|
| บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ |
![อ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย](go4.gif)
อรรถกถาเล่มที่ ๒๕ ภาษาบาลีอักษรไทย ธ.อ.๘ ตณฺหา-พฺราหฺมณ
๒๔. ตณฺหาวคฺควณฺณนา ---------- ๑. กปิลมจฺฉวตฺถุ. (๒๔๐) "มนุชสฺสาติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต กปิลมจฺฉํ อารพฺภ กเถสิ. อตีเต กิร กสฺสปสฺส ภควโต ปรินิพฺพุตกาเล เทฺว กุลภาตโร นิกฺขมิตฺวา สาวกานํ สนฺติเก ปพฺพชึสุ. เตสุ เชฏฺโ โสธโน นาม อโหสิ, กนิฏฺโ กปิโล นาม. มาตา ปน เนสํ สาธนี นาม, กนิฏฺภคินี ตาปนา นาม. ตาปิ ภิกฺขุนีสุ ปพฺพชึสุ. เอวํ เตสุ ปพฺพชิเตสุ, อุโภ ภาตโร อาจริยุปชฺฌายานํ วตฺตปฺปฏิวตฺตํ กตฺวา วิหรนฺตา เอกทิวสํ "ภนฺเต อิมสฺมึ สาสเน กติ ธุรานีติ ปุจฺฉิตฺวา "คนฺถธุรญฺจ วิปสฺสนาธุรญฺจาติ เทฺว ธุรานีติ สุตฺวา, เชฏฺโ "วิปสฺสนาธุรํ ปูเรสฺสามีติ. ปญฺจ วสฺสานิ อาจริยุปชฺฌายานํ สนฺติเก วสิตฺวา ยาว อรหตฺตา กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา อรญฺ ปวิสิตฺวา วายมนฺโต อรหตฺตํ ปาปุณิ. กนิฏฺโ "อหํ ตาว ตรุโณ, วุฑฺฒกาเล วิปสฺสนาธุรํ ปูเรสฺสามีติ คนฺถธุรํ ปฏฺเปตฺวา ตีณิ ปิฏกานิ อุคฺคณฺหิ. ตสฺส ปริยตฺตึ นิสฺสาย มหาปริวาโร, ปริวารํ นิสฺสาย ลาโภ อุทปาทิ. โส พาหุสจฺจมเทน มตฺโต ลาภตณฺหาย อภิภูโต อติปณฺฑิตมานิตาย ปเรหิ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒.
วุตฺตํ กปฺปิยํปิ "อกปฺปิยนฺติ วทติ, อกปฺปิยํปิ "กปฺปิยนฺติ, สาวชฺชํปิ "อนวชฺชนฺติ, อนวชฺชํปิ "สาวชฺชนฺติ. โส เปสเลหิ ภิกฺขูหิ "มา อาวุโส กปิล เอวํ อวจาติ วตฺวา ธมฺมญฺจ วินยญฺจ ทสฺเสตฺวา โอวทิยมาโนปิ "ตุมฺเห กึ ชานาถ, ริตฺตมุฏฺิสทิสาติอาทีนิ วตฺวา ภิกฺขู ขุํเสนฺโต วมฺเภนฺโต วิจรติ. อถสฺส ภาตุ โสธนตฺเถรสฺสาปิ ภิกฺขู เอตมตฺถํ อาโรเจสุํ. โสปิ นํ อุปสงฺกมิตฺวา "อาวุโส กปิล ตุมฺหาทิสานํ หิ สมฺมาปฏิปตฺติ สาสนสฺส อายุ นาม, ตสฺมา สมฺมาปฏิปตฺตึ ปหาย กปฺปิยาทีนิ ปฏิพาหนฺโต มา เอวํ อวจาติ โอวทิ. โส ตสฺสาปิ วจนํ นาทยิ. เอวํ สนฺเตปิ, นํ เถโร ทฺวิตฺติกฺขตฺตุํ โอวทิตฺวา โอวาทํ อคฺคณฺหนฺตํ "นายํ มม วจนํ กโรตีติ ตฺวา "เตนหาวุโส ปญฺายิสฺสสิ สเกน กมฺเมนาติ วตฺวา ปกฺกามิ. ตโต ปฏฺาย นํ อญฺเปิ เปสลา ภิกฺขู ฉฑฺฑยึสุ. โส ทุราจาโร หุตฺวา ทุราจารปริวุโต วิหรนฺโต เอกทิวสํ อุโปสถคฺเค "ปาฏิโมกฺขํ อุทฺทิสิสฺสามีติ วีชนึ อาทาย ธมฺมาสเน นิสีทิตฺวา "วตฺตตาวุโส เอตฺถ สนฺนิปติตานํ ภิกฺขูนํ ปาฏิโมกฺขนฺติ ปุจฺฉิตฺวา "โก อตฺโถ อิมสฺส ปฏิวจเนน ทินฺเนนาติ ตุณฺหีภูเต ภิกฺขู ทิสฺวา "อาวุโส ธมฺโม วา วินโย วา นตฺถิ, ปาฏิโมกฺเขน สุเตน วา อสฺสุเตน วา โก อตฺโถติ วตฺวา อาสนา วุฏฺหิ. เอวํ โส กสฺสปสฺส ภควโต ปริยตฺติสาสนํ โอสกฺกาเปสิ. โสธนตฺเถโรปิ ตทเหว ปรินิพฺพายิ. กปิโล อายุปริโยสาเน อวีจิมฺหิ มหานิรเย นิพฺพตฺติ.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓.
ตาปิสฺส มาตา จ ภคินี จ ตสฺเสว ทิฏฺานุคตึ อาปชฺชิตฺวา เปสเล ภิกฺขู อกฺโกสิตฺวา ปริภาสิตฺวา ตตฺเถว นิพฺพตฺตึสุ. ตสฺมึ ปน กาเล ปญฺจสตา ปุริสา คามฆาตกาทีนิ กตฺวา โจริกาย ชีวนฺตา ชนปทมนุสฺเสหิ อนุพทฺธา ปลายมานา อรญฺ ปวิสิตฺวา ตตฺถ กิญฺจิ ปฏิสรณํ อปสฺสนฺตา อญฺตรํ อารญฺกํ ภิกฺขุํ ทิสฺวา วนฺทิตฺวา "ปฏิสรณํ โน ภนฺเต โหถาติ วทึสุ. เถโร "ตุมฺหากํ สีลสทิสํ ปฏิสรณํ นาม นตฺถิ, สพฺเพปิ ปญฺจ สีลานิ สมาทยถาติ อาห. เต "สาธูติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา สีลานิ สมาทยึสุ. อถ เน เถโร โอวทิ "อิทานิ ตุมฺเห สีลวนฺโต; ชีวิตเหตุปิ โว เนว สีลํ อติกฺกมิตพฺพํ, น มโนปโทโส กาตพฺโพติ. เต "สาธูติ สมฺปฏิจฺฉึสุ. อถ เต ชานปทา ตํ านํ ปตฺวา อิโต จิโต จ ปริเยสมานา เต โจเร ทิสฺวา สพฺเพ ชีวิตา โวโรเปสุํ. เต กาลํ กตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺตึสุ. โจรเชฏฺโก เชฏฺกเทวปุตฺโต อโหสิ. เต อนุโลมปฺปฏิโลมวเสน เอกํ พุทฺธนฺตรํ เทวโลเก สํสริตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถีนครทฺวาเร ปญฺจกุลสเต เกวฏฺฏคาเม นิพฺพตฺตึสุ. เชฏฺกเทวปุตฺโต เกวฏฺฏเชฏฺกสฺส เคเห ปฏิสนฺธึ คณฺหิ, อิตเร อิตเรสุ. เอวํ เตสํ เอกทิวเสเยว ปฏิสนฺธิคฺคหณญฺจ มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมนญฺจ อโหสิ. เกวฏฺฏเชฏฺโก "อตฺถิ นุ โข อิมสฺมึ คาเม อญฺเปิ ทารกา อชฺช ชาตาติ ปริเยสาเปตฺวา เตสํ ชาตภาวํ สุตฺวา "เอเต มม ปุตฺตสฺส สหายกา ภวิสฺสนฺตีติ เตสํ โปสาวนิกํ ทาเปสิ.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔.
เต สพฺเพปิ สหปํสุกีฬกา สหายกา หุตฺวา อนุปุพฺเพน วยปฺปตฺตา อเหสุํ. เตสํ เกวฏฺฏเชฏฺกปุตฺโต ยสโต จ เตชโต จ อคฺคปุริโส อโหสิ. กปิโลปิ โข เอกํ พุทฺธนฺตรํ นิรเย ปจิตฺวา วิปากาวเสเสน ตสฺมึ กาเล อจิรวติยา สุวณฺณวณฺโณ ทุคฺคนฺธมุโข มหามจฺโฉ หุตฺวา นิพฺพตฺติ. อเถกทิวสํ เต สหายกา "มจฺเฉ พนฺธิสฺสามาติ ชาลาทีนิ คเหตฺวา นทิยํ ขิปึสุ. อถ เนสํ อนฺโตชาลํ โส มจฺโฉ ปาวิสิ. ตํ ทิสฺวา สพฺเพ เกวฏฺฏคามวาสิโน อุจฺจาสทฺทมกํสุ "ปุตฺตา โน ปมํ มจฺเฉ พนฺธนฺตา สุวณฺณมจฺฉํ พนฺธึสุ, อิทานิ โน ราชา ปหูตํ ธนํ ทสฺสตีติ. เตปิ โข สหายกา มจฺฉํ นาวาย ปกฺขิปิตฺวา นาวํ อุกฺขิปิตฺวา รญฺโ สนฺติกํ อคมํสุ. รญฺาปิ ตํ ทิสฺวาว "กึ เอตนฺติ วุตฺเต, "มจฺโฉ เทวาติ อาหํสุ. ราชา สุวณฺณวณฺณํ มจฺฉํ ทิสฺวา "สตฺถา เอตสฺส สุวณฺณการณํ ชานิสฺสตีติ มจฺฉํ คาหาเปตฺวา ภควโต สนฺติกํ อคมาสิ. มจฺเฉน มุเข วิวฏมตฺเตเยว, สกลเชตวนํ อติวิย ทุคฺคนฺธํ อโหสิ. ราชา สตฺถารํ ปุจฺฉิ "กสฺมา ภนฺเต มจฺโฉ สุวณฺณวณฺโณ ชาโต, กสฺมา จสฺส มุขโต ทุคฺคนฺโธ วายตีติ. "อยํ มหาราช กสฺสปสฺส ภควโต ปาวจเน กปิโล นาม ภิกฺขุ อโหสิ พหุสฺสุโต มหาปริวาโร, ลาภตณฺหาย อภิภูโต อตฺตโน วจนํ อคฺคณฺหนฺตานํ อกฺโกสกปริภาสโก กสฺสปภควโต สาสนํ โอสกฺกาเปสิ. โส เตน กมฺเมน อวีจิมฺหิ นิพฺพตฺติตฺวา--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๕.
วิปากาวเสเสน อิทานิ มจฺโฉ ชาโต; ยํ ปน โส ทีฆรตฺตํ พุทฺธวจนํ วาเจสิ พุทฺธสฺส วณฺณํ กเถสิ, ตสฺส นิสฺสนฺเทน อิมํ สุวณฺณวณฺณํ ปฏิลภิ; ยํ ภิกฺขูนํ อกฺโกสกปริภาสโก อโหสิ, เตนสฺส มุขโต ทุคฺคนฺโธ วายติ; กถาเปมิ นํ มหาราชาติ. "กถาเปถ ภนฺเตติ. อถ นํ สตฺถา ปุจฺฉิ "ตฺวมสิ กปิโลติ. "อาม ภนฺเต อหํ กปิโลติ. "กุโต อาคโตสีติ. "อวีจิมหานิรยโต ภนฺเตติ. "เชฏฺภาติโก เต โสธโน กุหินฺติ. "ปรินิพฺพุโต ภนฺเตติ. "มาตา ปน เต สาธนี กหนฺติ. "นิรเย นิพฺพตฺตา ภนฺเตติ. "กนิฏฺภคินี เต ตาปนา กหนฺติ. "มหานิรเย นิพฺพตฺตา ภนฺเตติ. "อิทานิ ตฺวํ กหํ คมิสฺสสีติ. "อวีจิมหานิรยเมว ภนฺเตติ วตฺวา วิปฺปฏิสาราภิภูโต นาวํ สีเสน ปหริตฺวา ตาวเทว กาลํ กตฺวา นิรเย นิพฺพตฺติ. มหาชโน สํวิคฺโค อโหสิ โลมหฏฺชาโต. อถ ภควา ตสฺมึ ขเณ สนฺนิปติตาย ปริสาย จิตฺตวารํ โอโลเกตฺวา ตํขณานุรูปํ ธมฺมํ เทเสตุํ "ธมฺมจริยํ พฺรหฺมจริยํ เอตทาหุ วสุตฺตมนฺติ สุตฺตนิปาเต กปิลสุตฺตํ ๑- กเถตฺวา อิมา คาถา อภาสิ "มนุชสฺส ปมตฺตจาริโน ตณฺหา วฑฺฒติ มาลุวา วิย. โส ปริปฺลวติ หุราหุรํ ผลมิจฺฉํว วนสฺมึ วานโร. @เชิงอรรถ: ๑. ปาลิยํ. "ธมฺมจริยสุตฺตนฺติ ทิสฺสติ. . ว. ขุ. ส. ๒๕/๓๗๙.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖.
ยํ เอสา สหเต ชมฺมี ตณฺหา โลเก วิสตฺติกา, โสกา ตสฺส ปวฑฺฒนฺติ, อภิวุฏฺว วีรณํ, โย เจตํ สหเต ชมฺมึ ตณฺหํ โลเก ทุรจฺจยํ, โสกา ตมฺหา ปปตนฺติ อุทวินฺทุว โปกฺขรา. ตํ โว วทามิ: ภทฺทํ โว, ยาวนฺเตตฺถ สมาคตา. ตณฺหาย มูลํ ขนถ, อุสีรตฺโถว วีรณํ. มา โว นฬํว โสโตว มาโร ภญฺชิ ปุนปฺปุนนฺติ. ตตฺถ "ปมตฺตจาริโนติ: สติโวสฺสคฺคลกฺขเณน ปมาเทน ปมตฺตจาริสฺส ปุคฺคลสฺส เนว ฌานํ น วิปสฺสนามคฺคผลานิ วฑฺฒนฺติ. ยถา ปน รุกฺขํ สํสิพฺพนฺตี ปริโยนทฺธนฺตี ตสฺส วินาสาย มาลุวา ลตา วฑฺฒติ, เอวมสฺส ฉ ทฺวารานิ นิสฺสาย ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชนโต ตณฺหา วฑฺฒตีติ อตฺโถ. โส ปริปฺลวติ หุราหุรนฺติ: โส ตณฺหาคติโก ปุคฺคโล ภเว ภเว ปริปฺลวติ ธาวติ. ยถา กึ วิยาติ. ๑- ผลมิจฺฉํว วนสฺมึ วานโรติ: ยถา รุกฺขผลํ อิจฺฉนฺโต วานโร วนสฺมึ ธาวติ, ตสฺส ตสฺส รุกฺขสฺส สาขํ คณฺหาติ, ตํ มุญฺจิตฺวา อญฺ คณฺหาติ, ตํปิ มุญฺจิตฺวา อญฺ คณฺหาติ "สาขํ อลภิตฺวา สนฺนิสินฺโนติ วตฺตพฺพตํ นาปชฺชติ; เอวเมว ตณฺหาคติโก ปุคฺคโล หุราหุรํ ธาวนฺโต "อารมฺมณํ อลภิตฺวา ตณฺหาย อปฺปวตฺตํ ปตฺโตติ วตฺตพฺพตํ นาปชฺชติ. @เชิงอรรถ: ๑. "ยถา กินฺติ วา กึ วิยาติ วา วจเนน ภวิตพฺพํ.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๗.
ยนฺติ: ยํ ปุคฺคลํ เอสา ลามกภาเวน ชมฺมี วิสาหารตาย วิสปุปฺผตาย วิสผลตาย วิสปริโภคตาย รูปาทีสุ วิสตฺตตาย อาสตฺตตาย วิสตฺติกาติ สงฺขฺยํ คตา ฉทฺวาริกตณฺหา อภิภวติ; ยถา นาม วเน ปุนปฺปุนํ วสฺสนฺเตน เทเวน อภิวุฏฺ วีรณติณํ วฑฺฒติ; เอวํ ตสฺส ปุคฺคลสฺส อนฺโต วฏฺฏมูลกา โสกา อภิวฑฺฒนฺตีติ อตฺโถ. ทุรจฺจยนฺติ: โย ปน ปุคฺคโล เอตํ วุตฺตปฺปการํ อติกฺกมิตุํ ปชหิตุํ ทุกฺกรตาย ทุรจฺจยํ ตณฺหํ สหติ อภิภวติ, ตมฺหา ปุคฺคลา วฏฺฏมูลกา โสกา ปปตนฺติ; ยถา นาม โปกฺขเร ปทุมปตฺเต ปติตํ อุทกพินฺทุ น ปติฏฺาติ, เอวํ น ปติฏฺหนฺตีติ อตฺโถ. ตํ โว วทามีติ: เตน การเณน อหํ ตุมฺเห วทามิ. ภทฺทํ โวติ: ภทฺทํ ตุมฺหากํ โหตุ, มา อยํ กปิโล วิย วินาสํ ปาปุณิตฺถาติ อตฺโถ. มูลนฺติ: อิมิสฺสา ฉทฺวาริกตณฺหาย อรหตฺตมคฺคญฺาเณน มูลํ ขนถ. กึ วิยาติ. อุสีรตฺโถว วีรณนฺติ: ยถา อุสีเรน อตฺถิโก ปุริโส มหนฺเตน กุทฺทาเลน วีรณํ ขนติ, เอวมสฺสา มูลํ ขนถาติ อตฺโถ. มา โว นฬํว โสโตว มาโร ภญฺชิ ปุนปฺปุนนฺติ: มา ตุมฺเห นทีโสเต ชาตํ นฬํ มหาเวเคน อาคโต นทีโสโต วิย กิเลสมาโร มรณมาโร เทวปุตฺตมาโร จ ปุนปฺปุนํ ภญฺชตูติ อตฺโถ.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘.
เทสนาวสาเน ปญฺจสตาปิ เกวฏฺฏปุตฺตา สํเวคํ อาปชฺชิตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตกิริยํ ปฏฺยมานา สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว ทุกฺขสฺสนฺตํ กตฺวา สตฺถารา สทฺธึ อเนญฺชวิหารสมาปตฺติธมฺมปริโภเคน ๑- เอกปริโภคา อเหสุนฺติ. กปิลมจฺฉวตฺถุ. ---------- ๒. สูกรโปติกาวตฺถุ. (๒๔๑) "ยถาปิ มูเลติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เอกํ คูถสูกรโปติกํ อารพฺภ กเถสิ. เอกสฺมึ กิร ทิวเส สตฺถา ราชคหํ ปิณฺฑาย ปวิสนฺโต เอกํ สูกรโปติกํ ทิสฺวา สิตํ ปาตฺวากาสิ. ตสฺส สิตํ กโรนฺตสฺส มุขวิวรวินิคฺคตํ ทสฺสโนภาสมณฺฑลํ ทิสฺวา อานนฺทตฺเถโร "โก นุ โข ภนฺเต เหตุ, โก ปจฺจโย สิตสฺส ปาตุกมฺมายาติ สิตการณํ ปุจฺฉิ. อถ นํ สตฺถา อาห "ปสฺสํเสตํ อานนฺท สูกรโปติกนฺติ. "อาม ภนฺเตติ. "เอสา กกุสนฺธสฺส ภควโต สาสเน เอกาย อาสนสาลาย สามนฺตา กุกฺกุฏี อโหสิ, สา เอกสฺส โยคาวจรสฺส วิปสฺสนากมฺมฏฺานํ สชฺฌายนฺตสฺส ธมฺมโฆสํ สุตฺวา ตโต จุตา ราชกุเล นิพฺพตฺติตฺวา อุพฺพรี นาม ราชธีตา อโหสิ, สา @เชิงอรรถ: ๑. "อาเนญฺชวิหารสมาปตฺติธมฺมปริโภเคนาติ ปาเน ภวิตพฺพํ. . ว.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๙.
อปรภาเค สรีรวลญฺชนฏฺานํ ปวิฏฺา ปุฬวกราสึ ทิสฺวา ตตฺถ ปุฬวกสญฺ อุปฺปาเทตฺวา ปมชฺฌานํ ปฏิลภิ, สา ตตฺถ ยาวตายุกํ ตฺวา ตโต จุตา พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติ, ตโต จวิตฺวา จ ปน คติวเสน อาลุลมานา อิทานิ สูกรโยนิยํ นิพฺพตฺติ; อิทํ การณํ ทิสฺวา มยา สิตํ ปาตุกตนฺติ. ตํ สุตฺวา อานนฺทตฺเถรปฺปมุขา ภิกฺขู มหนฺตํ สํเวคํ ปฏิลภึสุ. สตฺถา เตสํ สํเวคํ อุปฺปาเทตฺวา ราคตณฺหาย อาทีนวํ ปกาเสนฺโต อนฺตรวีถิยํ ิตโกว อิมา คาถา อภาสิ "ยถาปิ มูเล อนุปทฺทเว ทฬฺเห ฉินฺโนปิ รุกฺโข ปุนเรว รูหติ, เอวมฺปิ ตณฺหานุสเย อนูหเต นิพฺพตฺตตี ทุกฺขมิทํ ปุนปฺปุนํ. ยสฺส ฉตฺตึสติโสตา มนาปสฺสวนา ภุสา, มหา วหนฺติ ทุทฺทิฏฺึ สงฺกปฺปา ราคนิสฺสิตา. สวนฺติ สพฺพธี โสตา ลตา อุพฺภิชฺช ติฏฺติ, ตญฺจ ทิสฺวา ลตํ ชาตํ มูลํ ปญฺาย ฉินฺทถ. สริตานิ สิเนหิตานิ จ โสมนสฺสานิ ภวนฺติ ชนฺตุโน, เต สาตสิตา สุเขสิโน, เต เว ชาติชรูปคา นรา. ตสิณาย ปุรกฺขตา ปชา--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐.
ปริสปฺปนฺติ สโสว พาธิโต ๑-, สํโยชนสงฺคสตฺตา ๒- ทุกฺขมุเปนฺติ ปุนปฺปุนํ จิราย. ตสิณาย ปุรกฺขตา ปชา ปริสปฺปนฺติ สโสว พาธิโต ๑-. ตสฺมา ตสิณํ วิโนทเย ภิกฺขุ ๓- อากงฺขํ ๔- วิราคมตฺตโนติ. ตตฺถ "มูเลติ: [ยสฺส รุกฺขสฺส] จตูสุ ทิสาสุ เหฏฺา จ อุชุกเมว คเต ปญฺจวิเธ มูเล เฉทนผาลนวิชฺฌนาทีนํ เกนจิ อุปทฺทเวน อนุปทฺทเว ถิรปตฺตตาย ทฬฺเห [โส] รุกฺโข อุปริจฺฉินฺโนปิ สาขานุสาขานํ วเสน ปุนเทว รุหติ; เอวเมว ฉทฺวาริกาย ตณฺหาย อนุสเย อรหตฺตมคฺคญฺาเณน อนูหเต อสมุจฺฉินฺเน, ตสฺมึ ตสฺมึ ภเว ชาติอาทิเภทํ อิทํ ทุกฺขํ ปุนปฺปุนํ นิพฺพตฺตติเยวาติ อตฺโถ. ยสฺสาติ: ยสฺส ปุคฺคลสฺส อิติ อชฺฌตฺติกสฺสุปาทาย อฏฺารส ตณฺหาวิจริตานิ พาหิรสฺสุปาทาย อฏฺารส ตณฺหาวิจริตานีติ อิเมสํ ตณฺหาวิจริตานํ วเสน ฉตฺตึสติยา ๕- โสเตหิ สมนฺนาคตา มนาเปสุ รูปาทีสุ อาสวติ ปวตฺตตีติ มนาปสฺสวนา ตณฺหา ภุสา พลวตี โหติ, ตํ ปุคฺคลํ วิปนฺนญฺาณตาย ทุทฺทิฏฺึ ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชนโต มหนฺตภาเวน มหา หุตฺวา ฌานํ วา @เชิงอรรถ: ๑. ม. พนฺธิโต. ๒. ม. สํโยชนสงฺคสตฺตกา. ๓. ม. ภิกฺขูตินตฺถิ. @๔. ม. อากงฺขนฺต. ๕. อภิ. วิ. ๓๕/๕๓๐.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑.
วิปสฺสนํ วา อนิสฺสาย ราคนิสฺสิตา สงฺกปฺปา วหนฺตีติ อตฺโถ. สวนฺติ สพฺพธี โสตาติ: อิเม ตณฺหาโสตา จกฺขุทฺวาราทีนํ วเสน สพฺเพสุ รูปาทีสุ อารมฺมเณสุ สวนโต สพฺพาปิ รูปตณฺหา ฯเปฯ ธมฺมตณฺหาติ สพฺพภเวสุ วา สวนโต สพฺพธิ สวนฺติ นาม. ลตาติ: ปลิเวนตฺเถน สํสิพฺพนตฺเถน จ ลตา วิยาติ ลตา. อุพฺภิชฺช ติฏฺตีติ: ฉหิ ทฺวาเรหิ อุปฺปชฺชิตฺวา รูปาทีสุ อารมฺมเณสุ ติฏฺติ. ตญฺจ ทิสฺวาติ: ตํ ปน ตณฺหาลตํ "เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชตีติ ชาตฏฺานวเสน ทิสฺวา. ปญฺายาติ: สตฺเถน วเน ชาตํ ลตํ วิย มคฺคปฺปญฺาย มูเล ฉินฺทถาติ อตฺโถ. สริตานีติ: อนุสฏานิ ปยาตานิ. สิเนหิตานีติ: จีวราทีสุ ปวตฺตสิเนหวเสน สิเนหิตานิ จ, ตณฺหาสิเนหมกฺขิตานีติ อตฺโถ. โสมนสฺสานีติ: ตณฺหาวสิกสฺส ชนฺตุโน เอวรูปานิ โสมนสฺสานิ ภวนฺติ. เต สาตสิตาติ: เต ตณฺหาวสิกา ปุคฺคลา สาตนิสฺสิตา สุขนิสฺสิตาว หุตฺวา สุเขสิโน สุขปริเยสิโน ภวนฺติ. เต เวติ: เย เอวรูปา นรา, เต ชาติชราพฺยาธิมรณานิ อุปคจฺฉนฺติเยวาติ ชาติชรูปคา นาม โหนฺติ.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒.
ปชาติ: อิเม สตฺตา ตาสกรเณน ตสิณาติ สงฺขํ คตาย ตณฺหาย ปุรกฺขตา ปริวาริตา หุตฺวา. พาธิโตติ: ลุทฺทเกน อรญฺเ พทฺโธ สโส วิย ปริสปฺปนฺติ ภายนฺติ. สํโยชนสงฺคสตฺตาติ: ทสวิเธน สํโยชเนน เจว สตฺตวิเธน ราคสงฺคาทินา จ สตฺตา พทฺธา ตสฺมึ วา ลคฺคา หุตฺวา. จิรายาติ: จิรํ ทีฆมทฺธานํ ปุนปฺปุนํ ชาติอาทิกํ ทุกฺขํ อุปคจฺฉนฺตีติ อตฺโถ. ตสฺมาติ: ยสฺมา ตสิณาย ปุรกฺขตา ปลิเวิตา สตฺตา, ตสฺมา อตฺตโน วิราคํ ราคาทิวิคมนํ นิพฺพานํ ปฏฺเนฺโต อากงฺขมาโน ภิกฺขุ อรหตฺตมคฺเคเนว ตํ ตสิณํ วิโนทเย ปนุทิตฺวา นีหริตฺวา ฉฑฺเฑยฺยาติ อตฺโถ. เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสุ. สาปิ โข สูกรโปติกา ตโต จวิตฺวา สุวณฺณภูมิยํ ราชกุเล นิพฺพตฺติ, ตโต จุตา ตเถว พาราณสิยํ นิพฺพตฺติ, ตโต จวิตฺวา สุปฺปารกปฏฺฏเน อสฺสวาณิชเคเห นิพฺพตฺติ, ตโต จุตา คาวิรปฏฺฏเน นาวิกสฺส เคเห นิพฺพตฺติ, ตโต จุตา อนุราธปุเร อิสฺสรเคเห นิพฺพตฺติ, ตโต จุตา ตสฺเสว ทกฺขิณาย ทิสาย เภกฺกนฺตคาเม ๑- สุมนสฺส นาม กุฏุมฺพิกสฺส เคเห ธีตา นาเมน สุมนา นาม หุตฺวา นิพฺพตฺติ. อถสฺสา ปิตา, ตสฺมึ คาเม @เชิงอรรถ: ๑. สี. ม. ยุ. โภกฺกนฺตคาเม.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓.
ฉฑฺฑิเต, ทีฆวาปีรฏฺ คนฺตฺวา มหามุนิคาเม นาม วสิ. ตตฺถ นํ ทุฏฺคามณีรญฺโ อมจฺโจ ลกุณฺฏกอติมฺพโร นาม เกนจิเทว กรณีเยน คโต ทิสฺวา มหนฺตํ มงฺคลํ กตฺวา ตํ อาทาย มหาปุณฺณคามํ คโต. อถ นํ โกฏิปพฺพตมหาวิหารวาสี มหาอตุลตฺเถโร ๑- นาม ตตฺถ ปิณฺฑาย จรนฺโต ตสฺสา เคหทฺวาเร ิโต ทิสฺวา ภิกฺขูหิ สทฺธึ กเถสิ "อาวุโส สูกรโปติกา นาม ลกุณฺฏกอติมฺพรมหามตฺตสฺส ภริยาภาวํ ปตฺตา, อโห อจฺฉริยนฺติ. สา ตํ กถํ สุตฺวา อตีตภเว อุคฺฆาเฏตฺวา ชาติสฺสรญฺาณํ ปฏิลภิ. ตํขณํเยว อุปฺปนฺนสํเวคา สามิกํ ยาจิตฺวา มหนฺเตน อิสฺสริเยน ปญฺจพลกตฺเถรีนํ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา ติสฺสมหาวิหาเร มหาสติปฏฺานสุตฺตกถํ สุตฺวา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ, ปจฺฉา ทมิฬมทฺทเน กเต, มาตาปิตูนํ วสนฏฺานํ เภกฺกนฺตคามเมว คนฺตฺวา ตตฺถ วสนฺตี กลฺลกมหาวิหาเร อาสีวิสูปมสุตฺตํ สุตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. สา ปรินิพฺพานทิวเส ภิกฺขุนีหิ ปุจฺฉิตา ภิกฺขุนีสงฺฆสฺส สพฺพํ อิมํ ปวตฺตึ นิรนฺตรํ กเถตฺวา สนฺนิปติตสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มชฺเฌ มณฺฑลารามวาสินา ธมฺมปทภาณกมหาติสฺสตฺเถเรน สทฺธึ สํสนฺเทตฺวา "อหํ ปุพฺเพ มนุสฺสโยนิโต จุตา กุกฺกุฏี หุตฺวา ตตฺถ เสนสฺส สนฺติกา สีสจฺเฉทํ ปตฺวา ราชคเห นิพฺพตฺตา ปริพฺพาชิกาสุ ปพฺพชิตฺวา ปมชฺฌานภูมิยํ นิพฺพตฺตา ตโต จุตา เสฏฺิกุเล นิพฺพตฺตา นจิรสฺเสว จวิตฺวา สูกรโยนึ คนฺตฺวา ตโต จุตา สุวณฺณภูมึ ตโต พาราณสึ ตโต สุปฺปารกปฏฺฏนํ @เชิงอรรถ: ๑. ม. มหาอนุรุทฺธตฺเถโร.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔.
ตโต คาวิรปฏฺฏนํ ตโต อนุราธปุรํ ตโต เภกฺกนฺตคามนฺติ เอวํ สมวิสเม เตรส ๑- อตฺตภาเว ปตฺวา อิทานิ อุกฺกฏฺเ ชาตา, สพฺเพปิ อปฺปมาเทน สมฺปาเทถาติ วตฺวา จตสฺโส ปริสา สํเวเชตฺวา ปรินิพฺพายีติ. สูกรโปติกาวตฺถุ. --------- ๓. วิพฺภนฺตกวตฺถุ. (๒๔๒) "โย นิพฺพนฏฺโติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เอกํ วิพฺภนฺตกํ อารพฺภ กเถสิ. เอโก ๒- กิร มหากสฺสปตฺเถรสฺส สทฺธิวิหาริโก หุตฺวา จตฺตาริ ฌานานิ อุปฺปาเทตฺวาปิ อตฺตโน มาตุลสฺส สุวณฺณการสฺส เคเห วิสภาครูปารมฺมณํ ทิสฺวา ตตฺถ ปฏิพทฺธจิตฺโต วิพภมิ. อถ นํ มนุสฺสา อลสภาเวน กมฺมํ กาตุํ อนิจฺฉนฺตํ เคหา นีหรึสุ. โส ปาปมิตฺตสํสคฺเคน โจรกมฺเมน ชีวิตํ กปฺเปนฺโต วิจริ. อถ นํ เอกทิวสํ คเหตฺวา ปจฺฉาพาหุํ คาฬฺหพนฺธนํ พนฺธิตฺวา จตุกฺเก จตุกฺเก กสาหิ ตาเลนฺตา อาฆาตํ ๓- นยึสุ. เถโร ปิณฺฑาย จริตุํ ปวิสนฺโต ตํ ทกฺขิณทฺวาเรน นีหริยมานํ ทิสฺวา พนฺธนํ สิถิลํ กาเรตฺวา "ปุพฺเพ ตยา ปริจิตํ กมฺมฏฺานํ ปุน อาวชฺเชหีติ @เชิงอรรถ: ๑. ทฺวาทเสว. ๒. ยุ. เอโส. ๓. อาฆาตนนฺติ ยุตฺตตรํ.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕.
อาห. โส เตน โอวาเทน สตุปฺปาทํ ลภิตฺวา ปุน จตุตฺถชฺฌานํ นิพฺพตฺเตสิ. อถ นํ อาฆาตนํ เนตฺวา "ฆาเตสฺสามาติ สูเล อุตฺตาเสสุํ. โส น ภายติ น สนฺตสติ. อถสฺส ตสฺมึ ตสฺมึ ทิสาภาเค ิตา มนุสฺสา อสิสตฺติโตมราทีนิ อาวุธานิ อุกฺขิปิตฺวาปิ ตํ อสนฺตสนฺตเมว ทิสฺวา "ปสฺสถ โภนฺโต อิมํ ปุริสํ, อเนกสตานํปิ อาวุธหตฺถานํ ปุริสานํ มชฺเฌ เนวจฺฉมฺภติ น เวธติ, อโห อจฺฉริยนฺติ อจฺฉริยพฺภูตชาตา มหานาทํ นทิตฺวา รญฺโ ตํ ปวตฺตึ อาโรเจสุํ. ราชา ตํ การณํ สุตฺวา "วิสฺสชฺเชถ นนฺติ วตฺวา ๑- สตฺถุ สนฺติกํปิ คนฺตฺวา ตมตฺถํ อาโรเจสิ. ๒- สตฺถา โอภาสํ ผริตฺวา ตสฺส ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห. "โย นิพฺพนฏฺโ วนาธิมุตฺโต วนมุตฺโต วนเมว ธาวติ, ตํ ปุคฺคลเมว ปสฺสถ: มุตฺโต พนฺธนเมว ธาวตีติ. ตสฺสตฺโถ: "โย ปุคฺคโล คิหิภาเว อาลยสงฺขาตํ วนฏฺ ฉฑฺเฑตฺวา ปพฺพชิตตาย นิพฺพนฏฺโ วิหารสงฺขาเต ตโปวเน อธิมุตฺโต ฆราวาสพนฺธนสงฺขาตา ตณฺหาวนา มุตฺโต หุตฺวา ปุน ตํ ฆราวาสพนฺธนํ ตณฺหาวนเมว ธาวติ, เอวนฺตํ ปุคฺคลํ ปสฺสถ; เอโส ฆราวาสพนฺธนโต มุตฺโต ปุน ฆราวาสพนฺธนเมว ธาวตีติ. @เชิงอรรถ: ๑. สี. ม. ยุ. อาห. ๒. สี. ม. ยุ. อาโรจยึสุ.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖.
อิมํ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา โส ราชปุริสานมนฺตเร สูลคฺเค นิสินฺโนว อุทยพฺพยํ ปฏฺเปตฺวา ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา สงฺขาเร สมฺมสนฺโต โสตาปตฺติผลํ ปตฺวา สฺมาปตฺติสุขํ อนุภวนฺโต เวหาสํ อุปฺปติตฺวา อากาเสเนว สตฺถุ สนฺติกํ อาคนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ปพฺพชิตฺวา สราชิกาย ปริสาย มชฺเฌเยว อรหตฺตํ ปาปุณีติ. วิพฺภนฺตกวตฺถุ. --------- ๔. พนฺธนาคารวตฺถุ. (๒๔๓) "น ตํ ทฬฺหนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต พนฺธนาคารํ อารพฺภ กเถสิ. เอกสฺมึ กิร กาเล พหู สนฺธิจฺเฉทกปนฺถฆาตกมนุสฺสฆาตเก โจเร อาเนตฺวา โกสลรญฺโ ทสฺเสสุํ. เต ราชา อนฺทุพนฺธน- รชฺชุพนฺธนสงฺขลิกพนฺธเนหิ พนฺธาเปสิ. ตึสมตฺตาปิ โข ชานปทา ภิกฺขู สตฺถารํ ทฏฺุกามา อาคนฺตฺวา ทิสฺวา วนฺทิตฺวา ปุนทิวเส สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย จรนฺตา พนฺธนาคารํ คนฺตฺวา เต โจเร ทิสฺวา ปิณฺฑปาตปฺปฏิกฺกนฺตา สายณฺหสมเย ตถาคตํ อุปสงฺกมิตฺวา "ภนฺเต อชฺช อมฺเหหิ ปิณฺฑาย จรนฺเตหิ พนฺธนาคาเร พหู โจรา อนฺทุพนฺธนาทีหิ พทฺธา มหาทุกฺขํ อนุภวนฺตา ทิฏฺา, เต ตานิ พนฺธนานิ ฉินฺทิตฺวา ปลายิตุํ น สกฺโกนฺติ; อตฺถิ นุ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗.
โข ภนฺเต เตหิ พนฺธเนหิ ถิรตรํ อญฺ พนฺธนํ นามาติ ปุจฺฉึสุ. สตฺถา "ภิกฺขเว กึพนฺธนานิ นาเมตานิ: ยํ ปเนตํ ธนธญฺปุตฺต- ทาราทีสุ ตณฺหาสงฺขาตํ กิเลสพนฺธนํ, เอตํ เอเตหิ สตคุเณน สหสฺสคุเณน สตสหสฺสคุเณน ถิรตรํ, เอวํ มหนฺตํปิ ปเนตํ ทุจฺฉินฺทิยํ พนฺธนํ โปราณกปณฺฑิตา ฉินฺทิตฺวา หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา ปพฺพชึสูติ วตฺวา อตีตํ อาหริ: "อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต, โพธิสตฺโต เอกสฺมึ ทุคฺคตคหปติกุเล นิพฺพตฺติ. ตสฺส วยปฺปตฺตสฺส ปิตา กาลมกาสิ. โส ภตึ กตฺวา มาตรํ โปเสสิ. อถสฺส มาตา อนิจฺฉมานสฺเสว เอกํ กุลธีตรํ เคเห กตฺวา อปรภาเค กาลมกาสิ. ภริยายปิสฺส กุจฺฉิยํ คพฺโภ ปติฏฺหิ. โส คพฺภสฺส ปติฏฺิตภาวํ อชานนฺโตว "ภทฺเท ตฺวํ ภตึ กตฺวา ชีว, อหํ ปพฺพชิสฺสามีติ อาห. "สามิ นนุ คพฺโภ เม ปติฏฺิโต, มยิ วิชาตาย, ทารกํ ทิสฺวา ปพฺพชิสฺสสีติ อาห. โส "สาธูติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตสฺสา วิชาตกาเล "ภทฺเท ตฺวํ โสตฺถินา วิชาตา, อิทานาหํ ปพฺพชิสฺสามีติ อาปุจฺฉิ. อถ นํ สา "ปุตฺตกสฺส เต ตาว ถนปานโต อปคมนกาลํ อาคเมหีติ วตฺวา ปุน คพฺภํ คณฺหิ. โส จินฺเตสิ "อิมํ สมฺปฏิจฺฉาเปตฺวา คนฺตุํ น สกฺกา, อิมิสฺสา อนาจิกฺขิตฺวาว ปลายิตฺวา ปพฺพชิสฺสามีติ. โส ตสฺสา อนาจิกฺขิตฺวาว รตฺติภาเค อุฏฺาย ปลายิ. อถ นํ นครคุตฺติกา อคฺคเหสุํ. โส "อหํ สามิ มาตุโปสโก นาม, วิสฺสชฺเชถ มนฺติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘.
อตฺตานํ วิสฺสชฺเชตฺวา เอกสฺมึ าเน วสิตฺวา หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อภิญฺา จ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา ฌานกีฬาย กีฬนฺโต วิหาสิ. โส ตตฺถ วสนฺโตเยว "เอวรูปํปิ นาม เม ทุจฺฉินฺทิยํ ปุตฺตทารพนฺธนํ กิเลสพนฺธนํ ฉินฺนนฺติ อุทานํ อุทาเนสิ. สตฺถา อิมํ อตีตํ อาหริตฺวา เตน อุทานิตํ อุทานํ ปกาเสนฺโต. อิมา คาถา อภาสิ. "น ตํ ทฬฺหํ พนฺธนมาหุ ธีรา, ยทายสํ ทารุชปพฺพชญฺจ. สารตฺตรตฺตา มณิกุณฺฑเลสุ ปุตฺเตสุ ทาเรสุ จ ยา อเปกฺขา, เอตํ ทฬฺหํ พนฺธนมาหุ ธีรา โอหารินํ สิถิลทุปฺปมุญฺจํ. เอตํปิ เฉตฺวาน ปริพฺพชนฺติ อนเปกฺขิโน กามสุขํ ปหายาติ. ตตฺถ "ธีราติ: พุทฺธาทโย ปณฺฑิตปุริสา อยสงฺขลิกสงฺขาตํ อยสา นิพฺพตฺตํ อายสํ อนฺทุพนฺธนสงฺขาตํ ทารุชํ ปพฺพชติเณหิ วา อญฺเหิ วา วากาทีหิ รชฺชุํ กตฺวา กตํ รชฺชุพนฺธนํ [ตํ] อสิอาทีหิ ฉินฺทิตุํ สกฺกุเณยฺยภาเวน `ถิรนฺติ น วทนฺตีติ อตฺโถ.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙.
สารตฺตรตฺตาติ: สารตฺตา หุตฺวา รตฺตา. พหลราครตฺตาติ อตฺโถ. มณิกุณฺฑเลสูติ: มณีสุ จ กุณฺฑเลสุ จ, มณิจิตฺเตสุ วา กุณฺฑเลสุ. เอตํ ทฬฺหนฺติ: เย มณิกุณฺฑเลสุ สารตฺตรตฺตา, เตสํเยว โส ๑- ราโค, ยา จ ปุตฺตทาเรสุ อเปกฺขา ตณฺหา, เอตํ กิเลสมยํ พนฺธนํ ปณฺฑิตปุริสา ทฬฺหนฺติ วทนฺติ. โอหารินนฺติ: อากฑฺฒิตฺวา จตูสุ อปาเยสุ ปาตนโต อวหรติ เหฏฺา หรตีติ โอหารินํ. สิถิลนฺติ: พนฺธนฏฺาเน ฉวิจมฺมมํสานิ น ฉินฺทติ โลหิตํ น นีหรติ พนฺธนภาวํปิ อชานาเปตฺวา ถลปถชลปถาทีสุ กมฺมานิ กาตุํ เทตีติ สิถิลํ. ทุปฺปมุญฺจนฺติ: โลภวเสน หิ เอกวารํปิ อุปฺปนฺนํ กิเลสพนฺธนํ พนฺธนฏฺานโต กจฺฉโป วิย ทุมฺโมจิยํ โหตีติ ทุปฺปมุญฺจํ. เอตํปิ เฉตฺวานาติ: เอตํ เอวํ ทฬฺหํปิ กิเลสพนฺธนํ าณขคฺเคน ฉินฺทิตฺวา อนเปกฺขิโน หุตฺวา กามสุขํ ปหาย ปริพฺพชนฺติ ปกฺกมนฺติ, ปพฺพชนฺตีติ อตฺโถ. เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ. พนฺธนาคารวตฺถุ. ---------- @เชิงอรรถ: ๑. "โยติ ปเทน ภวิตพฺพํ.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐.
๕. เขมาวตฺถุ. (๒๔๔) "เย ราครตฺตาติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เขมนฺนาม รญฺโ พิมฺพิสารสฺส อคฺคมเหสึ อารพฺภ กเถสิ. สา กิร ปทุมุตฺตรปาทมูเล ปตฺถิตปฺปตฺถนา อติวิย อภิรูปา ปาสาทิกา อโหสิ. "สตฺถา กิร รูปสฺส โทสํ กเถตีติ สุตฺวา ปน สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตุํ น อิจฺฉิ. ราชา ตสฺสา รูปมทมตฺตภาวํ ตฺวา เวฬุวนวณฺณปฺปฏิสํยุตฺตานิ คีตานิ กาเรตฺวา นฏาทีนํ ทาเปสิ. เตสํ ตานิ คายนฺตานํ สุตฺวา ตสฺสา เวฬุวนํ อทิฏฺปุพฺพํ วิย อสฺสุตปุพฺพํ วิย จ อโหสิ. สา "กตรํ อุยฺยานํ สนฺธาย คายถาติ ปุจฺฉิตฺวา, "เทวิ ตุมฺหากํ เวฬุวนุยฺยานเมวาติ วุตฺเต, อุยฺยานํ คนฺตุกามา อโหสิ. สตฺถา ตสฺสา อาคมนํ ตฺวา ปริสมชฺเฌ นิสีทิตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโตว ตาลวณฺฏํ อาทาย อตฺตโน ปสฺเส ตฺวา วีชมานํ อภิรูปํ อิตฺถึ นิมฺมินิ. เขมาปิ เทวี ปวิสมานาว ตํ อิตฺถึ ทิสฺวา "สมฺมาสมฺพุทฺโธ รูปสฺส โทสํ กเถตีติ วทนฺติ, อยญฺจสฺส สนฺติเก อิตฺถี วีชมานา ิตา, อหํ อิมิสฺสา กลภาคํปิ น อุเปมิ, น มยา อีทิสํ อิตฺถีรูปํ ทิฏฺปุพฺพํ, สตฺถารํ อภูเตน อพฺภาจิกฺขนฺติ มญฺเติ จินฺเตตฺวา ตถาคตสฺส กถาสทฺทํปิ อนิสาเมตฺวา ตเมว อิตฺถึ โอโลกยมานา อฏฺาสิ. สตฺถา ตสฺสา ตสฺมึ รูเป อุปฺปนฺนพหุมานตํ ตฺวา ตํ รูปํ ปมวยาทิวเสน ทสฺเสนฺโต เหฏฺา วุตฺตนเยเนว ปริโยสาเน อฏฺิมตฺตาวสานํ กตฺวา ทสฺเสสิ. เขมา ตํ ทิสฺวา "เอวรูปํปิ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑.
นาม ตํ รูปํ มุหุตฺเตเนว ขยวยํ ปตฺตํ, นตฺถิ วต อิมสฺมึ รูเป สาโรติ จินฺเตสิ. สตฺถา ตสฺสา จิตฺตวารํ โอโลเกตฺวา "เขเม ตฺวํ `อิมสฺมึ รูเป สาโร อตฺถีติ จินฺเตสิ ปสฺสทานิสฺส นิสฺสารภาวนฺติ วตฺวา อิมํ คาถมาห "อาตุรํ อสุจึ ปูตึ ปสฺส เขเม สมุสฺสยํ อุคฺฆรนฺตํ ปคฺฆรนฺตํ พาลานํ อภิปตฺถิตนฺติ. สา คาถาปริโยสาเน โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ. อถ นํ สตฺถา "เขเม อิเม สตฺตา ราครตฺตา โทสทุฏฺา โมหมูฬฺหา อตฺตโน ตณฺหาโสตํ สมติกฺกมิตุํ น สกฺโกนฺติ ตตฺเถว ลคฺคนฺตีติ วตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห "เย ราครตฺตานุปตนฺติ โสตํ สยํ กตํ มกฺกฏโกว ชาลํ. เอตมฺปิ เฉตฺวาน วชนฺติ ธีรา อนเปกฺขิโน สพฺพทุกฺขํ ปหายาติ. ตตฺถ "มกฺกฏโกว ชาลนฺติ: ยถา นาม มกฺกฏโก สุตฺตชาลํ กตฺวา มชฺฌฏฺาเน นาภิมณฺฑเล นิปนฺโน ปริยนฺเต ปติตํ ปฏงฺคํ วา มกฺขิกํ วา เวเคน คนฺตฺวา วิชฺฌิตฺวา ตสฺส รสํ ปิวิตฺวา ปุนาคนฺตฺวา ตสฺมึเยว าเน นิปชฺชติ; เอวเมว เย สตฺตา ราครตฺตา โทสทุฏฺา โมหมูฬฺหา, สยํ กตํ ตณฺหาโสตํ อนุปตนฺติ เต ตํ สมติกฺกมิตุํ น สกฺโกนฺติ; เอวํ ทุรติกฺกมํ.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๒.
เอตมฺปิ เฉตฺวาน วชนฺติ ธีราติ: ปณฺฑิตา เอตํ พนฺธนํ ฉินฺทิตฺวา อนเปกฺขิโน นิราลยา หุตฺวา อรหตฺตมคฺเคน สพฺพทุกฺขํ ปหาย วชนฺติ คจฺฉนฺตีติ อตฺโถ. เทสนาวสาเน เขมา อรหตฺเต ปติฏฺหิ. มหาชนสฺสาปิ สาตฺถิกา เทสนา อโหสิ. สตฺถา ราชานํ อาห "มหาราช เขมาย ปพฺพชิตุํ วา ปรินิพฺพายิตุํ วา วฏฺฏตีติ. "ภนฺเต ปพฺพาเชถ นํ, อลํ ปรินิพฺพาเนนาติ. สา ปพฺพชิตฺวา อคฺคสาวิกา อโหสีติ. เขมาวตฺถุ. -------- ๖. อุคฺคเสนเสฏฺิปุตฺตวตฺถุ. (๒๔๕) "มุญฺจ ปุเรติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต อุคฺคเสนํ อารพฺภ กเถสิ. ปญฺจสตา กิร นาฏกา สํวจฺฉเร วา ฉมฺมาเส วา สมฺปตฺเต, ราชคหํ คนฺตฺวา รญฺโ สตฺตาหํ สมชฺชํ กตฺวา พหุํ หิรญฺสุวณฺณํ ลภนฺติ, อนฺตรนฺตเร อุกฺเขปทายานํ ปริยนฺโต นตฺถิ. มหาชโน มญฺจาทีสุ ๑- ตฺวา สมชฺชํ โอโลเกสิ. อเถกา ลงฺฆธีตา วํสํ อภิรุยฺห ตสฺส อุปริ ปริวตฺติตฺวา ตสฺส ปริยนฺเต อากาเส @เชิงอรรถ: ๑. สี. ม. ยุ. มญฺจาติมญฺจาทีสุ.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๓.
จงฺกมมานา นจฺจติ เจว คายติ จ. ตสฺมึ สมเย อุคฺคเสโน นาม เสฏฺิปุตฺโต สหายเกน สทฺธึ มญฺจาติมญฺเจ ิโต ตํ โอโลเกตฺวา ตสฺสา หตฺถปาทวิกฺเขปาทีสุ อุปฺปนฺนสิเนโห เคหํ คนฺตฺวา "ตํ ลภนฺโต ชีวิสฺสามิ, อลภนฺตสฺส เม, อิเธว มรณนฺติ อาหารุปจฺเฉทํ กตฺวา มญฺจเก นิปชฺชิ; มาตาปิตูหิ "ตาต กินฺเต รุชฺชตีติ ปุจฺฉิโตปิ "ตํ เม นฏธีตรํ ลภนฺตสฺส, ชีวิตํ อตฺถิ, อลภนฺตสฺส เม, อิเธว มรณนฺติ วตฺวา, "ตาต มา เอวํ กริ, อญฺ เต อมฺหากํ กุลสฺส จ โภคานญฺจ อนุรูปํ กุมาริกํ อาเนสฺสามาติ วุตฺเตปิ, ตเถว วตฺวา นิปชฺชิ. อถสฺส ปิตา พหุํ ยาจิตฺวาปิ ตํ สญฺาเปตุํ อสกฺโกนฺโต นฏกสฺส สหายกํ ปกฺโกสาเปตฺวา กหาปณสหสฺสํ ทตฺวา "อิเม กหาปเณ คเหตฺวา อตฺตโน ธีตรํ มยฺหํ ปุตฺตสฺส เทตูติ ปหิณิ. โส "นาหํ กหาปเณ คเหตฺวา เทมิ; สเจ ปน โส อิมํ อลภิตฺวา ชีวิตุํ น สกฺโกติ, เตนหิ อมฺเหหิ สทฺธึเยว วิจรตุ, ทสฺสามิสฺส ธีตรนฺติ. มาตาปิตโร ปุตฺตสฺส ตมตฺถํ อาโรเจสุํ. โส "อหํ เตหิ สทฺธึ วิจริสฺสามีติ วตฺวา ยาจนฺตานํปิ เตสํ กถํ อนาทยิตฺวา นิกฺขมิตฺวา นฏกสฺส สนฺติกํ อคมาสิ. โส ตสฺส ธีตรํ ทตฺวา เตน สทฺธึเยว คามนิคมราชธานีสุ สิปฺปํ ทสฺเสนฺโต วิจริ. สาปิ เตน สทฺธึ สํวาสมนฺวาย นจิรสฺเสว ปุตฺตํ ลภิตฺวา ตํ กีฬาปยมานา "สกฏโคปกสฺส ปุตฺต ภณฺฑหารกสฺส ปุตฺต กิญฺจิ อชานนกสฺส ปุตฺตาติ วทติ. โสปิ เนสํ สกฏปริวตฺตกํ กตฺวา ิตฏฺาเน โคณานํ ติณํ อาหรติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๔.
สิปฺปทสฺสนฏฺาเน ลทฺธภณฺฑกํ อุกฺขิปิตฺวา หรติ, ตเทว กิร สนฺธาย สา อิตฺถี ปุตฺตํ กีฬาปยมานา ตเถว วทติ. โส อตฺตานํ อารพฺภ ตสฺสา คายนภาวํ ตฺวา ปุจฺฉิ "มํ สนฺธาย กเถสีติ. "อาม ตํ สนฺธายาติ. "เอวํ สนฺเต อหํ ปลายิสฺสามีติ. สา "กึ ปน มยฺหํ ตยา ปลายิเตน วา อาคเตน วาติ ปุนปฺปุนํ ตเทว ๑- ตีตํ คายติ. สา กิร อตฺตโน รูปสมฺปตฺติญฺเจว ธนลาภญฺจ นิสฺสาย ตํ กิสฺมิญฺจิ น มญฺติ. โส "กึ นุ โข นิสฺสาย อิมิสฺสา อยํ มาโนติ จินฺเตนฺโต "สิปฺปํ นิสฺสายาติ ตฺวา "โหตุ, สิปฺปํ คณฺหิสฺสามีติ สสฺสุรํ อุปสงฺกมิตฺวา ตสฺส ชานนสิปฺปํ อุคฺคณฺหิตฺวา คามนิคมาทีสุ สิปฺปํ ทสฺเสนฺโต อนุปุพฺเพน ราชคหํ อาคนฺตฺวา "อิโต สตฺตเม ทิวเส อุคฺคเสโน เสฏฺิปุตฺโต นครวาสีนํ สิปฺปํ ทสฺเสสฺสตีติ อาโรจาเปสิ. นครวาสิโน มญฺจาติ- มญฺจาทโย พนฺธาเปตฺวา สตฺตเม ทิวเส สนฺนิปตึสุ. โสปิ สฏฺิหตฺถํ วํสํ อภิรุยฺห ตสฺส มตฺถเก อฏฺาสิ. ตํทิวสํ สตฺถา ปจฺจูสกาเล โลกํ โวโลเกนฺโต ตํ อตฺตโน าณชาลสฺส อนฺโต ปวิฏฺ ทิสฺวา "กึ นุ โข ภวิสฺสตีติ อาวชฺชนฺโต "เสฺว เสฏฺิปุตฺโต `สิปฺปํ ทสฺเสสฺสามีติ วํสมตฺถเก สฺสติ, ตสฺส ทสฺสนตฺถํ มหาชโน สนฺนิปติสฺสติ, ตตฺถ อหํ จตุปฺปทิกํ คาถํ เทสิสฺสามิ; ตํ สุตฺวา จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย ภวิสฺสติ, อุคฺคเสโนปิ อรหตฺเต ปติฏฺหิสฺสตีติ @เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. ตเถว.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๕.
อญฺาสิ. โส ปุนทิวเส กาลํ สลฺลกฺเขตฺวา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต ราชคหํ ปิณฺฑาย ปาวิสิ. อุคฺคเสโนปิ, สตฺถริ อนฺโตนครํ อปฺปวิฏฺเเยว, อุนฺนาทนตฺถาย มหาชนสฺส องฺคุลีสญฺ ทตฺวา วํสมตฺถเก ปติฏฺาย อากาเสเยว สตฺต วาเร ปริวตฺติตฺวา โอรุยฺห วํสมตฺถเก อฏฺาสิ. ตสฺมึ ขเณ สตฺถา นครํ ปวิสนฺโต, ยถา ตํ ปริสา น โอโลเกสิ, เอวํ กตฺวา อตฺตานเมว โอโลกาเปสิ. อุคฺคเสโน ปริสํ โอโลเกตฺวา "น มํ ปริสา โอโลเกตีติ โทมนสฺสปฺปตฺโต "อิทํ มยา สํวจฺฉเร กตฺตพฺพํ สิปฺปํ, สตฺถริ จ นครํ ปวิสนฺเต, ปริสา มํ อโนโลเกตฺวา สตฺถารเมว โอโลเกติ; โมฆํ วต เม สิปฺปทสฺสนํ ชาตนฺติ จินฺเตสิ. สตฺถา ตสฺส จิตฺตํ ตฺวา มหาโมคฺคลฺลานํ อามนฺเตตฺวา "คจฺฉ โมคฺคลฺลาน เสฏฺิปุตฺตํ วเทหิ `สิปฺปํ กิร ทสฺเสตูติ อาห. เถโร คนฺตฺวา วํสสฺส เหฏฺา ิโตว เสฏฺิปุตฺตํ อามนฺเตตฺวา อิมํ คาถมาห "อิงฺฆ ปสฺส นฏปุตฺต อุคฺคเสน มหพฺพล กโรหิ ราคํ ปริสาย หาสยสฺสุ มหาชนนฺติ. โส เถรสฺส กถํ สุตฺวา ตุฏฺมานโส หุตฺวา "สตฺถา ๑- มม สิปฺปํ ปสฺสิตุกาโมติ วํสมตฺถเก ิตโกว อิมํ คาถมาห "อิงฺฆ ปสฺส มหาปญฺ โมคฺคลฺลาน มหิทฺธิก กโรมิ ราคํ ปริสาย หาสยามิ มหาชนนฺติ. เอวญฺจ ปน วตฺวา วํสมตฺถกโต เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา @เชิงอรรถ: ๑. สี. ม. ยุ. เอตฺถนฺตเร "มญฺเติ อตฺถิ.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๖.
อากาเส จุทฺทสกฺขตฺตุํ ปริวตฺติตฺวา โอรุยฺห วํสมตฺถเก อฏฺาสิ. อถ นํ สตฺถา "อุคฺคเสน ปณฺฑิเตน นาม อตีตานาคตปฺปจฺจุปฺปนฺเนสุ ขนฺเธสุ อาลยํ นิกนฺตึ ปหาย ชาติอาทีหิ มุจฺจิตุํ วฏฺฏตีติ วตฺวา อิมํ คาถมาห "มุญฺจ ปุเร มุญฺจ ปจฺฉโต มชฺเฌ มุญฺจ ภวสฺส ปารคู สพฺพตฺถ วิมุตฺตมานโส น ปุน ชาติชรํ อุเปหิสีติ. ตตฺถ "มุญฺจ ปุเรติ: อตีเตสุ ขนฺเธสุ อาลยํ นิกนฺตึ อชฺโฌสานํ ปตฺถนํ ปริยุฏฺานํ คาหํ ปรามาสํ ตณฺหํ มุญฺจ. ปจฺฉโตติ: อนาคเตสุปิ ขนฺเธสุ อาลยาทีนิ มุญฺจ. มชฺเฌติ: ปจฺจุปฺปนฺเนสุปิ ตานิ มุญฺจ. ภวสฺส ปารคูติ: เอวํ สนฺเต, ติวิธสฺสาปิ ภวสฺส อภิญฺา- ปริญฺาปหานภาวนาสจฺฉิกิริยาวเสน ปารคู ปารคโต หุตฺวา ขนฺธธาตุอายตนาทิเภเท สพฺพสงฺขเต วิมุตฺตมานโส วิหรนฺโต ปุน ชาติชรามรณานิ น อุปคจฺฉสีติ ๑- อตฺโถ. เทสนาวสาเน จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิ. เสฏฺิปุตฺโตปิ วํสมตฺถเก ิตโกว สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปตฺวา วํสโต โอรุยฺห สตฺถุ สนฺติกํ อาคนฺตฺวา ปญฺจปฺปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา สตฺถารํ ปพฺพชฺชํ ยาจิ. อถ นํ สตฺถา @เชิงอรรถ: ๑. น อุปคจฺฉิสฺสสีติ ยุตฺตตรํ. . ว.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๗.
ทกฺขิณหตฺถํ ปสาเรตฺวา "เอหิ ภิกฺขูติ อาห. โส ตาวเทว อฏฺปริกฺขารธโร สฏฺิวสฺสตฺเถโร วิย อโหสิ. อถ นํ ภิกฺขู "อาวุโส อุคฺคเสน สฏฺิหตฺถสฺส เต วํสสฺส มตฺถกโต โอตรนฺตสฺส ภยํ นาม นาโหสีติ ปุจฺฉิตฺวา, "นตฺถิ เม อาวุโส ภยนฺติ วุตฺเต, สตฺถุ อาโรเจสุํ "ภนฺเต อุคฺคเสโน `น ภายามีติ วทติ, อภูตํ วตฺวา อญฺ พฺยากโรตีติ. สตฺถา "น ภิกฺขเว มม ปุตฺเตน อุคฺคเสเนน สทิสา ฉินฺนสํโยชนา ภิกฺขู ภายนฺติ น สนฺตสนฺตีติ วตฺวา พฺราหฺมณวคฺเค อิมํ คาถมาห "สพฺพสํโยชนํ เฉตฺวา โย เว น ปริตสฺสติ, สงฺคาติคํ วิสํยุตฺตํ ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณนฺติ. เทสนาวสาเน พหูนํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิ. ปุเนกทิวสํ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺาเปสุํ "กึ นุ โข อาวุโส เอวํ อรหตฺตุปนิสฺสยสมฺปนฺนสฺส ภิกฺขุโน นฏธีตรํ นิสฺสาย นเฏหิ สทฺธึ วิจรณการณํ, กึ อรหตฺตสฺส อุปนิสฺสยการณนฺติ. สตฺถา อาคนฺตฺวา "กาย นุตฺถ ภิกฺขเว เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนาติ ปุจฺฉิตฺวา, `อิมาย นามาติ วุตฺเต, "ภิกฺขเว อุภยมฺเปตํ อิมินาเอว กตนฺติ วตฺวา ตมตฺถํ ปกาเสตุํ อตีตํ อาหริ: "อตีเต กิร กสฺสปทสพลสฺส สุวณฺณเจติเย กริยมาเน, พาราณสีวาสิโน กุลปุตฺตา ปหูตํ ขาทนียํ โภชนียํ ยานเกสุ อาโรเปตฺวา "หตฺถกมฺมํ กริสฺสามาติ เจติยฏฺานํ คจฺฉนฺตา อนฺตรามคฺเค เอกํ เถรํ ปิณฺฑาย ปวิสนฺตํ ปสฺสึสุ. อเถกา--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๘.
กุลธีตา เถรํ โอโลเกตฺวา สามิกํ อาห "สามิ อยฺโย โน ปิณฺฑาย ปวิสติ, ยานเก จ โน ปหูตํ ขาทนียํ โภชนียํ, ปตฺตมสฺส อาหร, ภิกฺขํ ทสฺสามาติ. โส ปตฺตํ อาหริ. ตํ ขาทนียโภชนียสฺส ปูเรตฺวา เถรสฺส หตฺเถ ปติฏฺาเปตฺวา อุโภปิ ปตฺถนํ กรึสุ "ภนฺเต ตุมฺเหหิ ทิฏฺธมฺมสฺเสว ภาคิโน ภเวยฺยามาติ. โสปิ เถโร ขีณาสโว; ตสฺมา โอโลเกนฺโต เตสํ ปตฺถนาย สมิชฺฌนภาวํ ตฺวา สิตํ อกาสิ. ตํ ทิสฺวา สา อิตฺถี สามิกํ อาห "สามิ อมฺหากํ อยฺโย สิตํ กโรติ, เอโส นฏทารโก ภวิสฺสตีติ. สามิโกปิสฺสา "เอวํ ภวิสฺสติ ภทฺเทติ วตฺวา ปกฺกามิ. อิทํ เตสํ ปุพฺพกมฺมํ. เต ตตฺถ ยาวตายุกํ ตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา ตโต จวิตฺวา, สา อิตฺถี นฏเคเห นิพฺพตฺติ, ปุริโส เสฏฺิเคเห. โส "เอวํ ภทฺเท ภวิสฺสตีติ ตสฺสา ปฏิวจนสฺส ทินฺนตฺตา นเฏหิ สทฺธึ วิจริ, ขีณาสวตฺเถรสฺส ทินฺนปิณฺฑปาตํ นิสฺสาย อรหตฺตํ ปาปุณิ. สาปิ นฏธีตา "ยา เม สามิกสฺส คติ, มยฺหํปิ สา เอว คตีติ ภิกฺขุนีนํ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา อรหตฺเต ปติฏฺหีติ. อุคฺคเสนเสฏฺิปุตฺตวตฺถุ. ------------------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๙.
๗. จูฬธนุคฺคหปณฺฑิตวตฺถุ. (๒๔๖) "วิตกฺกมถิตสฺสาติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ ทหรภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ. เอโก กิร ทหรภิกฺขุ สลากคฺเค อตฺตโน สลากํ ๑- คเหตฺวา สลากยาคุํ อาทาย อาสนสาลํ คนฺตฺวา ปิวติ. ตตฺถ อุทกํ อลภิตฺวา อุทกตฺถาย เอกํ ฆรํ อคมาสิ. ตตฺร ตํ เอกา กุมาริกา ทิสฺวาว อุปฺปนฺนสิเนหา "ภนฺเต ปุนปิ ปานีเยน อตฺเถ สติ, อิเธว อาคจฺเฉยฺยาถาติ อาห. โส ตโต ปฏฺาย ยทา ปานียํ น ลภติ, ตทา ตตฺเถว คจฺฉติ. สาปิสฺส ปตฺตํ คเหตฺวา ปานียํ เทติ. เอวํ คจฺฉนฺเต กาเล, ยาคุํปิ ทตฺวา ปุเนกทิวสํ ตตฺเถว นิสีทาเปตฺวา ภตฺตํ อทาสิ. สนฺติเก จสฺส นิสีทิตฺวา "ภนฺเต อิมสฺมึ เคเห น กิญฺจิ นตฺถิ นาม, เกวลํ มยํ วิจารณกมนุสฺสเมว น ลภามาติ กถํ สมุฏฺาเปสิ. โส กติปาเหเนว ตสฺสา กถํ สุตฺวา อุกฺกณฺิ. อถ นํ เอกทิวสํ อาคนฺตุกา ภิกฺขู ทิสฺวา "กสฺมา ตฺวํ อาวุโส กีโส อุปฺปณฺฑุปฺปณฺฑุกชาโตสีติ ปุจฺฉิตฺวา, "อุกฺกณฺิโตสฺมิ อาวุโสติ วุตฺเต, อาจริยุปชฺฌายานํ สนฺติกํ นยึสุ. เตปิ ตํ สตฺถุ สนฺติกํ เนตฺวา ตมตฺถํ อาโรเจสุํ. สตฺถา "สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ อุกฺกณฺิโตสีติ ปุจฺฉิตฺวา, "สจฺจนฺติ วุตฺเต, "กสฺมา ตฺวํ ภิกฺขุ มาทิสสฺส อารทฺธวิริยสฺส พุทฺธสฺส สาสเน ปพฺพชิตฺวา `โสตาปนฺโนติ วา `สกทาคามีติ วา อตฺตานํ @เชิงอรรถ: ๑. สี. ม. ยุ. ปตฺตสลากํ.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๐.
อวทาเปตฺวา `อุกฺกณฺิโตติ วทาเปสิ; ภาริยํ เต กมฺมํ กตนฺติ วตฺวา "กึการณา อุกฺกณฺิโตสีติ ปุจฺฉิตฺวา, "ภนฺเต เอกา มํ อิตฺถี เอวมาหาติ วุตฺเต, "ภิกฺขุ อนจฺฉริยํ เอตํ ตสฺสา กิริยํ: สา หิ ปุพฺเพ สกลชมฺพุทีเป อคฺคปณฺฑิตํ ปหาย ตํมุหุตฺตทิฏฺเก เอกสฺมึ สิเนหํ อุปฺปาเทตฺวา ตํ ชีวิตกฺขยํ ปาเปสีติ วตฺวา ตสฺส วตฺถุสฺส ปกาสนตฺถํ ภิกฺขูหิ ยาจิโต อตีเต จูฬธนุคฺคหปณฺฑิตกาเล ตกฺกสิลายํ ทิสาปาโมกฺขสฺส อาจริยสฺส สนฺติเก สิปฺปํ อุคฺคเหตฺวา เตน ตุฏฺเน ทินฺนํ ธีตรํ อาทาย พาราณสึ คจฺฉนฺตสฺส เอกสฺมึ อฏวีมุเข เอกูนปญฺาสาย กณฺเฑหิ เอกูนปญฺาส โจเร ฆาเตตฺวา, กณฺเฑสุ ขีเณสุ, โจรเชฏฺกํ คเหตฺวา ภูมิยํ ปาเตตฺวา, "ภทฺเท อสึ อาหราติ วุตฺเต, ตาย ตํขณํทิฏฺโจเร สิเนหํ กตฺวา โจรสฺส หตฺเถ อสิถรุํ เปตฺวา โจเรน จูฬธนุคฺคหปณฺฑิตสฺส มาริตภาวํ โจเรน จ ตํ อาทาย คจฺฉนฺเตน "มํปิ เอสา อญฺ ทิสฺวา อตฺตโน สามิกํ วิย มาราเปสฺสติ, กึ เม อิมายาติ เอกํ นทึ ทิสฺวา โอริมตีเร ตํ เปตฺวา ตสฺสา ภณฺฑกํ อาทาย "ตฺวํ อิเธว โหหิ, ยาวาหํ ภณฺฑกํ อุตฺตาเรมีติ ตตฺเถว ตํ ปหาย คมนภาวญฺจ อาวิกตฺวา "สพฺพํ ภณฺฑํ สมาทาย ปารํ ติณฺโณสิ พฺราหฺมณ, ปจฺจาคจฺฉ ลหุํ ขิปฺปํ มํปิ ตาเรหิทานิ โภ" "อสนฺถุตํ มํ จิรสนฺถุเตน มินาติ ๑- โภตี อธุวํ ธุเวน, @เชิงอรรถ: ๑. ปาลิยํ "นิมินีติ. ตทฏฺกถายํ "นิมิสีติ ทิสฺสติ.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๑.
มยาปิ โภตี นิมิเนยฺย อญฺ, อิโต อหํ ทูรตรํ คมิสฺสํ." "กายํ เอฬคณิคุมฺเพ กโรติ มหหาสิยํ, ๑- นยิธ นจฺจํ วา คีตํ วา ตาฬํ วา สุสมาหิตํ. อนมฺหิกาเล สุสฺโสณิ กึ นุ ชคฺฆสิ โสภเน ?" "สิคาล พาล ทุมฺเมธ อปฺปปญฺโสิ ชมฺพุก, ฉินฺโน ๒- มจฺฉญฺจ เปสิญฺจ กปโณ วิย ฌายสิ." "สุทสฺสํ วชฺชมญฺเสํ, อตฺตโน ปน ทุทฺทสํ; ฉินฺนา ๓- ปติญฺจ ชารญฺจ มํปิ ตฺวญฺเว ฌายสิ." "เอวเมตํ มิคราช, ยถา ภาสสิ ชมฺพุก. สา นูนาหํ อิโต คนฺตฺวา ภตฺตุ เหสฺสํ วสานุคา." "โย หเร มตฺติกํ ถาลํ, กํสถาลํปิ โส หเร; กตํเยว ตยา ปาปํ ปุนเปวํ กริสฺสสีติ อิมํ ปญฺจกนิปาเต จูฬธนุคฺคหชาตกํ ๔- วิตฺถาเรตฺวา "ตทา จูฬธนุคฺคหปณฺฑิโต ตฺวํ อโหสิ, สา อิตฺถี อยํ เอตรหิ กุมาริกา, สิคาลรูเปน อาคนฺตฺวา ตสฺสา นิคฺคหการโก สกฺโก เทวราชา อหเมวาติ วตฺวา "เอวํ สา อิตฺถี ตํมุหุตฺตทิฏฺเก เอกสฺมึ สิเนเหน สกลชมฺพุทีเป อคฺคปณฺฑิตํ ชีวิตา โวโรเปสิ; ตํ อิตฺถึ อารพฺภ อุปฺปนฺนํ ตว ตณฺหํ ฉินฺทิตฺวา วิหร ภิกฺขูติ ตํ โอวทิตฺวา อุตฺตรึ ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมา คาถา อภาสิ @เชิงอรรถ: ๑. ปาลิยํ ตทฏฺกถายญฺจ อหุหาสิยนฺติ ทิสฺสติ. ๒. ปาลิยํ ตทฏฺกถายญฺจ @"ชินฺโนติ ทิสฺสติ. ๓. ตตฺเถว "ชินฺนาติ. @๔. ขุ. ชา. ๒๗/๑๘๔. ตทฏฺกถา ๔/๕๐๖.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๒.
"วิตกฺกมถิตสฺส ชนฺตุโน ติพฺพราคสฺส สุภานุปสฺสิโน ภิยฺโย ตณฺหา ปวฑฺฒติ, เอส โข ทฬฺหํ กโรติ พนฺธนํ. วิตกฺกูปสเม จ โย รโต อสุภํ ภาวยตี สทา สโต เอโส โข พฺยนฺติกาหติ เอสจฺฉินฺทติ มารพนฺธนนฺติ. ตตฺถ "วิตกฺกมถิตสฺสาติ: กามวิตกฺกาทีหิ ตีหิ วิตกฺเกหิ นิมฺมถิตสฺส. ติพฺพราคสฺสาติ: พหลราคสฺส. สุภานุปสฺสิโนติ: อิฏฺารมฺมเณสุ สุภนิมิตฺตคฺคาหาทิวเสน วิสฺสฏฺมานสตาย สุภนฺติ อนุปสฺสนฺตสฺส. ตณฺหาติ: เอวรูปสฺส ฌานาทีสุ เอกํปิ น วฑฺฒติ, อถโข ฉทฺวาริกตณฺหา ภิยฺโย วฑฺฒติ. เอส โขติ: เอโส โข ปุคฺคโล ตณฺหาพนฺธนํ ถิรํ นาม กโรติ. วิตกฺกูปสเมติ: มิจฺฉาวิตกฺกานํ วูปสมสงฺขาเต ทสสุ อสุเภสุ ปมชฺฌาเน. สทา สโตติ: โย เอตฺถ อภิรโต หุตฺวา นิจฺจํ อุปฏฺิตสฺสติตาย สโต ตํ อสุภชฺฌานํ ภาเวติ.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๓.
พฺยนฺติกาหตีติ: เอส ภิกฺขุ ตีสุ ภเวสุ อุปฺปชฺชนกํ ตณฺหํ วิคตํ กริสฺสติ. มารพนฺธนนฺติ: เอส เตภูมิกวฏฺฏสงฺขาตํ มารพนฺธนํปิ ฉินฺทิสฺสตีติ อตฺโถ. เทสนาวสาเน โส ภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ, สมฺปตฺตานํปิ สาตฺถิกา เทสนา อโหสีติ. จูฬธนุคฺคหปณฺฑิตวตฺถุ. ---------- ๘. มารวตฺถุ. (๒๔๗) "นิฏฺ คโตติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต มารํ อารพฺภ กเถสิ. เอกทิวสํ หิ วิกาเล สมฺพหุลา เถรา เชตวนมหาวิหารํ ปวิสิตฺวา ราหุลตฺเถรสฺส วสนฏฺานํ คนฺตฺวา ตํ วุฏฺาเปสุํ. ๑- โส อญฺตฺถ วสนฏฺานํ อปสฺสนฺโต คนฺตฺวา ตถาคตสฺส คนฺธกุฏิยา ปมุเข นิปชฺชิ. ตทา โส อายสฺมา อรหตฺตํ ปตฺโต อวสฺสิโกว อโหสิ. มาโร วสวตฺตี ภวเน ิโตเยว ตํ อายสฺมนฺตํ คนฺธกุฏิปฺปมุเข นิปนฺนํ ทิสฺวา จินฺเตสิ "สมณสฺส โคตมสฺส รุชนกา องฺคุลี พหิ นิปนฺนา, สยํ อนฺโตคนฺธกุฏิยํ นิปนฺโน; องฺคุลิยา @เชิงอรรถ: ๑. อาจารสมฺปนฺนา น ตถา กรึสุ.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๔.
ปีฬิยมานาย, สยํ ปีฬิโต ภวิสฺสตีติ. โส มหนฺตํ หตฺถิราชวณฺณํ อภินิมฺมินิตฺวา อาคมฺม โสณฺฑาย เถรสฺส มตฺถกํ ปริกฺขิปิตฺวา มหนฺเตน สทฺเทน โกญฺจรวํ รวิ. สตฺถา คนฺธกุฏิยํ นิปนฺโน ตสฺส มารภาวํ ตฺวา "มาร ตาทิสานํ สตสหสฺเสนาปิ มม ปุตฺตสฺส ภยํ อุปฺปาเทตุํ น สกฺกา, ปุตฺโต หิ เม อสนฺตาสี วีตตณฺโห มหาวิริโย มหาปญฺโติ วตฺวา อิมา คาถา อภาสิ "นิฏฺ คโต อสนฺตาสี วีตตณฺโห อนงฺคโณ อจฺฉินฺทิ ภวสลฺลานิ, อนฺติโมยํ สมุสฺสโย วีตตณฺโห อนาทาโน นิรุตฺติปทโกวิโท อกฺขรานํ สนฺนิปาตํ ชญฺา ปุพฺพาปรานิ จ ส เว อนฺติมสารีโร มหาปญฺโ [มหาปุริโส] ติ วุจฺจตีติ. ตตฺถ "นิฏฺ คโตติ: อิมสฺมึ สาสเน ปพฺพชิตานํ อรหตฺตํ นิฏฺ นาม, ตํ คโต ปตฺโตติ อตฺโถ. อสนฺตาสีติ: อพฺภนฺตเร ราคสนฺตาสาทีนํ อภาเวน อสนฺตสโก. อจฺฉินฺทิ ภวสลฺลานีติ: สพฺพานิปิ ภวคามิสลฺลานิ อจฺเฉชฺชิ. สมุสฺสโยติ: อยํ ตสฺส อนฺติโม เทโห. อนาทาโนติ: ขนฺธาทีสุ นิคฺคหโณ. นิรุตฺติปทโกวิโทติ: นิรุตฺติยญฺจ เสสปเทสุ จาติ จตูสุปิ ปฏิสมฺภิทาสุ เฉโกติ อตฺโถ. อกฺขรานํ สนฺนิปาตํ ชญฺา ปุพฺพาปรานิ จาติ: อกฺขรานํ สนฺนิปาตสงฺขาตํ อกฺขรปิณฺฑญฺจ ชานาติ ปุพฺพกฺขเรน อปรกฺขรํ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๕.
อปรกฺขเรน ปุพฺพกฺขรญฺจ ชานาติ. ปุพฺพกฺขเรน อปรกฺขรํ ชานาติ นาม: อาทิมฺหิ ปญฺายมาเน, มชฺฌปริโยสาเนสุ อปฺปญฺายมาเนสุปิ, "อิเมสํ อกฺขรานํ อิทํ มชฺฌํ, อิทํ ปริโยสานนฺติ ชานาติ. อปรกฺขเรน ปุพฺพกฺขรํ ชานาติ นาม: อนฺเต ปญฺายมาเน, อาทิมชฺเฌสุ อปฺปญฺายมาเนสุปิ, "อิเมสํ อกฺขรานํ อิทํ มชฺฌํ, อยํ อาทีติ ชานาติ, มชฺเฌ ปญฺายมาเน, อาทิปริโยสาเนสุ อปฺปญฺายมาเนสุปิ, "อิเมสํ อกฺขรานํ อยํ อาทิ, อยํ อนฺโตติ ชานาติเอว. มหาปญฺโติ: เอส โกฏิยํ ิตสรีโร มหนฺตานํ อตฺถธมฺม- นิรุตฺติปฏิภานานํ สีลกฺขนฺธาทีนญฺจ ปริคฺคาหิกาย ปญฺาย สมนฺนาคตตฺตา มหาปญฺโ "วิมุตฺตจิตฺตํ ขฺวาหํ สารีปุตฺต มหาปุริโสติ วทามีติ วจนโต วิมุตฺตจิตฺตตาย จ มหาปุริโสติ วุจฺจตีติ อตฺโถ. เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสุ. ๑- มาโรปิ ปาปิมา "ชานาติ มํ สมโณ โคตโมติ ตตฺเถว อนฺตรธายีติ. มารวตฺถุ. ------- @เชิงอรรถ: ๑. กถํ? น หิ อญฺเ ตตฺถ โหนฺติ.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๖.
๙. อุปกาชีวกวตฺถุ. (๒๔๘) "สพฺพาภิภูติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา อนฺตรามคฺเค อุปกํ อาชีวกํ อารพฺภ กเถสิ. เอกสฺมึ หิ สมเย สตฺถา ปตฺตสพฺพญฺุตญฺาโณ โพธิมณฺเฑ สตฺตสตฺตาหํ วีตินาเมตฺวา อตฺตโน ปตฺตจีวรมาทาย ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนตฺถํ พาราณสึ ๑- สนฺธาย อฏฺารสโยชนมคฺคํ ปฏิปนฺโน อนฺตรามคฺเค อุปกํ อาชีวกํ อทฺทส. โสปิ สตฺถารํ ทิสฺวา "วิปฺปสนฺนานิ โข เต อาวุโส อินฺทฺริยานิ, ปริสุทฺโธ ฉวิวณฺโณ ปริโยทาโต: กํสิ ตฺวํ อาวุโส อุทฺทิสฺส ปพฺพชิโต, โก วา เต สตฺถา, กสฺส วา ตฺวํ ธมฺมํ โรเจสีติ ปุจฺฉิ. อถสฺส สตฺถา "มยฺหํ อุปชฺฌาโย วา อาจริโย วา นตฺถีติ วตฺวา อิมํ คาถมาห "สพฺพาภิภู สพฺพวิทูหมสฺมิ สพฺเพสุ ธมฺเมสุ อนูปลิตฺโต สพฺพญฺชโห ตณฺหกฺขเย วิมุตฺโต สยํ อภิญฺาย กมุทฺทิเสยฺยนฺติ. ตตฺถ "สพฺพาภิภูติ: สพฺเพสํ เตภูมิกธมฺมานํ อภิภวิตา. สพฺพวิทูติ: วิทิตสพฺพจตุภูมิกธมฺโม. สพฺเพสุ ธมฺเมสูติ: สพฺเพสุปิ เตภูมิกธมฺเมสุ ตณฺหาทิฏฺีหิ อนูปลิตฺโต. @เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. พาราณสิยํ.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๗.
สพฺพญฺชโหติ: สพฺเพ เตภูมิกธมฺเม ชหิตฺวา ิโต. ตณฺหกฺขเย วิมุตฺโตติ: ตณฺหกฺขยนฺเต อุปฺปาทิเต ตณฺหกฺขย- สงฺขาเต อรหตฺเต อเสขาย วิมุตฺติยา วิมุตฺโต. สยํ อภิญฺายาติ: อภิญฺเยฺยาทิเภเท ธมฺเม สยเมว ชานิตฺวา. กมุทฺทิเสยฺยนฺติ: "อยํ เม อุปชฺฌาโย วา อาจริโย วาติ กํ นาม อุทฺทิเสยฺยนฺติ. เทสนาวสาเน อุปโก อาชีวโก ตถาคตสฺส วจนํ เนวาภินนฺทิ นปฺปฏิกฺโกสิ, สีสํ ปน จาเลตฺวา ชิวฺหํ นิลฺลาเลตฺวา เอกปทิกํ มคฺคํ คเหตฺวา อญฺตรํ ลุทฺทกนิวาสนฏฺานํ อคมาสีติ. อุปกาชีวกวตฺถุ. -------- ๑๐. สกฺกเทวราชวตฺถุ. (๒๔๙) "สพฺพทานนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต สกฺกํ เทวราชํ อารพฺภ กเถสิ. เอกสฺมึ หิ สมเย ตาวตึสเทวโลเก เทวตา สนฺนิปติตฺวา จตฺตาโร ปญฺเห สมุฏฺาเปสุํ "กตรํ ทานํ นุ โข ทาเนสุ, กตโร รโส รเสสุ, กตรา รติ รตีสุ เชฏฺกา, ตณฺหกฺขโยว กสฺมา เชฏฺโกติ วุจฺจตีติ. เต ปญฺเห เอกา เทวตาปิ วินิจฺฉิตุํ นาสกฺขิ. เอโก ปน เทโว เอกํ เทวํ ปุจฺฉติ, โสปิ อปรนฺติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๘.
เอวํ อญฺมญฺ ปุจฺฉนฺตา ทสสุ จกฺกวาฬสหสฺเสสุ ทฺวาทส สํวจฺฉรานิ วิจรึสุ. เอตฺตเกนาปิ กาเลน ปญฺหานํ อตฺถํ อทิสฺวา ทสสหสฺสจกฺกวาฬเทวตา สนฺนิปติตฺวา จตุนฺนํ มหาราชานํ สนฺติกํ คนฺตฺวา, "กึ ตาตา มหาเทวสนฺนิปาโตติ วุตฺเต, "จตฺตาโร ปญฺเห สมุฏฺาเปตฺวา วินิจฺฉิตุํ อสกฺโกนฺตา ตุมฺหากํ สนฺติกํ อาคตมฺหาติ. "กึ ปญฺหา นาม ตาตาติ. "ทานรสรตีสุ กตรทานรสรติ นุ โข เสฏฺา, ตณฺหกฺขโยว กสฺมา เสฏฺโติ อิเม ปญฺเห วินิจฺฉิตุํ อสกฺโกนฺตา อาคตมฺหาติ [ตมตฺถํ อาโรเจสุํ]. "ตาตา มยํปิ อิเมสํ อตฺถํ น ชานาม; อมฺหากํ ปน ราชา ชนสหสฺเสน จินฺติเต อตฺเถ จินฺเตตฺวา ขเณเนว ชานาติ, โส อมฺเหหิ ปญฺาย จ ปุญฺเน จ วิสิฏฺโ, เอตสฺส สนฺติกํ คจฺฉามาติ ตเมว เทวคณํ อาทาย สกฺกสฺส เทวรญฺโ สนฺติกํ คนฺตฺวา, เตนาปิ "กึ ตาตา มหนฺโต เทวสนฺนิปาโตติ วุตฺเต, ตมตฺถํ อาโรเจสุํ. สกฺโก "ตาตา อิเมสํ ปญฺหานํ อญฺโ อตฺถํ ชานิตุํ น สกฺโกติ, พุทฺธวิสยา เอเตติ วตฺวา "สตฺถา ปเนตรหิ กหํ วสตีติ ปุจฺฉิตฺวา "เชตวเนติ สุตฺวา "เอถ ตสฺส สนฺติกํ คมิสฺสามาติ เทวคเณน สทฺธึ รตฺติภาเค สกลํ เชตวนํ โอภาเสตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ ิโต, "กึ มหาราช มหตา เทวคเณน สทฺธึ อาคโตสีติ วุตฺเต, "ภนฺเต เทวคเณน อิเม นาม ปญฺหา สมุฏฺาปิตา, อญฺโ อิเมสํ อตฺถํ ชานิตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ, อิเมสํ โน อตฺถํ ปกาเสถาติ อาห. สตฺถา--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๙.
"สาธุ มหาราช มยา ตึส ปารมิโย ปูเรตฺวา มหาปริจฺจาเค ปริจฺจชิตฺวา ตุมฺหาทิสานํ กงฺขาเฉทนตฺถเมว สพฺพญฺุตญฺาณํ ปฏิวิทฺธํ, ตยา ปุจฺฉิตปญฺเห สุณาหิ: สพฺพทานานํ ธมฺมทานํ เสฏฺ, สพฺพรสานํ ธมฺมรโส เสฏฺโ, สพฺพรตีนํ ธมฺมรติ เสฏฺา, ตณฺหกฺขโย ปน อรหตฺตํ สมฺปาปกตฺตา เสฏฺโเยวาติ วตฺวา อิมํ คาถมาห "สพฺพทานํ ธมฺมทานํ ชินาติ, สพฺพรสํ ธมฺมรโส ชินาติ, สพฺพรตึ ธมฺมรติ ชินาติ, ตณฺหกฺขโย สพฺพทุกฺขํ ชินาตีติ. ตตฺถ "สพฺพทานนฺติ: สเจ หิ จกฺกวาฬคพฺเภ ยาว พฺรหฺมโลกา นิรนฺตรํ กตฺวา นิสินฺนานํ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธขีณาสวานํ กทลิคพฺภสทิสานิ ติจีวรานิ ทเทยฺย. ตสฺมึ สมาคเม จตุปฺปทิกาย คาถาย กตา อนุโมทนาว เสฏฺา; ตํ หิ ทานํ ตสฺสา คาถาย โสฬสึ กลํ น อคฺฆติ; เอวํ ธมฺมสฺส เทสนาปิ วาจนาปิ สวนมฺปิ มหนฺตํ, เยน จ ปุคฺคเลน ธมฺมสฺสวนํ การิตํ, ตสฺเสว มหานิสํโส. ตถารูปายเอว ปริสาย ปณีตปิณฺฑปาตสฺส ปตฺเต ปูเรตฺวา ทินฺนทานโตปิ สปฺปิเตลาทีนํ ปตฺเต ปูเรตฺวา ทินฺนเภสชฺชทานโตปิ มหาวิหารสทิสานํ วิหารานํ โลหปาสาทสทิสานญฺจ ปาสาทานํ อเนกานิ สตสหสฺสานิ กาเรตฺวา ทินฺนเสนาสนทานโตปิ อนาถปิณฺฑิกาทีหิ วิหาเร อารพฺภ กตปริจฺจาคโตปิ อนฺตมโส จตุปฺปทิกาย คาถาย--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๐.
อนุโมทนวเสนาปิ ปวตฺติตํ ธมฺมทานเมว เสฏฺ. กึการณา? เอวรูปานิ หิ ปุญฺานิ กโรนฺตา ธมฺมํ สุตฺวาว กโรนฺติ, โน อสฺสุตฺวา; สเจ หิ อิเม สตฺตา ธมฺมํ น สุเณยฺยุํ, อุฬุงฺกมตฺตํ ยาคุํปิ กฏจฺฉุมตฺตํ ภตฺตํปิ น ทเทยฺยุํ; อิมินา การเณน สพฺพทาเนหิ ธมฺมทานเมว เสฏฺ, อปิจ เปตฺวา พุทฺเธ จ ปจฺเจกพุทฺเธ จ สกลกปฺปํ เทเว วสฺสนฺเต อุทกพินฺทูนิ คเณตุํ สมตฺถาย ปญฺาย สมนฺนาคตา สารีปุตฺตาทโยปิ อตฺตโน ธมฺมตาย โสตาปตฺติผลาทีนิ อธิคนฺตุํ นาสกฺขึสุ; อสฺสชิตฺเถราทีหิ กถิตํ ธมฺมํ สุตฺวาว โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกรึสุ, สตฺถุ ธมฺมเทสนาย สาวกปารมีาณญฺจ สจฺฉิกรึสุ; อิมินาปิ การเณน มหาราช ๑- ธมฺมทานเมว เสฏฺ. เตน วุตฺตํ "สพฺพทานํ ธมฺมทานํ ชินาตีติ. สพฺเพ ปน ขนฺธรสาทโย รสา อุกฺกํสโต เทวตานํ สุธาโภชนรโสปิ สํสารวฏฺเฏ ปาเตตฺวา ทุกฺขานุภวนสฺเสว ปจฺจโย; โย ปเนส สตฺตตฺตึสโพธิปกฺขิยธมฺมสงฺขาโต จ นวโลกุตฺตร- ธมฺมสงฺขาโต จ ธมฺมรโส, อยเมว สพฺพรสานํ เสฏฺโ. เตน วุตฺตํ "สพฺพรสํ ธมฺมรโส ชินาตีติ. ยา ปเนสา ปุตฺตรติ ธีตุรติ ธนรติ อิตฺถีรติ นจฺจคีตวาทิตาทิ- รติปฺปเภทา จ อเนกปฺปเภทา รติ, สาปิ สํสารวฏฺเฏ ปาเตตฺวา ทุกฺขานุภวนสฺเสว ปจฺจโย; ยา ปเนสา ธมฺมํ กเถนฺตสฺส วา สุณนฺตสฺส วา วาเจนฺตสฺส วา อนฺโต อุปฺปชฺชมานา ปีติ @เชิงอรรถ: ๑. อติเรกปเทน ภวิตพฺพํ น หิ สกฺกา อีทิสํ อตฺถํ สตฺถุ วจนํ กาตุํ.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๑.
อุทคฺคภาวํ ชเนติ อสฺสูนิ ปวตฺเตติ โลมหํสํ ชเนติ, สา สํสารวฏฺฏสฺส อนฺตํ กตฺวา อรหตฺตปริโยสานา โหติ; สพฺพรตีนํ เอวรูปา ธมฺมรติเยว เสฏฺา. เตน วุตฺตํ "สพฺพรตึ ธมฺมรติ ชินาตีติ. ตณฺหกฺขโย ปน ตณฺหาย ขยนฺเต อุปฺปนฺนํ อรหตฺตํ, ตํ สกลสฺสาปิ วฏฺฏทุกฺขสฺส อภิภวนโต สพฺพเสฏฺเมว. เตน วุตฺตํ "ตณฺหกฺขโย สพฺพทุกฺขํ ชินาตีติ. เอวํ สตฺถริ อิมิสฺสา คาถาย อตฺถํ กเถนฺเตเยว, จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิ. สกฺโกปิ สตฺถุ ธมฺมกถํ สุตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา อาห "ภนฺเต เอวํ เชฏฺเก นาม ธมฺมทาเน กิมตฺถํ อมฺหากํ ปตฺตึ น ทาเปถ? อิโต ปฏฺาย โน ภิกฺขุสงฺฆสฺส กเถตฺวา ปตฺตึ ทาเปถ ภนฺเตติ. สตฺถา ตสฺส วจนํ สุตฺวา ภิกฺขุสงฺฆํ สนฺนิปาตาเปตฺวา "ภิกฺขเว อชฺช อาทึ กตฺวา มหาธมฺมสฺสวนํ วา ปกติธมฺมสฺสวนํ วา อุปนิสินฺนกถํ วา อนฺตมโส อนุโมทนํปิ กเถตฺวา สพฺพสตฺตานํ ปตฺตึ ทเทยฺยาถาติ อาหาติ. สกฺกเทวราชวตฺถุ. ------------------------------------------------------------------------------------------------------ หน้าที่ ๔๒.
๑๑. อปุตฺตกเสฏฺิวตฺถุ. (๒๕๐) "หนนฺติ โภคา ทุมฺเมธนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อปุตฺตกเสฏฺึ นาม อารพฺภ กเถสิ. ตสฺส กิร กาลกิริยํ สุตฺวา ราชา ปเสนทิโกสโล "อปุตฺตกํ สาปเตยฺยํ กสฺส ปาปุณาตีติ ปุจฺฉิตฺวา "รญฺโติ สุตฺวา สตฺตหิ ทิวเสหิ ตสฺส เคหโต ธนํ ราชกุลํ อภิหราเปตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ อุปสงฺกมิตฺวา, "หนฺท กุโต นุ ตฺวํ มหาราช อาคจฺฉสิ ทิวาทิวสฺสาติ วุตฺเต, "อิธ ภนฺเต สาวตฺถิยํ เสฏฺี คหปติ กาลกโต, ตมหํ อปุตฺตกํ สาปเตยฺยํ ราชนฺเตปุรํ อภิหริตฺวา อาคจฺฉามีติ อาห. สพฺพํ สุตฺเต อาคตนเยเนว เวทิตพฺพํ. "โส กิร, สุวณฺณปาฏิยา นานคฺครสโภชเน อุปนีเต, `เอวรูปํ นาม มนุสฺสา ภุญฺชนฺติ, กึ ตุมฺเห มยา สทฺธึ อิมสฺมึ เคเห เกลึ กโรถาติ โภชเน อุปฏฺิเต, ๑- เลฑฺฑุทณฺฑาทีหิ ปหริตฺวา ปลาเปตฺวา `อิทํ มนุสฺสานํ โภชนนฺติ กาณาชกํ พิลงฺคทุติยํ ภุญฺชติ, วตฺถยานจฺฉตฺเตสุปิ มนาเปสุ อุปฏฺาปิเตสุ, มนุสฺเส เลฑฺฑุทณฺฑาทีหิ ปหรนฺโต ปลาเปตฺวา สาณานิ ธาเรติ, ชชฺชรรถเกน ยาติ ปณฺณจฺฉตฺเตน ธาริยมาเนนาติ เอวํ รญฺา อาโรจิเต, สตฺถา ตสฺส ปุพฺพกมฺมํ กเถสิ: ภูตปุพฺพํ โส มหาราช ๒- เสฏฺี คหปติ ตครสิขึ นาม @เชิงอรรถ: ๑. อิโต ปรํ "มนุสฺเสติ ปทํ นฏฺ ภเวยฺย. @๒. สุตฺตโต อาเนนฺเตน นีหริตุํ ปมฺมุสฺสิตฺวา ปมาเทน ลิขิตํ.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๓.
ปจฺเจกพุทฺธํ ๑- ปิณฺฑปาเตน ปฏิปาเทสิ, "เทถ สมณสฺส ปิณฺฑนฺติ วตฺวา อุฏฺายาสนา ปกฺกามิ. ตสฺมึ กิร อสฺสทฺเธ พาเล เอวํ วตฺวา ปกฺกนฺเต, ตสฺส ภริยา สทฺธา ปสนฺนา "จิรสฺสํ วต เม อิมสฺส มุขโต `เทหีติ วจนํ สุตํ, อชฺช มม มโนรโถ ปูเรติ, ปิณฺฑปาตํ ทสฺสามีติ ปจฺเจกพุทฺธสฺส ปตฺตํ คเหตฺวา ปณีต- โภชนสฺส ปูเรตฺวา อทาสิ. โสปิ นิวตฺตมาโน ตํ ทิสฺวา "กึ สมณ กิญฺจิ เต ลทฺธนฺติ ปตฺตํ คเหตฺวา ปณีตปิณฺฑปาตํ ทิสฺวา วิปฺปฏิสารี หุตฺวา เอวํ จินฺเตติ "วรเมตํ ปิณฺฑปาตํ ทาสา วา กมฺมกรา วา ภุญฺเชยฺยุํ, เต หิ อิมํ ภุญฺชิตฺวา มยฺหํ กมฺมํ กริสฺสนฺติ; อยํ ปน คนฺตฺวา ภุญฺชิตฺวา นิทฺทายิสฺสติ; นฏฺโ เม ปิณฺฑปาโตติ. [โส] ภาตุ ปน เอกปุตฺตกํ สาปเตยฺยสฺส การณา ชีวิตา โวโรเปสิ. โส กิรสฺส องฺคุลึ คเหตฺวา วิจรนฺโต "อิทํ มยฺหํ ปิตุ สนฺตกํ ยานกํ, อยํ ตสฺส โคโณติ อาห. อถ นํ เสฏฺี "อิทานิ ตาเวส เอวํ วเทติ, อิมสฺส ปน วุฑฺฒิปฺปตฺตกาเล อิมสฺมึ เคเห โภเค โก รกฺขิสฺสตีติ ตํ อรญฺ เนตฺวา เอกสฺมึ คจฺฉมูเล คีวายํ คเหตฺวา มูลกนฺทํ วิย คีวํ ปีเฬตฺวา มาเรตฺวา ตตฺเถว ฉฑฺเฑสิ. อิทมสฺส ปุพฺพกมฺมํ. เตน วุตฺตํ "ยํ โข โส มหาราช เสฏฺี คหปติ ตครสิขึ ปจฺเจกพุทฺธํ ๒- ปิณฺฑปาเตน ปฏิปาเทสิ, ตสฺส กมฺมสฺส วิปาเกน @เชิงอรรถ: ๑. ปาลิยญฺหิ "ปจฺเจกสมฺพุทฺธนฺติ ทิสฺสติ. สํ. สคาถ. ๑๕/๑๓๓. . ว. @๒. ปาลิยญฺหิ "ปจฺเจกสมฺพุทฺธนฺติ ทิสฺสติ.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๔.
สตฺตกฺขตฺตุํ สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชิ; ตสฺเสว กมฺมสฺส วิปากาวเสเสน อิมิสฺสาเยว สาวตฺถิยา สตฺตกฺขตฺตุํ เสฏฺิตฺตํ กาเรสิ. ยํ โข โส มหาราช เสฏฺี คหปติ ทานํ ๑- ทตฺวา ปจฺฉา วิปฺปฏิสารี อโหสิ `วรเมตํ ปิณฺฑปาตํ ทาสา วา กมฺมกรา วา ภุญฺเชยฺยุนฺติ, ตสฺส กมฺมสฺส วิปาเกน นาสฺสูฬาราย ภตฺตโภคาย จิตฺตํ นมติ นาสฺสูฬาราย วตฺถโภคาย ๒- นาสฺสูฬาราย ยานโภคาย ๓- นาสฺสูฬารานํ ปญฺจนฺนํ กามคุณานํ โภคาย จิตฺตํ นมติ. ยํ โข โส มหาราช เสฏฺี คหปติ ภาตุ ๔- เอกปุตฺตกํ สาปเตยฺยสฺส การณา ชีวิตา โวโรเปสิ, ตสฺส กมฺมสฺส วิปาเกน พหูนิ วสฺสานิ พหูนิ วสฺสสตานิ พหูนิ วสฺสสหสฺสานิ พหูนิ วสฺสสตสหสฺสานิ นิรเย ปจฺจิตฺถ; ตสฺเสว กมฺมสฺส วิปากาวเสเสน อิทํ สตฺตมํ อปุตฺตกํ สาปเตยฺยํ ราชโกสํ ปเวเสนฺติ. ตสฺส โข ปน มหาราช เสฏฺิสฺส คหปติสฺส ปุราณญฺจ ปุญฺ ปริกฺขีณํ นวญฺจ ปุญฺ อนุปจิตํ, อชฺช จ ๕- ปน มหาราช เสฏฺี คหปติ มหาโรรุเว นิรเย ปจฺจตีติ. ราชา สตฺถุ วจนํ สุตฺวา "อโห ภนฺเต ภาริยํ กมฺมํ, เอตฺตเก นาม โภเค วิชฺชมาเน, เนว อตฺตนา ปริภุญฺชิ, น ตุมฺหาทิเส พุทฺเธ ธุรวิหาเร วิหรนฺเต, ปุญฺกมฺมํ อกาสีติ อาห. สตฺถา "เอวเมวํ มหาราช ทุมฺเมธปุคฺคลา นาม โภเค ลภิตฺวา @เชิงอรรถ: ๑. "ทานนฺติ น ทิสฺสติ. ๒-๓. เอตฺถนฺตเร จ "จิตฺตํ นมตีติ ทิสฺสติ. ๔. "จ ปนาติ @ ทิสฺสติ. ๕. จสทฺโท นตฺถิ. สํ. สคาถ. ๑๕/๑๓๔. . ว.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๕.
นิพฺพานํ น คเวสนฺติ, โภเค นิสฺสาย อุปฺปนฺนตณฺหา ปเนเต ทีฆรตฺตํ หนตีติ วตฺวา อิมํ คาถมาห "หนนฺติ โภคา ทุมฺเมธํ, โน จ ปารคเวสิโน; โภคตณฺหาย ทุมฺเมโธ หนฺติ อญฺเว อตฺตนนฺติ. ตตฺถ "โน จ ปารคเวสิโนติ: เย ปน นิพฺพานปารคเวสิโน ปุคฺคลา, น เต โภคา หนนฺติ. หนฺติ อญฺเว อตฺตนนฺติ: โภเค นิสฺสาย อุปฺปนฺนาย ตณฺหาย ทุปฺปญฺโ ปุคฺคโล ปเร วิย อตฺตานเมว หนตีติ อตฺโถ. เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ. อปุตฺตกเสฏฺิวตฺถุ. -------- ๑๒. องฺกุรเทวปุตฺตวตฺถุ. (๒๕๑) "ติณโทสานิ เขตฺตานีติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา ปณฺฑุกมฺพลสิลายํ วิหรนฺโต องฺกุรํ อารพฺภ กเถสิ. วตฺถุ "เย ฌานปฺปสุตา ธีราติ คาถาย วิตฺถาริตเมว. วุตฺตญฺเหตํ ตตฺถ อินฺทกํ อารพฺภ "โส กิร อนุรุทฺธตฺเถรสฺส อนฺโตคามํ ปิณฺฑาย ปวิฏฺสฺส อตฺตโน อาภตํ กฏจฺฉุภิกฺขํ ทาเปสิ, ตทสฺส ปุญฺ องฺกุเรน ทสวสฺสสหสฺสานิ ทฺวาทสโยชนิกํ อุทฺธนปนฺตึ กตฺวา ทินฺนทานโต มหปฺผลตรํ ชาตํ; ตสฺมา เอวมาห.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๖.
เอวํ วุตฺเต, สตฺถา "องฺกุร ทานนฺนาม วิเจยฺย ทาตุํ วฏฺฏติ, เอวนฺตํ สุกฺเขตฺเต สุวุตฺตพีชํ วิย มหปฺผลํ โหติ, ตฺวํ ปน น ตถา อกาสิ, เตน เต ทานํ น มหปฺผลํ ชาตนฺติ อิมมตฺถํ วิภาเวนฺโต "วิเจยฺย ทานํ ทาตพฺพํ, ยตฺถ ทินฺนํ มหปฺผลํ. วิเจยฺย ทานํ สุคตปฺปสตฺถํ; เย ทกฺขิเณยฺยา อิธ ชีวโลเก, เอเตสุ ทินฺนานิ มหปฺผลานิ, วีชานิ วุตฺตานิ ยถา สุเขตฺเตติ วตฺวา อุตฺตรึ ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมา คาถา อภาสิ "ติณโทสานิ เขตฺตานิ, ราคโทสา อยํ ปชา; ตสฺมา หิ วีตราเคสุ ทินฺนํ โหติ มหปฺผลํ. ติณโทสานิ เขตฺตานิ, โทสโทสา อยํ ปชา; ตสฺมา หิ วีตโทเสสุ ทินฺนํ โหติ มหปฺผลํ. ติณโทสานิ เขตฺตานิ, โมหโทสา อยํ ปชา; ตสฺมา หิ วีตโมเหสุ ทินฺนํ โหติ มหปฺผลํ. ติณโทสานิ เขตฺตานิ, อิจฺฉาโทสา อยํ ปชา; ตสฺมา หิ วีคติจฺเฉสุ ทินฺนํ โหติ มหปฺผลนฺติ. ตตฺถ "ติณฺโทสานีติ: สามากาทีนิ หิ ติณานิ อุฏฺหนฺตานิ ปุพฺพณฺณาปรณฺณกฺเขตฺตานิ ทูเสนฺติ, เตน ตานิ น พหุฏฺานิ โหนฺติ; สตฺตานํปิ อนฺโต ราโค อุปฺปชฺชนฺโต สตฺเต ทูเสติ, เตน เตสุ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๗.
ทินฺนํ มหปฺผลํ น โหติ, ขีณาสเวสุ ทินฺนํ ปน มหปฺผลํ โหติ: เตน วุตฺตํ "ติณโทสานิ เขตฺตานิ, ราคโทสา อยํ ปชา; ตสฺมา หิ วีตราเคสุ ทินฺนํ โหติ มหปฺผลนฺติ. เสสคาถาสุปิ เอเสว นโย. เทสนาวสาเน องฺกุโร จ อินฺทโก จ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหึสุ, สมฺปตฺตานํปิ สาตฺถิกา เทสนา อโหสีติ. องฺกุรเทวปุตฺตวตฺถุ. ตณฺหาวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา. จตุวีสติโม วคฺโค. ----------อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๒๕ หน้า ๑-๔๗. http://84000.org/tipitaka/atthapali/th_line.php?B=25&A=1&pagebreak=1 The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=25&A=1&pagebreak=1 อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=25&i=34 เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=25&A=1162 พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=25&A=1160 The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=25&A=1160 สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๕ http://84000.org/tipitaka/read/?index_25
![อ่านหน้า[ต่าง] แรก](go1.gif) ![อ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้ว](go2.gif)   ![อ่านหน้า[ต่าง] ถัดไป](go3.gif)   |
|
บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑.
การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย.
หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]