฺติ. ตานิ หิ อชาตาเนว น ชายนฺติ, อนิพฺพตฺตาเนว น นิพฺพตฺตนฺติ, อปาตุภูตาเนว น ปาตุภวนฺติ. เอวเมว มคฺโค นาปิ อตีตาทิเภเท กิเลเส ปชหติ, นาปิ นปฺปชหติ. เยสํ หิ กิเลสานํ มคฺเคน ขนฺเธสุ อปริญฺาเตสุ อุปฺปตฺติ สิยา, มคฺเคน อุปฺปชฺชิตฺวา ขนฺธานํ ปริญฺาตตฺตา เต กิเลสา อชาตาว @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. ขีณํเยว ^๒ ฉ.ม. วินิพทฺโธ ^๓ ฉ.ม. เสยฺยถาปิ @^๔ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๖๙๙/๖๐๕ อภิสมยกถา ^๕ ฉ.ม. อิติ ปาฬิยํ ^๖ สี. ชาตผลรุกฺเขน ปน @ทีเปตพฺพํ ^๗ สี.,ฉ.ม. สผโล ตรุณมฺพรุกฺโข ^๘ ฉ.ม. น อนาคตปจฺจุปฺปนฺนานิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๔๔.

น ชายนฺติ, อนิพฺพตฺตาว น นิพฺพตฺตนฺติ, อปาตุภูตาว น ปาตุภวนฺติ. ตรุณปุตฺตาย อิตฺถิยา ปุน อวิชายนตฺถํ พฺยาธิตานํ โรควูปสมนตฺถมฺปิ วา เภสชฺเชหิ ^๑- อยมตฺโถ วิภาเวตพฺโพ. เอวํ มคฺโค เย กิเลเส ปชหติ, เต อตีตา วา อนาคตา วา ปจฺจุปฺปนฺนา วาติ น วตฺตพฺพา. น จ มคฺโค กิเลเส นปฺปชหติ. เย ปน มคฺโค กิเลเส ปชหติ, เต สนฺธาย "อุปฺปนฺนานํ ปาปกานนฺ"ติอาทิ วุตฺตํ. น เกวลญฺจ มคฺโค กิเลเสเยว ปชหติ, กิเลสานํ ปน สุปฺปหีนตฺตา ^๒- เย อุปฺปชฺเชยฺยุํ อุปาทินฺนกฺขนฺธา, เตปิ ปชหติ. ^๓- วุตฺตํปิ เจตํ "โสตาปตฺติมคฺคาเณน อภิสงฺขารวิญฺาณสฺส นิโรเธน สตฺตภเว เปตฺวา อนมตคฺเค สํสาเร เย อุปฺปชฺเชยฺยุํ นามญฺจ รูปญฺจ, เอตฺเถเต นิรุชฺฌนฺตี"ติ วิตฺถาโร. อิติ มคฺโค อุปาทินฺนอนุปาทินฺนโต ^๔- วุฏฺาติ. สพฺพภววเสน ^๕- ปน โสตาปตฺติมคฺโค อปายภวโต วุฏฺาติ, สกทาคามิมคฺโค สุคติภเวกเทสโต, อนาคามิมคฺโค สุคติกามภวโต, อรหตฺตมคฺโค รูปารูปภวโต วุฏฺาติ. สพฺพภเวหิ จ ^๖- วุฏฺาติเยวาติปิ วทนฺติ. อถ มคฺคกฺขเณ กถํ อนุปฺปนฺนานํ อุปฺปาทาย ภาวนา โหติ, กถํ วา อุปฺปนฺนานํ ิติยาติ? มคฺคปฺปวตฺติยาเยว. มคฺโค หิ ปวตฺตมาโน ปุพฺเพ อนุปฺปนฺนปุพฺพตฺตา อนุปฺปนฺโน นาม วุจฺจติ. อนาคตปุพฺพํ หิ านํ คนฺตฺวา อนนุภูตปุพฺพญฺจ ^๗- อารมฺมณํ อนุภวิตฺวา วตฺตาโร ภวนฺติ ^๘- "น อนาคตฏฺานํ อาคตมฺห, น อนนุภูตํ อารมฺมณํ อนุภูตมฺหา"ติ. ^๘- ยาปสฺส ^๙- ปวตฺติ, อยเมว ิติ นามาติ "ิติยา ภาเว"ติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติ. เอวเมว ตสฺส ^๑๐- ภิกฺขุโน อิทํ โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ วิริยํ "อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทายา"ติอาทีนิ จตฺตาริ นามานิ ลภติ. อยํ โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ สมฺมปฺปธานกถา. อิมสฺมึ ปน สุตฺเต โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกาเนว สมฺมปฺปธานานิ กถิตานิ. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. โรควูปสมนตฺถํ ปีตเภสชฺเชหิ จาปิ ^๒ สี.,ฉ.ม. อปฺปหีนตฺตา @^๓ สี.,ฉ.ม. ปชหติเยว ^๔ ฉ.ม. อุปาทินฺนโต อนุปาทินฺนโต จ ^๕ ฉ.ม. ภววเสน @^๖ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ ^๗ ฉ.ม. อนนุภูตปุพฺพํ วา ^๘-๘ ฉ.ม. อนาคตฏฺานํ @อาคตมฺห, อนนุภูตํ อารมฺมณํ อนุภวามาติ ^๙ ฉ.ม. ยา จสฺส ^๑๐ ฉ.ม. เอวเมตสฺส

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๔๕.

[๓๙๘-๔๐๑] อิทฺธิปาเทสุ ฉนฺทํ นิสฺสาย ปวตฺโต สมาธิ ฉนฺทสมาธิ, ปธานภูตา สงฺขารา ปธานสงฺขารา. สมนฺนาคตนฺติ เตหิ ธมฺเมหิ อุเปตํ. อิทฺธิยา ปาทํ, อิทฺธิภูตํ วา ปาทนฺติ อิทฺธิปาทํ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน อิทฺธิปาทวิภงฺเค ^๑- อาคโตเอว. วิสุทฺธิมคฺเค ^๒- ปนสฺส อตฺโถ ทีปิโต. ตตฺรายํ ภิกฺขุ ยทา ฉนฺทาทีสุ เอกํ ธุรํ นิสฺสาย วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ, ตทาสฺส อิทฺธิปาโท ^๓- ปุพฺพภาเค โลกิโย, อปรภาเค โลกุตฺตโร. เอวํ เสสาปีติ. อิมสฺมึปิ สุตฺเต โลกิยโลกุตฺตราว อิทฺธิปาทา กถิตา. [๔๐๒-๔๐๖] สทฺธินฺทฺริยํ ภาเวตีติอาทีสุ สทฺธา จ ^๔- อตฺตโน สทฺธาธุเร อินฺทฏฺ กโรตีติ ^๕- สทฺธินฺทฺริยํ. วิริยินฺทฺริยาทีสุปิ เอเสว นโย. ภาเวตีติ เอตฺถ ปน อาทิกมฺมิโก โยคาวจโร ตีหิ การเณหิ สทฺธินฺทฺริยํ วิโสเธนฺโต สทฺธินฺทฺริยํ ภาเวติ นาม. วิริยินฺทฺริยาทีสุปิ เอเสว นโย. วุตฺตํ เหตํ:- "อสฺสทฺเธ ปุคฺคเล ปริวชฺชยโต, สทฺเธ ปุคฺคเล เสวโต ภชโต ปยิรุปาสโต, ปสาทนิเย สุตฺตนฺเต ปจฺจเวกฺขโต อิเมหิ ตีหิ การเณหิ ^๖- สทฺธินฺทฺริยํ วิสุชฺฌติ. กุสีเต ปุคฺคเล ปริวชฺชยโต, อารทฺธวิริเย ปุคฺคเล เสวโต ภชโต ปยิรุปาสโต, สมฺมปฺปธาเน ปจฺจเวกฺขโต อิเมหิ ตีหิ การเณหิ วิริยินฺทฺริยํ วิสุชฺฌติ. มุฏฺสฺสตี ปุคฺคเล ปริวชฺชยโต, อุปฏฺิตสฺสตี ปุคฺคเล เสวโต ภชโต ปยิรุปาสโต, สติปฏฺาเน ปจฺจเวกฺขโต อิเมหิ ตีหิ การเณหิ สตินฺทฺริยํ วิสุชฺฌติ. @เชิงอรรถ: ^๑ อภิ.วิ. ๓๕/๔๓๑/๒๖๐ ^๒ วิสุทฺธิ. ๒/๒๑๖ อิทฺธิวิธนิทฺเทส ^๓ ฉ.ม. ปมิทฺธิปาโท @^๔ ฉ.ม. สทฺธาว ^๕ ฉ.ม. กาเรตีติ ^๖ ปาลิ.,ฉ.ม. ตีหากาเรหิ. เอวมุปริปิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๔๖.

อสมาหิเต ปุคฺคเล ปริวชฺชยโต, สมาหิเต ปุคฺคเล เสวโต ภชโต ปยิรุปาสโต, ฌานวิโมกฺเข ปจฺจเวกฺขโต อิเมหิ ตีหิ การเณหิ สมาธินฺทฺริยํ วิสุชฺฌติ. ทุปฺปญฺเ ปุคฺคเล ปริวชฺชยโต, ปญฺวนฺเต ปุคฺคเล เสวโต ภชโต ปยิรุปาสโต, คมฺภีราณจริยํ ปจฺจเวกฺขโต อิเมหิ ตีหิ การเณหิ ปญฺินฺทฺริยํ วิสุชฺฌตี"ติ. ^๑- เอตฺถ จ คมฺภีราณจริยํ ปจฺจเวกฺขโตติ สณฺหสุขุมํ ขนฺธนฺตรํ ^๒- อายตนนฺตรํ ธาตนฺตรํ ^๒- อินฺทฺริยพลโพชฺฌงฺคนฺตรํ มคฺคนฺตรํ ผลนฺตรญฺจ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาติ อตฺโถ. อิเมสํ หิ ติณฺณํ ติณฺณํ การณานํ วเสน อกตาภินิเวโส อาทิกมฺมิโก โยคาวจโร สทฺธาธุราทีสุ อภินิเวสํ ปฏฺเปตฺวา ภาเวนฺโต อวสาเน วิวชฺเชตฺวา ^๓- อรหตฺตํ คณฺหาติ. โส ยาว อรหตฺตมคฺคา อิมานิ อินฺทฺริยานิ ภาเวติ นาม, อรหตฺตผเล ปตฺเต ภาวิตินฺทฺริโย นาม โหตีติ. เอวํ อิมานิปิ ปญฺจินฺทฺริยานิ โลกิยโลกุตฺตราเนว กถิตานีติ. สทฺธาพลาทีสุ สทฺธาเยว อกมฺปิยฏฺเน พลนฺติ สทฺธาพลํ, วิริยพลาทีสุปิ เอเสว นโย. เอตฺถ หิ สทฺธา อสฺสทฺธิเยน ^๔- น กมฺปติ, วิริยํ โกสชฺเชน ^๕- น กมฺปติ, สติ มุฏฺสจฺเจน ^๖- น กมฺปติ, สมาธิ อุทฺธจฺเจน ^๗- น กมฺปติ, ปญฺา อวิชฺชาย น กมฺปตีติ สพฺพานิปิ อกมฺปิยฏฺเน พลานีติ วุจฺจนฺติ. ภาวนานุโยโค ^๘- ปเนตฺถ อินฺทฺริยภาวนาย วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพติ. อิมานิ ปญฺจพลานิ ^๙- โลกิยโลกุตฺตราเนว กถิตานีติ. [๔๑๘] สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวตีติ เอตฺถ อยํ อาทิกมฺมิกานํ กุลปุตฺตานํ วเสน สทฺธึ อตฺถวณฺณนาย ภาวนานโย. ตตฺถ สติสมฺโพชฺฌงฺคนฺติอาทินา นเยน @เชิงอรรถ: ^๑ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๔๒๔/๓๐๑ อินฺทฺริยกถา ^๒-๒ ก. อิเม ปาา น ทิสฺสนฺติ @^๓ ฉ.ม. วิวฏฺเฏตฺวา ^๔ ฉ.ม. อสฺสทฺธิเย ^๕ ฉ.ม. โกสชฺเช ^๖ ฉ.ม. มุฏฺสฺสจฺเจ @^๗ ฉ.ม. อุทฺธจฺเจ ^๘ ฉ.ม. ภาวนานโย ^๙ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๔๗.

วุตฺตานํ สตฺตนฺนํ อาทิปทานํ ตาว อยเมตฺถ วณฺณนา ^๑- :- สติสมฺโพชฺฌงฺเค ตาว สรณฏฺเน สติ, สา ปเนสา อุปฏฺานลกฺขณา, อปิลาปนลกฺขณา วา. วุตฺตํปิ เจตํ:- "ยถา มหาราช รญฺโ ภณฺฑาคาริโก รญฺโ สาปเตยฺยํ อปิลาเปติ `เอตฺตกํ มหาราช หิรญฺ, เอตฺตกํ สุวณฺณํ, เอตฺตกํ สาปเตยฺยนฺ'ติ. เอวเมว โข มหาราช สติ อุปฺปชฺชมานา กุสลากุสลสาวชฺชานวชฺชหีนปฺปณีตกณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาเค ธมฺเม อปิลาเปติ สราเปติ ^๒- อิเม จตฺตาโร สติปฏฺานา"ติ ^๓- วิตฺถาโร. อปิลาปนรสา, กิจฺจวเสเนว หิสฺสา เอตํ ลกฺขณํ เถเรน วุตฺตํ. อสมฺโมสรสา วา, โคจราภิมุขีภาวปจฺจุปฏฺานา. เอวํ สติสมฺโพชฺฌงฺโค. ^๔- ตตฺถ โพธิยา, โพธิสฺส วา องฺโคติ โพชฺฌงฺโค. กึ วุตฺตํ โหติ? ยา หิ อยํ ธมฺมสามคฺคิยา ^๕- โลกิยโลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ อุปฺปชฺชมานาย ลีนุทฺธจฺจ- ปติฏฺานายูหนกามสุขอตฺตกิลมถานุโยคอุจฺเฉทสสฺสตาภินิเวสาทีนํ อเนเกสํ อุปทฺทวานํ ปฏิปกฺขภูตาย สติธมฺมวิจยวิริยปีติปสฺสทฺธิสมาธิอุเปกฺขาสงฺขาตาย ธมฺมสามคฺคิยา อริยสาวโก พุชฺฌตีติ กตฺวา โพธีติ วุจฺจติ, พุชฺฌตีติ กิเลสสนฺตานนิทฺทาย วุฏฺหติ, ^๖- จตฺตาริ วา อริยสจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติ, นิพฺพานเมว วา สจฺฉิกโรตีติ วุตฺตํ โหติ. ยถาห "สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวตฺวา อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธ"ติ. ^๗- ตสฺสา ธมฺมสามคฺคิสงฺขาตาย โพธิยา องฺโคติปิ โพชฺฌงฺโค ฌานงฺคมคฺคงฺคาทโย วิย. เสสํ ^๘- ยถาวุตฺตปฺปการาย เอตาย ธมฺมสามคฺคิยา พุชฺฌตีติ กตฺวา อริยสาวโก โพธีติ วุจฺจติ, ตสฺส องฺโคติปิ โพชฺฌงฺโค เสนงฺครถงฺคาทโย วิย. เตนาหุ อฏฺกถาจริยา "พุชฺฌนกสฺส จ ^๙- ปุคฺคลสฺส องฺคาติ ^๑๐- โพชฺฌงฺคา"ติ. อปิจ "โพชฺฌงฺคาติ เกนฏฺเน โพชฺฌงฺคา? โพธาย สํวตฺตนฺตีติ โพชฺฌงฺคา, พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา, อนุพุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา, ปฏิพุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา, @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. อยมตฺถวณฺณนา ^๒ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ @^๓ ขุ.มิลินฺท. ๑๓/๓๖(ปริวตฺติตโปตฺถก) ^๔ สี.,ฉ.ม. สติเอว สมฺโพชฺฌงฺโคติ @สติสมฺโพชฺฌงฺโค ^๕ ฉ.ม. ธมฺมสามคฺคี ยาย ^๖ ฉ.ม. อุฏฺหติ ^๗ ปาลิ. ยถาภูตํ @ภาเวตฺวา, สํ.ม. ๑๙/๓๗๘/๑๔๐ นาลนฺทสุตฺต, ที.ปา. ๑๑/๑๔๓/๘๗ สมฺปสาทนียสุตฺต @^๘ ฉ.ม. โยเปส ^๙ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ ^๑๐ ฉ.ม. องฺคาติ วา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๔๘.

สมฺพุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา"ติ อิมินา ปฏิสมฺภิทานเยนาปิ ^๑- โพชฺฌงฺคตฺโถ เวทิตพฺโพ. ปสตฺโถ สุนฺทโร วา โพชฺฌงฺโค สมฺโพชฺฌงฺโค, สติเอว สมฺโพชฺฌงฺโค สติสมฺโพชฺฌงฺโค, ตํ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ. ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคนฺติอาทีสุปิ จตุสจฺจธมฺเม วิจินตีติ ธมฺมวิจโย. โส ปวิจยลกฺขโณ, โอภาสนรโส, สมฺโพธิปจฺจุปฏฺาโน. ^๒- วีรภาวโต, วิธินา อีรยิตพฺพโต จ วิริยํ. ตํ ปคฺคหลกฺขณํ, อุปตฺถมฺภนรสํ, อโนสีทนปจฺจุปฏฺานํ. ปีณยตีติ ^๓- ปีติ. สา ผรณลกฺขณา, ตุฏฺิลกฺขณา วา, กายจิตฺตานํ ปีณนรสา, ^๔- เตสํเยว โอทคฺยปจฺจุปฏฺานา. ^๕- กายจิตฺตทรถปฺปสฺสมฺภนโต ปสฺสทฺธิ. สา อุปสมลกฺขณา, กายจิตฺตทรถมทฺทนรสา, กายจิตฺตานํ อปริปฺผนฺทภูตปีติภาวปจฺจุปฏฺานา. ^๖- สมาธานโต สมาธิ. โส อวิกฺเขปลกฺขโณ, อวิสาหารลกฺขโณ ^๗- วา, จิตฺตเจตสิกสมฺปิณฺฑนรโส, ^๘- จิตฺตฏฺิติปจฺจุปฏฺาโน. อชฺฌุเปกฺขนโต อุเปกฺขา. สา ปฏิสงฺขานลกฺขณา, สมวาหิต- ลกฺขณา วา, อูนาธิกนิวารณรสา, ปกฺขปาตุปจฺเฉทนรสา วา, มชฺฌตฺตภาว- ปจฺจุปฏฺานา. เสสํ วุตฺตนยเมว. ภาเวตีติ พฺรูเหติ วฑฺเฒติ, อุปฺปาเทตีติ อตฺโถ. ตตฺถ จตฺตาโร ธมฺมา สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ ^๙- สติสมฺปชญฺ มุฏฺสฺสติปุคฺคลปริวชฺชนตา อุปฏฺิตสติปุคฺคลเสวนตา ตทธิมุตฺตตาติ. อภิกฺกมาที- สุปิ ^๑๐- หิ สตฺตสุ าเนสุ สติสมฺปชญฺเน ^๑๑- ติสฺสทตฺตตฺเถรอภยตฺเถราทิสทิส- อุปฏฺิตสติปุคฺคลเสวเนน, ^๑๒- านนิสชฺชาทีสุ สติสมุฏฺาปนตฺถํ นินฺนโปณปพฺภาร- จิตฺตสฺสาปิ ^๑๓- สติสมฺโพชฺฌงฺโค อุปฺปชฺชติ. ตสฺมา อาทิกมฺมิโก กุลปุตฺโต อิเมหิ จตูหิ การเณหิ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ สมุฏฺาเปตฺวา ตเทว ธุรํ กตฺวา อภินิเวสํ ปฏฺเปตฺวา อนุกฺกเมน @เชิงอรรถ: ^๑ ก. โพชฺฌงฺคา, ปฏิวิชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา, ขุ.ปฏิ. ๓๑/๕๕๗/๔๖๓ โพชฺฌงฺคกถา @(สฺยา) ^๒ ฉ.ม. อสมฺโมหปจฺจุปฏฺาโน ^๓ ม. ปีณาตีติ, ก. ปีนยตีติ ^๔ สี. ปีนนรสา @^๕ สี. โอทคฺคปจฺจุปฏฺานา ^๖ ฉ.ม. อปริปฺผนฺทนสีติภาวปจฺจุปฏฺานา, @สงฺคณี.อ. ๑/๑/๑๘๐ จิตฺตุปฺปาทกณฺฑวณฺณนา (สฺยา) ^๗ สี.,ฉ.ม. อวิสารลกฺขโณ @^๘ ฉ.ม. จิตฺตเจตสิกานํ สมฺปิณฺฑนรโส ^๙ ฉ.ม. สํวตฺตนฺตีติ เวทิตพฺพา @^๑๐ ฉ.ม. อภิกฺกนฺตาทีสุ ^๑๑ สี. สติสมฺปชญฺรหิเต ^๑๒ ฉ.ม. ภตฺตนิกฺขิตฺตกากสทิเส @มุฏฺสฺสติปุคฺคเล ปริวชฺชเนน, ติสฺสทตฺตตฺเถรอภยตฺเถราทิสทิเส @อุปฏฺิตสฺสติปุคฺคเล เสวเนน ^๑๓ ฉ.ม. นินฺนโปณปพฺภารจิตฺตตาย

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๔๙.

อรหตฺตํ คณฺหาติ. โสเยว อรหตฺตมคฺเค ^๑- สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ นาม, ผเล ปตฺเต ภาวิโต นาม โหติ. สตฺต ธมฺมา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ ปริปุจฺฉกตา ^๒- วตฺถุวิสทกิริยตา อินฺทฺริยสมตฺตปฏิปาทนตา ทุปฺปญฺปุคฺคลปริวชฺชนตา ปญฺวนฺตปุคฺคลเสวนตา คมฺภีราณจริยปจฺจเวกฺขณตา ^๒- ตทธิมุตฺตตาติ. ตตฺถ ปริปุจฺฉกตาติ ขนฺธธาตุอายตนอินฺทฺริยพลโพชฺฌงฺคมคฺคงฺคฌานสมถวิปสฺสนานํ อตฺถสนฺนิสฺสิตปริปุจฺฉา พหุลตา. วตฺถุวิสทกิริยาติ อชฺฌตฺติกพาหิรานํ วตฺถูนํ วิสทภาวกรณํ. ยทา หิสฺส เกสนขโลมา ทีฆา โหนฺติ, สรีรํ วา อุสฺสนฺนโทสญฺเจว ^๓- เสทมลมกฺขิตญฺจ, ตทา อชฺฌตฺติกวตฺถุ อวิสทํ โหติ อปริสุทฺธํ. ยทา ปน จีวรํ ชิณฺณํ กิลิฏฺ ทุคฺคนฺธํ วา โหติ, เสนาสนํ วา อุกฺลาปํ, ตทา พาหิรวตฺถุ อวิสทํ โหติ อปริสุทฺธํ. ตสฺมา เกสาทิจฺเฉทเนน อุทฺธํวิเรจนอโธวิเรจนาทีหิ สรีรสฺส ลหุกภาวกรเณน ^๔- อุจฺฉาทนนฺหาปเนน จ อชฺฌตฺติกวตฺถุ วิสทํ กาตพฺพํ. สูจิกมฺมโธวนรชนปริภณฺฑ- กรณาทีหิ พาหิรวตฺถุ วิสทํ กาตพฺพํ. เอกสฺมึ หิ อชฺฌตฺติกพาหิเร วตฺถุมฺหิ อวิสเท อุปฺปนฺเนสุ จิตฺตเจตสิเกสุ าณํปิ อปริสุทฺธํ ^๕- โหติ อปริสุทฺธานิ ทีปกปลฺลกวฏฺฏิเตลาทีนิ ^๖- นิสฺสาย อุปฺปนฺนทีปสิขาย โอภาโส วิย. วิสเท ปน อชฺฌตฺติกพาหิเร วตฺถุมฺหิ อุปฺปนฺเนสุ จิตฺตเจตสิเกสุ าณํปิ วิสทํ โหติ ปริสุทฺธานิ ทีปกปลฺลกวฏฺฏิเตลาทีนิ นิสฺสาย อุปฺปนฺนทีปสิขาย โอภาโส วิย. เตน วุตฺตํ "วตฺถุวิสทกิริยา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตตี"ติ. อินฺทฺริยสมตฺตปฏิปาทนา นาม สทฺธาทีนํ อินฺทฺริยานํ สมภาวกรณํ. สเจ หิสฺส สทฺธินฺทฺริยํ พลวํ โหติ, อิตรานิ มนฺทานิ, ตโต วิริยินฺทฺริยํ ปคฺคหกิจฺจํ, @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. โส ยาว อรหตฺตมคฺคา ^๒-๒ ฉ.ม. วตฺถุวิสทกิริยา @อินฺทฺริยสมตฺตปฏิปาทนา..ปริวชฺชนา..เสวนา..ปจฺจเวกฺขณา @^๓ ฉ.ม. อุปฺปนฺนโทสญฺเจว ^๔ ฉ.ม. สรีรสลฺลหุกภาวกรเณน ^๕ ฉ.ม. อวิสทํ @^๖ ฉ.ม. ทีปกปลฺลวฏฺฏิ... เอวมุปริปิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๕๐.

สตินฺทฺริยํ อุปฏฺานกิจฺจํ, สมาธินฺทฺริยํ อวิกฺเขปกิจฺจํ, ปญฺินฺทฺริยํ ทสฺสนกจฺจํ กาตุํ น สกฺโกติ. ตสฺมา ตํ ธมฺมสภาวปจฺจเวกฺขเณน วา, ยถา วา มนสิกโรโต พลวํ ชาตํ, ตถา อมนสิกาเรน หาเปตพฺพํ. วกฺกลิตฺเถรสฺส วตฺถุ ^๑- เจตฺถ นิทสฺสนํ. สเจ ปน วิริยินฺทฺริยํ พลวํ โหติ, อถ เนว สทฺธินฺทฺริยํ อธิโมกฺขกิจฺจํ กาตุํ สกฺโกติ, น อิตรานิ อิตรกิจฺจเภทํ. ตสฺมา ตํ สทฺธาทิภาวนาย ^๒- หาเปตพฺพํ. ตตฺราปิ โสณตฺเถรสฺส วตฺถุ ทสฺเสตพฺพํ. เอวํ เสเสสุปิ เอกสฺส พลวภาเว สติ อิตเรสํ อตฺตโน กิจฺเจสุ อสมตฺถตา เวทิตพฺพา. วิเสสโต ปเนตฺถ สทฺธาปญฺานํ สมาธิวิริยานญฺจ สมตํ ปสํสนฺติ. พลวสทฺโธ หิ มนฺทปญฺโ มุทฺธปฺปสนฺโน ^๓- โหติ, อวตฺถุสฺมึ ปสีทติ. พลวปญฺโ มนฺทสทฺโธ เกราฏิกปกฺขํ ภชติ, เภสชฺชสมุฏฺิโต วิย โรโค อเตกิจฺโฉ โหติ. จิตฺตุปฺปาทมตฺเตเนว กุสลํ โหตีติ อติธาวิตฺวา ทานาทีนิ อกโรนฺโต นิรเย อุปฺปชฺชติ. อุภินฺนํ สมตาย วตฺถุสฺมึเยว ปสีทติ. พลวสมาธึ ปน มนฺทวิริยํ สมาธิสฺส โกสชฺชปกฺขตฺตา โกสชฺชํ อภิภวติ. พลววิริยํ มนฺทสมาธึ วิริยสฺส อุทฺธจฺจปกฺขตฺตา อุทฺธจฺจํ อภิภวติ. สมาธิ ปน วิริเยน สํโยชิโต โกสชฺเช ปติตุํ น ลภติ, วิริยํ สมาธินา สํโยชิตํ อุทฺธจฺเจ ปติตุํ น ลภติ. ตสฺมา ตทุภยํ สมํ กตฺตพฺพํ. อุภยสมตาย หิ อปฺปนา โหติ. อปิจ สมาธิกมฺมิกสฺส พลวตี สทฺธา วฏฺฏติ. เอวํ หิ สทฺทหนฺโต โอกปฺเปนฺโต อปฺปนํ ปาปุณิสฺสติ. สมาธิปญฺาสุ ปน สมาธิกมฺมิกสฺส เอกคฺคตา พลวตี วฏฺฏติ. เอวํ หิ โส อปฺปนํ ปาปุณาติ. วิปสฺสนากมฺมิกสฺส ปญฺา พลวตี วฏฺฏติ. เอวํ หิ โส ลกฺขณปฏิเวธํ ปาปุณาติ. อุภินฺนํ ปน สมตาปิ อปฺปนา ^๔- โหติเยว. สติ ปน สพฺพตฺถ พลวตี วฏฺฏติ. สติ หิ จิตฺตํ อุทฺธจฺจปกฺขิกานํ สทฺธาวิริยปญฺานํ วเสน อุทฺธจฺจปาตโต โกสชฺชปกฺขิเกน จ สมาธินา โกสชฺชปาตโต รกฺขติ. ตสฺมา สา โลณธูปนํ วิย สพฺพพฺยญฺชเนสุ, สพฺพกมฺมิกอมจฺโจ วิย จ สพฺพราชกิจฺเจสุ, @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. วกฺกลิตฺเถรวตฺถุ ^๒ ฉ.ม. ปสฺสทฺธาทิภาวนาย ^๓ ฉ.ม. มุธปฺปสนฺโน @^๔ ฉ.ม. สมตายปิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๕๑.

สพฺเพสุ ^๑- อิจฺฉิตพฺพา. เตนาห "สติ จ ปน สพฺพตฺถิกา วุตฺตา ^๒- ภควตา, กึ การณา? จิตฺตํ หิ สติปฏิสรณํ, อารกฺขปฏิสรณา ^๓- จ สติ, น วินา สติยา จิตฺตสฺส ปคฺคหนิคฺคโห โหตี"ติ. ทุปฺปญฺปุคฺคลปริวชฺชนา นาม ขนฺธาทิเภเทสุ อโนคาฬฺหปญฺานํ ทุมฺเมธ- ปุคฺคลานํ อารกา ปริวชฺชนํ. ปญฺวนฺตปุคฺคลเสวนา นาม สมปญฺาสลกฺขณ- ปริคฺคาหิกาย อุทยวยปญฺาย สมนฺนาคตปุคฺคลเสวนา. คมฺภีราณจริยปจฺจเวกฺขณา นาม คมฺภีเรสุ ขนฺธาทีสุ ปวตฺตาย คมฺภีราณาย ^๔- ปเภทปจฺจเวกฺขณา. ตทธิมุตฺตตา นาม านนิสชฺชาทีสุ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสมุฏฺาปนตฺถํ นินฺนโปณปพฺภารจิตฺตตา. ตสฺมา อาทิกมฺมิโก กุลปุตฺโต อิเมหิ สตฺตหิ การเณหิ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคํ สมุฏฺาเปตฺวา ตเทว ธุรํ กตฺวา อภินิเวสํ ปฏฺเปตฺวา อนุกฺกเมน อรหตฺตํ คณฺหาติ. โส ยาว อรหตฺตมคฺคา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ นาม, ผเล ปตฺเต ภาวิโต นาม โหติ. เอกาทส ธมฺมา วิริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ:- อปายภยปจฺจเวกฺขณตา อานิสํสทสฺสาวิตา คมนวีถิปจฺจเวกฺขณตา ปิณฺฑปาตาปจายนตา ทายชฺชมหตฺตปจฺจเวกฺขณตา สตฺถุมหตฺตปจฺจเวกฺขณตา ชาติมหตฺตปจฺจเวกฺขณตา สพฺรหฺมจาริมหตฺตปจฺจเวกฺขณตา กุสีตปุคฺคลปริวชฺชนตา อารทฺธวิริยปุคฺคลเสวนตา ตทธิมุตฺตตาติ. ตตฺถ "นิรเยสุ ปญฺจวิธพนฺธนกมฺมกรณโต ปฏฺาย มหาทุกฺขํ อนุภวนกาเลปิ, ติรจฺฉานโยนิยํ ชาลุกฺขิปกุมินาทิ ^๕- คหิตกาเลปิ, ปาปนกณฺกาทิปฺปหารตุนฺนสฺส ^๖- ปน สกฏวหนาทิกาเลปิ, ปิตฺติวิสเย อเนกานิปิ วสฺสสหสฺสานิ เอกํ พุทฺธนฺตรํปิ ขุปฺปิปาสาหิ อาตุริภูตกาเลปิ, กาลกญฺชิกอสุเรสุ ^๗- สฏฺิหตฺถปฺปมาเณน ^๘- @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. สพฺพตฺถ ^๒ สํ.ม. ๑๙/๒๓๔/๑๐๒ อตฺถโต สมานํ (อคฺคิสุตฺต) @^๓ สี.,ฉ.ม. อารกฺขปจฺจุปฏฺานา ^๔ ฉ.ม. คมฺภีรปญฺาย @^๕ สี.,ฉ.ม. ชาลกฺขิปกุมินาทีหิ ^๖ สี. ปาชนกณฺฑกาทิปฺปหารตุนฺนสฺส, @ฉ.ม. ปาชนกณฺฏกาทิปฺปหารตุนฺนสฺส ^๗ ฉ.ม. กาลกญฺจิกอสุเรสุ @^๘ ฉ.ม. สฏฺิหตฺถอสีติหตฺถปฺปมาเณน

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๕๒.

อฏฺิจมฺมมตฺเตเนว อตฺตภาวกาเลปิ ^๑- วาตาตปาทิทุกฺขานุภวนกาเลปิ น สกฺกา วิริยสมฺโพชฺฌงฺคํ อุปฺปาเทตุํ, อยเมว เต ภิกฺขุ กาโล"ติ เอวํ อปายํ ^๒- ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ วิริยสมฺโพชฺฌงฺโค อุปฺปชฺชติ. "น สกฺกา กุสีเตน นวโลกุตฺตรธมฺโม ^๓- ลทฺธุํ, อารทฺธวิริเยเนว สกฺกา, อยมานิสํโส วิริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺสา"ติ ^๔- เอวํ อานิสํสทสฺสาวิโนปิ อุปฺปชฺชติ. "สพฺพพุทฺธปจฺเจกพุทฺธมหาสาวเกหิ ^๕- คตมคฺโคว มยา คนฺตพฺโพ, โส ปน ^๖- น สกฺกา กุสีเตน คนฺตุนฺ"ติ เอวํ คมนวีถึ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ อุปฺปชฺชติ. "เย ตํ ปิณฺฑปาตาทีหิ อุปฏฺหนฺติ, อิเม เต มนุสฺสา เนว าตกา, น ทาสกมฺมกรา, นาปิ ตํ นิสฺสาย ชีวิสฺสามาติ เต ปณีตานิ ปิณฺฑปาตานิ ^๗- เทนฺติ. อถโข อตฺตโน การานํ มหปฺผลตํ ปจฺจาสึสมานา เทนฺติ. สตฺถาราปิ `อยํ อิเม ปจฺจเย ปริภุญฺชิตฺวา กายทฬฺหิพหุโล ^๘- สุขํ วิหริสฺสตี'ติ น เอวํ สมฺปสฺสตา ตุยฺหํ ปจฺจยา อนุญฺาตา, อถโข `อยํ อิเม ปริภุญฺชมาโน สมณธมฺมํ กตฺวา วฏฺฏทุกฺขโต มุจฺจิสฺสตี'ติ เต ปจฺจยา อนุญฺาตา. โส ทานิ ตฺวํ กุสีโต วิหรนฺโต น ตํ ปิณฺฑปาตํ อปจายิสฺสสิ. อารทฺธวิริยสฺเสว หิ ปิณฺฑาปจายนํ นาม โหตี"ติ เอวํ ปิณฺฑปาตาปจายนํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ อุปฺปชฺชติ มหามิตฺตตฺเถรสฺส วิย ปิณฺฑปาติยติสฺสตฺเถรสฺส วิย จ. มหามิตฺตตฺเถโร กิร กสฺสกเลเณ นาม ปฏิวสติ. ตสฺส จ โคจรคาเม เอกา มหาอุปาสิกา เถรํ ปุตฺตํ กตฺวา ปฏิชคฺคติ. สา เอกทิวสํ อรญฺ คจฺฉนฺตี ธีตรํ อาห "อมฺม อสุกสฺมึ าเน ปุราณตณฺฑุโล, ^๙- อสุกสฺมึ ขีรํ, อสุกสฺมึ สปฺปิ, อสุกสฺมึ ผาณิตํ, ตว ภาติกสฺส อยฺยมิตฺตสฺส อาคตกาเล ภตฺตํ ปจิตฺวา ขีรสปฺปิผาณิเตหิ สทฺธึ เทหิ, ทตฺวา ตฺวญฺจ ภุญฺเชยฺยาสิ, อหํ ปน หิยฺโย ปกฺกํ ปาริวาสิกภตฺตํ @เชิงอรรถ: ^๑ สี.,ฉ.ม. อตฺตภาเวน ^๒ ฉ.ม. อปายภยํ ^๓ ฉ.ม. นว โลกุตฺตรธมฺมา @^๔ ฉ.ม. วีริยสฺสาติ ^๕ สี.,ม. สพฺพญฺุพุทฺธ... ^๖ ฉ.ม. จ ^๗ ฉ.ม. ปิณฺฑปาตาทีนิ @^๘ สี. กายทฑฺฒิพหุโล ^๙ ฉ.ม. ปุราณตณฺฑุลา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๕๓.

กญฺชิเยน ภุตฺตมฺหี"ติ. ^๑- ทิวา กึ ภุญฺชิสฺสสิ อมฺมาติ. สากปณฺณํ ปกฺขิปิตฺวา กณตณฺฑุเลหิ อมฺพิลยาคุํ ปจิตฺวา เปหิ อมฺมาติ. เถโร จีวรํ ปารุปิตฺวา ปตฺตํ นีหรนฺโตว ตํ สทฺทํ สุตฺวา อตฺตานํ โอวทิ "มหาอุปาสิกา กิร กญฺชิเยน ปาริวาสิกภตฺตํ ภุญฺชิสฺสติ, ^๒- ทิวาปิ กณปณฺณมฺพิลยาคุํ ภุญฺชิสฺสติ, ตุยฺหํ อตฺถาย ปน ปุราณตณฺฑุลาทีนิ อาจิกฺขติ. ตํ นิสฺสาย โข ปเนสา เนว เขตฺตํ น วตฺถุํ น ภตฺตํ น วตฺถํ ปจฺจาสึสติ, ติสฺโส ปน สมฺปตฺติโย ปฏฺยมานา เทติ, ตฺวํ เอติสฺสา ตา สมฺปตฺติโย ทาตุํ สกฺขิสฺสสิ, น สกฺขิสฺสสีติ, อยํ โข ปน ปิณฺฑปาโต ตยา สราเคน สโทเสน สโมเหน น สกฺกา คณฺหิตุนฺ"ติ ปตฺตํ ถวิกาย ปกฺขิปิตฺวา คณฺิกํ มุญฺจิตฺวา นิวตฺติตฺวา กสฺสกเลณเมว คนฺตฺวา ปตฺตํ เหฏฺามญฺเจ, จีวรํ จ จีวรวํเส เปตฺวา "อรหตฺตํ อปาปุณิตฺวา น นิกฺขมิสฺสามี"ติ วิริยํ อธิฏฺหิตฺวา นิสีทิ. ทีฆรตฺตํ อปฺปมตฺโต หุตฺวา นิวุฏฺภิกฺขุ วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา ปุเรภตฺตเมว อรหตฺตํ ปตฺโต ^๓- วิกสิตมิว ^๔- ปทุมํ มหาขีณาสโว สิตํ กโรนฺโตว นิกฺขมิ. เลณทฺวาเร ^๕- อธิวฏฺา เทวตา:- "นโม เต ปุริสาชญฺ นโม เต ปุริสุตฺตม ยสฺส เต อาสวา ขีณา ทกฺขิเณยฺโยสิ มาริสา"ติ ^๖- อุทานํ อุทาเนตฺวา "ภนฺเต ปิณฺฑาย ปวิฏฺานํ ตุมฺหาทิสานํ อรหนฺตานํ ภิกฺขํ ทตฺวา มหลฺลกิตฺถิโย ทุกฺขา มุจฺจิสฺสนฺตี"ติ อาห. เถโร อุฏฺหิตฺวา ทฺวารํ วิวริตฺวา กาลํ โอโลเกนฺโต "ปาโตเยวา"ติ ตฺวา ปตฺตจีวรํ อาทาย คามํ ปาวิสิ. ทาริกาปิ ภตฺตํ สมฺปาเทตฺวา "อิทานิ เม ภาตา อาคมิสฺสติ, อิทานิ เม ภาตา อาคมิสฺสตี"ติ ทฺวารํ โอโลกยมานา นิสีทิ. สา เถเร ฆรทฺวารํ สมฺปตฺเต ปตฺตํ คเหตฺวา สปฺปิผาณิตโยชิตสฺส ภตฺตสฺส ^๗- ปูเรตฺวา หตฺเถ เปสิ. เถโร "สุขํ ^๘- @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. ภุตฺตามฺหีติ ^๒ ฉ.ม. ภุญฺชิ ^๓ ฉ.ม. ปตฺวา ^๔ ฉ. วิกสมานมิว @^๕ ฉ.ม. รุกฺขมฺหิ อธิวตฺถา ^๖ สุ.วิ. ๒/๓๘๕/๔๐๕, @ป.สู. ๑/๑๑๘/๓๑๑ ^๗ ฉ.ม. ขีรปิณฺฑปาตสฺส ^๘ ม. สุขี

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๕๔.

โหตู"ติ อนุโมทนํ กตฺวา ปกฺกามิ. สา จ ^๑- ตํ โอโลกยมานา อฏฺาสิ. เถรสฺส หิ ตทา อติวิยปริสุทฺโธ ฉวิวณฺโณ อโหสิ, วิปฺปสนฺนานิ อินฺทฺริยานิ, มุขํ พนฺธนา ปมุตฺตตาลปกฺกํ ^๒- วิย อติวิโรจิตฺถ. ^๓- มหาอุปาสิกา อรญฺโต อาคนฺตฺวา "กึ อมฺม ภาติโก เต อาคโต"ติ ปุจฺฉิ. สา สพฺพํ ตํ ปวุตฺตึ อาโรเจสิ. อุปาสิกา "อชฺช เม ทิวเส ^๔- ปุตฺตสฺส ปพฺพชิตกิจฺจํ มตฺถกํ ปตฺตนฺ"ติ ตฺวา "อภิรมติ เต อมฺม ภาตา พุทฺธสาสเน น อุกฺกณฺตี"ติ อาห. ปิณฺฑปาติยตฺเถรวตฺถุํ ^๕- ปน เอวํ เวทิตพฺพํ:- มหาคาเม กิเรโก ทลิทฺทปุริโส ทารุวิกฺกเยน ชีวิตํ ^๖- กปฺเปติ, โส เตเนว การเณน นามํ ลภิตฺวา ทารุภณฺฑก- มหาติสฺโส นาม ชาโต. โส เอกทิวสํ อตฺตโน ภริยํ อาห "กึ อมฺหากํ ชีวิตํ นาม, สตฺถารา ทลิทฺททานสฺส มหปฺผลภาโว กถิโต, มยญฺจ นิพทฺธํ ทาตุํ น สกฺโกม, ปกฺขิกภตฺตํ ^๗- ทตฺวา ปรํ อุปฺปนฺนสลากภตฺตํปิ ^๘- ทสฺสามา"ติ. สา "สาธุ สามี"ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ปุนทิวเส ยถาลาเภน ปกฺขิกภตฺตํ อทาสิ. ภิกฺขุสํฆสฺส จ ปจฺจเยหิ นิปฺปริสฺสยกาโล โหติ, ทหรสามเณรา ปณีตโภชนานิ ภุญฺชิตฺวา "อยํ ลูขาหาโร"ติ เตสํ ปกฺขิกภตฺตํ คหิตมตฺตกเมว กตฺวา เตสํ ปสฺสนฺตานํเยว ฉฑฺเฑตฺวา คจฺฉนฺติ. สา จ ^๙- อิตฺถี ตํ ทิสฺวา สามิกสฺส กเถสิ, "มยา ทินฺนํ ฉฑฺเฑนฺตี"ติ ปุน น ^๑๐- วิปฺปฏิสารินี อโหสิ. ตสฺสา สามิโก อาห "มยํ ทุคฺคตภาเวน อยฺยานํ สุเขน ปน ปริภุญฺชาเปตุํ น สกฺขิมฺห, กึ นุ โข กตฺวา อยฺยานํ ^๑๑- มนํ คเหตุํ สกฺขิสฺสามา"ติ. อถสฺส ภริยา อาห "กึ วเทสิ สามิ, สปุตฺตกา ทุคฺคตา นาม @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. สาปิ ^๒ สี. มุตฺตตาลปกฺกํ, ฉ.ม. ปวุตฺตตาลปกฺกํ ^๓ ฉ.ม. อติวิย @วิโรจิตฺถ ^๔ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ ^๕ ฉ.ม. ปิณฺฑปาติกติสฺสตฺเถรวตฺถุ @^๖ ฉ.ม. ชีวิกํ ^๗ ฉ.ม. ปกฺขิกภตฺตมตฺตํ ^๘ สี. ปุน อุปฺปนฺเน สลากภตฺตมตฺตมฺปิ, @ฉ.ม. ปุน อุปฺปนฺนํ สลากภตฺตมฺปิ ^๙ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ ^๑๐ ฉ.ม. น ปน @^๑๑ สี. อริยานํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๕๕.

อตฺถีติ ^๑- อยํ เต ธีตา, อิมํ เอกสฺมึ กุเล เปตฺวา ทฺวาทส กหาปเณ คณฺหิตฺวา เอกํ ขีรเธนุํ อาหร, อยฺยานํ ขีรสลากภตฺตํ ทสฺสาม, เอวํ เตสํ จิตฺตํ คณฺหิตุํ สกฺขิสฺสามา"ติ. โส สาธูติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตถา อกาสิ. เตสํ ปุญฺเน สา เธนุ สายํ ตีณิ มานิกานิ, ^๒- ขีรํ เทติ. สายํ ทธึ กตฺวา ปุนทิวเส ตโต คหิตนวนีเตน สปฺปึ กตฺวา สปฺปินา สทฺธึเยว ^๓- ขีรสลากภตฺตํ เทนฺติ. ตโต ปฏฺาย ตสฺส เคเห สลากภตฺตํ ปุญฺวนฺตาว ลภนฺติ. โส เอกทิวสํ ภริยํ อาห "มยํ ธีตุ อตฺถิตาย ลชฺชิตพฺพโต จ มุตฺตา, เคเหว ^๔- โน ภตฺตํ อยฺยานํ ปริโภคารหํ ชาตํ. ตฺวํ ยาว อหํ นาคจฺฉามิ, ^๕- ตาว อิมสฺมึ กลฺยาณวตฺเต ^๖- มา ปมชฺชิ. อหํ กิญฺจิเทว กตฺวา ธีตรํ โมเจสฺสามี"ติ. โส เอกํ ปเทสํ คนฺตฺวา อุจฺฉุยนฺตกมฺมํ กตฺวา ฉหิ มาเสหิ ทฺวาทส กหาปเณ ลภิตฺวา "อลํ เอตฺตกํ มม ธีตุ โมจนตฺถายา"ติ เต กหาปเณ ทุสฺสนฺเต ^๗- พนฺธิตฺวา "เคหํ คมิสฺสามี"ติ มคฺคํ ปฏิปชฺชิ. ตสฺมึ สมเย อมฺพริยมหาวิหารวาสี ปิณฺฑปาติยติสฺสตฺเถโร "มหาวิหารํ ^๘- คนฺตฺวา เจติยํ วนฺทิสฺสามี"ติ อตฺตโน วสนฏฺานโต มหาคามํ คจฺฉนฺโต ตเมว มคฺคํ ปฏิปชฺชิ. โส อุปาสโก เถรํ ทูรโตว ทิสฺวา "เอกโตว อาคนฺตฺวา ^๙- อิมินา อยฺเยน สทฺธึ เอกํ ธมฺมกถํ สุณนฺโต คมิสฺสามิ. สีลวนฺโต หิ สพฺพกาลํ ทุลฺลภา"ติ เวเคน เถรํ สมฺปาปุณิตฺวา อภิวาเทตฺวา สทฺธึ คจฺฉนฺโต เวลาย อุปกฏฺาย จินฺเตสิ "มยฺหํ หตฺเถ ปูฏกภตฺตํ นตฺถิ, อยฺยสฺส จ ภิกฺขากาโล สมฺปตฺโต, อยญฺจ เม ปริจฺจโย ^๑๐- หตฺเถ อตฺถิ, เอกํ คามทฺวารํ ปตฺตกาเล อยฺยสฺส ปิณฺฑปาตํ ทสฺสามี"ติ. ตสฺเสว ^๑๑- จิตฺเต อุปฺปนฺนมตฺเตเยว เอโก ปูฏกภตฺตํ คเหตฺวา ตํ านํ สมฺปตฺโต. อุปาสโก ตํ ทิสฺวา "ภนฺเต โถกํ อาคเมถ โถกํว อาคเมถา"ติ ^๑๒- วตฺวา ตํ @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. นตฺถีติ ^๒ ฉ.ม. มาณิกานิ, ปาโต ตีณิ มาณิกานิ ^๓ ม. สปฺปินา ปริเสกํ, @ฉ. สสปฺปิปริเสกํ ^๔ ฉ.ม. เคเห จ ^๕ ฉ.ม. อาคจฺฉามิ ^๖ ม. อยฺยานํ วตฺเต @^๗ สี. ทสนฺเต ^๘ ฉ.ม. ติสฺสมหาวิหารํ ^๙ ฉ.ม. เอกโกว อคนฺตฺวา ^๑๐ ฉ.ม. ปริพฺพโย @^๑๑ ฉ.ม. ตสฺเสวํ ^๑๒ ฉ.ม. ภนฺเต โถกํ อาคเมถาติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๕๖.

อุปสงฺกมิตฺวา "อหํ ^๑- กหาปณนฺเต โภ ปุริส ทมฺมิ, ตฺวํ ^๒- เม ปูฏกภตฺตํ เทหี"ติ อาห. โส จินฺเตสิ "อิมํปิ ภตฺตํ อิมสฺมึ กาเล มาสกํปิ น อคฺฆติ, อยญฺจ มยฺหํ เอกวาเรเนว กหาปณํ เทติ, ภวิสฺสติ ตตฺถ ^๓- การณนฺ"ติ จินฺเตตฺวา "นาหํ กหาปเณน เทมี"ติ อาห. เอวํ สนฺเต เทฺว คณฺหาหิ, ตีณิ คณฺหาหีติ อิมินา นิยาเมน สพฺเพปิ เต กหาปเณ ทาตุกาโม ชาโต. อิตโร "อญฺเปิสฺส อตฺถี"ติ สญฺาย ตํ "น เทมิ"จฺเจว อาห. อถ นํ โส อาห "สเจ เม โภ อญฺเปิ อสฺสุ, เตปิ ทเทยฺยํ. น โข ปนาหํ อตฺตโน อตฺถาย คณฺหามิ, เอกสฺมึ ^๔- เม รุกฺขมูเล เอโก อยฺโย นิสีทาปิโต, ตุยฺหํปิ กุสลํ ภวิสฺสติ, เทหิ เม ตํ ภตฺตนฺ"ติ. เตนหิ โภ คณฺห, อาหร เต กหาปเณติ กหาปเณ คเหตฺวา ปูฏกภตฺตํ อทาสิ. อุปาสโก ภตฺตํ คเหตฺวา ^๕- เถรํ อุปสงฺกมิตฺวา "ปตฺตํ นีหรถ ภนฺเต"ติ อาห. เถโร ปตฺตํ นีหริตฺวา อุปฑฺฒภตฺเต ทินฺเน ปตฺตํ ปิทหิ. อุปาสโก อาห "อยํ ภนฺเต เอกสฺเสว ปฏิวิโส, ^๖- น สกฺกา มยา อิโต ภุญฺชิตุํ. ตุมฺหากํเยว เม อตฺถาย อิมํ ปริเยสิตฺวา ลทฺธํ, คณฺหถ นํ มยิ ^๗- อนุกมฺปํ อุปาทายา"ติ. เถโร "อตฺถิ การณนฺ"ติ คเหตฺวา สพฺพํ ปริภุญฺชิ. อุปาสโก ธมฺมกรเกน ^๘- ปานียํ ปริสฺสาเวตฺวา อทาสิ. ตโต นิฏฺิตภตฺตกิจฺเจ เถเร อุโภปิ มคฺคํ ปฏิปชฺชึสุ. เถโร อุปาสกํ ปุจฺฉิ "เกน การเณน ตฺวํ น ปริภุญฺชี"ติ. ^๙- โส อตฺตโน คมนวิธานํ ^๑๐- สพฺพํ กเถสิ. เถโร ตํ สุตฺวา สํเวคปฺปตฺโต จินฺเตสิ "ทุกฺกรํ อุปาสเกน กตํ, มยา ปน เอวรูปํ ปิณฺฑปาตํ ปริภุญฺชิตฺวา เอตสฺส กตญฺุนา ภวิตพฺพํ, สปฺปายเสนาสนํ ลภิตฺวา ตตฺเถว ฉวิมํสโลหิเตสุ สุกฺขนฺเตสุปิ นิสินฺนปลฺลงฺเกเนว อรหตฺตํ อปฺปตฺวา น อุฏฺหิสฺสามี"ติ. โส ติสฺสมหาวิหารํ คนฺตฺวา อาคนฺตุกวตฺตํ กตฺวา อตฺตโน ปตฺตเสนาสนํ ปวิสิตฺวา ปจฺจตฺถรณํ อตฺถริตฺวา ^๑๑- ตตฺถ นิสินฺโน อตฺตโน มูลกมฺมฏฺานเมว คณฺหิ. โส ตาย รตฺติยา โอภาสมตฺตํปิ นิพฺพตฺเตตุํ @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ ^๒ ฉ.ม. ตํ ^๓ ฉ.ม. ภวิสฺสเตตฺถ ^๔ ฉ.ม. เอตสฺมึ @^๕ ฉ.ม. คเหตฺวา หตฺเถ โธวิตฺวา ^๖ ก. เอโกว ปฏิวิโส ^๗ ฉ.ม. มํ ^๘ ฉ.ม. ธมกรเณน @^๙ ฉ.ม. น ภุญฺชสีติ ^๑๐ ฉ.ม. คมนาคมนวิธานํ ^๑๑ ก. ปจฺจฏฺรณํ อฏฺริตฺวา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๕๗.

นาสกฺขิ. ปุนทิวสโต ปฏฺาย ภิกฺขาจารปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา ตเทว กมฺมฏฺานํ อนุโลมปฏิโลมํ วิปสฺสิ. เอเตน อุปาเยน วิปสฺสนฺโต สตฺตเม อรุเณ สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปตฺวา จินฺเตสิ "อติวิย เม กิลนฺตํ สรีรํ, กึ นุ โข เม ชีวิตํ ^๑- จิรํ ปวตฺติสฺสติ, น ปวตฺติสฺสตี"ติ. อถสฺส อปฺปวตฺตนภาวํ นิยาเมตฺวา ^๒- ปตฺตจีวรํ อาทาย วิหารมชฺฌํ คนฺตฺวา เภรึ ปหราเปตฺวา ภิกฺขุสํฆํ สนฺนิปาตาเปสิ. สํฆตฺเถโร "เกน ภิกฺขุสํโฆ ^๓- สนฺนิปาติโต"ติ ปุจฺฉิ. มยา ภนฺเตติ. กิมตฺถํ สปฺปุริสาติ. ภนฺเต อญฺ กมฺมํ นตฺถิ, เยสํ ปน มคฺเค วา ผเล วา กงฺขา อตฺถิ, เต มํ ปุจฺฉนฺตูติ. สปฺปุริส ตาทิสา นาม ภิกฺขู อสนฺตคุณํ น กเถนฺติ, อมฺหากํ เอตฺถ กงฺขา นตฺถิ. กึ ปน เต สํเวคการณํ อโหสิ, กึ ปจฺจยํ กตฺวา ตยา อรหตฺตํ นิพฺพตฺติตนฺติ. ^๔- ภนฺเต อิมสฺมึ มหาคาเม วลฺลิยวีถิยํ ทารุภณฺฑกมหาติสฺโส นาม อุปาสโก อตฺตโน ธีตรํ พหิ เปตฺวา ทฺวาทส กหาปเณ คณฺหิตฺวา ^๕- เอกํ ขีรเธนุํ คเหตฺวา สํฆสฺส ขีรภตฺตสลากํ ปฏฺเปสิ, โส "ธีตรํ โมเจสฺสามี"ติ ฉ มาเส ยนฺตสาลาย ภตึ กตฺวา ทฺวาทส กหาปเณ ลภิตฺวา "ธีตรํ โมเจสฺสามี"ติ อตฺตโน เคหํ คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค มํ ทิสฺวา ภิกฺขาจารเวลาย สพฺเพปิ เต กหาปเณ ทตฺวา ปูฏกภตฺตํ คณฺหิตฺวา สพฺพํ มยฺหํ อทาสิ. อหํ ตํ ปิณฺฑปาตํ ภุญฺชิตฺวา ^๖- อิธาคนฺตฺวา สปฺปายเสนาสนํ ลภิตฺวา "ปิณฺฑปาตาปจายนกมฺมํ ^๗- กริสฺสามี"ติ วิเสสํ นิพฺพตฺเตสึ ภนฺเตติ. ตํ านํ สมฺปตฺตา จตสฺโสปิ ปริสา เถรสฺส สาธุการํ อทํสุ. สกภาเวน สณฺาตุํ ^๘- สมตฺโถ นาม นาโหสิ. เถโร สํฆมชฺเฌ นิสีทิตฺวา กเถนฺโต กเถนฺโตว "มยฺหํ กูฏาคารํ ทารุภณฺฑกมหาติสฺสสฺส หตฺเถน ผุฏฺกาเลเยว จลตู"ติ อธิฏฺาย อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิ. @เชิงอรรถ: ^๑ สี. อายุสงฺขาโร ^๒ สี.,ฉ.ม. ทิสฺวา เสนาสนํ ปฏิสาเมตฺวา ^๓ ฉ.ม. เกน ภิกฺขุนา @สํโฆ ^๔ ฉ.ม. นิพฺพตฺตนฺติ ^๕ ฉ.ม. คณฺหิตฺวา เตหิ ^๖ ฉ.ม. ปริภุญฺชิตฺวา @^๗ ฉ.ม. ปิณฺฑาปจายนกมฺมํ ^๘ ม. สนฺธาเรตุํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๕๘.

กากวณฺณติสฺสมหาราชา "เอโก กิร เถโร ปรินิพฺพุโต"ติ สุตฺวา วิหารํ คนฺตฺวา สกฺการสมฺมานํ กตฺวา กูฏาคารํ สชฺเชตฺวา เถรํ ตตฺถ อาโรเปตฺวา "อิทานิ จิตกฏฺานํ คมิสฺสามี"ติ ^๑- อุกฺขิปนฺโต จาเลตุํ นาสกฺขิ. ราชา ภิกฺขุสํฆํ ปุจฺฉิ "อตฺถิ ภนฺเต เถเรน กิญฺจิ กถิตนฺ"ติ. ภิกฺขู เถเรน กถิตวิธานํ อาจิกฺขึสุ. ราชา ตํ อุปาสกํ ปกฺโกสาเปตฺวา "ตยา อิโต สตฺตทิวสมตฺถเก กสฺสจิ มคฺเค ปฏิปนฺนสฺส ภิกฺขุโน ปูฏกภตฺตํ ทินฺนนฺ"ติ ปุจฺฉิ. อาม เทวาติ. เกน เต นิยาเมน ทินฺนนฺติ. โส ตํ การณํ สพฺพํ อาโรเจสิ. อถ นํ ราชา เถรสฺส กูฏาคารฏฺาเน ^๒- เปเสสิ "คจฺฉ นํ เถรํ สญฺชาน ^๓- โส วา อญฺโ วา"ติ. โส คนฺตฺวา สาณึ อุกฺขิปิตฺวา เถรสฺส มุขํ ทิสฺวา สญฺชานิตฺวา ทฺวีหิ หตฺเถหิ หทยํ ปหรนฺโต ^๔- รญฺโ สนฺติกํ คนฺตฺวา "เทว มยฺหํ อยฺโย"ติ อาห. อถสฺส ราชา มหาปสาธนํ ทาเปสิ. ตํ ปสาเธตฺวา อาคตํ "คจฺฉ ^๕- ภาติก มหาติสฺส มยฺหํ อยฺยํ วนฺทิตฺวา ^๖- กูฏาคารํ อุกฺขิปา"ติ อาห. อุปาสโก "สาธุ เทวา"ติ คนฺตฺวา เถรสฺส ปาเท วนฺทิตฺวา ^๗- อุโภหิ หตฺเถหิ อุกฺขิปิตฺวา อตฺตโน มตฺถเก อกาสิ. ตสฺมึเยว ขเณ กูฏาคารํ อากาเสน ^๘- อุปฺปติตฺวา จิตกมตฺถเก ปติฏฺาสิ. ตสฺมึ กาเล จิตกสฺส จตูหิปิ กณฺเณหิ สยเมว อคฺคิชาลา อุฏฺหึสุ. ^๙- "มหนฺตํ โข ปเนตํ สตฺถุ ทายชฺชํ, ยทิทํ สตฺต อริยธนานิ นาม, ตํ น สกฺกา กุสีเตน คเหตุํ. ยถา หิ วิปฺปฏิปนฺนํ ปุตฺตํ มาตาปิตโร `อปุตฺโต'ติ ปริพาหิรํ กโรนฺติ, โส เตสํ อจฺจเยน ทายชฺชํ น ลภติ, เอวํ กุสีโตปิ อิทํ อริยธนทายชฺชํ น ลภติ, อารทฺธวิริโยว ลภตี"ติ เอวํ ^๑๑- ทายชฺชมหตฺตํ ปจฺจเวกฺขโตปิ อุปฺปชฺชติ. "มหา โข ปน เต สตฺถา. สตฺถุโน หิ เต มาตุกุจฺฉิสฺมึ ปฏิสนฺธิคหณกาเลปิ @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. คมิสฺสามาติ ^๒ ฉ.ม. กูฏาคารฏฺานํ ^๓ ม. สญฺชานาถ ^๔ ฉ.ม. สนฺธาเรนฺโต @^๕ ม. อาคจฺฉถ ^๖ ฉ.ม. อยฺยาติ วตฺวา ^๗ สี. วิวริตฺวา ^๘ ฉ.ม. อากาเส @^๙ ฉ.ม. อุฏฺหึสูติ ^๑๐ ฉ.ม. `อยํ อมฺหากํ อปุตฺโต'ติ ^๑๑ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น @ทิสฺสติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๕๙.

อภินิกฺขมเนปิ อภิสมฺโพธิยมฺปิ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนยมกปาฏิหาริยเทโวโรหนอายุ- สงฺขารโวสฺสชฺชเนสุปิ ปรินิพฺพานกาเลปิ ทสสหสฺสีโลกธาตุ กมฺปิตฺถ, น ^๑- ยุตฺตํ เต เอวรูปสฺส สตฺถุ สาสเน ปพฺพชิตฺวา กุสีเตน ^๒- ภวิตุนฺ"ติ เอวํ สตฺถุมหตฺตํ ปจฺจเวกฺขโตปิ อุปฺปชฺชติ. "ชาติยาปิ ตฺวํ อิทานิ น ลามกชาติโก, อสมฺภินฺนาย มหาสมฺมตปเวณิยา อาคโต มหาสมฺมตปเวณิยา โอกฺกากราชวํเส ^๓- ชาโตสิ, สุทฺโธทนมหาราชสฺส จ มายาเทวิยา จ นตฺตา, ราหุลภทฺทสฺส กนิฏฺโ, ตยา นาม เอวรูเปน ชินปุตฺเตน หุตฺวา น ยุตฺตํ กุสีเตน วิหริตุนฺ"ติ เอวํ ชาติมหตฺตํ ปจฺจเวกฺขโตปิ อุปฺปชฺชติ. "สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานา เจว อสีติ มหาสาวกา จ วิริเยน นวโลกุตฺตรธมฺมํ ^๔- ปฏิวิชฺฌึสุ, ตฺวํ เอเตสํ สพฺรหฺมจารีนํ มคฺคํ ปฏิปชฺชสี"ติ ^๕- เอวํ สพฺรหฺมจาริมหตฺตํ ปจฺจเวกฺขโตปิ อุปฺปชฺชติ. กุจฺฉึ ปูเรตฺวา ิตอชครสทิเส วิสฺสฏฺกายิกเจตสิกวิริเย กุสีตปุคฺคเล ปริวชฺเชนฺตสฺสาปิ, อารทฺธวิริเย ปหิตตฺเต ปุคฺคเล เสวนฺตสฺสาปิ, านนิสชฺชาทีสุ วิริยุปฺปาทนตฺถํ นินฺนโปณปพฺภารจิตฺตสฺสาปิ อุปฺปชฺชติ. ตสฺมา อาทิกมฺมิโก กุลปุตฺโต อิเมหิ เอกาทสหิ การเณหิ วิริยสมฺโพชฺฌงฺคํ สมุฏฺาเปตฺวา ตเมว ^๖- ธุรํ กตฺวา อภินิเวสํ ปฏฺเปตฺวา อนุกฺกเมน อรหตฺตํ คณฺหาติ. โส ยาว อรหตฺตมคฺคา วิริยสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ นาม, ผเล ปตฺเต ภาวิโต นาม โหตีติ. ^๗- เอกาทส ธมฺมา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ:- พุทฺธธมฺม- สํฆสีลจาคเทวตานุสฺสติ ^๘- อุปสมานุสฺสติ ^๙- ลูขปุคฺคลปริวชฺชนา สินิทฺธปุคฺคลเสวนา ปสาทนียสุตฺตนฺตปจฺจเวกฺขณา ^๙- ตทธิมุตฺตตาติ. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ ^๒ ก. กุสีตภาเวน ^๓ ฉ.ม. อาคตโอกฺกากราชวํเส @^๔ ฉ.ม. วีริเยเนว โลกุตฺตรธมฺมํ ^๕ ฉ.ม. มคฺคํ ปฏิปชฺชสิ, น ปฏิปชฺชสีติ @^๖ ฉ.ม. ตเทว ^๗ ฉ.ม. โหติ ^๘ ฉ.ม. พุทฺธานุสฺสติ, ธมฺม,สํฆ,สีล,จาค,เทวตานุสฺสติ @^๙-๙ ฉ.ม. ลูขปุคฺคลปริวชฺชนตา...เสวนตา...ปจฺจเวกฺขณตา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๖๐.

พุทฺธคุเณ อนุสฺสรนฺตสฺสาปิ หิ ยาว อุปจารา สกลสรีรํ ผรมาโน ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค อุปฺปชฺชติ, ธมฺมสํฆคุเณ อนุสฺสรนฺตสฺสาปิ, ทีฆรตฺตํ อขณฺฑํ กตฺวา รกฺขิตํ จตุปาริสุทฺธิสีลํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ, คิหิโน ทสสีลํ ปญฺจสีลํ ปจฺจเวกฺขนฺ ตสฺสาปิ, ทุพฺภิกฺขภยาทีสุ ปณีตโภชนํ สพฺรหฺมจารีนํ ทตฺวา "เอวํ นาม อทมฺหา"ติ จาคํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ, คิหิโนปิ เอวรูปํ ^๑- สีลวนฺตานํ ทินฺนทานํ ปจฺจเวกฺขนฺ- ตสฺสาปิ, เยหิ คุเณหิ สมนฺนาคตา เทวตฺตํ ปตฺตา, ตถารูปานํ คุณานํ อตฺตนิ อตฺถิตํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ, สมาปตฺติยา วิกฺขมฺภิเต กิเลเส ^๒- สฏฺีปิ สตฺตติปิ วสฺสานิ น สมุทาจรนฺตีติ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ, เจติยทสฺสนโพธิทสฺสนเถรทสฺสเนสุ อสกฺกจฺจกิริยาย สํสปฺปิตลูขภาเวน ^๓- พุทฺธาทีสุ ปสาทสิเนหาภาเวน คทฺรภปิฏฺเ รชสทิเส ลูขปุคฺคเล ปริวชฺเชนฺตสฺสาปิ, พุทฺธาทีสุ ปสาทพหุเล มุทุจิตฺเต สินิทฺธปุคฺคเล เสวนฺตสฺสาปิ, รตนตฺตยคุณปริทีปเก ปสาทนิเย สุตฺตนฺเต ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ, านนิสชฺชาทีสุ ปีติอุปฺปาทนตฺถํ นินฺนโปณปพฺภารจิตฺตสฺสาปิ อุปฺปชฺชติ. ตสฺมา อาทิกมฺมิโก กุลปุตฺโต อิเมหิ เอกาทสหิ การเณหิ ปีติสมฺโพชฺฌงฺคํ สมุฏฺาเปตฺวา ตเทว ธุรํ กตฺวา อภินิเวสํ ปฏฺเปตฺวา อนุกฺกเมน อรหตฺตํ คณฺหาติ. โส ยาว อรหตฺตมคฺคา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ นาม, ผเล ปตฺเต ภาวิโต นาม โหติ. สตฺต ธมฺมา ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ:- ปณีตโภชนเสวนตา อุตุสุขเสวนตา อิริยาปถสุขเสวนตา มชฺฌตฺตปฺปโยคตา สารทฺธกายปุคฺคลปริวชฺชนตา ปสฺสทฺธกายปุคฺคลเสวนตา ตทธิมุตฺตตาติ. ปณีตํ หิ สินิทฺธํ สปฺปายโภชนํ ภุญฺชนฺตสฺสาปิ, สีตุเณฺหสุ จ อุตูสุ านาทีสุ จ อิริยาปเถสุ สปฺปายํ อุตุญฺจ อิริยาปถญฺจ เสวนฺตสฺสาปิ ปสฺสทฺธิ อุปฺปชฺชติ. โย ปน มหาปุริสชาติโก สพฺพอุตุอิริยาปเถสุ ขโมว ^๔- โหติ, น ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. ยสฺส สภาคตา นตฺถิ, ^๕- ตสฺเสว วิสภาเค อุตุอิริยาปเถ วชฺเชตฺวา สภาเค @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. เอวรูเป กาเล ^๒ ฉ.ม. วิกฺขมฺภิตา กิเลสา @^๓ สี. สํสูจิตลูขภาเวน, ฉ.ม. สํสูจิตลูขภาเว ^๔ ฉ.ม. สพฺพอุตุอิริยาปถกฺขโม @^๕ ฉ.ม. ยสฺส สภาควิสภาคตา อตฺถิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๖๑.

เสวนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ. มชฺฌตฺตปฺปโยโค วุจฺจติ อตฺตโน จ ปรสฺส จ กมฺมสฺสกต- ปจฺจเวกฺขณา. อิมินา มชฺฌตฺตปฺปโยเคน อุปฺปชฺชติ. โย เลฑฺฑุทณฺฑาทีหิ ปรํ วิเหยมาโน จรติ, ^๑- เอวรูปํ สารทฺธกายปุคฺคลํ ปริวชฺเชนฺตสฺสาปิ, สญฺตปาทปาณึ ปสฺสทฺธกายํ ปุคฺคลํ เสวนฺตสฺสาปิ, านนิสชฺชาทีสุ ปสฺสทฺธิอุปฺปาทนตฺถาย นินฺนโปณปพฺภารจิตฺตสฺสาปิ อุปฺปชฺชติ. ตสฺมา อาทิกมฺมิโก กุลปุตฺโต อิเมหิ สตฺตหิ การเณหิ ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคํ สมุฏฺาเปตฺวา ตเทว ธุรํ กตฺวา อภินิเวสํ ปฏฺเปตฺวา อนุกฺกเมน อรหตฺตํ คณฺหาติ. โส ยาว อรหตฺตมคฺคา ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ นาม, ผเล ปตฺเต ภาวิโต นาม โหติ. เอกาทส ธมฺมา สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ:- วตฺถุวิสทกิริยตา อินฺทฺริยสมตฺตปฏิปาทนตา นิมิตฺตกุสลตา สมเย จิตฺตสฺส ปคฺคณฺหนตา สมเย จิตฺตสฺส นิคฺคณฺหนตา สมเย สมฺปหํสนตา สมเย อชฺฌุเปกฺขนตา อสมาหิตปุคฺคลปริวชฺชนตา สมาหิตปุคฺคลเสวนตา ฌานวิโมกฺขปจฺจเวกฺขณตา ^๒- ตทธิมุตฺตตาติ. ตตฺถ วตฺถุวิสทกิริยตา จ อินฺทฺริยสมตฺตปฏิปาทนตา จ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา. นิมิตฺตกุสลตา นาม กสิณนิมิตฺตสฺส อุคฺคหกุสลตา. สมเย จิตฺตสฺส ปคฺคณฺหนตาติ ยสฺมึ สมเย สิถิลวิริยตาทีหิ ^๓- ลีนํ จิตฺตํ โหติ, ตสฺมึ สมเย ธมฺมวิจย- วิริยปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส สมุฏฺาปเนน จิตฺตสฺส ^๔- ปคฺคณฺหนํ. สมเย จิตฺตสฺส นิคฺคณฺหนตาติ ยสฺมึ สมเย อจฺจารทฺธวิริยตาทีหิ อุทฺธตํ จิตฺตํ โหติ, ตสฺมึ สมเย ปสฺสทฺธิสมาธิอุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส สมุฏฺาปเนน จิตฺตสฺส นิคฺคณฺหนํ. สมเย สมฺปหํสนตาติ ยสฺมึ สมเย จิตฺตํ ปญฺาปฺปโยคมนฺทตาย วา อุปสมสุขานธิคเตน ^๕- วา นิรสฺสาทํ โหติ, ตสฺมึ สมเย อฏฺสํเวควตฺถุปจฺจเวกฺขเณน สํเวเชติ. อฏฺ สํเวควตฺถูนิ นาม ชาติชราพฺยาธิมรณานิ จตฺตาริ, อปายทุกฺขํ ปญฺจมํ, อตีเต วฏฺฏมูลกํ ทุกฺขํ, ปจฺจุปฺปนฺเน อาหารปริเยฏฺิมูลกํ ทุกฺขํ อนาคเต วฏฺฏมูลกํ ทุกฺขนฺติ. รตนตฺตยคุณานุสฺสรเณเนว ปสาทํ ชเนติ, อยํ วุจฺจติ "สมเย สมฺปหํสนตา"ติ. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. วิจรติ ^๒ สุ.วิ. ๒/๓๘๕/๔๐๙, @ป.สู. ๑/๑๑๘/๓๑๔ ^๓ ฉ.ม. อติสิถิลวีริยตาทีหิ ^๔ ฉ.ม. ตสฺส @^๕ ฉ.ม. อุปสมสุขานธิคเมน

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๖๒.

สมเย อชฺฌุเปกฺขนตา นาม ยสฺมึ สมเย สมฺมาปฏิปตฺตึ อาคมฺม อลีนํ อนุทฺธตมนนิรสฺสาทํ ^๑- อารมฺมเณ สมปฺปวตฺตสมถวีถิปฏิปนฺนํ จิตฺตํ โหติ, ตทา ตสฺส ปคฺคหนิคฺคหสมฺปหํสเนสุ อพฺยาปารํ ^๒- อาปชฺชติ สารถิ วิย สมปฺปวตฺเตสุ อสฺเสสุ. อยํ วุจฺจติ "สมเย อชฺฌุเปกฺขนตา"ติ. อสมาหิตปุคฺคลปริวชฺชนตา นาม อุปจารํ วา อปฺปนํ วา อปฺปตฺตานํ วิกฺขิตฺตจิตฺตานํ ปุคฺคลานํ อารกา ปริวชฺชนํ. สมาหิตปุคฺคลเสวนตา นาม อุปจาเรน วา อปฺปนาย วา สมาหิตจิตฺตานํ เสวนา ภชนา ปยิรุปาสนา. ตทธิมุตฺตตา นาม านนิสชฺชาทีสุ สมาธิอุปฺปาทนตฺถํเยว นินฺนโปณปพฺภารจิตฺตตา. เอวํ หิ ปฏิปชฺชโตเอว ^๓- อุปฺปชฺชติ. ตสฺมา อาทิกมฺมิโก กุลปุตฺโต อิเมหิ เอกาทสหิ การเณหิ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคํ สมุฏฺาเปตฺวา ตเทว ธุรํ กตฺวา อภินิเวสํ ปฏฺเปตฺวา อนุกฺกเมน อรหตฺตํ คณฺหาติ. โส ยาว อรหตฺตมคฺคา สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ นาม, ผเล ปตฺเต ภาวิโต นาม โหติ. ปญฺจ ธมฺมา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ:- สตฺตมชฺฌตฺตตา สงฺขารมชฺฌตฺตตา สตฺตสงฺขารเกลายนปุคฺคลปริวชฺชนตา สตฺตสงฺขารมชฺฌตฺตปุคฺคล- เสวนตา ตทธิมุตฺตตาติ. ตตฺถ ทฺวีหากาเรหิ สตฺตมชฺฌตฺตตํ สมุฏฺาเปติ "ตฺวํ อตฺตโน กมฺเมน อาคมฺม อตฺตโน ^๔- กมฺเมน คมิสฺสสิ, เอโสปิ อตฺตโน กมฺเมน อาคนฺตฺวา อตฺตโนว กมฺเมน คมิสฺสติ, ตฺวํ กํ เกลายสี"ติ เอวํ กมฺมสฺสกตปจฺจเวกฺขเณน จ, "ปรมตฺถโต สตฺโตเยว นตฺถิ, โส ตฺวํ กํ เกลายสี"ติ เอวํ นิสฺสตฺตปจฺจเวกฺขเณน จ. ^๕- ทฺวีหากาเรหิ สงฺขารมชฺฌตฺตตํ สมุฏฺาเปติ "อิทํ จีวรํ อนุปุพฺเพน วณฺณวิการญฺเจว ชิณฺณภาวญฺจ อุปคนฺตฺวา ปาทปุญฺฉนโจฬกํ หุตฺวา ยฏฺิโกฏิยา ฉฑฺฑนียํ ภวิสฺสติ, สเจ ปนสฺส สามิโก ภเวยฺย, นาสฺส เอวํ วินสฺสิตุํ ทเทยฺยา"ติ เอวํ อสฺสามิกภาวปจฺจเวกฺขเณน จ, "อนทฺธนียํ ^๖- อิทนฺตาวกาลิกนฺ"ติ เอวํ ตาวกาลิกภาวปจฺจเวกฺขเณน จ. ^๕- ยถา จ จีวเร, เอวํ ปตฺตาทีสุปิ โยชนา กาตพฺพา. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. อนุทฺธตํ อนิรสฺสาทํ ^๒ ฉ.ม. ตทาสฺส... น พฺยาปารํ ^๓ ฉ.ม. ปฏิปชฺชโต เอส @^๔ ฉ.ม. อาคนฺตฺวา อตฺตโนว ^๕ ฉ.ม. จาติ ^๖ ก. อฉฑฺฑนียํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๖๓.

สตฺตสงฺขารเกลายนปุคฺคลปริวชฺชนตาติ เอตฺถ โย ปุคฺคโล คิหี วา อตฺตโน ปุตฺตธีตาทิเก, ปพฺพชิโต วา อตฺตโน อนฺเตวาสิเก สมานุปชฺฌายกาทิเก มมายติ, สหตฺเถเนว เนสํ เกสมสฺสุจฺเฉทนสูจิกมฺมจีวรโธวนรชนปตฺตปจนาทีนิ ^๑- กโรติ, มุหุตฺตํปิ อปสฺสนฺโต "อสุโก สามเณโร กุหึ, อสุโก ทหโร กุหินฺ"ติ ภนฺตมิโค วิย อิโต จิโต จ โอโลเกติ, อญฺเน เกสจฺเฉทนาทีนํ อตฺถาย "มุหุตฺตํ ตาว อสุกํ เปเสถา"ติ ยาจิยมาโนปิ "อเมฺหปิ ตํ อตฺตโน กมฺมํ น กาเรม, ตุเมฺห นํ คเหตฺวา กิลมิสฺสถา"ติ ^๒- น เทติ, อยํ สตฺตเกลายโน นาม. โย ปน จีวรปตฺตถาลกกตฺตรยฏฺิอาทีนิ มมายติ, อญฺสฺส ^๓- หตฺเถน ปรามสิตุํปิ น เทติ, ตาวกาลิกํ ยาจิโต "มยํปิ อิทํ มมายนฺตา ^๔- สยํ ^๕- น ปริภุญฺชาม, ตุมฺหากํ กึ ทสฺสามา"ติ วทติ, อยํ สงฺขารเกลายโน นาม. โย ปน เตสุ ทฺวีสุปิ วตฺถูสุ มชฺฌตฺโต อุทาสิโน, ^๖- อยํ สตฺตสงฺขารมชฺฌตฺโต นาม. อิติ อยํ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค เอวรูปํ สตฺตสงฺขารเกลายนปุคฺคลํ อารกา ปริวชฺเชนฺตสฺสาปิ, สตฺตสงฺขารมชฺฌตฺตปุคฺคลํ เสวนฺตสฺสาปิ, านนิสชฺชาทีสุ ตทุปฺปาทนตฺถํ นินฺนโปณปพฺภารจิตฺตสฺสาปิ อุปฺปชฺชติ. ตสฺมา อาทิกมฺมิโก กุลปุตฺโต อิเมหิ ปญฺจหิ การเณหิ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ สมุฏฺาเปตฺวา ตเทว ธุรํ กตฺวา อภินิเวสํ ปฏฺเปตฺวา อนุกฺกเมน อรหตฺตํ คณฺหาติ. โส ยาว อรหตฺตมคฺคา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ นาม, ผเล ปตฺเต ภาวิโต นาม โหติ. อิติ อิเมปิ สตฺต โพชฺฌงฺคา โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกาว กถิตา. [๔๑๙] สมฺมาทิฏฺึ ภาเวตีติ อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺส อาทิภูตํ สมฺมาทิฏฺึ พฺรูเหติ วฑฺเฒติ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. เอตฺถ ปน สมฺมาทสฺสนลกฺขณา สมฺมาทิฏฺิ. สมฺมาอภินิโรปนลกฺขโณ สมฺมาสงฺกปฺโป. สมฺมาปริคฺคหณลกฺขณา สมฺมาวาจา. สมฺมาสมุฏฺาปนลกฺขโณ สมฺมากมฺมนฺโต. สมฺมาโวทานลกฺขโณ ^๗- @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. เกสจฺเฉทน... ^๒ ฉ.ม. กิลเมสฺสถาติ ^๓ ก. อญฺเสํ ^๔ ฉ. ธนายนฺตา @^๕ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ ^๖ ก. อุปาสิโน ^๗ ฉ. สมฺมาโวทาปนลกฺขโณ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๖๔.

สมฺมาอาชีโว. สมฺมาปคฺคหลกฺขโณ สมฺมาวายาโม. สมฺมาอุปฏฺานลกฺขณา สมฺมาสติ. สมฺมาสมาธานลกฺขโณ สมฺมาสมาธิ. เตสุ เอเกกสฺส ตีณิ ตีณิ กิจฺจานิ โหนฺติ. เสยฺยถีทํ, สมฺมาทิฏฺิ ตาว อญฺเหิปิ อตฺตโน ปจฺจนีกกิเลเสหิ ^๑- สทฺธึ มิจฺฉาทิฏฺึ ปชหติ, นิโรธํ อารมฺมณํ กโรติ, สมฺปยุตฺตธมฺเม จ ปสฺสติ ตปฺปฏิจฺฉาทกโมหวิธมนวเสน อสมฺโมหโต. สมฺมาสงฺกปฺปาทโยปิ ตเถว มิจฺฉาสงฺกปฺปาทีนิ จ ปชหนฺติ, นิโรธญฺจ อารมฺมณํ กโรนฺติ. วิเสสโต ปเนตฺถ สมฺมาสงฺกปฺโป สหชาตธมฺเม สมฺมา อภินิโรเปติ, สมฺมาวาจา สมฺมา ปริคฺคณฺหาติ, สมฺมากมฺมนฺโต สมฺมา สมุฏฺเปติ, สมฺมาอาชีโว สมฺมา โวทาเปติ, สมฺมาวายาโม สมฺมา ปคฺคณฺหาติ, สมฺมาสติ สมฺมา อุปฏฺาติ, ^๒- สมฺมาสมาธิ สมฺมา ปทหติ. อปิเจสา สมฺมาทิฏฺิ นาม ปุพฺพภาเค นานากฺขณา นานารมฺมณา โหติ, มคฺคกาเล เอกกฺขณา เอการมฺมณา. กิจฺจโต ปน ทุกฺเข าณนฺติอาทีนิ จตฺตาริ นามานิ ลภติ. สมฺมาสงฺกปฺปาทโยปิ ปุพฺพภาเค นานากฺขณา นานารมฺมณา โหนฺติ, มคฺคกาเล เอกกฺขณา เอการมฺมณา. เตสุ สมฺมาสงฺกปฺโป กิจฺจโต เนกฺขมฺมสงฺกปฺโปติอาทีนิ ^๓- ตีณิ นามานิ ลภติ. ^๔- สมฺมาวาจาทโย ตโย ปุพฺพภาเค นานากฺขณา นานารมฺมณา วิรติโยปิ ^๔- โหนฺติ เจตนาทโยปิ, มคฺคกฺขเณ ปน วิรติโยว. สมฺมาวายาโม สมฺมาสตีติ อิทํปิ ทฺวยํ กิจฺจโต สมฺมปฺปธานสติปฏฺานวเสน จตฺตาริ นามานิ ลภติ. สมฺมาสมาธิ ปน ปุพฺพภาเคปิ มคฺคกฺขเณปิ สมฺมาสมาธิเยว. อิติ อิเมสุ อฏฺสุ ธมฺเมสุ ภควตา นิพฺพานาธิคมาย ปฏิปนฺนสฺส โยคิโน พหุการตฺตา ^๕- ปมํ สมฺมาทิฏฺิ เทสิตา. อยํ หิ "ปญฺาปชฺโชโต ปญฺาสตฺถนฺ"ติ ^๖- จ วุตฺตา. ^๗- ตสฺมา เอตาย ปุพฺพภาเค วิปสฺสนาาณสงฺขาตาย สมฺมาทิฏฺิยา @เชิงอรรถ: ^๑ ก. ปจฺจตฺถิกกิเลเสหิ ^๒ ก. อุปฏฺเปติ ^๓ ฉ.ม. เนกฺขมฺมสงฺกปฺโป @อวิหึสาสงฺกปฺโป อพฺยาปาทสงฺกปฺโปติ ^๔-๔ ฉ.ม. สมฺมาวาจาทโย ตโย ปุพฺพภาเค @วิรติโยปิ, ก. สมฺมาวาจาทโยปิ จตสฺโสปิ วิรติโยปิ ^๕ ม. พหุปการตฺตา @^๖ อภิ.สงฺ. ๓๔/๑๖,๒๐/๒๔ จิตฺตุปฺปาทกณฺฑ ^๗ ก. ปวตฺตา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๖๕.

อวิชฺชนฺธการํ วิธมิตฺวา ^๑- กิเลสโจเร ฆาเตนฺโต เขเมน โยคาวจโร นิพฺพานํ ปาปุณาติ. เตน วุตฺตํ "นิพฺพานาธิคมาย ปฏิปนฺนสฺส โยคิโน พหุการตฺตา ปมํ สมฺมาทิฏฺิ เทสิตา"ติ. สมฺมาสงฺกปฺโป ปน ตสฺสา พหุกาโร, ตสฺมา ตทนนฺตรํ วุตฺโต. ยถา หิ เหรญฺิโก หตฺเถน ปริวตฺเตตฺวา ปริวตฺเตตฺวา จกฺขุนา กหาปณํ โอโลเกนฺโต "อยํ กูโฏ อยํ เฉโก"ติ ชานาติ, เอวํ โยคาวจโรปิ ปุพฺพภาเค วิตกฺเกน วิตกฺเกตฺวา วิตกฺเกตฺวา วิปสฺสนาปญฺาย โอโลกยมาโน "อิเม ธมฺมา กามาวจรา, อิเม รูปาวจราทโย"ติ ชานาติ. ยถา วา ปน ปุริเสน โกฏิยํ คเหตฺวา ปริวตฺเตตฺวา ปริวตฺเตตฺวา ทินฺนํ มหารุกฺขํ ตจฺฉโก วาสิยา ตจฺเฉตฺวา กมฺเม อุปเนติ, เอวํ วิตกฺเกน วิตกฺเกตฺวา วิตกฺเกตฺวา ทินฺเน ธมฺเม โยคาวจโร ปญฺาย "อิเม ธมฺมา กามาวจรา, อิเม ธมฺมา รูปาวจรา"ติอาทินา นเยน ปริจฺฉินฺทิตฺวา กมฺเม อุปเนติ. เตน วุตฺตํ "สมฺมาสงฺกปฺโป ปน ตสฺสา พหุกาโร, ตสฺมา ตทนนฺตรํ วุตฺโต"ติ. สฺวายํ ยถา สมฺมาทิฏฺิยา, เอวํ สมฺมาวาจายปิ อุปการโก. ยถาห "ปุพฺเพ โข คหปติ วิตกฺเกตฺวา วิจาเรตฺวา ปจฺฉา วาจํ ภินฺทตี"ติ, ^๒- ตสฺมา ตทนนฺตรํ สมฺมาวาจา วุตฺตา. ยสฺมา ปน อิทญฺจิทญฺจ กริสฺสามาติ ปมํ วาจาย สํวิทหิตฺวา โลเก กมฺมนฺเต ปโยเชนฺติ, ตสฺมา ^๓- วาจา กายกมฺมสฺส อุปการิกาติ ^๓- สมฺมาวาจาย อนนฺตรํ สมฺมากมฺมนฺโต วุตฺโต. จตุพฺพิธํ ปน วจีทุจฺจริตํ ติวิธํ กายทุจฺจริตญฺจ ปหาย อุภยสุจริตํ ปูเรนฺตสฺเสว ยสฺมา อาชีวฏฺมกสีลํ ปูเรติ, น อิตรสฺส. ตสฺมา ตทุภยานนฺตรํ สมฺมาอาชีโว วุตฺโต. @เชิงอรรถ: ^๑ ม. วิทฺธํเสตฺวา ^๒ ม.มู. ๑๒/๔๖๓/๔๑๓ จูฬเวทลฺลสุตฺต ^๓-๓ ก. วาจาย กมฺมนฺตสฺส @อุปการิกตฺตา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๖๖.

เอวํ วิสุทฺธาชีเวน ^๑- ปน "ปริสุทฺโธ เม อาชีโว"ติ เอตฺตาวตา ปริโตสํ กตฺวา สุตฺตปฺปมตฺเตน วิหริตุํ น ยุตฺตํ, อถโข สพฺพอิริยาปเถสุ อิทํ วิริยมารภิตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ ตทนนฺตรํ สมฺมาวายาโม วุตฺโต. ตโต อารทฺธวิริเยนาปิ กายาทีสุ จตูสุ วตฺถูสุ สติ สุปติฏฺิตา ^๒- กาตพฺพาติ ทสฺสนตฺถํ ตทนนฺตรํ สมฺมาสติ เทสิตา. ยสฺมา ปน เอวํ สุปฺปติฏฺิตา สติ สมฺมาสมาธิสฺส ^๓- อุปการานุปการานํ ^๔- ธมฺมานํ คติโย สุมนสิกตฺวาว ปโหติ ^๕- เอกคฺคารมฺมเณ ^๖- จิตฺตํ สมาธาตุํ, ตสฺมา สมฺมาสติยา อนนฺตรํ สมฺมาสมาธิ เทสิโตติ เวทิตพฺโพติ. ^๗- อิติ อยํปิ อฏฺงฺคิโก มคฺโค โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสโกว กถิโต. [๔๒๗] อชฺฌตฺตํ รูปสญฺีติอาทีสุ อชฺฌตฺตรูเป ปริกมฺมวเสน อชฺฌตฺตํ รูปสญฺี นาม โหติ. อชฺฌตฺตํ หิ นีลปริกมฺมํ กโรนฺโต เกเสสุ ^๘- วา ปิตฺเต วา อกฺขิตารกาย วา กโรติ, ปีตปริกมฺมํ กโรนฺโต เมเท วา ฉวิยา วา หตฺถปาทตเลสุ ^๙- วา อกฺขีนํ ปีตกฏฺาเน วา กโรติ, โลหิตปริกมฺมํ กโรนฺโต มํเส วา โลหิเต วา ชิวฺหาย วา อกฺขีนํ รตฺตฏฺาเน วา กโรติ, โอทาตปริกมฺมํ กโรนฺโต อฏฺิมฺหิ วา ทนฺเต วา นเข วา อกฺขีนํ เสตฏฺาเน วา กโรติ. ตํ ปน สุนีลํ สุปีตกํ ^๑๐- สุโลหิตกํ สุโอทาตํ ^๑๑- น โหติ, อวิสุทฺธเมว โหติ. เอโก ^๑๒- พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสตีติ ยสฺเสว ^๑๓- ปริกมฺมํ อชฺฌตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ, นิมิตฺตํ ปน พหิทฺธา, โส เอวํ อชฺฌตฺตปริกมฺมสฺส พหิทฺธา จ อปฺปนาย วเสน "อชฺฌตฺตํ รูปสญฺี พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสตี"ติ วุจฺจติ. ปริตฺตานีติ อวฑฺฒิตานิ. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. สุทฺธาชีเวน ^๒ ม. สุปฺปติฏฺิตา, ฉ. สูปฏฺิตา ^๓ ฉ.ม. สมาธิสฺส @^๔ สี. อุปการาปการานํ ^๕ สี. สมนฺเนสิตฺวา ปโหติ, ฉ.ม. สมเนฺวสิตฺวา ปโหติ @^๖ ฉ.ม. เอกตฺตารมฺมเณ ^๗ ฉ.ม. เวทิตพฺโพ ^๘ ฉ.ม. เกเส ^๙ ม. หตฺถปาทปิฏฺเสุ @^๑๐ ฉ.ม. สุปีตํ ^๑๑ ฉ.ม. สุโอทาตกํ ^๑๒ อยํ ปาโ ปาลิยํ น ทิสฺสติ, @สงฺคีติสุตฺเต ปน ทิสฺสติ, ที.ม. ๑๐/๑๗๓/๙๘ มหาปรินิพฺพานสุตฺเต, @ม.ม. ๑๓/๒๔๙/๒๒๔ มหาสกุลุทายิสุตฺเต, องฺ.อฏฺก. ๒๓/๑๖๒/๓๑๔ อภิภายตนสุตฺเต จ @อยํ ปาโ ทิสฺสติ ^๑๓ ฉ.ม. ยสฺเสวํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๖๗.

สุวณฺณทุพฺพณฺณานีติ สุวณฺณานิ วา โหนฺตุ ^๑- ทุพฺพณฺณานิ วา, ปริตฺตวเสเนว อิทํ อภิภายตนํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ตานิ อภิภุยฺยาติ ยถา นาม สมฺปนฺนคหณิโก ปุริโส กฏจฺฉุมตฺตํ ภตฺตํ ลภิตฺวา "กึ เอตฺถ ภุญฺชิตพฺพํ อตฺถี"ติ สงฺกฑฺฒิตฺวา เอกํ กพลเมว กโรติ, เอวเมว าณุตฺตริโก ปุคฺคโล วิสทาโณ "กิเมตฺถ ปริตฺตเก อารมฺมเณ สมาปชฺชิตพฺพํ อตฺถิ, นายํ มม ภาโร"ติ ตานิ รูปานิ อภิภวิตฺวา สมาปชฺชติ, สห นิมิตฺตุปฺปาเทเนเวตฺถ อปฺปนํ ปาเปตีติ อตฺโถ. ชานามิ ปสฺสามีติ อิมินา ปนสฺส อาโภโค กถิโต. โส จ โข สมาปตฺติโต วุฏฺิตสฺส, น อนฺโตสมาปตฺติยํ. เอวํสญฺี โหตีติ อาโภคสญฺายปิ ฌานสญฺายปิ เอวํสญฺี โหติ. อภิภวสญฺา ^๒- หิสฺส อนฺโตสมาปตฺติยํปิ อตฺถิ, อาโภคสญฺา ปน สมาปตฺติโต วุฏฺหนฺตสฺเสว. ^๓- อปฺปมาณานีติ วฑฺฒิตปฺปมาณานิ, มหนฺตานีติ อตฺโถ. อภิภุยฺยาติ เอตฺถ ปน ยถา มหคฺฆโส ปุริโส เอกํ ภตฺตวฑฺฒิกํ ^๔- ลภิตฺวา "อญฺาปิ ^๕- โหตุ, กึ เอสา ^๖- มยฺหํ กริสฺสตี"ติ ตํ น มหนฺตโต ปสฺสติ, เอวเมว าณุตฺตโร ปุคฺคโล วิสทาโณ "กึ เอตฺถ สมาปชฺชิตพฺพํ, นยิทํ อปฺปมาณนฺติ, ^๗- น ^๘- มยฺหํ จิตฺเตกคฺคตากรเณ ภาโร อตฺถี"ติ ตานิ อภิภวิตฺวา สมาปชฺชติ, สห นิมิตฺตุปฺปาเทเนเวตฺถ อปฺปนํ ปาเปตีติ อตฺโถ. อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺีติ อลาภิตาย วา อนตฺถิกตาย วา อชฺฌตฺตรูเป ปริกมฺมสญฺา- วิรหิโต เอโก. ^๙- พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสตีติ ยสฺส ปริกมฺมํปิ นิมิตฺตํปิ พหิทฺธาว อุปฺปนฺนํ โหติ, โส เอวํ พหิทฺธา ปริกมฺมสฺส เจว อปฺปนาย จ วเสน ^๑๐- "อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺี เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสตี"ติ วุจฺจติ. เสสเมตฺถ จตุตฺถาภิภายตเน วุตฺตนยเมว. อิเมสุ ปน จตูสุ ปริตฺตํ วิตกฺกจริตวเสน อาคตํ, อปฺปมาณํ โมหจริตวเสน, สุวณฺณํ โทสจริตวเสน, ทุพฺพณฺณํ ราคจริตวเสน. เอเตสํ หิ เอตานิ สปฺปายานิ, สา จ เนสํ สปฺปายตา วิตฺถารโต วิสุทฺธิมคฺเค จริยนิทฺเทเส วุตฺตา. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. โหนฺติ ^๒ ฉ.ม. อภิภวนสญฺา ^๓ ฉ.ม. วุฏฺิตสฺเสว @^๔ สี. เอกญฺจ ภตฺตวฑฺฒีตกํ, ฉ.ม. เอกํ ภตฺตวฑฺฒิตกํ ^๕ ฉ.ม. อญฺมฺปิ @^๖ ฉ.ม. เอตํ ^๗ ฉ.ม. อปฺปมาณํ ^๘ สี. น-สทฺโท น ทิสฺสติ ^๙ ฉ.ม. อยํ ปาโ น @ทิสฺสติ ^๑๐ ก. ปริกมฺมสฺเสว วเสน

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๖๘.

ปญฺจมอภิภายตนาทีสุ นีลานีติ สพฺพสงฺคาหวเสน ^๑- วุตฺตํ. นีลวณฺณานีติ วณฺณวเสน. นีลนิทสฺสนานีติ นีลนิทสฺสนวเสน, ^๒- ปญฺายมานวิวรานิ ^๓- อสมฺภินฺนวณฺณานิ เอกนีลาเนว หุตฺวา ทิสฺสนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. นีลนิภาสานีติ อิทํ ปน โอภาสวเสน วุตฺตํ, นีโลภาสานิ นีลปฺปภายุตฺตานีติ อตฺโถ. เอเตน เนสํ วิสุทฺธตํ ทสฺเสติ. วิสุทฺธวณฺณวเสเนว หิ อิมานิ จตฺตาริ อภิภายตนานิ วุตฺตานิ. "นีลกสิณํ คณฺหนฺโต นีลสฺมึ นิมิตฺตํ คณฺหาติ ปุปฺผสฺมึ วา วตฺถสฺมึ วา วณฺณธาตุยา วา"ติอาทิกํ ปเนตฺถ กสิณกรณญฺจ ปริกมฺมญฺจ อปฺปนาวิธานญฺจ สพฺพํ วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถารโต วุตฺตเมว. อิมานิ ปน อฏฺ อภิภายตนชฺฌานานิ วฏฺฏานิปิ โหนฺติ วฏฺฏปาทกานิปิ วิปสฺสนาปาทกานิปิ ทิฏฺธมฺมสุขวิหารานิปิ อภิญฺาปาทกานิปิ นิโรธปาทกานิปิ, โลกิยาเนว ปน น โลกุตฺตรานีติ เวทิตพฺพานิ. [๔๓๕] รูปี รูปานิ ปสฺสตีติ เอตฺถ อชฺฌตฺตํ เกสาทีสุ นีลกสิณาทีสุ นีลกสิณาทิวเสน อุปฺปาทิตํ รูปชฺฌานํ รูปํ, ตํ ตสฺส อตฺถีติ รูปี. พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสตีติ พหิทฺธาปิ นีลกสิณาทีนิ รูปานิ ฌานจกฺขุนา ปสฺสติ. อิมินา อชฺฌตฺตพหิทฺธาวตฺถุเกสุ กสิเณสุ อุปฺปาทิตชฺฌานปุคฺคลสฺส จตฺตาริปิ รูปาวจรชฺฌานานิ ทสฺสิตานิ. อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺีติ อชฺฌตฺตํ น รูปสญฺี, อตฺตโน เกสาทีสุ อนุปฺปาทิตรูปาวจรชฺฌาโนติ อตฺโถ. อิมินา พหิทฺธา ปริกมฺมํ กตฺวา พหิทฺธาว อุปฺปาทิตชฺฌานสฺส ปุคฺคลสฺส รูปาวจรชฺฌานานิ ทสฺสิตานิ. สุภนฺเตฺวว อธิมุตฺโต โหตีติ อิมินา วิสุทฺเธสุ ^๔- นีลาทิวณฺณกสิเณสุ ฌานานิ ทสฺสิตานิ. ตตฺถ กิญฺจาปิ อนฺโตอปฺปนาย สุภนฺติ อาโภโค นตฺถิ, โย ปน สุวิสุทฺธํ สุภํ กสิณารมฺมณํ กตฺวา วิหรติ, โส ยสฺมา "สุภนฺติ อธิมุตฺโต โหตี"ติ วตฺตพฺพตํ อาปชฺชติ, ตสฺมา เอวํ เทสนา กตา. ปฏิสมฺภิทามคฺเค ปน "กถํ สุภนฺเตฺวว อธิมุตฺโต โหตีติ วิโมกฺโข:- อิธ ภิกฺขุ เมตฺตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา @เชิงอรรถ: ^๑ สี. สพฺพสงฺคาหิกวเสน, ฉ.ม. สพฺพสงฺคาหกวเสน ^๒ ฉ.ม. นิทสฺสนวเสน @^๓ ฉ.ม. อปญฺายมานวิวรานิ ^๔ ฉ.ม. สุวิสุทฺเธสุ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๖๙.

วิหรติ ฯเปฯ เมตฺตาย ภาวิตตฺตา สตฺตา อปฺปฏิกูลา โหนฺติ. กรุณา. มุทิตา. อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ ฯเปฯ อุเปกฺขาย ภาวิตตฺตา สตฺตา อปฺปฏิกูลา โหนฺติ. เอวํ สุภนฺเตฺวว อธิมุตฺโต โหตีติ วิโมกฺโข"ติ ^๑- วุตฺตํ. สพฺพโส รูปสญฺานนฺติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํปิ ^๒- สพฺพํ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตเมว. [๔๔๓] ปวีกสิณํ ภาเวตีติ เอตฺถ ปน สกลฏฺเน กสิณํ, ปวีเอว กสิณํ ปวีกสิณํ. ปวีกสิณารมฺมณสฺสาปิ ปวิยา นิมิตฺตสฺสาปิ ^๓- ปฏิภาคนิมิตฺตสฺสาปิ ตํ นิมิตฺตํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปนฺนชฺฌานสฺสาปิ เอตํ อธิวจนํ. อิทํ ^๔- ปวีกสิณารมฺมณชฺฌานํ อธิปฺเปตํ. ตํ โส ^๕- ภาเวติ. อาโปกสิณาทีสุปิ เอเสว นโย. อิมานิ ปน กสิณานิ ภาเวนฺเตน สีลานิ โสเธตฺวา สุปริสุทฺเธ สีเล ^๖- ปติฏฺิเตน ยฺวายํ ^๗- ทสสุ ปลิโพเธสุ ปลิโพโธ อตฺถิ, ตํ อุปจฺฉินฺทิตฺวา กมฺมฏฺานทายกํ กลฺยาณมิตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา อตฺตโน จริยานุกูลวเสน ยํ ยสฺส สปฺปายํ, ตนฺเตน คเหตฺวา กสิณภาวนาย อนนุรูปํ วิหารํ ปหาย อนุรูเป วิหรนฺเตน ขุทฺทกปลิโพธุปจฺเฉทํ กตฺวา สพฺพํ ภาวนาวิธานํ อปริหาเปนฺเตน ภาเวตพฺพานิ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน วิสุทฺธิมคฺเค ^๘- วุตฺโต. เกวลํ หิ ตตฺถ วิญฺาณกสิณํ นาคตํ, ตํ อตฺถโต อากาสกสิเณ ปวตฺตํ วิญฺาณํ. ตญฺจ โข อารมฺมณวเสน วุตฺตํ, น สมาปตฺติวเสน. ตํ หิ อนนฺตรํ วิญฺาณํ ^๙- อารมฺมณํ กตฺวา เอส วิญฺาณญฺจายตนสมาปตฺตึ ภาเวนฺโต วิญฺาณกสิณํ ภาเวตีติ วุจฺจติ. อิมานิปิ ทส กสิณานิ วฏฺฏานิปิ โหนฺติ วฏฺฏปาทกานิปิ วิปสฺสนาปาทกานิปิ ทิฏฺธมฺมสุขวิหารตฺถานิปิ อภิญฺาปาทกานิปิ นิโรธปาทกานิปิ, โลกิยาเนว น ปน โลกุตฺตรานีติ. [๔๕๓] อสุภสญฺ ภาเวตีติ อสุภํ ^๑๐- วุจฺจติ อุทฺธุมาตกาทีสุ ทสสุ อารมฺมเณสุ ^๑๑- อุปฺปนฺนา ปมชฺฌานสหคตา สญฺา, ตํ ภาเวติ พฺรูเหติ วฑฺเฒติ, อนุปฺปนฺนํ @เชิงอรรถ: ^๑ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๔๗๖/๓๕๙ วิโมกฺขกถา (สฺยา) ^๒ ฉ.ม. ตํ ^๓ ฉ.ม. ปริกมฺมปถวิยาปิ @อุคฺคหนิมิตฺตสฺสาปิ ^๔ ฉ.ม. อิธ ปน ^๕ ฉ.ม. ตํ เหส ^๖ ฉ.ม. ปริสุทฺธสีเล @^๗ ฉ.ม. ยฺวาสฺส ^๘ วิสุทฺธิ. ๑/๑๐๔ กมฺมฏฺานคฺคหณนิทฺเทส (สฺยา) ^๙ ฉ.ม. อนนฺตํ @วิญฺาณนฺติ ^๑๐ ฉ.ม. อสุภสญฺา ^๑๑ สี. อสุภารมฺมเณสุ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๗๐.

อุปฺปาเทติ, อุปฺปนฺนํ อนุรกฺขตีติ อตฺโถ. ทสนฺนํ ปน อสุภานํ ภาวนานโย สพฺโพ วิสุทฺธิมคฺเค ^๑- วิตฺถาริโตเยว. มรณสญฺ ภาเวตีติ สมฺมติมรณํ ^๒- ขณิกมรณํ สมุจฺเฉทมรณนฺติ ติวิธํปิ มรณํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปนฺนํ สญฺ ^๓- ภาเวติ, อนุปฺปนฺนํ อุปฺปาเทติ, อุปฺปนฺนํ อนุรกฺขตีติ อตฺโถ. เหฏฺา วุตฺตลกฺขณา วา มรณสติเยว อิธ มรณสญฺาติ วุตฺตา, ตํ ภาเวติ อุปฺปาเทติ วฑฺเฒตีติ อตฺโถ. ภาวนานโย ปนสฺสา วิสุทฺธิมคฺเค ^๔- วิตฺถาริโตเยว. อาหาเร ปฏิกูลสญฺ ภาเวตีติ อสิตปีตาทิเภเท กวฬิงฺการาหาเร ^๕- คมนปฏิกูลาทีนิ นว ปฏิกูลานิ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส อุปฺปชฺชนกสญฺ ภาเวติ, อุปฺปาเทติ วฑฺเฒตีติ อตฺโถ. ตสฺสาปิ ภาวนานโย วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถาริโตเยว. สพฺพโลเก อนภิรตสญฺ ^๖- ภาเวตีติ สพฺพสฺมึปิ เตธาตุเก โลเก อนภิรตสญฺ อุกฺกณฺิตสญฺ ภาเวตีติ อตฺโถ. อนิจฺจสญฺ ภาเวตีติ ปญฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ อุปฺปาทพฺพยญฺถตฺตปริคฺคาหิกํ ^๗- ปญฺจสุ ขนฺเธสุ อนิจฺจนฺติ อุปฺปชฺชนกสญฺ ภาเวติ. อนิจฺเจ ทุกฺขสญฺ ภาเวตีติ อนิจฺเจ ขนฺธปญฺจเก ปฏิปีฬนสงฺขาตทุกฺขลกฺขณปริคฺคาหิกํ ^๘- ทุกฺขนฺติ อุปฺปชฺชนกสญฺ ภาเวตีติ. ทุกฺเข อนตฺตสญฺ ภาเวตีติ ปริปีฬนฏฺเน ^๙- ทุกฺเข ขนฺธปญฺจเก อนุปสฺสนาการสงฺขาตอนตฺตลกฺขณปริคฺคาหิกํ ^๑๐- อนตฺตาติ อุปฺปชฺชนกสญฺ ภาเวติ. ปหานสญฺ ภาเวตีติ ปญฺจวิธํ ปหานํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปชฺชนกสญฺ ภาเวติ. วิราคสญฺ ภาเวตีติ ปญฺจวิธเมว วิราคํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปชฺชนกสญฺ ภาเวติ. นิโรธสญฺ ภาเวตีติ สงฺขารนิโรธํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปชฺชนกสญฺ ภาเวติ. นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปชฺชนกสญฺนฺติปิ วทนฺติ. เอตฺถ จ สพฺพโลเก อนภิรตสญฺา อนิจฺจสญฺา อนิจฺเจ ทุกฺขสญฺาติ อิมาหิ ตีหิ สญฺาหิ พลววิปสฺสนา กถิตา, ปุน อนิจฺจสญฺ ภาเวตีติอาทิกาหิ ทสหิ สญฺาหิ วิปสฺสนาสมารมฺโภว กถิโต. @เชิงอรรถ: ^๑ วิสุทฺธิ. ๑/๒๒๖ อสุภกมฺมฏฺานนิทฺเทส (สฺยา) ^๒ ฉ.ม. สมฺมุติมรณํ @^๓ ฉ. อุปฺปชฺชนกสญฺ ^๔ วิสุทฺธิ. ๒/๑ อนุสฺสติกมฺมฏฺานนิทฺเทส-มรณสฺสติกถา @(สฺยา) ^๕ ฉ.ม. กพฬีกาเร อาหาเร ^๖ ฉ.ม. อนภิรติสญฺ. เอวมุปริปิ @^๗ ฉ.ม. อุทยพฺพยญฺถตฺตปริคฺคาหิกํ ^๘ ม. ปฏิปีฬนสงฺขาตํ ^๙ ฉ.ม. ปฏิปีฬนฏฺเน @^๑๐ ฉ.ม. อวสวตฺตนาการสงฺขาต...

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๗๑.

[๔๗๓] พุทฺธานุสฺสตินฺติอาทีนิ วุตฺตตฺถาเนว. [๔๘๓] ปมชฺฌานสหคตนฺติ ปมชฺฌาเนน สทฺธึ คตํ ปวตฺตํ, ปมชฺฌาเนน สมฺปยุตฺตนฺติ อตฺโถ. สทฺธินฺทฺริยํ ภาเวตีติ ปมชฺฌานสหคตํ กตฺวา สทฺธินฺทฺริยํ ภาเวติ วิสุํ ภาเวติ ^๑- พฺรูเหติ วฑฺเฒติ. เอส นโย สพฺพตฺถ. อปรอจฺฉราสงฺฆาตวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา. -------------- @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. วิสุํ ภาเวตีติ ปาโ น ทิสฺสติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๗๒.

๑๙. กายคตาสติวคฺควณฺณนา [๕๖๓] เจตสา ผุโฏติ ^๑- เอตฺถ ทุวิธํ ผรณํ อาโปผรณญฺจ ทิพฺพจกฺขุผรณญฺจ. ตตฺถ อาโปกสิณํ สมาปชฺชิตฺวา อาเปน ผรณํ อาโปผรณํ นาม. เอวํ ผุฏฺเปิ ^๒- มหาสมุทฺเท สพฺพา สมุทฺทงฺคมา กุนฺนทิโย อนฺโตคธาว โหนฺติ. อาโลกํ ปน วฑฺเฒตฺวา ทิพฺพจกฺขุนา ^๓- สกลสมุทฺทสฺส ทสฺสนํ ทิพฺพจกฺขุผรณํ นาม. เอวํ ผุฏฺเปิ ^๔- มหาสมุทฺทงฺคมา กุนฺนทิโย อนฺโตคธาว โหนฺติ. อนฺโตคธา ตสฺสาติ ตสฺส ภิกฺขุโน ภาวนา ^๕- อพฺภนฺตรคตาว โหนฺติ. วิชฺชาภาคิยาติ เอตฺถ สมฺปโยควเสน วิชฺชํ ภชนฺตีติ วิชฺชาภาคา, ^๖- วิชฺชาภาเค วิชฺชาโกฏฺาเส วตฺตนฺตีติปิ วิชฺชาภาคิยา. ตตฺถ วิปสฺสนาาณํ มโนมยิทฺธิ ฉ อภิญฺาติ อฏฺ วิชฺชา, ^๗- ปุริเมน อตฺเถน ตาหิ สมฺปยุตฺตธมฺมาปิ วิชฺชาภาคิยา. ปจฺฉิเมน อตฺเถน ตาสุ ยา กาจิ เอกา วิชฺชา วิชฺชา, เสสา วิชฺชาภาคิยาติ เอวํ วิชฺชาปิ วิชฺชาสมฺปยุตฺตธมฺมาปิ วิชฺชาภาคิยาเตฺวว เวทิตพฺพา. [๕๖๔] มหโต สํเวคายาติ มหนฺตสฺส สํเวคสฺส อตฺถาย. อุปริ ปททฺวเยปิ เอเสว นโย. เอตฺถ จ มหาสํเวโค นาม วิปสฺสนา, มหาอตฺโถ นาม จตฺตาโร มคฺคา, มหาโยคกฺเขโม นาม จตฺตาริ สามญฺผลานิ. อถวา มหาสํเวโค นาม สห วิปสฺสนาย ^๘- มคฺโค, มหาอตฺโถ นาม จตฺตาริ สามญฺผลานิ, มหาโยคกฺเขโม นาม นิพฺพานํ. สติสมฺปชญฺายาติ สติยา จ าณสฺส จ อตฺถาย. าณทสฺสนปฏิลาภายาติ ทิพฺพจกฺขุาณาย. ทิฏฺธมฺมสุขวิหารายาติ อิมสฺมึเยว ปจฺจกฺขอตฺตภาเว สุขวิหารตฺถาย. วิชฺชาวิมุตฺติผลสจฺฉิกิริยายาติ วิชฺชาวิมุตฺตีนํ ผลสฺส ปจฺจกฺขกรณตฺถาย. เอตฺถ จ วิชฺชาติ มคฺคปญฺา, วิมุตฺตีติ ตํสมฺปยุตฺตา เสสา ธมฺมา. เตสํ ผลํ นาม อรหตฺตผลํ, ตสฺส สจฺฉิกิริยายาติ อตฺโถ. @เชิงอรรถ: ^๑ ก. ผุฏฺโติ ^๒ ฉ.ม. ผุเฏปิ (ปาลิ. ผุฏ...) ^๓ ก. จกฺขุนา ^๔ ฉ.ม. ผุเฏปิ @มหาสมุทฺเท สพฺพา ^๕ ฉ.ม. ภาวนาย ^๖ ฉ.ม. วิชฺชาภาคิยา, อฏฺสาลินิยมฺปน @วิชฺชาภาคิโนติ ปาโ ทิสฺสติ ^๗ ม. วิชฺชา วิชฺชา ^๘ สี. สหวิปสฺสนโก

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๗๓.

[๕๗๑] กาโยปิ ปสฺสมฺภตีติ นามกาโยปิ กรชกาโยปิ ปสฺสมฺภติ, วูปสนฺโต ^๑- โหติ. วิตกฺกวิจาราปีติ เอเต ธมฺมา ทุติยชฺฌาเนน วูปสมนฺติ ^๒- นาม, อิธ ปน โอฬาริกวูปสมํ สนฺธาย ^๓- วุตฺตํ. เกวลาติ สกลา, สพฺเพ นิรวเสสาติ อตฺโถ. วิชฺชาภาคิยาติ วิชฺชาโกฏฺาสิยา, เต เหฏฺา วิภชิตฺวา ทสฺสิตาว. [๕๗๔] อวิชฺชา ปหียตีติ อฏฺสุ าเนสุ วฏฺฏมูลกํ มหาอนฺธการกํ มหาตโม ^๔- อญฺาณํ ปหียติ. วิชฺชา อุปฺปชฺชตีติ อรหตฺตมคฺควิชฺชา อุปฺปชฺชติ. อสฺมิมาโน ปหียตีติ อสฺมีติ นววิโธ มาโน ปหียติ. อนุสยาติ สตฺต อนุสยา. สํโยชนานีติ ทส สํโยชนานิ. [๕๗๕] ปญฺาปฺปเภทายาติ ปญฺาปฺปเภทคมนตฺถํ. อนุปาทาปรินิพฺพานายาติ อปจฺจยปรินิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยตฺถาย. [๕๗๗] ^๕- อเนกธาตุปฏิเวโธ โหตีติ อฏฺารสนฺนํ ธาตูนํ ลกฺขณปฏิเวโธ โหติ. นานาธาตุปฏิเวโธ โหตีติ ตาสํเยว อฏฺารสนฺนํ ธาตูนํ นานาภาเวน ลกฺขณปฏิเวโธ โหติ. อเนกธาตุปฏิสมฺภิทา โหตีติ อิมินา ธาตุเภทาณํ ^๖- กถิตํ. ธาตุเภทาณนฺนาม ^๗- "อิมา ธาตุโย อุสฺสนฺนา นาม โหนฺตี"ติ ^๗- ชานนปญฺา. ตํ ปเนตํ ธาตุเภทาณํ น สพฺเพสํ โหติ, พุทฺธานเมว นิปฺปเทสํ โหติ. ตํ สมฺมาสมฺพุทฺเธน สพฺพโส น กถิตํ. กสฺมา? ตสฺมึ กถิเต อตฺโถ นตฺถีติ. [๕๘๔] ปญฺาปฏิลาภายาติอาทีนิ โสฬส ปทานิ ปฏิสมฺภิทามคฺเค "สปฺปุริสสํเสโว สทฺธมฺมสฺสวนํ โยนิโส มนสิกาโร ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติ. อิเม โข ภิกฺขเว จตฺตาโร ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา ปญฺาปฏิลาภาย สํวตฺตนฺติ ฯเปฯ นิพฺเพธิกปญฺตาย สํวตฺตนฺตี"ติ เอวํ มาติกํ เปตฺวา วิตฺถาริตาเนว. วุตฺตํ เหตํ:- ^๘- @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. วูปสนฺตทรโถ ^๒ ฉ.ม. วูปสมฺมนฺติ ^๓ ม. วูปสมตฺถาย @^๔ สี. พหลนฺธการการกํ มหาตโม, ฉ.ม. พหลนฺธการํ มหาตมํ ^๕ ฉ.ม. ๕๗๖ @^๖ ม. ธาตุเภเท าณํ, ฉ. ธาตุปเภทาณํ. เอวมุปริปิ ^๗-๗ ฉ.ม. อิมาย ธาตุยา @อุสฺสนฺนาย อิทํ นาม โหตีติ ^๘ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๖๖๔/๕๖๙ มหาปญฺากถา (สฺยา)

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๗๔.

ปญฺาปฏิลาภาย สํวตฺตนฺตีติ กตโม ปญฺาปฏิลาโภ, จตุนฺนํ มคฺคาณานํ จตุนฺนํ ผลาณานํ จตุนฺนํ ปฏิสมฺภิทาาณานํ ฉนฺนํ อภิญฺาาณานํ เตสตฺตตีนํ าณานํ สตฺตสตฺตตีนํ าณานํ ลาโภ ปฏิลาโภ ปตฺติ สมฺปตฺติ ผสฺสนา สจฺฉิกิริยา อุปสมฺปทา, ปญฺาปฏิลาภาย สํวตฺตนฺตีติ อยํ ปญฺาปฏิลาโภ. (๑) ปญฺาวุฑฺฒิยา สํวตฺตนฺตีติ กตมา ปญฺาวุฑฺฒิ, สตฺตนฺนญฺจ เสกฺขานํ ปุถุชฺชนกลฺยาณกสฺส จ ปญฺา วฑฺฒติ, อรหโต ปญฺา วฑฺฒิตวฑฺฒนา, ^๑- ปญฺาวุฑฺฒิยา สํวตฺตนฺตีติ อยํ ปญฺาวุฑฺฒิ. (๒) ปญฺาเวปุลฺลาย สํวตฺตนฺตีติ กตมํ ปญฺาเวปุลฺลํ, สตฺตนฺนญฺจ เสกฺขานํ ปุถุชฺชนกลฺยาณกสฺส จ ปญฺา เวปุลฺลํ คจฺฉติ, อรหโต ปญฺา เวปุลฺลํ คตา, ปญฺาเวปุลฺลาย สํวตฺตนฺตีติ อิทํ ปญฺาเวปุลฺลํ. (๓) มหาปญฺตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา มหาปญฺา, มหนฺเต อตฺเถ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺา, มหนฺเต ธมฺเม ฯเปฯ มหนฺตา นิรุตฺติโย, มหนฺตานิ ปฏิภาณานิ ^๒- มหนฺเต สีลกฺขนฺเธ, มหนฺเต สมาธิปญฺาวิมุตฺติวิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺเธ, มหนฺตานิ านาฏฺานานิ, มหนฺตา วิหารสมาปตฺติโย, มหนฺตานิ อริยสจฺจานิ, มหนฺเต สติปฏฺาเน, สมฺมปฺปธาเน, อิทฺธิปาเท, มหนฺตานิ อินฺทฺริยานิ, มหนฺตานิ พลานิ, มหนฺเต โพชฺฌงฺเค, มหนฺตํ อริยมคฺคํ, ^๓- มหนฺตานิ สามญฺผลานิ, มหนฺตา ^๔- มหาอภิญฺาโย, มหนฺตํ ปรมตฺถํ ^๕- นิพฺพานํ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺา, มหาปญฺตาย สํวตฺตนฺตีติ อยํ มหาปญฺา. (๔) ปุถุปญฺตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา ปุถุปญฺา, ปุถุนานากฺขนฺเธสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺา. ปุถุนานาธาตูสุ, ปุถุนานาอายตเนสุ, ปุถุนานาปฏิจฺจสมุปฺปาเทสุ, ปุถุนานาสุญฺตมนุปลพฺเภสุ, ปุถุนานาอตฺเถสุ, ธมฺเมสุ, นิรุตฺตีสุ, @เชิงอรรถ: ^๑ ม. วฑฺฒติ, วฑฺฒิตวฑฺฒนา ^๒ ฉ.ม. ปฏิภานานิ. เอวมุปริปิ @^๓ สี. มหนฺตํ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ, ฉ.ม. มหนฺเต อริยมคฺเค ^๔ ฉ.ม. มหนฺตาติ @ปาโ น ทิสฺสต ^๕ ก. ปรมฏฺ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๗๕.

ปฏิภาเณสุ, ปุถุนานาสีลกฺขนฺเธสุ, สมาธิปญฺาวิมุตฺติวิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺเธสุ, ปุถุนานาานาฏฺาเนสุ, ปุถุนานาวิหารสมาปตฺตีสุ, ปุถุนานาอริยสจฺเจสุ, ปุถุนานาสติปฏฺาเนสุ, สมฺมปฺปธาเนสุ, อิทฺธิปาเทสุ, อินฺทฺริเยสุ, พเลสุ, โพชฺฌงฺเคสุ, ปุถุนานาอริยมคฺเคสุ, ปุถุนานาสามญฺผเลสุ, ปุถุนานาอภิญฺาสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺา. ปุถุนานาชนสาธารเณ ^๑- ธมฺเม สมติกฺกมฺม ^๒- ปรมตฺเถ ^๓- นิพฺพาเน าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺา. ปุถุปญฺตาย สํวตฺตนฺตีติ อยํ ปุถุปญฺา. (๕) วิปุลปญฺตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา วิปุลปญฺา, วิปุเล อตฺเถ ปริคฺคณฺหาติ วิปุลปญฺา ฯเปฯ วิปุลํ ปรมตฺถํ นิพฺพานํ ปริคฺคณฺหาติ วิปุลปญฺา, วิปุลปญฺตาย สํวตฺตนฺตีติ อยํ วิปุลปญฺา. (๖) คมฺภีรปญฺตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา คมฺภีรปญฺา, คมฺภีเรสุ ขนฺเธสุ าณํ ปวตฺตตีติ คมฺภีรปญฺา. ปุถุปญฺาสทิโส วิตฺถาโร. คมฺภีเร ปรมตฺเถ ^๓- นิพฺพาเน าณํ ปวตฺตตีติ คมฺภีรปญฺา, คมฺภีรปญฺตาย สํวตฺตนฺตีติ อยํ คมฺภีรปญฺา. (๗) อสฺสามนฺตปญฺตาย ^๔- สํวตฺตนฺตีติ กตมา อสฺสามนฺตปญฺา, ยสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถววตฺถานโต อตฺถปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปญฺาย. ธมฺมนิรุตฺติปฏิภาณววตฺถานโต ปฏิภาณปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปญฺาย, ตสฺส อตฺเถ จ ธมฺเม จ นิรุตฺติยา จ ปฏิภาเณ จ น อญฺโ โกจิ สกฺโกติ อภิสมฺภวิตุํ, อนภิสมฺภวนีโย จ โส อญฺเหีติ อสฺสามนฺตปญฺโ. ปุถุชฺชนกลฺยาณกสฺส ปญฺา อฏฺมกสฺส ปญฺาย ทูเร วิทูเร สุวิทูเร น สนฺติเก น สามนฺตา, ปุถุชฺชนกลฺยาณกํ อุปาทาย อฏฺมโก อสฺสามนฺตปญฺโ. อฏฺมกสฺส ปญฺา โสตาปนฺนสฺส ปญฺาย ทูเร ฯเปฯ อฏฺมกํ อุปาทาย โสตาปนฺโน @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ปุถุชฺชนสาธารเณ ^๒ ม. อติกฺกมฺม ^๓ ก. ปรมฏฺเ @^๔ ฉ.ม. อสามนฺต...,ฏีกายํ ปน อสมนฺตปญฺาติ ปาโ ทิสฺสติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๗๖.

อสฺสามนฺตปญฺโ. โสตาปนฺนสฺส ปญฺา สกทาคามิสฺส ปญฺาย. สกทาคามิสฺส ปญฺาย. อนาคามิสฺส ปญฺา อรหโต ปญฺาย. อรหโต ปญฺา ปจฺเจกพุทฺธสฺส ปญฺาย ทูเร วิทูเร สุวิทูเร น สนฺติเก น สามนฺตา, อรหนฺตํ อุปาทาย ปจฺเจกพุทฺโธ อสฺสามนฺตปญฺโ. ปจฺเจกพุทฺธญฺจ สเทวกญฺจ โลกํ อุปาทาย ตถาคโต อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ อคฺโค อสฺสามนฺตปญฺโ. ปญฺาปฺปเภทกุสโล ปภินฺนาโณ ฯเปฯ เต ปญฺหญฺจ อภิสงฺขริตฺวา ^๑- ตถาคตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉนฺติ คุฬฺหานิ จ ปฏิจฺฉนฺนานิ จ, กถิตา วิสฺสชฺชิตา จ เต ปญฺหา จ ภควโต โหนฺติ. ^๒- นิทฺทิฏฺการณา, อุปกฺขิตฺตกา จ เต ภควโต สมฺปชฺชนฺติ. อถโข ภควา ^๓- ตตฺถ อติโรจติ ยทิทํ ปญฺายาติ อคฺโค อสฺสามนฺตปญฺโ, อสฺสามนฺตปญฺตาย สํวตฺตนฺตีติ อยํ อสฺสามนฺตปญฺา. (๘) ภูริปญฺตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา ภูริปญฺา, ราคํ อภิภุยฺยตีติ ภูริปญฺา, อภิภวิตาติ ภูริปญฺา. โทสํ, โมหํ, โกธํ, อุปนาหํ, มกฺขํ ปลาสํ, ^๔- อิสฺสํ, มจฺฉริยํ, มายํ, สาเยฺยํ, ถมฺภํ, สารมฺภํ, มานํ, อติมานํ, มทํ, ปมาทํ, สพฺเพ กิเลเส, สพฺเพ ทุจฺจริเต, สพฺเพ อภิสงฺขาเร, ฯเปฯ ^๕- สพฺเพ ภวคามิกมฺเม อภิภุยฺยตีติ ภูริปญฺา, อภิภวิตาติ ภูริปญฺา. ราโค อริ, ตํ อรึ มทฺทนี ปญฺาติ ภูริปญฺา, อภิภวิตาติ ภูริปญฺา, ^๖- โทโส โมโห ฯเปฯ สพฺเพ ภวคามิกมฺมา อริ, ตํ อรึ มทฺทนี ปญฺาติ ภูริปญฺา. ภูริ วุจฺจติ ปวี, ตาย ปวีสมาย วิตฺถตาย วิปุลาย ปญฺาย สมนฺนาคโตติ ภูริปญฺโ. อปิจ ปญฺาย เอตํ อธิวจนํ ภูริ เมธา ปริณายิกาติ, ภูริปญฺตาย สํวตฺตนฺตีติ อยํ ภูริปญฺา. (๙) ปญฺาพาหุลฺลาย สํวตฺตนฺตีติ กตมํ ปญฺาพาหุลฺลํ, อิเธกจฺโจ ปญฺาครุโก โหติ ปญฺาจริโต ปญฺาสโย ปญฺาธิมุตฺโต ปญฺาธโช ปญฺาเกตุ ปญฺาธิปเตยฺโย @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. ปญฺหํ อภิสงฺขริตฺวา อภิสงฺขริตฺวา ^๒ ฉ.ม. ปญฺหา ภควตา, ปาลิ....ภควตา @^๓ สี. ภควาว ^๔ ก. ปฬาสํ ^๕ ฉ.ม. ฯเปฯ น ทิสฺสติ, ขุ.ปฏิ. ๓๑/๖๗๐/๕๗๙ (สฺยา) @^๖ ปาลิ.,ฉ.ม. อภิภวิตาติ ภูริปญฺาติ อิเม ปาา น ทิสฺสนฺติ, ขุ.ปฏิ. ๓๑/๖๗๐/๕๗๙

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๗๗.

วิจยพหุโล ปวิจยพหุโล โอกฺขายนพหุโล สมฺเปกฺขายนพหุโล ^๑- สมฺเปกฺขายนธมฺโม วิภูตวิหริตจฺจริโต ^๒- ตคฺครุโก ตพฺพหุโล ตนฺนินฺโน ตปฺโปโณ ตปฺปพฺภาโร ตทธิมุตฺโต ตทาธิปเตยฺโย, ยถา คณครุโก วุจฺจติ คณพาหุลฺลิโกติ, จีวรครุโก, ปตฺตครุโก, เสนาสนครุโก วุจฺจติ เสนาสนพาหุลฺลิโกติ, เอวเมวํ อิเธกจฺโจ ปญฺาครุโก โหติ ปญฺาจริโต ฯเปฯ ตทาธิปเตยฺโย, ปญฺาพาหุลฺลาย สํวตฺตนฺตีติ อิทํ ปญฺาพาหุลฺลํ. (๑๐) สีฆปญฺตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา สีฆปญฺา, สีฆํ สีฆํ สีลานิ ปริปูเรตีติ สีฆปญฺา. สีฆํ สีฆํ อินฺทฺริยสํวรํ, โภชเน มตฺตญฺุตํ, ชาคริยานุโยคํ, สีลกฺขนฺธํ, สมาธิปญฺาวิมุตฺติวิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺธํ ปริปูเรตีติ สีฆปญฺา. สีฆํ สีฆํ านาฏฺานานิ ปฏิวิชฺฌตีติ, ^๓- วิหารสมาปตฺติโย ปริปูเรตีติ, ^๔- อริยสจฺจานิ ปฏิวิชฺฌตีติ. สติปฏฺาเน ภาเวตีติ. ^๕- สมฺมปฺปธาเน อิทฺธิปาเท อินฺทฺริยานิ พลานิ โพชฺฌงฺเค อริยมคฺคํ ภาเวตีติ สีฆปญฺา. สีฆํ สีฆํ สามญฺผลานิ สจฺฉิกโรตีติ สีฆปญฺา. สีฆํ สีฆํ อภิญฺาโย ปฏิวิชฺฌตีติ สีฆปญฺา. สีฆํ สีฆํ ปรมตฺถํ นิพฺพานํ สจฺฉิกโรตีติ สีฆปญฺา, สีฆปญฺตาย สํวตฺตนฺตีติ อยํ สีฆปญฺา. (๑๑) ลหุปญฺตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา ลหุปญฺา, ลหุํ ลหุํ สีลานิ ปริปูเรตีติ ลหุปญฺา ฯเปฯ ลหุํ ลหุํ ปรมตฺถํ นิพฺพานํ สจฺฉิกโรตีติ ลหุปญฺา, ลหุปญฺตาย สํวตฺตนฺตีติ อยํ ลหุปญฺา. (๑๒) หาสปญฺตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา หาสปญฺา, อิเธกจฺโจ หาสพหุโล เวทพหุโล ตุฏฺิพหุโล ปามุชฺชพหุโล สีลานิ ปริปูเรตีติ หาสปญฺา ฯเปฯ ปรมตฺถํ นิพฺพานํ สจฺฉิกโรตีติ หาสปญฺา, หาสปญฺตาย สํวตฺตนฺตีติ อยํ หาสปญฺา. (๑๓) @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. สโมกฺขายนพหุโล ^๒ ฉ.ม. วิภูตวิหารี ตจฺจริโต @^๓ ฉ.ม. ปฏิวิชฺฌติ. เอวมุปริปิ ^๔ ฉ.ม. ปริปูเรติ ^๕ ฉ.ม. ภาเวติ, @ขุ.ปฏิ. ๓๑/๖๗๒/๕๘๐

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๗๘.

ชวนปญฺตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา ชวนปญฺา, ยงฺกิญฺจิ รูปํ อตีตานาคต- ปจฺจุปฺปนฺนํ, ยา กาจิ เวทนา, ยา กาจิ สญฺา, เย เกจิ สงฺขารา, ยงฺกิญฺจิ วิญฺาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ วิญฺาณํ อนิจฺจโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺา, ทุกฺขโต, อนตฺตโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺา. จกฺขุํ ฯเปฯ ชรามรณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจโต, ทุกฺขโต, อนตฺตโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺา. รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ ขยฏฺเน, ทุกฺขํ ภยฏฺเน, อนตฺตา อสารกฏฺเนาติ ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา รูปนิโรเธ นิพฺพาเน ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺา ฯเปฯ ชรามรณนิโรเธ นิพฺพาเน ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺา. รูปํ ฯเปฯ ชรามรณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ ^๑- อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ^๑- ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมนฺติ ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา ชรามรณนิโรเธ นิพฺพาเน ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺา, ชวนปญฺตาย สํวตฺตนฺตีติ อยํ ชวนปญฺา. (๑๔) ติกฺขปญฺตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา ติกฺขปญฺา, ขิปฺปํ กิเลเส ฉินฺทตีติ ติกฺขปญฺา. อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ, พฺยาปาทวิตกฺกํ, วิหึสาวิตกฺกํ, อุปฺปนฺนุปฺปนฺเน ปาปเก อกุสเล ธมฺเม นาธิวาเสติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมตีติ ติกฺขปญฺา. อุปฺปนฺนํ ราคํ, โทสํ, โมหํ ฯเปฯ สพฺเพ ภวคามิกมฺเม นาธิวาเสติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมตีติ ติกฺขปญฺา. เอกมฺหิ อาสเน จตฺตาโร จ อริยมคฺคา จตฺตาริ จ สามญฺผลานิ จตสฺโส จ ปฏิสมฺภิทาโย ฉ จ ^๒- อภิญฺาโย อธิคตา โหนฺติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปญฺายาติ ติกฺขปญฺา, ติกฺขปญฺตาย สํวตฺตนฺตีติ อยํ ติกฺขปญฺา. (๑๕) @เชิงอรรถ: ^๑-๑ ฉ.ม. อิเม ปาา น ทิสฺสนฺติ, ขุ.ปฏิ. ๓๑/๖๗๕/๕๘๔ (สฺยา) ^๒ ฉ.ม. จ-สทฺทา น @ทิสฺสนฺติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๗๙.

นิพฺเพธิกปญฺตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา นิพฺเพธิกปญฺา, อิเธกจฺโจ สพฺพสงฺขาเรสุ อุพฺเพคพหุโล โหติ อุตฺตาสพหุโล อุกฺกณฺิตพหุโล ^๑- อรติพหุโล อนภิรติพหุโล พหิมุโข น รมติ สพฺพสงฺขาเรสุ, อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปฺปทาลิตปุพฺพํ โลภกฺขนฺธํ นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลตีติ นิพฺเพธิกปญฺา, อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปฺปทาลิตปุพฺพํ โทสกฺขนฺธํ, โมหกฺขนฺธํ, โกธํ, อุปนาหํ ฯเปฯ สพฺเพ ภวคามิกมฺเม นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลตีติ นิพฺเพธิกปญฺา, นิพฺเพธิกปญฺตาย สํวตฺตนฺตีติ อยํ นิพฺเพธิกปญฺา. (๑๖) เอวํ ปฏิสมฺภิทามคฺเค วุตฺตนเยเนเวตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เกวลํ หิ ตตฺถ พหุวจนํ, อิธ เอกวจนนฺติ อยเมตฺถ ^๒- วิเสโส. เสสํ ตาทิสเมวาติ. อิมา จ ปน โสฬส มหาปญฺา โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกภาเวน ^๓- กถิตา. กายคตาสติวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา. ----------------------- @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. อุกฺกณฺนพหุโล, ขุ.ปฏิ. ๓๑/๖๗๗/๕๘๕ (สฺยา) ^๒ ฉ.ม. อยเมว @^๓ ฉ.ม....มิสฺสกาว

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๘๐.

๒๐. อมตวคฺควณฺณนา [๖๐๐-๖๑๑] อมตนฺเต ภิกฺขเว ปริภุญฺชนฺตีติ เต มรณวิรหิตํ นิพฺพานํ ปริภุญฺชนฺตีติ อตฺโถ. นนุ จ นิพฺพานํ โลกุตฺตรํ, กายคตาสติ โลกิยา, กถนฺตํ ปริภุญฺชนฺตา อมตํ ปริภุญฺชนฺตีติ? ตํ ภาเวตฺวา อธิคนฺตพฺพโต. กายคตํ หิ สตึ ภาเวนฺโต อมตํ อธิคจฺฉติ, อภาเวนฺโต นาธิคจฺฉติ. ตสฺมา เอวํ วุตฺตํ. เอเตนุปาเยน สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อปิเจตฺถ วิรทฺธนฺติ วิรทฺธิตํ ^๑- นาธิคตํ. อารทฺธนฺติ ^๒- ปริปุณฺณํ. ปมาทึสูติ ปมชฺชนฺติ. ปมุฏฺนฺติ ปมฺมุฏฺ ^๓- วิสฺสริตํ นฏฺ วา. อาเสวิตนฺติ อาทิโต เสวิตํ. ภาวิตนฺติ วฑฺฒิตํ. พหุลีกตนฺติ ปุนปฺปุนํ กตํ. อนภิญฺาตนฺติ าตอภิญฺาย อชานิตํ. อปริญฺาตนฺติ าตอปริญฺาวเสเนว ^๔- อปริญฺาตํ. อสจฺฉิกตนฺติ อปฺปจฺจกฺขกตํ. ^๕- สจฺฉิกตนฺติ ปจฺจกฺขกตํ. ^๕- เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ. อมตวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา. มโนรถปูรณิยา องฺคุตฺตรนิกายฏฺกถาย สหสฺสสุตฺตนฺตปริมาณสฺส เอกกนิปาตสฺส สํวณฺณนา นิฏฺิตา. ----------------- @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. วิราธิตํ ^๒ ม. อวิรทฺธนฺติ ^๓ สี. ปมฺมุฏฺนฺติ ปมุฏฺ, @ฉ.ม. ปมุฏฺนฺติ สมฺมุฏฺ ^๔ ฉ.ม. าตปริญฺา ^๕-๕ ฉ.ม. สจฺฉิกตนฺติ

อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๔ หน้า ๔๓๗-๔๘๐. http://84000.org/tipitaka/atthapali/th_line.php?B=14&A=10418&pagebreak=1 The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=14&A=10418&pagebreak=1 อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=20&i=207 เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=20&A=1059 พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=20&A=1027 The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=20&A=1027 สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๐ http://84000.org/tipitaka/read/?index_20