อรรถกถาเล่มที่ ๒๖ ภาษาบาลีอักษรไทย
 อุ.อ. (ปรมตฺถที.)

                       ๘. สุปฺปวาสาสุตฺตวณฺณนา
      [๑๘] อฏฺเม กุณฺฑิยายนฺติ ๓- เอวนฺนามเก โกลิยานํ นคเร. กุณฺฑธานวเนติ
ตสฺส นครสฺส อวิทูเร กุณฺฑธานสงฺขาเต วเน.
      ปุพฺเพ กิร กุณฺโฑ นาม เอโก ยกฺโข ตสฺมึ วนสณฺเฑ วาสํ กผฺเปสิ,
กุณฺฑธานมิสฺเสน จ พลิกมฺเมน ตุสตีติ ตสฺส ตถา ตตฺถ พลึ อุปหรนฺติ,
เตเนตํ วนสณฺฑํ กุณฺฑธานวนนฺเตฺวว ปญฺายิตฺถ. ตสฺส อวิทูเร เอกา คามปติกา ๔-
อโหสิ, สาปิ ตสฺส ยกฺขสฺส อาณาปวตฺติฏฺาเน นิวิฏฺตฺตา เตเนว ปริปาลิตตฺตา
กุณฺฑิยาติ ๕- โวหริยิตฺถ. อปรภาเค ตตฺถ โกลิยราชาโน นครํ กาเรสุํ, ตมฺปิ
ปุริมโวหาเรน กุณฺฑิยาเตฺวว วุจฺจติ. ตสฺมิญฺจ วนสณฺเฑ โกลิยราชาโน ภควโต
ภิกฺขุสํฆสฺส จ วสนฺตถาย วิหารํ ปติฏฺาเปสุํ, ตมฺปิ กุณฺฑธานวนนฺเตฺวว
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อมตปทํ  ๒ ขุ.ธ. ๒๕/๒๑/๑๙,๒๗/๒๔๑๙/๕๒๔ (สฺยา)
@๓ ฉ.ม. กุณฺฑิกายนฺติ  ๔ สี. วามปถิกา  ๕ ฉ.ม. กุณฺฑิกาติ, เอวมุปริปิ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๒๗.
ปญฺายิตฺถ. อถ ภควา ชนปทจาริกํ จรนฺโต อนุกฺกเมน ตํ วิหารํ ปตฺวา ตตฺถ
วิหาสิ. เตน วุตฺตํ "เอกํ สมยํ ภควา กุณฺฑิยายํ วิหรติ กุณฺฑธานวเน"ติ.
      สุปฺปวาสาติ ตสฺสา อุปาสิกาย นามํ. โกลิยธีตาติ โกลิยราชปุตฺตี. สา
หิ ภควโต อคฺคุปฏฺายิกา ปณีตทายิกานํ สาวิกานํ เอตทคฺเค ปิตา โสตาปนฺนา
อริยสาวิกา. ยํ หิ กิญฺจิ ภควโต ยุตฺตรูปํ ขาทนียํ โภชนียํ เภสชฺชํ วา น
ตตฺถ อญฺาหิ สํวิธาตพฺพํ อตฺถิ, สพฺพํ ตํ สยเมว อตตฺโน ปญฺาย วิจาเรตฺวา
สกฺกจฺจํ สมฺปาเทตฺวา อุปเนติ. เทวสิกญฺจ อฏฺสตํ สํฆภตฺตปาฏิปุคฺคลิกภตฺตานิ
เทติ. โย โกจิ ภิกฺขุ วา ภิกฺขุนี วา ตํ กลํ ปิณฺฑาย ปวิฏฺโ ริตฺตหตฺโถ น
คจฺฉติ. เอวํ มุตฺตจาคา ปยตปาณี โวสฺสคฺครตา ยาจโยคา ทานสํวิภาครตา.
อสฺสา กุจฺฉิยํ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธากาโร ปจฺฉิมภวิโก สาวกโพธิสตฺโต ปฏิสนฺธึ
คณฺหิ. สา ตํ คพฺภํ เกนจิเทว ปาปกมฺเมน สตฺต วสฺสานิ กุจฺฉินา ปริหริ,
สตฺตาหญฺจ มูฬฺหคพฺภา อโหสิ. เตน วุตฺตํ "สตฺต วสฺสานิ คพฺภํ ธาเรติ
สตฺตาหํ มูฬฺหคพฺภา"ติ.
      ตตฺถ สตฺต วสฺสานีติ สตฺต สํวจฺฉานิ, อจฺจนฺตสํโยเค จ อิทํ อุปโยควจนํ.
คพฺภํ ธาเรตีติ คพฺภํ วหติ, คพฺภินี โหตีติ อตฺโถ. สตฺตาหํ มูฬหคพฺภาติ
สตฺต อหานิ พฺยากุลคพฺภา. คพฺโภ หิ ปริปกฺโก สมฺปชฺชมาโน วิชายนกาเล
กมฺมชวาเตหิ สญฺจาเลตฺวา ปริวตฺติโต อุทฺธํปาโท อโธสิโร หุตฺวา โยนิมุขาภิมุโข
โหติ, เอวํ โส กตฺถจิ กลคฺโค พหิ นิกฺขมติ. วิปชฺชมาโน ปน วิปริวตฺตนวเสน
โยนิมคฺคํ ปิทหิตฺวา ติริยํ นิปชฺชติ, สยเมว วา โยนิมคฺโค ปิทหติ โส ตตฺถ
กมฺมชวาเตหิ อปราปรํ ปริวตฺตมาโน พฺยากุโล มูฬฺหคพฺโภติ วุจฺจติ, ตสฺสาปิ
สตฺต ทิวเส เอวํ อโหสิ, เตน วุตฺตํ "สตฺตาหํ มูฬฺหคพฺภา"ติ.
      อยญฺจ คพฺโภ สีวลิตฺเถโร, ตสฺส กถํ สตฺต วสฺสานิ คพฺภาวาสทุกฺขํ,
สตฺตาหํ มูฬฺหคพฺภภาวปฺปตฺติ, มาตุ จสฺสาปิ โสตาปนฺนาย อริยสาวิกาย ตถา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๒๘.
ทุกฺขานุภวนํ ชาตนฺติ? วุจฺจเต:- อตีเต กาสิกราเช พาราณสิยํ รชฺชํ
กาเรนฺเต เอโก โกสลราชา มหนฺเตน พเลนาคนฺตฺวา พาราณสึ คเหตฺวา ตํ
ราชานํ มาเรตฺวา ตสฺส อคฺคมเหสึ อตฺตโน อคฺคมเหสึ อกาสิ. พาราณสิรญฺโ
ปน ปุตฺโต ปิตุ มรณกาเล นิทฺธมนทฺวาเรน ปลายิตฺวา อตฺตโน าติมิตฺตพนฺธเว
เอกชฌํ กตฺวา อนุกฺกเมน พลํ สํหริตฺวา พาราณสึ อาคนฺตฺวา อวิทูเร
มหนฺตํ ขนฺธาวารํ พนฺธิตฺวา ตสฺส รญฺโ ปณฺณํ เปเสสิ "รชฺชํ วา เทตุ,
ยุทฺธํ วา"ติ. ราชกุมารสฺส มาตา สาสนํ สุตฺวา "ยุทฺเธน กมฺมํ นตฺถิ,
สพฺพทิสาสุ สญฺจารํ ปจฺฉินฺทิตฺวา พาราณสินครํ ปริวาเรตุ, ตโต
ทารูทกภตฺตปริกฺขเยน ๑- กิลนฺตา นคเร มนุสฺสา วินาว ยุทฺเธน ราชานํ คเหตฺวา
ทสฺสนฺตี"ติ ปณฺณํ เปเสสิ. โส มาตุ สาสนํ สุตฺวา จตฺตาริ มหาทฺวารานิ
รกฺขนฺโต สตฺต วสฺสานิ นครํ อุปรุนฺธิ, นคเร มนุสฺสา จูฬทฺวาเรน
นิกฺขมิตฺวา ทารูทกาทีนิ อาหรนฺติ, สพฺพกิจฺจานิ กโรนฺติ.
      อถ ราชกุมารสฺส มาตา ตํ ปวตฺตึ สุตฺวา "พาโล มม ปุตฺโต อุปายํ
น ชานาติ, คจฺฉถ, อสฺส ๒- จูฬทฺวารานิ ปิทหิตฺวา ๓- นครํ อุปรุนฺธตูติ
วเทถา"ติ ปุตฺตสฺส คูฬฺหสาสนํ ปหิณิ, โส มาตุ สาสนํ สุตฺวา สตฺต ทิวเส ตถา
อกาสิ. นาครา พหิ นิกฺขมิตุํ อลภนฺตา สตฺตเม ทิวเส ตสฺส รญฺโ สีสํ
คเหตฺวา กุมารสฺส อทํสุ. กุมาโร นครํ ปวิสิตฺวา รชฺชํ อคฺคเหสิ. โส ตทา
สตฺต วสฺสานิ นครรุนฺธนกมฺมนิสฺสนฺเทน เอตรหิ สตฺต วสฺสานิ มาตุกุจฺฉิสงฺขาตาย
โลหิตกุมฺภิยา วสิ, อวเสสโต ปน สตฺตาหํ นครูปรุนฺธเนน สตฺตาหํ
มูฬฺหคพฺภภาวํ อาปชฺชิ. ชาตกฏฺกถายํ ปน "สตฺต ทิวสานิ นครํ รุนฺธิตฺวา
คหิตกมฺมนิสฺสนฺเทน สตฺต วสฺสานิ โลหิตกุมฺภิยํ วสิตฺวา สตฺตาหํ มูฬฺหคพฺภภาวํ
อาปชฺชี"ติ วุตฺตํ. ยํ ปน โส ปทุมุตฺตรสมฺมาสมฺพุทฺธปาทมูเล "ลาภีนํ
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ทารุทกาทินา วา ภตฺตปริกฺขเยน วา  ๒ ม. สตฺต ทิวเส  ๓ ฉ.ม. ปิธาย
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๒๙.
อคฺโค ภเวยฺยนฺ"ติ มหาทานํ ทตฺวา ปตฺถนํ อกาสิ, ยญฺจ วิปสฺสิสฺส ภควโต
กาเล นาคเรหิ สทฺธึ สหสฺสคฺฆนิกํ คุฬทธึ ทตฺวา ปตฺถนํ อกาสิ, ตสฺสานุภาเวน
ลาภีนํ อคฺโค ชาโต. สุปฺปาวาสาปิ "นครํ รุนฺธิตฺวา คณฺห ตาตา"ติ
เปสิตภาเวน สตฺต วสฺสานิ กุจฺฉินา คพฺภํ ปริหริตฺวา สตฺตาหํ มูฬฺหคพฺภา
ชาตา. เอวํ เต มาตาปุตฺตา อตฺตโน กมฺมสฺส อนุรูปํ อีทิสํ ทุกฺขํ ปฏิสํเวทึสุ.
      ตีหิ วิตกฺเกหีติ ตรนตฺตยสฺส คุณานุสฺสติปฏิสํยุตฺเตหิ ตีหิ สมฺมาวิตกฺเกหิ.
อธิวาเสตีติ มูฬฺหคพฺภตาย อุปฺปนฺนทุกฺขํ สหติ. สา หิ ภควโต สมฺพุทฺธภาวํ,
อริยสํฆสฺส สุปฏิปตฺตึ, นิพฺพานสฺส จ ทุกฺขนิสฺสรณภาวํ อนุสฺสรนฺตี อตฺตโน
อุปฺปชฺชมานทุกฺขํ อมนสิกรเณเนว อภิภวิตฺวา ขมติ. เตน วุตฺตํ "ตีหิ วิตกฺเกหิ
อธิวาเสตี"ติ.
      สมฺมาสมฺพุทฺโธ วตาติอาทิ เตสํ วิตกฺกานํ ปวตฺติอาการทสฺสนํ.
ตสฺสตฺโถ:- โย ภคฺยวนฺตตาทีหิ การเณหิ ภควา โลกนาโถ สมฺมา อวิปรีตํ สามํ
สยเมว สพฺพธมฺเม อโห วต พุทฺโธ, โส ภควา เอวรูปสฺส เอตรหิ มยา
อนุภวิยมานสฺส อญฺสฺส จ เอวํชาติกสฺส สกลสฺส วฏฺฏทุกฺขสฺส ปหานาย
อจฺจนฺตํ อนุปฺปาทนิโรธาย ธมฺมํ กเถติ, อวิปรีตธมฺมํ กเถติ.
อวิปรีตธมฺมเทสนตาย หิ สตฺถุ สมฺมาสมฺโพธิสิทฺธิ. ตสฺส ยถาวุตฺตคุณสฺส ภควโต
ธมฺมสฺสวนนฺเต ชาตตฺตา สีลทิฏฺิสามญฺเน สํหตตฺตา จ สาวสํโฆติ ลทฺธนาโม
อฏฺอริยปุคฺคลสมูโห สุปฏิปนฺโน วต อโห วต สมฺมาปฏิปนฺโน, โย อริยสํโฆ
เอวรูปสฺส อีทิสสฺส วฏฺฏทุกฺขสฺส ปหานาย อนุปฺปาทนิโรธาย อนิวตฺติปฏิปทํ
ปฏิปนฺโน. สุสุขํ วต อโห วต สุฏฺุ สุขํ สพฺพสงฺขตนิสฺสฏํ นิพฺพานํ, ยสฺมึ
นิพฺพาเน อีทิสํ วฏฺฏทุกฺขํ น อุปลพฺภตีติ. เอตฺถ จ ปฏิปชฺชมานาปิ
ปฏิปนฺนาอิจฺเจว วุตฺตา ปฏิปตฺติยา อนิวตฺติภาวโต. อถวา อุปฺปนฺนสทฺโท วิย
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๓๐.
ปฏิปนฺนสทฺโท วตฺตมานตฺโถปิ เวทิตพฺโพ. เตเนวาห "โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย
ปฏิปนฺโน"ติ.
      สามิกนฺติ อตฺตโน ปตึ โกลิยราชปุตฺตํ. อามนฺเตสีติ อภาสิ. มม วจเนน
ภควโต ปาเท สิรสา วนฺทาหีติ มยฺหํ วจเนน จกฺกลกฺขณปฺปฏิมณฺฑิตานิ
วิกสิตปทุมสสฺสิรีกานิ ภควโต จรณานิ ตว สิรสา วนฺทาหิ, อุตฺตมงฺเคน
อภิวาทนํ กโรหีติ อตฺโถ. อปฺปาพาธนฺติอาทีสุ อาพาโธติ วิสภาคเวทนา วุจฺจติ,
ยา เอกเทเส อุปฺปชฺชิตฺวาปิ สกลสรีรํ อยปฏฺเฏน อาพนฺธิตฺวา วิย คณฺหาติ.
อาตงฺโกติ กิจฺฉชีวิตกโร โรโค. อถวา ยาเปตพฺพโรโค. อาตงฺโก, อิตโร
อาพาโธ. ขุทฺทโก วา โรโค อาตงฺโก, พลวา อาพาโธ. เกจิ ปน
"อชฺฌตฺตสมุฏฺาโน อาพาโธ, พหิทฺธาสมุฏฺาโน อาตงฺโก"ติ  วทนฺติ. ตทุภยสฺสาปิ
อภาวํ ปุจฺฉาติ วทติ. คิลานสฺเสว จ อุฏฺานํ นาม ครุกํ โหติ, กาเย พลํ
น โหติ, ตสฺมา นิคฺเคลญฺตาย ลหุปริวตฺติสงฺขาตํ กายสฺส ลหุฏฺานํ
สรีรพลญฺจ ปุจฺฉาติ วทติ. ผาสุวิหารนฺติ านนิสินฺนคมนสยนสงฺขาเตสุ จตูสุ
อิริยาปเถสุ สุขวิหารญฺจ ปุจฺฉาติ วทติ. อถสฺส ปุจฺฉตพฺพาการํ ทสฺเสนฺตี
"สุปฺปวาสา ภนฺเต"ติอาทิมาห. เอวญฺจ วเทหีติ อิทานิ วตฺตพฺพาการํ นิทสฺเสติ.
      ปรมนฺติ วจนสมฺปฏิจฺฉนํ. เตน สาธุ ภทฺเท ยถาวุตฺตํ, ปฏิปชฺชามีติ
ทสฺเสติ. โกลิยปุตฺโตติ สุปฺปวาสาย สามิโก โกลิยราชปุตฺโต. สุขินี โหตูติ สเทวเก
โลเก อคฺคทกฺขิเณยฺโย สตฺถา สุปฺปวาสาย เปสิตวนฺทนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตทนนฺตรํ
อตฺตโน เมตฺตาวิหารสมุฏฺาปกํ ๑- พุทฺธาจิณฺณํ สุขูปสํหารํ ตสฺสา สามญฺโต
ปกาเสตฺวา ปุน ตสฺสา ปุตฺตสฺส จ คพฺภวิปตฺติมูลกทุกฺขุปฺปตฺติปฏิกฺเขปมุเขน
สุขูปสํหารํ นิทสฺเสนฺโต "สุขินี ฯเปฯ อโรคา, อโรคํ ปุตฺตํ
วิชายตู"ติ อาห.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เมตฺตาวิหารสํสูจกํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๓๑.
      สห วจนาติ ภควโต วจเนน สเหว. ยสฺมึ กาเล ภควา ตถา อโวจ,
ตสฺมึเยว กาเล ตมฺปิ กมฺมํ ปริกฺขยํ อคมาสิ, ตสฺส ปริกฺขีณภาวํ โอโลเกตฺวา
สตฺถา ตถา อภาสิ. อปเร ปน วทนฺติ:- สเจ ตถา สตฺถา นาจิกฺขิสฺส,
ตโต ปรมฺปิ กิญฺจิ กาลํ ตสฺสา ตํ ทุกฺขํ อนุพนฺธิสฺส. ยสฺมา ปน ภควตา
"สุขินี อโรคา อโรคญฺจ ปุตฺตํ วิชายตู"ติ วุตฺตํ, ตสฺมา ตสฺส วจนสมกาลเมว
โส คพฺโภ พฺยากุลภาวํ วิชหิตฺวา สุเขเนว พหิ นิกฺขมิ, เอวํ เตสํ มาตาปุตฺตานํ
โสตฺถิ อโหสิ. อจินฺเตยฺโย หิ พุทฺธานํ พุทฺธานุภาโว. ยถา หิ
ปฏาจาราย ปิยวิปฺปโยคสมฺภูเตน โสเกน อุมฺมาทํ ปตฺวา:-
           "อุโภ ปุตฺตา กาลกตา        ปนฺเถ มยฺหํ ปตี มโต
            มาตา ปิตา จ ภาตา จ      เอกจิตกมฺหิ ฌายเร"ติ ๑-
วตฺวา ชาตรูเปเนว จรนฺติยา "สตึ ปฏิลภาหิ ภคินี"ติ ภควโต วจนสมนฺตรเมว
อุมฺมาโท วูปสมิ, ตถา สุปฺปิยาปิ อุปาสิกา อตฺตนาว อตฺตโน อูรุยํ กเตน
มหาวเณน วุฏฺาตุํ อสกฺโกนฺตี สยนปิฏฺเ นิปนฺนา "อาคนฺตฺวา มํ วนฺทตู"ติ
วจนสมนฺตรเมว วเณ ปากติเก ชาเต สยเมว คนฺตวา ภควนฺตํ วนฺทีติเอวมาทีนิ
วตฺถูนิ อิธ อุทาหริตพฺพานีติ.
      เอวํ ภนฺเตติ ภนฺเต ยถา ภควา สปุตฺตาย มาตุยา ๒- อโรคภาวํ
อาสึสนฺโต อาห "สุขินี อโรคา อโรคํ ปุตฺตํ วิชายตู"ติ, ตํ เอวเมว. น หิ
กทาจิ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ วจนสฺส อญฺถาภาโวติ อธิปฺปาโย. เกจิ ปน
"เอวมตฺถู"ติ วทนฺติ, อปเร "โหตู"ติ ปทสฺส อตฺถํ อาเนตฺวา วณฺณยนฺติ.
อภินนฺทิตฺวาติ กรวีกรุตมญฺชุนา พฺรหฺมสฺสเรน ภควตา วุจฺจมาเน ตสฺมึ
วจเน ปีติโสมนสฺสปฏิลาภโต อภิมุขภาเวน นนฺทิตฺวา. อนุโมทิตฺวาติ ตโต
ปจฺฉาปิ สมฺโมทนํ อุปฺปาเทตฺวา, จิตฺเตน วา อภินนฺทิตฺวา วาจาย อนุโมทิตฺวา,
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.อป. ๓๓/๑๖๐/๓๒๒  ๒ สี. ตสฺสา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๓๒.
วจนสมฺปตฺติยา วา อภินนฺทิตฺวา อตฺถสมฺปตฺติยา อนุโมทิตฺวา. สกํ ฆรํ ปจฺจายาสีติ
อตฺตโน ฆรํ ปฏิคญฺฉิ. ๑- เย ปน "เยน สกํ ฆรนฺ"ติ ปนฺติ, เตสํ ยทิปิ
ยตสทฺทานํ สมฺพนฺธภาวโต  "เตนา"ติ ปทํ วุตฺตเมว โหติ, ตถาปิ
"ปฏิยายิตฺวา"ติ ปาเสโส โยเชตพฺโพ โหติ.
      วิชาตนฺติ ปชาตํ, ปสุตนฺติ อตฺโถ. อจฺฉริยนฺติ อนฺธสฺส ปพฺพตาโรหนํ
วิย นิจฺจํ น โหตีติ อจฺฉริยํ, อยํ ตาว สทฺทนโย. อฏฺกถาสุ ปน "อจฺฉราโยคฺคํ
อจฺฉริยนฺ"ติ วุตฺตํ, อจฺฉรํ ปหริตุํ ยุตฺตนฺติ อตฺโถ. วตาติ สมฺภาวเน,
อโห อจฺฉริยนฺติ อตฺโถ. โภติ ธมฺมาลปนํ. อภูตปุพฺพํ ตถาคโต, ตถวาทิตาย ตถาคโต,
ตถาการิตาย ตถาคโต, อภิภวนฏฺเน ตถาคโต.
      กถํ ภควา ตถา อาคโตติ ตถาคโต? ยถา สพฺพโลกหิตาย อุสฺสุกฺกมาปนฺนา
ปุริมกา สมฺมาสมฺพุทฺธา อาคตาติ. กึ วุตฺตํ โหติ? เยน อภินีหาเรน เต ภควนฺโต
อาคตม, เตน อฏฺคุณสมนฺนาคเตน อยมฺปิ ภควา อาคโต. ยถา จ เต ภควนฺโต
ทานปารมึ ปูเรตฺวา สีลเนกฺขมฺมปญฺาวีริยขนฺตสจฺจอธิฏฺานเมตฺตาอุเปกฺขาปารมีติ
อิมา ทส ปารมิโย ทส อุปปารมิโย ทส ปรมตฺถปารมิโยติ
สมตึสปารมิโย ปูเรตฺวา พุทฺธิจริยาย โกฏึ ปตฺวา อาคตา,
ตถา อยมฺปิ ภควา อาคโต. ยถา จ เต ภควนฺโต จตฺตาโร
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปฏิคจฺฉิ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๓๓.
สติปฏฺาเน ฯเปฯ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวตฺวา พฺรูเหตฺวา อาคตา, ตถา
อยมฺปิ ภควา อาคโต. เอวํ ตถา อาคโต ตถาคโต. (๑)
      กถํ ตถา คโตติ ตถาคโต? ยถา สมฺปติชาตา เต ภควนฺโต สเมหิ
ปาเทหิ ปวิยํ ปติฏฺาย อุตฺตราภิมุขา สตฺตปทวีติหาเรน คตา, เสตจฺฉตฺเต
ธาริยมาเน สพฺพาว ทิสา อนุวิโลเกสุํ, อาสภิวาจํ ภาสสึสุ โลเก อตฺตโน
เชฏฺเสฏฺภาวํ ปกาเสนฺตา, ตญฺจ คมนํ ตถํ อโหสิ อวิตถํ อเนเกสํ
วิเสสาธิคมานํ ปุพฺพนิมิตฺตภาเวน, ตถา อยมฺปิ ภควา คโต, ตจสฺส คมนํ
ตถํ อโหสิ อวิตถํ เตสญฺเว วิเสสาธิคมานํ ปุพฺพนิมิตฺตภาเวน. เอวํ ตถา
คโตติ ตถาคโต.
      ยถา วา เต ภควนฺโต เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทํ ปหาย คตา,
อพฺยาปเทน พฺยาปาทํ, อาโลกสญฺาย ถินมิทฺธํ, อวิกฺเขเปน อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ,
ธมฺมววตฺถาเนน วิจิกิจฺฉํ ปหาย คตา, าเณน อวิชฺชํ ปทาเลตฺวา, ปาโมชฺเชน
อรตึ วิโนเทตฺวา, อฏฺสมาปตฺตีหิ อฏฺารสหิ มหาวิปสฺสนาหิ จตูหิ จ
อริยมคฺเคหิ ตํ ตํ ปฏิปกฺขํ ปหาย คตา, เอวํ อยมฺปิ ภควา คโต. เอวมฺปิ
ตถา คโตติ คถรคโต. (๒)
      กถํ ตถลกฺขณํ อาคโตติ ตถาคโต? ปวีธาตุยา กกฺขฬลกฺขณํ,
อาโปธาตุยา ปคฺฆรณลกฺขณํ, อตโชธาตุยา อุณฺหตฺตลกฺขณํ, วาโยธาตุยา
วิตฺถมฺภนลกฺขณํ, อากาสธาตุยา อสมฺผุฏฺลกฺขณํ, รูปสฺส รุปฺปนลกฺขณํ, เวทนาย
เวทยิตลกฺขณํ, สญฺาย สญฺชานนลกฺขณํ, สงฺขารานํ อภิสงฺขรณลกฺขณํ,
วิญฺาณสฺส วิชานนลกฺขณนฺติ เอวํ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ ทฺวาทสนฺนํ อายตนานํ
อฏฺารสนฺนํ ธาตูนํ พาวีสติยา อินฺทฺริยานํ จตุนฺนํ สจฺจานํ ทฺวาทสปทิกสฺส
ปจฺจยาการสฺส จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานํ จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๓๔.
ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ปญฺจนฺนํ พลานํ สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ อริยสฺส อฏฺงฺคิกสฺส
มคฺคสฺส สตฺตนฺนํ วิสุทฺธีนํ อมโตคธสฺส นิพฺพานสฺสาติ เอวํ ตสฺส ตสฺส ธมฺมสฺส
ยํ สภาวสรสลกฺขณํ, ตํ ตถํ อวิตถํ อนญฺเถํ ลกฺขณํ าณคติยา อาคโต
อวิรชฺฌิตฺวา ปตฺโต อธิคโตติ ตถาคโต. เอวํ ตถลกฺขณํ อาคโตติ. ตถาคโต (๓)
      กถํ ตถธมฺเม ยาถาวโต อภิสมฺพุทฺโธติ ตถาคโต? ตถธมฺมา นาม
จตฺตาริ อริยสจฺจานิ. ยถาห:- "จตฺตารีมานิ ภิกฺขเว ตถานิ อวิตถานิ
อนญฺาถานิ. กตมานิ จตฺตาริ? `อิทํ ทุกฺขนฺ'ติ ภิกฺขเว ตถเมตํ อวิตถเมตํ
อนญฺถเมตนฺ"ติ ๑- วิตฺถาโร. ตานิ จ ภควา อภิสมฺพุทฺโธ, ตสฺมา ตถานํ
อภิสมฺพุทฺธตฺตา ตถาคโต.
      อปิจ ชรามรณสฺส ชาติปจฺจยสมฺภูตสมุทาคตฏฺโ ตโถ อวิตโถ อนญฺโถ
ฯเปฯ สงฺขารานํ อวิชฺชาปจฺจยสมฺภูตสมุทาคตฏฺโ ตโถ อวิตโถ อนญฺโถ,
ตถา อวิชฺชาย สงฺขารานํ ปจฺจยฏฺโ ฯเปฯ ชาติยา ชรามรณสฺส ปจฺจยฏฺโ
ตโถ อวิตโถ อนญฺโถ, ตํ สพฺพํ ภควา อภิสมฺพุทฺโธ, ตสฺมาปิ ตถานํ
อภิสมฺพุทฺธตฺตา ตถาคโต, อภิสมฺพุทฺธตฺโถ หิ เอตฺถ คตสทฺโทติ. เอวํ ตถธมฺเม
ยาถาวโต อภิสมฺพุทฺโธติ  ตถาคโต. (๔)
      กถํ ตถทสฺสิตาย ตถาคโต? ยํ สเทวเก ฯเปฯ สเทวมนุสฺสาย
ปชาย อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ อปริมาณานํ สตฺตานํ จกฺขุทฺวาเร อาปถมาคจฺฉนฺตํ
รูปารมฺมณํ นาม อตฺถิ, ตํ ภควา สพฺพาการโต ชานาติ ปสฺสติ.
เอวํ ชานตา ๒- ปสฺสตา จ เตน อิฏฺานิฏฺาทิวเสน วา ๒- ทิฏฺสุตมุตวิญฺาเตสุ
ลพฺภมานปทวเสน วา "กตมนฺติ รูปํ รูปายตนํ, ยํ รูปํ จตุนฺนํ มหาภูตานํ
อุปาทาย วณฺณนิภาสนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ นีลํ ปีตกนฺ"ติอาทินา ๓- นเยน อเนเกหิ
@เชิงอรรถ: ๑-๑ สํ.มหา. ๑๙/๑๐๙๐/๓๗๕  ๒-๒ สี. ปสฺสตา เตน อิฏฺานํ วเสน วา
@๓ อภิ.สง. ๓๔/๖๑๗/๑๘๘
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๓๕.
นาเมหิ เตรสหิ วาเรหิ ทฺวิปญฺาสาย นเยหิ วิภชฺชมานํ ตถเมว โหติ, วิตถํ
นตฺถิ. เอส นโย โสตทฺวาราทีสุ อาปาถมาคจฺฉนฺเตสุ สทฺทาทีสุ, วุตฺตเญฺหตํ
ภควตา:-
           "ยํ ภิกฺขเว สเทวกสฺส โลกสฺส ฯเปฯ สเทวมนุสฺสาย
        ทิฏฺ สุตํ มุตํ วิญฺาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ อนุวิจริตํ มนสา, ตมหํ
        ชานามิ, ตมหํ อพฺภญฺาสํ, ๑- ตํ ตถาคตสฺส วิทิตํ. ตํ ตถาคโต น
        อุปฏฺาสี"ติ ๒-
      เอวํ ตถทสฺสิตาย ตถาคโต. ตตฺถ ตถทสฺสีอตฺเถ ตถาคโตติ ปทสมฺภโว
เวทิตพฺโพ. (๕)
      กถํ ตถวาทิตาย ตถาคโต? ยํ รตฺตึ ภควา อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ
อภิสมฺพุทฺโธ, ยญฺจ รตฺตึ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิ, เอตฺถนฺตเร
ปญฺจตฺตาลีสวสฺสปริมาณกาลํ ยํ ภควตา ภาสิตํ ลปิตํ สุตฺตเคยฺยาทิ, สพฺพนฺตํ
ปริปุณฺณํ ราคมทาทินิมฺมทนํ เอกสทิสํ ตถํ อวิตถํ. เตนาห:-
           "ยญฺจ จุนฺท รตฺตึ ตถาคโต อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ
        อภิสมฺพุชฺฌติ, ยญฺจ รตฺตึ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายติ,
        ยํ เอตสฺมึ อนฺตเร ภาสติ ลปติ นิทฺทิสติ, สพฺพนฺตํ ตเถว จ
        โหติ, โน อญฺถา, ตสฺมา `ตถาคโต'ติ วุจฺจตา"ติ. ๓-
      คทอตฺโถ เอตฺถ คตสทฺโท. เอวํ ตถวาทิตาย ตถาคโต.
      อปิจ อาคทนํ อาคโท, วจนนฺติ อตฺโถ. ตโถ อวิตโถ อวิปรีโต
อาคโท อสฺสาติ ทการสฺส ตการํ กตฺวา ตถาคโตติ เอวเมตฺถ ปทสิทฺธิ
เวทิตพฺพา. (๖)
@เชิงอรรถ: ๑ ก. อภิญฺาสึ  ๒ อง.จตุกฺก. ๒๑/๒๔/๒๙  ๓ ที.ปา. ๑๒/๑๘๘/๑๑๗
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๓๖.
      กถํ ตถาการิตาย ตถาคโต? ภควโต หิ วาจาย กาโย อนุโลเมติ,
กายสฺสปิ วาจา, ตสฺมา ยถาวารี ตถาการี, ยถากาที ตถาวาที จ โหติ,
เอวมฺภูตสฺส จสฺส ยถา วาจา, กาโยหิ ตถา คโต ปวตฺโตติ อตฺโถ. ยถา จ,
กาโย วาจาปิ ตถา คตา ปวตฺตาติ ตถาคโต. เตนาห:-
           "ยถาวาที ภิกฺขเว ตถาคโค ตถาการี ยถาการี ตถาวาที.
        อิติ ยถาวาที ตถาการี, ยถาการี ตถาวาที. ตสฺมา `ตถาคโต'ติ
        วุจฺจตี"ติ. ๑-
      เอวํ ตถาการิตาย ตถาคโต. (๗)
      กถํ อภิภวนฏฺเน ตภาคโต? ยสฺมา อุปริ ภวคฺคํ เหฏฺา อวีจึ
ปริยนฺตํ กริตฺวา ติริยํ อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ โลกธาตูสุ สพฺพสตฺเต อภิภวติ
สีเลนปิ สมาธินาปิ ปญฺายปิ วิมุตฺติยาปิ วิมุตฺติาณทสฺสเนนปิ, น ตสฺส
ตุลา วา ปมาณํ วา อตฺถิ, อถโข อตุโล อปฺปเมยฺโย อนุตฺตโร เทวเทโว
สกฺกานํ อติสกฺโก, พฺรหฺมานํ อติพฺรหฺมา สพฺพสตฺตุตฺตโม, ตสฺมา ตถาคโต.
เตนาห:-
           "สเทวเก ภิกฺขเว โลเก ฯเปฯ สเทวมนุสฺสาย ตถาคโต
        อภิภู อนภิภูโต อญฺทตฺถุทโส วสวตฺติ, ตสฺมา `ตถาคโต'ติ
        วุจฺจตี"ติ. ๑-
      ตตฺรายํ ปทสิทฺธิ:- อคโท วิย อคโท, เทสนาวิลาโส เจว ปุญฺสฺสโย
จ. เตน โส มหานุภาโว ภิสกฺโก วิย ทิพฺพาคเทน สปฺเป สพฺพปรปฺปวาทิโน
สเทวกญฺจ โลกํ อภิภวติ. อิติ สพฺพโลกาภิภวเน ตโถ อวิตโถ อวิปรีโต
ยถาวุตฺโตว อคโท เอตสฺสาติ ทการสฺส ตการํ กตฺวา ตถาคโตติ เวทิตพฺโพ.
เอวํ อภิภวนฏฺเน ตถาคโต. (๘)
@เชิงอรรถ: ๑ อง.จตุกฺก. ๒๑/๒๓/๒๘
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๓๗.
      อปิจ ตถาย คโตติ ตถาคโต, ตถํ คโตติ ตถาคโต. ตตฺถ สกลโลกํ
ตีรณปริญฺาย ตถาย คโต อวิคโตติ ๑- ตถาคโต. ฌลกสมุทยํ ปหานปริญฺาย
ตถาย คโต อตีโตติ ตถาคโต. โลกนิโรธํ สจฺฉิกิริยาย ตถาย คโต อธิคโตติ
ตถาคโต. โลกนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ตถํ คโต ปฏิปนฺโยติ ตถาคโต. วุตฺตเญฺหตํ
ภควตา:-
           "โลโก ภิกฺขเว ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺโธ, โลกสฺมา ตถาคโต
        วิสํยุตฺโต. โลกสมุทโย ภิกฺขเว ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺโธ,
        โลกสมุทโย ตถาคตสฺส ปหีโน. โลกนิโรโธ ภิกฺขเว ตถาคเตน
        อภิสมฺพุทฺโธ, โลกนิโรโธ ตถาคตสฺส สจฺฉิกโต. โลกนิโรธคามินี
        ปฏิปทา ภิกฺขเว ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธา, โลกนิโรธคามินี
        ปฏิปทา ตถาคตสฺส ภาวิตา. ยํ ภิกฺขเว สเทวกสฺส โลกสฺส
        ฯเปฯ สพฺพํ ตํ ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธํ. ตสฺมา `ตถาคโต'ติ
        วุจฺจตี"ติ. ๒-
      อปเรหิปิ อฏฺหิ การเณหิ ภควา ตถาคโต:- ตถาย อาคโตติ ตถาคโต,
ตถาย คโตติ ตถรคโต, ตถานิ อาคโตติ ตถาคโต, ตถา คโตติ ตถาคโต,
ตถาวิโธติ ตถาคโต, ตถา ปวตฺติโตติ ตถาคโต, ตเถหิ อคโตติ ตถาคโต,
ตถาคตภาเวน ตถาคโต.
      กถํ ตถาย อาคโตติ ตถาคโต? ยา สา ๓- ภควตา สุเมธภูเตน
ทีปงฺกรทสพลสฺส ปาทมูเล:-
             "มนุสฺสตฺตํ ลิงฺคสมฺปตฺติ     เหตุ สตฺถารทสฺสนํ
               ปพฺพชฺชา คุณสมฺปตฺติ      อธิกาโร จ ฉนฺทตา
               อฏฺธมฺมสโมธานา       อภินีหาโร สมิชฺฌตี"ติ. ๔-
@เชิงอรรถ: ๑ สี. อธิคโตติ  ๒ อง. จตุกฺก. ๒๑/๒๓/๒๗  ๓ สี. ยถา  ๔ ขุ.พุทฺธ. ๓๓/๕๙/๔๗๔
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๓๘.
เอวํ วุตฺตํ อฏฺงฺคสมนฺนาคตํ อภินีหารํ สมฺปาเทนฺเตน "อหํ สเทวกํ โลกํ
ติณฺโณ ตาเรสฺสามิ, มุตฺโต โมเจสฺสามิ, ทนฺโต ทเาสฺสามิ, สนฺโต สเมสฺสามิ,
อสฺสตฺโถ อสฺสาเสสฺสามิ, ปรินิพฺพุโต ปรินิพฺพาเปสฺสามิ, พุทฺโธ โพเธสฺสามี"ติ
มหาปฏิญฺา ปวตฺติตา. วุตฺตเญฺหตํ:-
              "กิมฺเม เอเกน ติณฺเณน    ปุริเสน ถามทสฺสินา
               สพฺพญฺุตํ ปาปุณิตฺวา      สนฺตาเรสฺสํ สเทวกํ.
               อิมินา เม อธิกาเรน     กเตน ปุริสุตฺตเม
               สพฺพญฺุตํ ปาปุณิตฺวา      ตาเรมิ ชนตํ พหุํ.
               สํสารโสตํ ฉินฺทิตฺวา      วิทฺธํเสตฺวา ตโย ภเว
               ธมฺมนาวํ สมารุยฺห       สนฺตาเรสฺสํ สเทวกํ.
               กิมฺเม อญฺาตเวเสน     ธมฺมํ สจฺฉิกเตนิธ
               สพฺพญฺุตํ ปาปุณิตฺวา      พุทฺโธ เหสฺสํ สเทวเก"ติ. ๑-
      ตํ ปเนตํ มหาปฏิญฺ สกลสฺสาปิ พุทฺธกรธมฺมสมุทายสฺส
ปวิจยปจฺจเวกฺขณสมาทานานํ การณภูตํ อวิสํวาเทตฺวา ๒- โลกนายโก ยสฺมา
มหากปฺปานํ สตสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ สกฺกจฺจํ นิรนฺตรํ
นิรวเสสโต ทานปารมิอาทโย สมตํสปารมิโย ปูเรตฺวา องฺปริจฺจาคาทโย ปญฺจ
มหาปริจฺจาเค ปริจฺจชิตฺวา มจฺจาธิฏฺานาทีนิ จตฺตาริ อธิฏฺานานิ ปริพฺรูเหตฺวา
ปุญฺาณสมฺภาเร สมฺภริตฺวา ๓- ปุพฺพโยคปุพฺพจริยธมฺมกฺขานาตตฺถาจริยาทโย
อุกฺกํสาเปตฺวา พุทฺธจริยํ ปรมโกฏค ปาเปตฺวา อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ
อภิสมฺพุชฺฌิ. ตสฺมา ตสฺเสว สา มหาปฏิญฺา ตถา อวิตถา อนญฺถา, น ตสฺส
วาลคฺคมตฺตมฺปิ วิตถํ อตฺถิ. ตถา หิ ทีปงฺกรทสพโล โกณฺฑญฺโ มงฺคโล ฯเปฯ กสฺสโป
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.พุทฺธ. ๓๓/๒(๕๕-๕๕) /๔๒๑  ๒ สี.,ก. อภิสํวาเทนฺโต  ๓ สี.,ก.วฑฺเฒตฺวา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๓๙.
ภควาติ อิเม จตุวีสติ สมฺมาสมฺพุทฺธา ปฏิปาฏิยา อุปฺปนฺนา "พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ
พฺยากรึสุ. เอวํ จตุวีสติยา พุทฺธานํ สนฺติเก ลทฺธพฺยากรโณ เย เต
กตาภินีหาเรหิ โพธิสตฺเตหิ ลทฺธพฺพา อานิสํสา, เต ลภิตฺวาว อาคโตติ ตาย
ยถาวิตฺตาย มหาปฏิญฺาย ตถาย อภิสมฺพุทฺธภาวํ อาคโต อธิคโตติ ตถาคโต.
เอวํ ตถาย อาคโตติ ตถาคโต. (๑)
      กถํ ตถาย คโตติ ตถาคโต? ยาย มหากรุณาย โลกนาโถ
มหาทุกฺขสมฺพาธฏิปนฺนํ สตฺตนิกายํ ทิสฺวา "ตสฺส นตฺถญฺโ โกจิ ปฏิสฺสรณํ, อหเมว
อิโต ๑- สํสารทุกฺขโต มุตฺโต โมเจสฺสามี"ติ สมุสฺสาหิตมานโส มหาภินีหารมกาสิ.
กตฺวา จ ยถาปณิธานํ สกลโลกหิตสมฺหาทนาย อุสฺสุกฺกมาปนฺโน อตฺตโน
กายชีวิตนิรเปกฺโข ปเรสํ โสตปถาคมนมตฺเตนปิ จิตฺตุตฺราสสมุปฺปาทิกา อติทุกฺกรา
ทุกฺกรจริยา สมาจรนฺโต ยถา มหาโพธิยา ปฏิปตฺติ หานภาคิยา สงฺกิเลสภาคิยา
ิติภาคิยา วา น โหติ, อุโข อุตฺตรุตฺตริ วิเสสภาคิยาว โหติ, ตถา
ปฏิปชฺชมาโน อนุปุพฺเพน นิรวเสเส โพธิสมฺภาเร สมฺปาเทตฺวา ๒- อภิสมฺโพธํ
ปาปุณิ. ตโต ปรญฺจ ตายเยว มหากรุณาย สญฺโจทิตมานโส ปวิเวกรตึ
ปรมญฺจ สนฺตํ วิโมกฺขสุขํ ปหาย พาลชนพหุเลโลเก เตหิ สมุปฺปาทิยมานํ
วิปฺปการํ ๓- อคเณตฺวา วิเนยฺยชนสฺส วินยเนน นิรวเสสํ พุทฺธกิจฺจํ นิฏฺเปสิ.
ตตฺถ โย ภควโต สตฺเตสุ มหากรุณาย สโมกฺกมนากาโร, โส ปรโต อาวิภวิสฺสติ.
ยถา จ พุทฺธภูตสฺส โลกนาถสฺส สตฺเตสุ มหากรุณา, เอวํ โพธิสตฺตภูตสฺสปิ
มหาภินีหารกาลาทีสูติ ๔- สพฺพตฺถ สพฺพทา จ เอกสทิสตาย ตถา อวิตถา
อนญฺถา, ตสฺมา ตีสุปิ อวฏฺาสุ สพฺสตฺเตสุ สมานรสาย ตถาย มหากรุณาย
สกลโลกหิตาย คโต ปฏิปนฺโนติ ตถาคโต. เอวํ ตถาย คโตติ ตถาคโต. (๒)
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. น'มิโต  ๒ สี.,ก. นิรวเสสํ โพธิสมฺภารํ สมาเนตฺวา
@๓ ฉ.ม. สมุปฺปาทิตํ สมฺมานาวมานวิปฺปการํ  ๔ สี.,ม....กาลาทีสุปิ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๔๐.
      กถํ ตถานิ อาคโตติ ตถาคโต? ตถานิ นาม จตฺตาริ อริยมคฺคาณานิ.
ตานิ หิ อิทํ ทุกฺขํ, อยํ ทุกฺขสมุทโย, อยํ ทุกฺขนิโรโธ, อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี
ปฏิปทาติ เอวํ สพฺพเยฺยธมฺมสงฺคาหกานํ ปวตฺตินิวตฺติตทุภยเหตุภูตานํ จตุนฺนํ
อริยสจฺจานํ ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺโ สงฺขตฏฺโ สนฺตาปฏฺโ วิปริณามฏฺโ, สมุทยสฺส
อายูหนฏฺโ นิทานฏฺโ สํโยคฏฺโ ปลิโพธฏฺโ, นิโรธสฺส นิสฺสรณฏฺโ
วิเวกฏฺโ อสงฺขตฏฺโ, อมตฏฺโ มคฺคสฺส นิยฺยานฏฺโ, เหตวฏฺโ ทสฺสนฏฺโ
อาธิปเตยฺยฏฺโติอาทีนํ ตพฺพิภาคานญฺจ ยถาภูตสภาวาวโพธวิพนฺธกสฺส
สงฺกิเลสปกฺขสฺส สมุจฺฉินฺทเนน ปฏิลทฺธาย ตตฺถ อสมฺโมหาภิสมยสงฺขาตาย
อวิปรีตาการปฺปวตฺติยา ธมฺมานํ สภาวสรสลกฺขณสฺส อวิสํวาทนโต ตถานิ อวิตถานิ
อนญฺถานิ, ตานิ ภควา อนญฺเนยฺโย สยเมว อาคโต อธิคโต, ตสฺมา
ตถานิ อาคโตติ ตถาคโต.
      ยถา จ มคฺคาณานิ, เอวํ ภควโต ตีสุ กาเลสุ อปฺปฏิหตาณานิ
จตุปฺปฏิสมฺภิทาาณานิ จตุเวสารชฺชาณานิ ปญฺจคติปริจฺเฉทาณานิ
ฉอสาธารณาณานิ สตฺตโพชฺฌงฺควิภาวนาณานิ อฏฺมคฺคงฺควิภาวนาณานิ
นวานุปุพฺพวิหารสมาปตฺติาณานิ ทสพลาณานิ จ ตถภาเว เวทิตพฺพานิ.
      ตตฺรายํ วิภาวนา:- ยํ หิ กิญฺจิ อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ อปริมาณานํ
สตฺตานํ หีนาทิเภทภินฺนาสุ อตีตาสุ ขนฺธายตนธาตูสุ สภาวกิจฺจาทิ อวฏฺาวิเสสาทิ
ขนฺธปฏิพทฺธนามโคตฺตาทิ จ ชานิตพฺพํ. อนินฺทฺริยพทฺเธสุ จ
อติสุขุมติโรกุฑฺฑวิทูรปเทเสสุปิ ๑- รูปธมฺเมสุ โย ตํตํปจฺจยวิเสเสหิ สทฺธึ
ปจฺจยุปฺปนฺนานํ วณฺณสณฺานคนฺธรสผสฺสาทิวิเสโส, ตตฺถ สพฺพตฺเถว หตฺถตเล
ปิตอามลเก วิย ปจฺจกฺขโต อปฺปฏิหตํ ภควโต าณํ ปวตฺตติ, ตถา อนาคตาสุ
ปจฺจุปฺปนฺนาสุ จาติ อิมานิ ตีสุ กาเลสุ อปฺปฏิหตาณานิ นาม. ยถาห:-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อติสุขุมติโรหิต...
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๔๑.
           "อตีตํเส พุทฺธสฺส ภควโต อปฺปฏิหตํ าณํ, อนาคตํเส
        พุทฺธสฺส ภควโต อปฺปฏิหตํ าณํ, ปจฺจุปฺปนฺนํเส พุทฺธสฺส ภควโต
        อปฺปฏิหตํ าณนฺ"ติ. ๑-
      ตานิ ปเนตานิ ตตฺถ ตตฺถ ธมฺมานํ สภาวสรสลกฺขณสฺส อวิสํวาทนโต
ตถานิ อวิตถานิ อนญฺถานิ, ตานิ ภควา สยมฺภุาเณน อธิคญฺฉีติ. เอวมฺปิ
ตถานิ อาคโตติ ตถาคโต.
      ตถา อตฺถปฏิสมฺภิทา ธมฺมปฏิสมฺภิทา นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา ปฏิภาน-
ปฏิสมฺภิทาติ จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา. ตตฺถ อตฺถปฺปเภทสฺส สลฺลกฺขณวิภาวนววตฺถาน-
กรณสมตฺถํ อตฺถปฺปเภทคตํ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา. ธมฺมปฺปเภทสฺส
สลฺลกฺขณวิภาวนววตฺถานกรณสมตฺถํ ธมฺมปฺปเภทคตํ าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา.
นิรุตฺติปฺปเภทสฺส สลฺลกฺขณวิภาวนววตฺถานกรณสมตฺถํ นิรุตฺตาภิลาเป ปเภทคตํ าณํ
นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา. ปฏิภานปฺปเภทสฺส สลฺลกฺขณวิภาวนววตฺถานกรณสมตฺถํ
ปฏิภานปฺปเภทคตํ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา. วุตฺตเญฺหตํ:-
           "อตฺเถ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, ธมฺเม าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา,
        ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, าเณสุ าณํ
        ปฏิภานปฏิสมฺภิทา"ติ. ๒-
      เอตฺถ จ เหตุอนุสาเรน อรณียโต อธิคนฺตพฺพโต จ สงฺเขปโต เหตุผลํ
อตฺโถ นาม, ปเภทโต ปน ยงฺกิญฺจิ ปจฺจยุปฺปนฺนํ นิพฺพานํ ภาสิตตฺโถ วิปาโก
กิริยาติ อิเม ปญฺจ ธมฺมา อตฺโถ, ตํ อตฺถํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ตสฺมึ อตฺเถ
ปเภทคตํ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา. ธมฺโมติ สงฺเขปโต ปจฺจโย. โส หิ ยสฺมา ตํ
ตํ อตฺถํ วิทหติ ปวตฺเตติ เจว ปาเปติ จ, ตสฺมา ธมฺโมติ วุจฺจติ, ปเภทโต ปน
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๖๖๙/๕๗๗ (สฺยา)  ๒ อภิ.วิ. ๓๕/๗๑๘/๓๕๙
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๔๒.
โย โกจิ ผลนิพฺพตฺตนโก เหตุ อริยมคฺโค ภาสิตํ กุสลํ อกุสลนฺติ อิเม ปญฺจ
ธมฺมา ธมฺโม, ตํ ธมฺมํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ตสฺมึ ธมฺเม ปเภทคตํ าณํ
ธมฺมปฏิสมฺภิทา. วุตฺตมฺปิ เจตํ:-
           "ทุกฺเข าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา. ทุกฺขสมุทเย าณํ
        ธมฺมปฏิสมฺภิทา, ทุกฺขนิโรเธ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, ทุกฺขนิโรธคามินิยา
        ปฏิปทาย าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา"ติ. ๑-
      อถวา เหตุมฺหิ าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา, เหตุผเล าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา.
เย ธมฺมา ชาตา ภูตา สญฺชาตา นิพฺพตฺตา อภินิพฺพตฺตา ปาตุภูตา, อิเมสุ
ธมฺเมสุ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา. ยมฺหา ธมฺมา เต ธมฺมา ชาตา ภูตา สญฺชาตา
นิพฺพตฺตา อภินิพฺพตฺตา ปาตุภูตา, เตสุ ธมฺเมสุ าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา.
ชรามรเณ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, ชรามรณสมุทเย าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา.
ชรามรณนิโรเธ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, ชรามรณนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย
าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา. ชาติยา, ภเว อุปาทาเน, ตณฺหาย, เวทนาย, ผสฺเส,
สฬายตเน, นามรูเป, วิญฺาเณ, สงฺขาเรสุ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา,
สงฺขารสมุทเย าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา. สงฺขารนิโรเธ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา.
สงฺขาตนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา.
           "อิธ ภิกฺขุ ธมฺมํ ชานาติ สุตฺตํ เคยฺยํ ฯเปฯ เวทลฺลํ, อยํ
        วุจฺจติ ธมฺมปฏิสมฺภิทา. โส ตสฺส ตสฺเสว ภาสิตสฺส อตฺถํ ชานาติ
       `อยํ อิมสฺส ภาสิตสฺส อตฺโถ, อยํ อิมสํส ภาสิตสฺส อตฺโถ'ติ, อยํ
        วุจฺจติ อตฺถปฏิสมฺภิทา. ๒-
           กตเม ธมฺมา กุสลา, ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ
        อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ รูปารมฺมณํ วา
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ.วิ. ๓๕/๗๑๙/๓๕๙  ๒ อภิ.วิ. ๓๕/๗๒๔/๓๖๑
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๔๓.
        ฯเปฯ ธมฺมารมฺมณํ วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส
        โหติ ฯเปฯ อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา กุสลา. อิเมสุ ธมฺเมสุ
        าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา. เตสํ วิปาเก าณํ
        อตฺถปฏิสมฺภิทา"ติอาทิ ๑- วิตฺถาโร.
      ยา ปเนตสฺมึ อตฺเถ จ ธมฺเม จ สภาวนิรุตฺติ อพฺยภิจารโวหาโร
อภิลาโป, ตสฺมึ สภาวนิรุตฺตาภิลาเป มาคธิกาย สพฺพสตฺตานํ มูลภาสาย "อยํ
สภาวนิรุตฺติ, อยํ อสภาวนิรุตฺตี"ติ ปเภทคตํ าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา.
ยถาวุตฺเตสุ เตสุ าเณสุ โคจรกิจฺจโต วิตฺถารโต ปวตฺตํ สพฺพมฺปิ ตํ าณํ
อารมฺมณํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ตสฺมึ าเณ ปเภทคตํ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.
อิติ อิมานิ จตฺตาริ ปฏิสมฺภิทาาณานิ สยเมว ภควตา อธิคตานิ
อตฺถธมฺมาธิเก ตสฺมค ตสฺมึ อตฺตโน วิสเย อวิสํวาทนวเสน อวิปรีตาการปฺปวตฺติยา
ตถานิ อวิตถานิ อนญฺถานิ. เอวมฺปิ ภควา ตถานิ อาคโตติ ตถาคโต.
      ตถา ยงฺกิญฺจิ เยฺยํ นาม, สพฺพนฺตํ ภควตา สพฺพากาเรน าตํ ทิฏฺ
อธิคตํ อภสิสมฺพุทฺธํ. ตถา หิสฺส อภิญฺเยฺยา ธมฺมา อภิญฺเยฺยโต พุทฺธา,
ปริญฺเยฺยา ธมฺมา ปริญฺเยฺยโต, ปหาตพฺพา ธมฺมา ปหาตพฺพโต, สจฺฉิกาตพฺพา
ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพโต, ภาเวตพฺพา ธมฺมา ภาเวตพฺพโต, ยโต นํ โกจิ
สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เทโว วา มาโร วา พฺรหฺมา วา "อิเม นาม เต
ธมฺมา อนภิสมฺพุทฺธา"ติ สห ธมฺเมน อนุยุญฺชิตุํ สมตฺโถ นตฺถิ.
      ยงฺกิญฺจิ ปหาตพฺพํ นาม, สพฺพนฺตํ ภควโต อนวเสสโต โพธิมูเลเยว
ปหีนํ อนุปฺปตฺติธมฺมํ, น ตสฺส ปหานาย อุตฺตริ กรณียํ อตฺถิ. ตถา หิสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ.วิ. ๓๕/๗๒๕/๓๖๒
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๔๔.
โลภโทสโมหวิปรีตมนสิการอหิริกาโนตฺตปฺปถินมิทฺธโกธูปนาหมกฺขปลาสอิสฺสา-
มจฺฉริยมายาสาเยฺยถมฺภสารมฺภมานาติมานมทปฺปมาทติวิธากุสลมูลทุจฺจริตวิสม-
วิปรีตสญฺามลวิตกฺกปปญฺจเอสนาตณฺหาจตุพฺพิธวิปริเยสอาสวคนฺถโอฆโยคาคติ-
ตณฺหุปาทานปญฺจาภินนฺทนนีวรณเจโตขิลเจตโสวีนิพนฺธฉวิวาทมูลสตฺตานุสย-
อฏฺมิจฺฉตฺตนวอาฆาตวตฺถุตณฺหามูลกทสอกุสลกมฺมปถเอกวีสติอเนสนทฺวาสฏฺิทิฏฺิคต-
อฏฺสตตณฺหาวิจริตาทิปฺปเภทํ ทิยฑฺฒกิเลสสหสฺสํ สห วาสนาย ปหีนํ สมุจฺฉินฺนํ
สมูหตํ, ยโต นํ โกจิ สมโณ วา ฯเปฯ พฺรหฺมา วา "อิเม นาม เต
กิเลสา อปฺปหีนา"ติ สห ธมฺเมน อนุยุญฺชิตุํ สมตฺโถ นตฺถิ.
      เย จิเม ภควติ กมฺมวิปากกิเลสูปวาทอาณาวีติกฺกมปฺปเภทา อนฺตรายิกา
วุตฺตา, อลเมว เต ปฏิเสวโต เอกนฺเตน อนฺตรายาย, ยโต นํ โกจิ สมโณ
วา ฯเปฯ พฺรหฺมา วา "นาลนฺเต ปฏิเสวโต อนฺตรายายา"ติ ๑- สห ธมฺเมน
อนุยุญฺชิตุํ สมตฺโถ นตฺถิ.
      โย จ ภควตา นิรวเสสวฏฺฏทุกฺขนิสฺสรณาย สีลสมาธิปญฺาย สงฺคโห
สตฺตโกฏฺาสิโก สตฺตตึสปฺปเภโท อริยมคฺคปุพฺพงฺคโม อนุตฺตโร นิยฺยานิโก
ธมฺโม เทสิโต, โส เอกนฺเตเนว นิยฺยาติ, ปฏิปนฺนสฺส วฏฺฏทุกฺขโต โมกฺขาย
โหติ, ยโต นํ โกจิ สมโณ วา ฯเปฯ พฺรหฺมา วา "นิยฺยานิโก ธมฺโมติ
ตยา เทสิโต น นิยฺยาตี"ติ สห ธมฺเมน อนุยุญฺชิตุํ สมตฺโถ นตฺถีติ.
วุตฺตเญฺหตํ "สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส เต ปฏิชานโต อิเม ธมฺมา อนภิสมฺพุทฺธา"ติ ๒-
วิตฺถาโร. เอวเมตานิ อตฺตโน าณปฺปหานเทสนาวิเสสานํ อวิตถภาวาวโพธนโต
อวิปรีตาการปฺปวตฺติตานิ ภควโต จตุเวสารชฺชาณานิ ตถานิ อวิตถานิ
อนญฺถานิ. เอวมฺปิ ภควา ตถานิ อาคโตติ ตถาคโต.
      ตถา นิรยคติ ติรจฺฉานคติ เปตคติ มนุสฺสคติ เทวคตีติ ปญฺจ คติโย,
ตาสุ สญฺชีวาทโย อฏฺ มหานิรยา กุกฺกุฬาทโย โสฬส อุสฺสทนิรยา
@เชิงอรรถ: ๑ วิ. มหาวิ. ๒/๔๑๘,๔๒๙/๓๐๗,๓๑๕  ๒ ม.มู. ๑๒/๑๕๐/๑๑๐
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๔๕.
โลกนฺตริกนิรโยติ สพฺเพปิเม เอกนฺตทุกขตาย นิรสฺสาทฏฺเน ๑- นิรยา, ยถากมฺมุนา
คนฺตพฺพโต คติ จาติ นิรยคติ, ติพฺพนฺธการสีตนรกาปิ ๒- เอเตเสฺวว อนฺโตคธา.
กิมิกีฏสรีสปปกฺขิโสณสิงฺคาลาทโย ติริยํ อญฺฉิตภาเวน ติรจฺฉานา, เต เอว
คตีติ ติรจฺฉานคติ. ขุปฺปิปาสิตตฺตา ปรทตฺตูปชีวินิชฺฌามตณฺหิกาทโย
ทุกฺขพหุลตายปากฏสุขโต อิตา วิคตาติ เปตา, เต เอว คตีติ เปตคติ,
กาลกญฺจิกาทิอสุราปิ เอเตเสฺวว อนฺโตคธา. ปริตฺตทีปวาสีหิ สทฺธึ
ชมฺพุทีปาทิจตุมหาทีปวาสิโน มนโส อุสฺสนฺนตาย มนุสฺสา, เต เอว คตีติ มนุสฺสคติ.
จาตุมหาราชิกโต ปฏฺาย ยาว เนวสญฺานาสญฺายตนูปคาติ อิเม ฉพฺพีสติ เทวนิกายา
ทิพฺพนฺติ อตฺตโน อิทฺธานุภาเวน กีฬนฺติ โชตนฺติ จาติ เทวา, เต เอว คตีติ
เทวคติ.
      ตา ปเนตา คติโย ยสฺมา ตํตํกมฺมนิพฺพตฺโต อุปปตฺติภววิเสโส, ตสฺมา
อตฺถโต วิปากกฺขนฺธา กตตฺตา จ รูปํ. ตตฺถ "อยํ นาม คติ อิมินา นาม
กมฺมุนา ชายติ, ตสฺส จ กมฺมสฺส ปจฺจยวิเสเสหิ เอวํ วิภาคภินฺนตฺตา วิสุํ
เอเต สตฺตนิกายา เอวํ วิภาคภินฺนา"ติ ยถาสกํ เหตุผลวิภาคปริจฺฉินฺทนวเสน
านโส เหตุโส ภควโต าณํ ปวตฺตติ. เตนาห ภควา:-
           "ปญฺจ โข อิมา สาริปุตฺต คติโย. กตมา ปญฺจ. นิรโย
        ติรจฺฉานโยนิ เปตฺติวิสโย มนุสฺสา เทวา. นิรยญฺจาหํ สาริปุตฺต
        ปชานามิ นิรยคามิญฺจ มคฺคํ นิรยคามินิญฺจ ปฏิปทํ, ยถา ปฏิปนฺโน
        จ กายสฺส เภทา ปรมฺมรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ
        อุปปชฺชติ, ตญฺจ ปชานามี"ติอาทิ. ๓-
      ตานิ ปเนตานิ ภควโต าณานิ ตสฺมึ ตสฺมึ วิสเย อวิปรีตาการปฺปวตฺติยา
อวิสํวาทนโต ตถานิ อวิตถานิ อนญฺถานิ. เอวมฺปิ ภควา ตถานิ
อาคโตติ ตถาคโต.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. นิรยฏฺเน  ๒ สี.  อพฺพุทาทิ...  ๓ ม.มู. ๑๒/๑๕๓/๑๑๓-๔
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๔๖.
      ตถา ยํ สตฺตานํ สทฺธาทิโยควิกลาวิกลภาวโพธเนน อปฺปรชกฺขมหารชกฺขตาทิ-
วิเสสวิภาวนํ ปญฺาสาย อากาเรหิ ปวตฺตํ ภควโต อินฺทฺริยปโรปริยตฺตาณํ.
วุตฺตเญฺหตํ:- "สทฺโธ ปุคฺคโล อปฺปรชกฺโข, อสฺสทฺโธ ปุคฺคโล มหารชกฺโข"ติ ๑-
วิตฺถาโร.
      ยญฺจ "อยํ ปุคฺคโล อปฺปรชกฺโข, อยํ สสฺสตทิฏฺิโก, อยํ อุจฺเฉททิฏฺิโก,
อยํ อนุโลมิกายํ ขนฺติยํ ิโต, อยํ ยถาภูตาเณ ิโต, อยํ กามาสโย,
น เนกฺขมฺมาทิอาสโย, อยํ เนกฺขมฺมาสโย, น กามาทิอาสโย"ติอาทินา
"อิมสฺส กามราโค อติวิย ถามคโต, น ปฏิโฆ, ๒- อิมสฺส ปฏิโฆ อติวิย
ถามคโต, น กามราคาทิโก"ติอาทินา "อิมสฺส ปุญฺาภิสงฺขาโร อธิโก,
น อปุญฺาภิสงฺขาโร น อาเนญฺชาภิสงฺขาโร, อิมสฺส อปุญฺาภิสงฺขาโร
อธิโก, น ปุญฺาภิสงฺขาโร น อาเนญฺชาภิสงฺขาโร, อิมสฺส อาเนญฺชาภิสงฺขาโร
อธิโก, น ปุญฺาภิสงฺขาโร น อปุญฺาภิสงฺขาโร. อิมสฺส กายสุจริตํ อธิกํ,
อิมสฺส วจีสุจริตํ, อิมสฺส มโนสุจริตํ, อยํ กิเลสาวรเณน สมนฺนาคโต, อยํ
วิปากาวรเณน สมนฺนาคโต, อยํ น กมฺมาวรเณน สมนฺนาคโต, น กิเลสาวรเณน
สมนฺนาคโต, น วิปากาวรเณน สมนฺนาคโต"ติอาทินา จ สตฺตานํ อาสยาทีนํ
ยถาภูตํ วิภาวนาการปฺปวตฺตํ ภควโต อาสยานุสยาณํ. ยํ สนฺธาย วุตฺตํ:-
           "อิธ ตถาคโต สตฺตานํ อาสยํ ชานาติ, อนุสยํ ชานาติ, จริตํ
        ชานาติ, อธิมุตฺตึ ชานาติ, ภพฺพาภพฺเพ สตฺเต ชานาตี"ติอาทิ. ๓-
      ยญฺจ อุปริมเหฏฺิมปุริมปจฺฉิมกาเยหิ ทกฺขิณวามอกฺขิกณฺณโสตนาสิกโสต-
อํสกูฏหตฺถปาเทหิ องฺคุลิองฺคุลนฺตเรหิ โลมกูเปหิ จ อคฺคิกฺขนฺธอุทกธาราปวตฺตนํ
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๒๗๐/๑๗๗
@๒ ฉ.ม. น ปฏิฆาทิโก  ๓ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๑๑๓/๑๒๖
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๔๗.
อนญฺสาธารณํ วิวิธวิกุพฺพนิทฺธินิมฺมาปนกํ ภควโต ยมกปาฏิหาริยาณํ. ยํ
สนฺธาย วุตฺตํ:-
              "อิธ ตถาคโต ยมกปาฏิหาริยํ กโรติ อสาธารณํ สาวเกหิ,
         อุปริมกายโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, เหฏฺิมกายโต อุทกธารา ปวตฺตติ.
         เหฏฺิมกายโต อุทกธารา ปวตฺตติ. เหฏฺิมกายโต อคฺคิกฺขนฺโธ
         ปวตฺตติ, อุปริมกายโต อุทกธารา ปวตฺตตี"ติอาทิ. ๑-
    ยญฺจ ราคาทีหิ ชาติอาทีหิ จ อเนเกหิ ทุกฺขธมฺเมหิ อุปทฺทุตํ สตฺตนิกายํ
ตโต นีหริตุกามตาวเสน นานานเยหิ ปวตฺตสฺส ภควโต มหากรุโณกฺกมนสฺส
ปจฺจยภูตํ มหากรุณาสมาปตฺติาณํ. ยถาห ๒- :-
              "กตมํ ตถาคตสฺส มหากรุณาสมาปตฺติยา าณํ. พหุเกหิ
         อากาเรหิ ปสฺสนฺตานํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ สตฺเตสุ มหากรุณา
         โอกฺกมติ, อาทิตฺโต โลกสนฺนิวาโสติ ปสฺสนฺตานํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ
         สตฺเตสุ มหากรุณา โอกฺกมติ. อุยฺยุตฺโต, ปยาโต, กุมฺมคฺคปฺปฏิปนฺโน
         อุปนียติ โลโก อทฺธุโว, อตาโณ โลโก อนภิสฺสโร, อสฺสโก โลโก,
         สพฺพํ ปหาย คมนียํ, อูโน โลโก อติตฺโต ตณฺหาทาโสติ ปสฺสนฺตานํ
         พุทฺธานํ ภควนฺตานํ สตฺเตสุ มหากรุณา โอกฺกมติ.
              อตาโณ ๓- โลกสนฺนิวาโส, อเลโณ, อสรโณ, อสรณีภูโต.
         อุทฺธโต โลโก อวูปสนฺโต, สสลฺโล โลกสนฺนิวาโส วิทฺโธ
         ปุถุสลฺเลหิ, อวิชฺชนฺธการาวรโณ กิเลสปญฺชรปกฺขิตฺโต, อวิชฺชาคโต
         โลกสนฺนิวาโส อนฺธภูโต ปริโยนทฺโธ ตนฺตากุลกชาโต กุลกุณฺฑิกชาโต ๔-
         มุญฺชปพฺพชภูโต อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ สํสารํ นาติวตฺตติ,
         อวิชฺชาวิสโทสสลฺลิตฺโต กิเลสกลลีภูโต, ราคโทสโมหชฏาชฏิโต.
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๑๑๖/๑๒๘  ๒ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๑๑๗/๑๓๐
@๓ ฉ.ม. อตายโน  ๔ สี. คุลากุณฺฑิกชาโต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๔๘.
           ตณฺหาสงฺฆาฏปฏิมุกฺโก, ตณฺหาชาเลน โอตฺถโต, ตณฺหาโสเตน
        วุยฺหติ, ตณฺหาสํโยชเนน สํยุตฺโต, ตณฺหานุสเยน อนุสโฏ,
        ตณฺหาสนฺตาเปน สนฺตปฺปติ, ตณฺหาปริฬาเหน ปริฑยฺหติ.
           ทิฏฺิสงฺฆาฏปฏิมุกฺโก, ทิฏฺิชาเลน โอตฺถโต, ทิฏฺิโสเตน
        วุยฺหติ, ทิฏฺิสํโยชเนน สํยุตฺโต, ทิฏฺานุสเยน อนุสโฏ,
        ทิฏฺิสนฺตาเปน สนฺตปฺปติ, ทิฏฺิปริฬาเหน ปริฑยฺหติ.
           ชาติยา อนุคโต, ชราย อนุสโฏ, พฺยาธินา,
        อภิภูโต, มรเณน อพฺภาหโต, ทุกฺเข ปติฏฺิโต.
           ตณฺหาย อุฑฺฑิโต, ชราปาการปริกฺขิตฺโต, มจฺจุปาเสน
        ปริกฺขิตฺโต, มหาพนฺธนพทฺโธ, ราคพนฺธเนน โทสโมหมานทิฏฺิกิเลส-
        ทุจฺจริตพนฺธเนน พทฺโธ, มหาสมฺพาธปฺปฏิปนฺโน, มหาปลิโพเธน
        ปลิพุทฺโธ, มหาปปาเต ปติโต, มหากนฺตารปฺปฏิปนฺโน,
        มหาสํสารปฺปฏิปนฺโน, มหาวิทุคฺเค สมฺปริวตฺตติ, มหาปลิเป ปลิปนฺโน.
           อพฺภาหโต โลกสนฺนิวาโส, อาทิตฺโต โลกสนฺนิวาโส
        ราคคฺคินา โทสคฺคินา โมหคฺคินา ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ
        ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ, อุนฺนีตโก โลกสนฺนิวาโส
        หญฺติ นิจฺจมตาโณ ปตฺตทณฺโฑ ตกฺกาโร, วชฺชพนฺธนพทฺโธ
        อาฆาตนปจฺจุปฏฺิโต, อนาโถ โลกสนฺนิวาโส ปรมการุญฺปฺปตฺโต,
        ทุกฺขาภิภูโต ๑- จิรรตฺตํ ปีฬิโต, คธิโต นิจฺจํ ปิปาสิโต.
           อนฺโธ อจกฺขุโก, หตเนตฺโต อปริณายโก, วิปถปกฺขนฺโท
        อญฺชสาปรทฺโธ, มโหฆปกฺขนฺโท.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ทุกฺขาภิตุนฺโน
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๔๙.
           ทฺวีหิ ทิฏฺิคเตหิ ปริยุฏฺิโต, ตีหิ ทุจฺจริเตหิ วิปฺปฏิปนฺโน,
        จตูหิ โยเคหิ โยชิโต, จตูหิ คนฺเถหิ คนฺถิโต, จตูหิ อุปาทาเนหิ
        อุปาทิยติ, ปญฺจคติสมารุโฬฺห, ปญฺจหิ กามคุเณหิ รชฺชติ, ปญฺจหิ
        นีวรเณหิ โอตฺถโต, ฉหิ วิวาทมูเลหิ วิวทติ, ฉหิ ตณฺหากาเยหิ
        รชฺชติ, ฉหิ ทิฏฺิคเตหิ ปริยุฏฺิโต, สตฺตหิ อนุสเยหิ อนุสโฏ,
        สตฺตหิ สํโยชเนหิ สํยุตฺโต, สตฺตหิ มาเนหิ อุนฺนโต, อฏฺหิ
        โลกธมฺเมหิ สมฺปริวตฺตติ, อฏฺหิ มิจฺฉตฺเตหิ นิยฺยาโต, อฏฺหิ
        ปุริสโทเสหิ ทุสฺสติ, นวหิ อาฆาตวตฺถูหิ อาฆาติโต, นววิธมาเนหิ
        อุนฺนโต, นวหิ ตณฺหามูลเกหิ ธมฺเมหิ รชฺชติ, ทสหิ กิเลสวตฺถูหิ
        กิลิสฺสติ, ทสหิ อาฆาตวตฺถูหิ อาฆาติโต, ทสหิ อกุสเลหิ กมฺมปเถหิ
        สมนฺนาคโต, ทสหิ สํโยชเนหิ สํยุตฺโต, ทสหิ มิจฺฉตฺเตหิ นิยฺยาโต
        ทสวตฺถุกาย มิจฺฉาทิฏฺิยา สมนฺนาคโต, ทสวตฺถุกาย อนฺตคฺคาหิกาย
        ทิฏฺิยา สมนฺนาคโต, อฏฺสตตณฺหาปปญฺเจหิ ปปญฺจิโต, ทฺวาสฏฺิยา
        ทิฏฺิคเตหิ ปริยุฏฺิโต โลกสนฺนิวาโสติ ปสฺสนฺตานํ พุทฺธานํ
        ภควนฺตานํ สตฺเตสุ มหากรุณา โอกฺกมติ.
           อหญฺจมฺหิ ติณฺโณ, โลโก จ อติณฺโณ. อหญฺจมฺหิ มุตฺโต,
        โลโก จ อมุตฺโต. อหญฺจมฺหิ สนฺโต, โลโก จ อสนฺโต. อหญฺจมฺหิ
        สนฺโต, โลโก จ อสนฺโต. อหญฺจมฺหิ อสฺสตฺโถ, โลโก จ อนสฺสตฺโถ.
        อหญฺจมฺหิ ปรินิพฺพุโต, โลโก จ อปรินิพฺพุโต. ปโหมิ ขฺวาหํ ๑-
        ติณฺโณ ตาเรตุํ, มุตฺโต โมเจตุํ, ทนฺโต ทเมตุํ, สนฺโต สเมตุํ,
        อสฺสตฺโถ อสฺสาเสตุํ, ปรินิพฺพุโต ปรินิพฺพาเปตุนฺติ ปสฺสนฺตานํ
        พุทฺธานํ ภควนฺตานํ สตฺเตสุ มหากรุณา โอกฺกมตี"ติ. ๒-
    เอวํ เอกูนนวุติยา อากาเรหิ วิภชนํ คตํ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ปโห จาหํ  ๒ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๑๑๘/๑๓๔
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๕๐.
    ยํ ปน ยาวตา ธมฺมธาตุยา ยตฺตกํ าตพฺพํ สงฺขตาสงฺขตาทิกสฺส
สพฺพสฺส ปโรปเทสนิรเปกฺขํ สพฺพากาเรน ปฏิวิชฺฌนสมตฺถํ อากงฺขมตฺตปฺ-
ปฏิพทฺธวุตฺติอนญฺสาธารณํ ภควโต าณํ สพฺพถา อนวเสสสงฺขตาสงฺขตสมฺมติสจฺจาว-
โพธโต สพฺพญฺุตาณํ ตตฺถาวรณาภาวโต นิสฺสงฺคปฺปวตฺติมุปาทาย
อนาวรณาณนฺติ วุจฺจติ. เอกเมว หิ ตํ าณํ วิสยปฺปวตฺติมุเขน อญฺเหิ
อสาธารณภาวทสฺสนตฺถํ ทุวิเธน อุทฺทิฏฺ. อญฺถา สพฺพญฺุตานาวรณาณานํ
สาธารณตา สพฺพวิสยตา อาปชฺเชยฺยุํ, น จ ตํ ยุตฺตํ กิญฺจาปิ อิมาย ยุตฺติยา.
อยํ เหตฺถ ปาฬิ:-
           "สพฺพสงฺขตมสงฺขตํ อนวเสสํ ชานาตีติ สพฺพญฺุตาณํ,
        ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ อนาวรณาณํ. อตีตํ สพฺพํ ชานาตีติ สพฺพญฺุตาณํ,
        ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ อนาวรณาณํ. อนาคตํ สพฺพํ
        ชานาตีติ สพฺพญฺุตาณํ, ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ อนาวรณาณํ.
        ปจฺจุปฺปนฺนํ สพฺพํ ชานาตีติ สพฺพญฺุตาณํ, ตตฺถ อาวรณํ
        นตฺถีติ อนาวรณาณนฺ"ติ ๑- วิตฺถาโร.
    เอวเมตานิ ภควโต ฉ อสาธารณาณานิ อวิปรีตาการปฺปวตฺติยา ยถาสกวิสยสฺส
อวิสํวาทนโต ตถานิ อวิตถานิ อนญฺถานิ. เอวมฺปิ ภควา ตถานิ อาคโตติ ตถาคโต.
ตถา:- "สตฺติเม ภิกฺขเว โพชฺฌงฺคา, สติสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค
วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค
อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค"ติ ๒- เอวํ สรูปโต, "ยายํ โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ อุปฺปชฺชมานา
ลีนุทฺธจฺจปติฏฺานายูหนกามสุขลฺลิกตฺตกิลมถานุโยคอุจฺเฉทสสฺสตาภินิเวสาทีนํ
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๑๑๙/๑๓๔-๑๓๕
@๒. อภิ.วิ. ๓๕/๔๖๖/๒๗๔, สํ.มหา. ๑๙/๑๘๕/๖๔ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๑๗/๓๒๗
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๕๑.
อเนเกสํ อุปทฺทวานํ ปฏิปกฺขภูตา สติอาทิเภทา ธมฺมสามคฺคี, ยาย อริยสาวโก
พุชฺฌติ กิเลสนิทฺทาย อุฏฺหติ, จตฺตาริ วา สจฺจานิ ๑- ปฏิวิชฺฌติ, นิพฺพานเมว
วา สจฺฉิกโรตีติ, สา ธมฺมสามคฺคี โพธีติ วุจฺจติ, ตสฺสา โพธิยา องฺคาติ
โพชฺฌงฺคา, อริยสาวโก วา ยถาวุตฺตาย ธมฺมสามคฺคิยา พุชฺฌตีติ กตฺวา โพธีติ
วุจฺจติ, ตสฺส โพธิสฺส องฺคาติปิ โพชฺฌงฺคาติ เอวํ สามญฺลกฺขณโต,
"อุปฏฺานลกฺขโณ สติสมฺโพชฺฌงฺโค, ปวิจยลกฺขโณ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค,
ปคฺคหลกฺขโณ วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค, ผรณลกฺขโณ ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค, อุปสมลกฺขโณ
ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค อวิกฺเขปลกฺขโณ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค, ปฏิสงฺขานลกฺขโณ
อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโคติ, เอวํ วิเสสลกฺขณโต, "ตตฺถ กตโม สติสมฺโพชฺฌงฺโค,
อิธ ภิกฺขุ สติมา โหติ ปรเมน สติเนปกฺเกน สมนฺนาคโต, จิรกตมฺปิ จิรภาสิตมฺปิ
สริตา โหติ อนุสฺสริตา"ติอาทินา ๒- สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ อญฺมญฺโปการวเสน
เอกกฺขเณ ปวตฺติทสฺสนโต, "ตตฺถ กตโม สติสมฺโพชฺฌงฺโค, อตฺถิ อชฺฌตฺตํ
ภิกฺขเว ธมฺเมสุ สติ, อตฺถิ พหิทฺธา ธมฺเมสุ สตี"ติอาทินา  ๓- เตสํ วิสยวิภาเคน
ปวตฺติทสฺสนโต, "ตตฺถ กตโม สติสมฺโพชฺฌงฺโค, อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ
ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามินฺ"ติอาทินา ๔-
ภาวนาวิธิทสฺสนโต, "ตตฺถ กตเม สตฺต สมฺโพชฺฌงฺคา, อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย
โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ ฯเปฯ ตสฺมึ สมเย สตฺต โพชฺฌงฺคา โหนฺติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค
ฯเปฯ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค. ตตฺถ กตโม สติสมฺโพชฺฌงฺโค. ยา สติ
ฯเปฯ อนุสฺสตี"ติอาทินา ๕- ฉนฺนวุติยา นยสหสฺสวิภาเคหีติ เอวํ นานาการโต
ปวตฺตานิ ภควโต สมฺโพชฺฌงฺควิภาวนาณานิ ตสฺส ตสฺส อตฺถสฺส อวิสํวาทนโต
ตถานิ อวิตถานิ อนญฺถานิ. เอวมฺปิ ภควา ตถานิ อาคโตติ ตถาคโต.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อริยสจฺจานิ  ๒ อภิ.วิ. ๓๕/๔๖๗/๒๗๔  ๓ อภิ.วิ. ๓๕/๔๖๙/๒๗๕
@๔ อภิ.วิ. ๓๕/๔๗๑/๒๗๖  ๕ อภิ.วิ. ๓๕/๔๗๓-๔/๒๗๗
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๕๒.
    ตถา:- "ตตฺถ กตมํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ, อยเมว
อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค. เสยฺยถิทํ, สมฺมาทิฏฺิ ฯเปฯ สมฺมาสมาธี"ติ ๑- เอวํ
สรูปโต, สพฺพกิเลเสหิ อารกตฺตา อริยภาวกรตฺตา อริยผลปฺปฏิลาภกตฺตา จ
อริโย, อฏฺวิธตฺตา นิพฺพานาธิคมาย เอกนฺตการณตฺตา จ อฏฺงฺคิโก, กิเลเส
มาเรนฺโต คจฺฉติ, นิพฺพานตฺถิเกหิ มคฺคียติ, สยํ วา นิพฺพานํ มคฺคตีติ มคฺโคติ
เอวํ สามญฺลกฺขณโต, "สมฺมา ทสฺสนลกฺขณา สมฺมาทิฏฺิ, สมฺมา
อภินิโรปนลกฺขโณ สมฺมาสงฺกปฺโป, สมฺมา ปริคฺคหณลกฺขณา สมฺมาวาจา, สมฺมา
สมุฏฺานลกฺขโณ สมฺมากมฺมนฺโต, สมฺมา โวทานลกฺขโณ สมฺมาอาชีโว, สมฺมา
ปคฺคหณลกฺขโณ สมฺมาวายาโม, สมฺมา อุปฏฺานลกฺขณา สมฺมาสติ, สมฺมา
อวิกฺเขปลกฺขโณ สมฺมาสมาธี"ติ เอวํ วิเสสลกฺขณโต, สมฺมาทิฏฺิ อญฺเหิปิ
อตฺตโน ปจฺจนีกกิเลเสหิ สทฺธึ มิจฺฉาทิฏฺึ ปชหติ, นิพฺพานํ อารมฺมณํ กโรติ,
ตปฺปฏิจฺฉาทกโมหวิธมเนน อสมฺโมหโต สมฺปยุตฺตธมฺเม จ ปสฺสติ. ตถา
สมฺมาสงฺกปฺปาทโยปิ มิจฺฉาสงฺกปฺปาทีนิ ปชหนฺติ, นิพฺพานํ จ อารมฺมณํ กโรนฺติ,
สหชาตธมฺมานํ สมฺมาอภินิโรปนปริคฺคหณสมุฏฺานโวทานปคฺคหอุปฏฺานสมาทหนานิ
จ กโรนฺตีติ เอวํ กิจฺจวิภาคโต, สมฺมาทิฏฺิ ปุพฺพภาเค นานากฺขณา
วิสุํ วิสุํ ทุกฺขาทิอารมฺมณา หุตฺวา มคฺคกาเล เอกกฺขณา นิพฺพานเมว อารมฺมณํ
กตฺวา กิจฺจโต "ทุกฺเข าณนฺ"ติอาทีนิ จตฺตาริ นามานิ ลภติ, สมฺมาสงฺกปฺปาทโยปิ
ปุพฺพภาเค นานากฺขณา นานารมฺมณา มคฺคกาเล เอกกฺขณา เอการมฺมณา,
เตสุ สมฺมาสงฺกปฺโป กิจฺจโต เนกฺขมฺมสงฺกปฺโปติอาทีนิ ตีณิ นามานิ ลภติ,
สมฺมาวาจาทโย ตโย ปุพฺพภาเค มุสาวาทาเวรมณีติอาทิวิภาคา วิรติโยปิ
เจตนาโยปิ หุตฺวา มคฺคกฺขเณ วิรติโยว, สมฺมาวายามสติโย กิจฺจโต
สมฺมปฺปธานสติปฏฺานวเสน จตฺตาริ นามานิ ลภนฺติ, สมฺมาสมาธิ ปน มคฺคกฺขเณปิ
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ.วิ ๓๕/๒๐๕/๑๒๕
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๕๓.
ปมชฺฌานาทิวเสน นานา เอวาติ เอวํ ปุพฺพภาคปรภาเคสุ ปวตฺติวิภาคโต,
"อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตนฺ"ติอาทินา ๑- ภาวนาวิธิโต,
"ตตฺถ กตโม อฏฺงฺคิโก มคฺโค, อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ
ภาเวติ ฯเปฯ ทุกฺขาปฏิปทํ ทนฺธาภิญฺ, ตสฺมึ สมเย อฏฺงฺคิโก มคฺโค
โหติ สมฺมาทิฏฺิ สมฺมาสงฺกปฺโป"ติอาทินา ๒- จตุราสีติยา นยสหสฺสวิภาเคหีติ
เอวมเนกาการโต ปวตฺตานิ ภควโต อริยมคฺควิภาวนาณานิ อตฺถสฺส อวิสํวาทนโต
สพฺพานิปิ ตถานิ อวิตถานิ อนญฺถานิ. เอวมฺปิ ภควา ตถานิ อาคโตติ ตถาคโต.
    ตถา ปมชฺฌานสมาปตฺติ ยา จ นิโรธสมาปตฺตีติ เอตาสุ อนุปฏิปาฏิยา
วิหริตพฺพฏฺเน ๓- สมาปชฺชิตพฺพฏฺเน จ อนุปุพฺพวิหารสมาปตฺตีสุ
สมฺปาทนปจฺจเวกฺขณาทิวเสน ยถารหํ สมฺปโยควเสน จ ปวตฺตานิ ภควโต าณานิ
ตทตฺถสิทฺธิยา ตถานิ อวิตถานิ อนญฺถานิ. ตถา "อิทํ อิมสฺส านํ,
อิทมฏฺานนฺ"ติ อวิปรีตํ ตสฺส ตสฺส ผลสฺส การณาการณชานนํ, เตสํ เตสํ
สตฺตานํ อตีตาทิเภทภินฺนสฺส กมฺมสมาทานสฺส อนวเสสโต ยถาภูตํ
วิปากนฺตรชานนํ, อายูหนกฺขเณเยว ตสฺส ตสฺส สตฺตสฺส "อยํ นิรยคามินี ปฏิปทา
ฯเปฯ อยํ นิพฺพานคามินี ปฏิปทา"ติ ยาถาวโต สาสวานาสวกมฺมวิภาคชานนํ,
ขนฺธายตนาทีนํ อุปาทินฺนานุปาทินฺนาทิอเนกสภาวํ นานาสภาวํ จ ตสฺส โลกสฺส
"อิมาย นาม ธาตุยา อุสฺสนฺนตฺตา อิมสฺมึ ธมฺมปฺปพนฺเธ อยํ วิเสโส ชายตี"ติอาทินา
นเยน ยถาภูตํ ธาตุนานตฺตชานนํ, อนวเสสโต สตฺตานํ หีนาทิอชฺฌาสยาธิมุตฺติชานนํ,
สทฺธาทิอินฺทฺริยานํ ติกฺขมุทุภาวชานนํ, สงฺกิเลสาทีหิ สทฺธึ
ฌานวิโมกฺขาทิวิเสสชานนํ, สตฺตานํ อปริมาณาสุ ชาตีสุ ตปฺปฏิพนฺเธน สทฺธึ อนวเสสโต
ปุพฺเพนิวุตฺถกฺขนฺธสนฺตติชานนํ, หีนาทิวิภาเคหิ สทฺธึ จุติปฏิสนฺธิชานนํ,
"อิทํ ทุกฺขนฺ"ติอาทินา เหฏฺา วุตฺตนเยเนว จตุสจฺจชานนนฺติ อิมานิ
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ.วิ. ๓๕/๔๔๙/๒๘๕  ๒ อภิ.วิ. ๓๕/๔๙๑/๒๘๕  ๓ ก. ภาวิตพฺพฏฺเน
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๕๔.
ภควโต ทสพลาณานิ อวิรชฺฌิตฺวา ยถาสกํ วิสยาวคาหนโต ๑- ยถาธิปฺเปตตฺถสาธนโต
จ ยถาภูตวุตฺติยา ตถานิ อวิตถานิ อนญฺถานิ. วุตฺตเญฺหตํ:-
           "อิธ ตถาคโต านญฺจ านโต อฏฺานญฺจ อฏฺานโต
        ยถาภูตํ ปชานาตี"ติอาทิ. ๒-
    เอวมฺปิ ภควา ตถานิ อาคโตติ ตถาคโต.
    ยถา เจเตสํ าณานํ วเสน, เอวํ ยถาวุตฺตานํ สติปฏฺานสมฺมปฺปธานวิภาวนาณาทีนํ
อนนฺตาปริเมยฺยเภทานํ อนญฺสาธารณานํ ปญฺาวิเสสานํ
วเสน ภควา ตถานิ าณานิ อาคโต อธิคโตติ ตถาคโต. เอวมฺปิ ตถานิ
อาคโตติ ตถาคโต. (๓)
    กถํ ตถา คโตติ ตถาคโต? ยา สา ภควโต อภิชาติ อภิสมฺโพธิ
ธมฺมวินยปญฺาปนา อนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุ, สา ตถา. กึ วุตฺตํ โหติ? ยทตฺถํ
โลกนาเถน อภิสมฺโพธิ ปตฺถิตา ปวตฺติตา จ, ตทตฺถสฺส เอกนฺตสิทฺธิยา
อวิสํวาทนโต อวิปรีตตฺถวุตฺติยา ตถา อวิตถา อนญฺถา. ตถา หิ อยํ ภควา
โพธิสตฺตภูโต สมตึสปารมิปริปูรณาทิกํ วุตฺตปฺปเภทํ สพฺพํ พุทฺธตฺตเหตุํ
สมฺปาเทตฺวา ตุสิตปุเร ิโตว พุทฺธโกลาหลํ สุตฺวา ทสสหสฺสจกฺกวาฬเทวตาหิ เอกโต
สนฺนิปติตาหิ อุปสงฺกมิตฺวา:-
           "กาโลยํ เต ๓- มหาวีร     อุปฺปชฺช มาตุกุจฺฉิยํ
            สเทวกํ ตารยนฺโต         พุชฺฌสฺสุ อมตํ ปทนฺ"ติ ๔-
อายาจิโต อุปฺปนฺนปุพฺพนิมิตฺโต ปญฺจ มหาวิโลกนานิ วิโลเกตฺวา "อิทานาหํ
มนุสฺสโยนิยํ อุปฺปชฺชิตฺวา อภิสมฺพุชฺฌิสฺสามี"ติ อาสาฬฺหิปุณฺณมาย สกฺยราชกุเล
มหามายาย เทวิยา กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธึ คเหตฺวา ทส มาเส เทวมนุสฺเสหิ มหตา
ปริหาเรน ปริหริยมาโน วิสาขปุณฺณมาย ปจฺจูสสมเย อภิชาตึ ปาปุณิ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,ก. วิสยาวโพธนโต  ๒ องฺ. ทสก. ๒๔/๒๑/๒๗, อภิ.วิ. ๓๕/๘๐๙/๔๐๙
@๓ ฉ.ม. กาโล เทว  ๔ ขุ. อป. ๓๓/๖๗/๔๔๕
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๕๕.
    อภิชาติกฺขเณ ปนสฺส ปฏิสนฺธิคฺคหณกฺขเณ วิย ทฺวตฺตึส ปุพฺพนิมิตฺตานิ
ปาตุรเหสุํ. อยํ หิ ทสสหสฺสี โลกธาตุ สงฺกมฺปิ สมฺปกมฺปิ สมฺปเวธิ, ทสสุ
จกฺกวาฬสหสฺเสสุ อปฺปมาโณ โอภาโส ผริ, ตสฺส ตํ สิรึ ทฏฺุกามา วิย
ชจฺจนฺธา จกฺขูนิ ปฏิลภึสุ, พธิรา สทฺทํ สุณึสุ, มูคา สมาลปึสุ, ขุชฺชา อุชุคตฺตา
อเหสุํ, ปงฺคุลา ปทสา คมนํ ปฏิลภึสุ, พนฺธนคตา สพฺเพ สตฺตา อนฺทุพนฺธนาทีหิ
มุจฺจึสุ, สพฺพนิรเยสุ อคฺคิ นิพฺพายิ, เปตฺติวิสเย ขุปฺปิปาสา วูปสมิ,
ติรจฺฉานานํ ภยํ นาโหสิ, สพฺพสตฺตานํ โรโค วูปสมิ, สพฺพสตฺตา ปิยํวทา อเหสุํ,
มธุเรนากาเรน อสฺสา หสึสุ, วารณา คชฺชึสุ, สพฺพตูริยานิ สกํ สกํ นินฺนาทํ
มุญฺจึสุ, อฆฏฺฏิตานิ เอว มนุสฺสานํ หตฺถุปคาทีนิ อาภรณานิ มธุเรนากาเรน
รวึสุ, สพฺพทิสา วิปฺปสนฺนา อเหสุํ, สตฺตานํ สุขํ อุปฺปาทยมาโน มุทุสีตลวาโต
วายิ. อกาลเมโฆ วสฺสิ, ปวิโตปิ อุทกํ อุพฺภิชฺชิตฺวา วิสฺสนฺทิ, ปกฺขิโน
อากาสคมนํ วิชหึสุ, นทิโย อสนฺทมานา อฏฺสุ, มหาสมุทฺเท มธุรํ อุทกํ
อโหสิ, อุปกฺกิเลสวิมุตฺเต สูริเย ทิสฺสมาเน เอว อากาสคตา สพฺพา โชติโย ชลึสุ,
เปตฺวา อรูปาวจรเทเว อวเสสา สพฺเพ เทวา สพฺเพปิ เนรยิกา ทิสฺสมานรูปา
อเหสุํ, ตรุกุฏฺฏกวาฏเสลาทโย อนาวรณภูตา อเหสุํ, สตฺตานํ จุตูปปาตา นาเหสุํ,
สพฺพํ อนิฏฺคนฺธํ อภิภวิตฺวา ทิพฺพคนฺโธ วายิ, สพฺเพ ผลุปคา รุกฺขา ผลธรา
สมฺปชฺชึสุ, มหาสมุทฺโท สพฺพตฺถกเมว ปญฺจวณฺเณหิ ปทุเมหิ สญฺฉนฺนตโล
อโหสิ, ถลชชลชาทีนิ สพฺพปุปฺผานิ ปุปฺผึสุ, รุกฺขานํ ขนฺเธสุ ขนฺธปทุมานิ,
สาขาสุ สาขปทุมานิ, ลตาสุ ลตาปทุมานิ ปุปฺผึสุ, มหีตเล สิลาตลานิ ภินฺทิตฺวา
อุปรูปริ สตฺต สตฺต หุตฺวา ทณฺฑปทุมานิ นาม นิกฺขมึสุ, อากาเส โอลมฺพกปทุมานิ
นิพฺพตฺตึสุ, สมนฺตโต ปุปฺผวสฺสํ วสฺสิ, อากาเส ทิพฺพตูริยานิ วชฺชึสุ,
สกลทสสหสฺสีโลกธาตุ วฏฺเฏตฺวา วิสฺสฏฺมาลาคุฬํ วิย อุปฺปีเฬตฺวา พทฺธมาลากลาโป
วิย อลงฺกตปฏิยตฺตํ มาลาสนํ วิย จ เอกมาลามาลินี วิปฺผุรนฺตวาฬวีชนี
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๕๖.
ปุปฺผธูปคนฺธปวาสิตา ปรมโสภคฺคปฺปตฺตา อโหสิ, ตานิ จ ปุพฺพนิมิตฺตานิ อุปริ
อธิคตานํ อเนกธมฺมวิเสสาธิคตานํ ๑- นิมิตฺตภูตานิ เอว อเหสุํ. เอวํ
อเนกจฺฉริยปาตุภาวปฏิมณฺฑิตา จายํ ๒- อภิชาติ ยทตฺถํ อเนน อภิสมฺโพธิ อภิปตฺถิตา,
ตสฺสา อภิสมฺโพธิยา เอกนฺตสิทฺธิยา ตถาว อโหสิ อวิตถา อนญฺถา.
    ตถา เย พุทฺธเวเนยฺยา โพธเนยฺยพนฺธวา, เต สพฺเพปิ อนวเสสโต
สยเมว ภควตา วินีตา. เย จ สาวกเวเนยฺยา ธมฺมเวเนยฺยา จ, เตปิ สาวกาทีหิ
วินีตา วินยํ คจฺฉนฺติ คมิสฺสนฺติ จาติ ยทตฺถํ ภควตา อภิสมฺโพธิ อภิปตฺถิตา,
ตทตฺถสฺส เอกนฺตสิทฺธิยา อภิสมฺโพธิ ตถา อวิตถา อนญฺถา.
    อปิจ ยสฺส ยสฺส เยฺยธมฺมสฺส โย โย สภาโว พุชฺฌิตพฺโพ, โส
โส หตฺถตเล ปิตอามลกํ วิย อาวชฺชนมตฺตปฏิพทฺเธน อตฺตโน าเณน
อวิปรีตํ อนวเสสโต ภควตา อภิสมฺพุทฺโธติ เอวมฺปิ อภิสมฺโพธิ ตถา อวิตถา
อนญฺถา.
    ตถา เตสํ เตสํ ธมฺมานํ ตถา ตถา เทเสตพฺพปฺปการํ เตสํ เตสญฺจ
สตฺตานํ อาสยานุสยจริตาธิมุตฺตึ สมฺมเทว โอโลเกตฺวา ธมฺมตํ อวิชหนฺเตเนว
ปญฺตฺตินยโวหารมคฺคํ อนติธาวนฺเตเนว จ ธมฺมตํ วิภาวนฺเตน ยถาปราธํ
ยถาชฺฌาสยํ ยถาธมฺมญฺจ อนุสาสนฺเตน ภควตา เวเนยฺยา วินีตา อริยภูมึ
สมฺปาปิตาติ ธมฺมวินยปญฺาปนาปิสฺส ตทตฺถสิทฺธิยา ยถาภูตวุตฺติยา จ ตถา
อวิตถา อนญฺถา.
    ตถา ยา สา ภควตา อนุปฺปตฺตา ปวิยาทิผสฺสเวทนาทิรูปารูปสภาววินิมุตฺตา
ลุชฺชนภาวาภาวโต โลกสภาวาตีตา ตมสา วิสํสฏฺตฺตา เกนจิ อโนภาสนียา ๓-
โอภาสาภาวโต เอว ๔- คติอาทิภาวรหิตา อปฺปติฏฺา อนารมฺมณา
@เชิงอรรถ: ๑ สี. อเนกธมฺมวิเสสาธิคมานํ, ฉ.ม. อเนเกสํ วิเสสาธิคมานํ  ๒ ก. วายํ
@๓ ม. อโนคาหนิยา  ๔ ฉ.ม. โลกสภาวาภาวโต เอว
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๕๗.
อมตมหานิพฺพานธาตุ ขนฺธสงฺขาตานํ อุปาทีนํ ๑- เลสมตฺตสฺสปิ อภาวโต อนุปาทิเสสาติ
วุจฺจติ, ยํ สนฺธาย วุตฺตํ:-
           "อตฺถิ ภิกฺขเว ตทายตนํ, ยตฺถ เนว ปวี น อาโป น
        เตโช น วาโย, น อากาสานญฺจายตนํ น วิญฺาณญฺจายตนํ น
        น อากิญฺจญฺายตนํ น เนวสญฺานาสญฺายตนํ, นายํ โลโก น
        ปโรโลโก, น จ อุโภ จนฺทิมสูริยา. ตตฺราปาหํ ภิกฺขเว เนว อาคตึ
        วทามิ น คตึ น ิตึ น จุตึ น อุปฺปตฺตึ, อปฺปติฏฺ อปฺปวตฺตํ
        อนารมฺมณเมเวตํ เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺสา"ติ. ๒-
    สา สพฺเพสมฺปิ อุปาทานกฺขนฺธานํ อตฺถงฺคโม, สพฺพสงฺขารานํ สมโถ,
สพฺพูปธีนํ ปฏินิสฺสคฺโค, สพฺพทุกฺขานํ วูปสโม, สพฺพาลยานํ สมุคฺฆาโต,
สพฺพวฏฺฏานํ อุปจฺเฉโท, อจฺจนฺตสนฺติลกฺขโณติ ยถาวุตฺตสภาวสฺส กทาจิปิ
อวิสํวาทนโต ตถา อวิตถา อนญฺถา. เอวเมตา อภิชาติอาทิกา ตถา คโต
อุปคโต อธิคโต ปฏิปนฺโน ปตฺโตติ ตถาคโต. เอวํ ภควา ตถา คโตติ
ตถาคโต. (๔)
    กถํ ตถาวิโธติ ตถาคโต? ยถาวิธา ปุริมกา สมฺมาสมฺพุทฺธา, อยมฺปิ
ภควา ตถาวิโธ. กึ วุตฺตํ โหติ? ยถาวิธา เต ภควนฺโต มคฺคสีเลน ผลสีเลน สพฺเพนปิ
โลกิยโลกุตฺตรสีเลน, มคฺคสมาธินา ผลสมาธินา สพฺเพนปิ โลกิยโลกุตฺตรสมาธินา,
มคฺคปญฺาย ผลปญฺาย สพฺพายปิ โลกิยโลกุตฺตรปญฺาย, เทวสิกํ วลญฺชิตพฺเพหิ
จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสสมาปตฺติวิหาเรหิ, ตทงฺควิมุตฺติยา วิกฺขมฺภนวิมุตฺติยา
สมุจฺเฉทวิมุตฺติยา ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิมุตฺติยา นิสฺสรณวิมุตฺติยาติ สงฺเขปโต.
วิตฺถารโต ปน อนนฺตาปริมาณเภเทหิ อจินฺเตยฺยานุภาเวหิ
@เชิงอรรถ: ๑ สี. อุปาทินฺนานํ  ๒ ขุ.อุ. ๒๕/๗๑/๒๑๒
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๕๘.
สกลสพฺพญฺุคุเณหิ, อยมฺปิ อมฺหากํ ภควา ตถาวิโธ. สพฺเพสํ หิ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ
อายุเวมตฺตํ สรีรปฺปมาณเวมตฺตํ กุลเวมตฺตํ ทุกฺกรจริยาเวมตฺตํ รสฺมิเวมตฺตนฺติ
อิเมหิ ปญฺจหิ เวมตฺเตหิ สิยา เวมตฺตํ, น ปน สีลวิสุทฺธิอาทีสุ ๑- วิสุทฺธีสุ
สมถวิปสฺสนาปฏิปตฺติยํ อตฺตนา ปฏิลทฺธคุเณสุ จ กิญฺจิ นานากรณํ อตฺถิ, อถโข
มชฺเฌ ภินฺนสุวณฺณํ วิย อญฺมญฺ นิพฺพิเสสา เต พุทฺธา ภควนฺโต.
ตสฺมา ยถาวิธา ปุริมกา สมฺมาสมฺพุทฺธา, อยมฺปิ ภควา ตถาวิโธ. เอวํ ตถาวิโธติ
ตถาคโต. วิธอตฺโถ เจตฺถ คตสทฺโท, ตถาหิ โลกิยา วิธยุตฺตคตสทฺเท ปการตฺเถ
วทนฺติ. (๕)
    กถํ ตถา ปวตฺติโตติ ตถาคโต? อนญฺสาธารเณน อิทฺธานุภาเวน
สมนฺนาคตตฺตา อตฺถปฏิสมฺภิทาทีนํ อุกฺกํสปารมิปฺปตฺติยา อนาวรณาณปฺปฏิลาเภน
จ ภควโต กายปฺปวตฺติยาทีนํ กตฺถจิ ปฏิฆาตาภาวโต ยถารุจิ ตถา คตํ คติ
คมนํ กายวจีจิตฺตปฺปวตฺติ เอตสฺสาติ ตถาคโต. เอวํ ตถา ปวตฺติโตติ ตถาคโต. (๖)
    กถํ ตเถหิ อคโตติ ตถาคโต? โพธิสมฺภารสมฺภรเณ ๒- ตปฺปฏิปกฺขปฺปวตฺติสงฺขาตํ
นตฺถิ เอตสฺส คตนฺติ อคโต. โส ปนสฺส อคตภาโว มจฺเฉรทานปารมิอาทีสุ
อวิปรีตํ อาทีนวานิสํสปจฺจเวกฺขณาทินยปฺปวตฺเตหิ าเณหีติ ตเถหิ
าเณหิ อคโตติ ตถาคโต.
    อถวา กิเลสาภิสงฺขารปฺปวตฺติสงฺขาตํ ขนฺธปฺปวตฺติสงฺขาตเมว วา ปญฺจสุปิ
คตีสุ คตํ คมนํ เอตสฺส นตฺถีติ อคโต. สอุปาทิเสสอนุปาทิเสสนิพฺพานปฺปตฺติยา
สฺวายมสฺส อคตภาโว ตเถหิ อริยมคฺคาเณหีติ เอวมฺปิ ภควา ตเถหิ อคโตติ
ตถาคโต. (๗)
    กถํ ตถา คตภาเวน ตถาคโต? ตถา คตภาเวนาติ จ ตถาคตสฺส สพฺภาเวน
อตฺถิตายาติ อตฺโถ. โก ปเนส ตถาคโต, ยสฺส อตฺถิตาย ภควา ตถาคโตติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สีลวิสุทฺธิยาทีสุ  ๒ ก. โพธิสมฺภรเณ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๕๙.
วุจฺจตีติ? สทฺธมฺโม. สทฺธมฺโม หิ อริยมคฺโค ตาว ยถา ยุคนทฺธสมถวิปสฺสนาพเลน
อนวเสสโต กิเลสปกฺขํ สมูหนนฺเตน สมุจฺเฉทปฺปหานวเสน คนฺตพฺพํ, ตถา คโต.
ผลธมฺโม ยถา อตฺตโน มคฺคานุรูปํ ปฏิปสฺสทฺธิปฺปหานวเสน คนฺตพฺพํ, ตถา
คโต ปวตฺโต. นิพฺพานธมฺโม ปน ยถา คโต ปญฺาย ปฏิวิทฺโธ สกลวฏฺฏทุกฺขวูปสมาย
สมฺปชฺชติ, พุทฺธาทีหิ ตถา คโต สจฺฉิกโตติ ตถาคโต. ปริยตฺติธมฺโมปิ
ยถา ปุริมพุทฺเธหิ สุตฺตเคยฺยาทิวเสน ปวตฺติอาทิปฺปกาสนวเสน จ เวเนยฺยานํ
อาสยาทิอนุรูปํ ปวตฺติโต, อมฺหากมฺปิ ภควตา ตถา คโต คทิโต ปวตฺติโตติ
วา ตถาคโต. ยถา ภควตา เทสิโต, ตถา ภควโต สาวเกหิ คโต อวคโตติ
ตถาคโต. เอวํ สพฺโพปิ สทฺธมฺโม ตถาคโต. เตนาห สกฺโก เทวานมินฺโท:-
             "ตถาคตํ เทวมนุสฺสปูชิตํ
              ธมฺมํ นมสฺสาม สุวตฺถิ โหตู"ติ. ๑-
สฺวาสฺส อตฺถีติ ภควา ตถาคโต.
      ยถา จ ธมฺโม, เอวํ อริยสํโฆปิ ยถา อตฺตหิตาย ปรหิตาย จ ปฏิปนฺเนหิ
สุวิสุทฺธํ ปุพฺพภาคสมถวิปสฺสนาปฏิปทํ ปุรกฺขตฺวา เตน เตน มคฺเคน คนฺตพฺพํ,
ตํ ตํ ตถา คโตติ ตถาคโต. ยถา วา ภควตา สจฺจปฏิจฺจสมุปฺปาทาทโย เทสิตา,
ตถาว พุทฺธตฺตา ตถา คทนโต จ ตถาคโต. เตนาห สกฺโก เทวราชา:-
              "ตถาคตํ เทวมนุสฺสปูชิตํ
               สํฆํ นมสฺสาม สุวตฺถิ โหตู"ติ. ๑-
สฺวาสฺส สาวกภูโต อตฺถีติ ภควา ตถาคโต. เอวํ ตถาคตภาเวเนว ๒- ตถาคโตติ. (๘)
    อิทมฺปิ จ ตถาคตสฺส ตถาคตภาวทีปเน มุขมตฺตกเมว, สพฺพากาเรน
ปน ตถาคโตว ตถาคตสฺส ตถาคตภาวํ วณฺเณยฺย. อิทํ หิ ตถาคตปทํ มหตฺถํ ๓-
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ขุ. ๒๕/๑๗-๑๘/๙, ขุ.สุ. ๒๕/๒๔๐-๑/๓๘๐  ๒ ฉ.ม....ภาเวน  ๓ ก. มหนฺตํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๖๐.
มหาคติกํ มหาวิสยํ, ตสฺส อปฺปมาทปสฺส วิย เตปิฏกมฺปิ พุทฺธวจนํ ยุตฺติโต
อตฺถภาเวน อาหรนฺโต "อติตฺเถน ๑- ธมฺมกถิโก ปกฺขนฺโท"ติ น วตฺตพฺโพติ.
    ตตฺเถตํ วุจฺจติ:-
               "ยเถว โลเก ปุริมา มเหสิโน
                สพฺพญฺุภาวํ มุนโย อิธาคตา
                ตถา อยํ สกฺยมุนีปิ อาคโต
                ตถาคโต วุจฺจติ เตน จกฺขุมา.
                ปหาย กามาทิมเล อเสสโต
                สมาธิาเณหิ ยถา คตา ชินา
                ปุราตนา สกฺยมุนี ชุตินฺธโร
                ตถา คโต เตน ตถาคโต มโต.
                ตถญฺจ ธาตฺวายตนาทิลกฺขณํ
                สภาวสามญฺวิภาคเภทโต
                สยมฺภุาเณน ชิโน สมาคโต ๒-
                ตถาคโต วุจฺจติ สกฺยปุงฺคโว.
                ตถานิ สจฺจานิ สมนฺตจกฺขุนา
                ตถา อิทปฺปจฺจยตา จ สพฺพโส
                อนญฺเนยฺยา นยโต วิภาวิตา
                ตถา คโต เตน ชิโน ตถาคโต.
@เชิงอรรถ: ๑ ก. อติฏฺเน  ๒ ฉ.ม. ชิโนยมาคโต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๖๑.
                อเนกเภทาสุปิ โลกธาตุสุ
                ชินสฺส รูปายตนาทิโคจเร
                วิจิตฺตเภเท ตถเมว ทสฺสนํ
                ตถาคโต เตน สมนฺตโลจโน.
                ยโต จ ธมฺมํ ตถเมว ภาสติ
                กโรติ วา ตสฺสนุรูปมตฺตโน ๑-
                คุเณหิ โลกํ อภิภุยฺยิรียติ
                ตถาคโต เตนปิ โลกนายโก.
                ตถา ปริญฺาย ตถาย สพฺพโส
                อเวทิ โลกํ ปภวํ อติกฺกมิ
                คโต จ ปจฺจกฺขกฺริยาย ๒- นิพฺพุตึ
                อรียมคฺคญฺจ คโต ตถาคโต.
                ตถา ปฏิญฺาย ตถาย สพฺพโส
                หิตาย โลกสฺส ยโต สมาคโต ๓-
                ตถาย นาโถ กรุณาย สพฺพทา
                คโต จ เตนาปิ ชิโน ตถาคโต.
                ตถานิ าณานิ ยโต สมาคโต
                ยถาสภาวํ วิสยาวโพธโต
                ตถาภิชาติปฺปภุตี ตถาคโต
                ตทตฺถสมฺปาทนโต ตถาคโต.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. กโรติ วาจายนุรูปมตฺตโน ๒ ฉ.ม. ปจฺจกฺขกิริยาย
@๓ ฉ.ม. ยโตยมาคโต, เอวมุปริปิ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๖๒.
                ยถาวิธา เต ปุริมา มเหสิโน
                ตถาวิโธยมฺปิ ตถา ยถารุจิ
                ปวตฺตวาจา ตนุจิตฺตภาวโต
                ตถาคโต วุจฺจติ อคฺคปุคฺคโล.
                สมฺโพธิสมฺภารวิปกฺขโต ปุเร
                คตํ น สํสารคตมฺปิ ตสฺส วา ๑-
                น จตฺถิ นาถสฺส ภวนฺตทสฺสิโน
                ตเถหิ ตสฺมา อคโต ตถาคโต.
                ตถาคโต ธมฺมวโร มเหสินา
                ยถา ปหาตพฺพมลํ ปหียติ
                ตถาคโต อริยคโณปิ สตฺถุโน ๒-
                ตถาคโต เตน สมงฺคิภาวโต"ติ.
    มหิทฺธิกตาติ ปรเมน จิตฺตวสีภาเวน จ อิทฺธิวิธโยเคน
ธมฺมานุภาวญฺถตฺตนิปฺผาทนสมตฺถตาสงฺขาตาย มหติยา อิทฺธิยา สมนฺนาคโม มหิทฺธิกตา.
จิรกาลสมฺภูเตน สุวิทูรปฺปฏิปกฺเขน อิจฺฉิตตฺถนิปฺผตฺติเหตุภูเตน มหาชุติเกน
ปุญฺเตเชน สมนฺนาคโม มหานุภาวตา. ยตฺราติ อจฺฉริยปสํสาโกตูหลหาสปสาทิโก
ปจฺจตฺตตฺเถ นิปาโต, เตน ยุตฺตตฺตา วิชายิสฺสตีติ อนาคตกาลวจนํ, อตฺโถ ปน
อตีตกาโลเยว. อยํ เหตฺถ อตฺโถ:- ยา หิ นาม อยํ สุปฺปวาสา ตถา
ทุกฺขนิมุคฺคา กิจฺฉาปนฺนา ภควโต วจนสมกาลเมว สุขินี อโรคา อโรคํ ปุตฺตํ
วิชายีติ. อตฺตมโนติ สกมโน, ภควติ ปสาเทน กิเลสรหิตจิตฺโตติ อตฺโถ.
กิเลสปริยุฏฺิตํ หิ จิตฺตํ วเส อวตฺตนโต อตฺตมโนติ น สกฺกา วตฺตุนฺติ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ตสฺส หิ  ๒ สี. อริยคโณ วินายโก
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๖๓.
อตฺตมโนติ วา ปีติโสมนสฺเสหิ คหิตมโน. ปมุทิโตติ ปาโมชฺเชน ยุตฺโต.
ปีติโสมนสฺสชาโตติ ชาตพลวปีติโสมนสฺโส. อถาติ ปจฺฉา, ตโต กติปาหสฺส
อจฺจเยน. สตฺต ภตฺตานีติ สตฺตสุ ทิวเสสุ ทาตพฺพภตฺตานิ. สฺวาตนายาติ
สฺวาตนปุญฺตฺถํ, ยํ เสฺว พุทฺธปฺปมุขสฺส สํฆสฺส ทานวเสน ปยิรุปาสนวเสน
จ ภวิสฺสติ ปุญฺ, ตทตฺถํ.
    อถโข ภควา อายสฺมนฺตํ มหาโมคฺคลฺลานํ อามนฺเตสีติ กสฺมา
อามนฺเตสิ? สุปฺปวาสาย สามิกสฺส ปสาทรกฺขณตฺถํ. ๑- สุปฺปวาสา ปน
อจลปฺปสาทาว, อุปาสกสฺส ปน ปสาทรกฺขณํ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส ภาโร.
เตนาห "ตุเยฺหโส อุปฏฺาโก"ติ. ตตฺถ ตุเยฺหโสติ ตุยฺหํ เอโส. ติณฺณํ ธมฺมานํ
ปาฏิโภโคติ  มม โภคาทีนํ ติณฺณํ ธมฺมานํ อหานิยา อวินาสาย อยฺโย
มหาโมคฺคลฺลาโน ยทิ ปาฏิโภโค ยทิ ปฏิภู, อิโต สตฺต ทิวเส อติกฺกมิตฺวา มม
สกฺกา ทานํ ทาตุนฺติ ยทิ อยฺเยน าตนฺติ ทีเปติ. เถโรปิ ตสฺส เตสุ
ทิวเสสุ โภคานํ ชีวิตสฺส จ อนุปทฺทวํ ปสฺสิตฺวา อาห "ทฺวินฺนํ โข เนสํ
อาวุโส ธมฺมานํ ปาฏิโภโค โภคานญฺจ ชีวิตสฺส จา"ติ. สทฺธา ปนสฺส
จิตฺตปฏิพทฺธาติ ตสฺเสว ภารํ กโรนฺโต "สทฺธาย ปน ตฺวญฺเว ปาฏิโภโค"ติ
อาห. อปิจ โส อุปาสโก ทิฏฺสจฺโจ, ตสฺส สทฺธาย อญฺถาภาโว นตฺถีติ
ตถา วุตฺตํ. เตเนว จ การเณน ภควตา "ปจฺฉาปิ ตฺวํ กริสฺสสีติ สญฺาเปหี"ติ
วุตฺตํ. อุปาสโกปิ สตฺถริ เถเร จ คารเวน จ สุพฺพจตาย ๒- ตสฺสา จ ปุญฺเน
วฑฺฒึ อิจฺฉนฺโต "กโรตุ สุปฺปวาสา โกลิยธีตา สตฺต ภตฺตานิ, ปจฺฉาหํ
กริสฺสามี"ติ อนุชานิ.
    ตญฺจ ทารกนฺติ วิชาตทิวสโต ปฏฺาย เอกาทสมํ ทิวสํ อติกฺกมิตฺวา
ตโต ปรํ สตฺตาหํ พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสํฆํ โภเชตฺวา สตฺตเม ทิวเส ตํ สตฺตวสฺสิกํ
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ปสาทรกฺขณตฺถํ. น สุปฺปาวาสาย ปสาทรกฺขณตฺถํ  ๒ สี. สุขวิชาตาย
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๖๔.
ทารกํ ภควนฺตํ ภิกฺขุสํฆญฺจ วนฺทาเปสิ. สตฺต เม วสฺสานีติ สตฺต เม
สํวจฺฉรานิ, อจฺจนฺตสํโยควเสน เจตํ อุปโยควจนํ. โลหิตกุมฺภิยํ วุตฺถานีติ มาตุ
กุจฺฉิยํ อตฺตโน คพฺภวาสทุกฺขํ สนฺธาย วทติ. อญฺานิปิ เอวรูปานิ สตฺต
ปุตฺตานีติ "อญฺเปิ เอวรูเป สตฺต ปุตฺเต"ติ วตฺตพฺเพ ลิงฺควิปลฺลาสวเสน
วุตฺตํ "เอวรูปานี"ติ. เอวํ สตฺต วสฺสานิ คพฺภธารณวเสน สตฺตาหํ มูฬฺหคพฺภตาย
จ มหนฺตํ ทุกฺขํ ปาเปตฺวา อุปฺปชฺชนกปุตฺเตติ อตฺโถ. เอเตน มาตุคามานํ
ปุตฺตโลลตาย ปุตฺตลาเภน ติตฺติ นตฺถีติ ทสฺเสติ.
    เอตมตฺถํ วิทิตฺวาติ เอตํ สตฺตทิวสาธิกานิ สตฺต สํวจฺฉรานิ คพฺภธารณาทิวเสน
ปวตฺตํ มหนฺตํ ทุกฺขํ เอกปเท วิสริตฺวา ๑- ปุตฺตโลลตาวเสน ตาย
วุตฺตมตฺถํ วิทิตฺวา. อิมํ อุทานนฺติ อิมํ จิตฺตสุขปฺปมตฺโต วิย ปมตฺตปุคฺคเล
อิฏฺากาเรน วญฺเจตฺวา ตณฺหาสิเนหสฺส มหานตฺถกรภาวทีปกํ ๒- อุทานํ อุทาเนสิ.
    ตตฺถ อสาตนฺติ อมธุรํ อสุนฺทรํ อนิฏฺ. สาตรูเปนาติ อิฏฺสภาเวน.
ปิยรูเปนาติ ปิยายิตพฺพภาเวน. สุขสฺส รูเปนาติ สุขสภาเวน. อิทํ วุตฺตํ โหติ:-
ยสฺมา อสาตํ อปฺปิยํ ทุกฺขเมว สมานํ สกลมฺปิ วฏฺฏคตํ สงฺขารชาตํ
อปฺปหีนวิปลฺลาสตฺตา อโยนิโสมนสิกาเรน อิฏฺ วิย ปิยํ วิย สุขํ วิย จ หุตฺวา
อุปฏฺหมานํ สติวิปฺปวาเสน ปมตฺตปุคฺคลํ อติวตฺตติ อภิภวติ อชฺโฌตฺถรติ,
ตสฺมา อิมมฺปิ สุปฺปวาสํ ปุนาปิ สตฺตกฺขตฺตุํ เอวรูปํ อสาตํ อปฺปิยํ ทุกฺขํ
สาตาทิปติรูปเกน ทุกฺเขน ปุตฺตสงฺขาตเปมวตฺถุสุเขน ๓- อชฺโฌตฺถรตีติ.
                       อฏฺมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
                        ----------------
@เชิงอรรถ: ๑ สี. วิทิตฺวา, ม. เอกนฺตมเทน วิสฺสริตฺวา
@๒ สี. ปหานาการานุภาวทีปกํ, ก. ปหานตฺถกรภาวทีปกํ  ๓ ก.... เปมวฏฺฏทุกฺเขน


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๒๖ หน้า ๑๒๖-๑๖๔.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/th_line.php?B=26&A=2826&pagebreak=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=26&A=2826&pagebreak=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=25&i=59
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=25&A=1870
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=25&A=1875
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=25&A=1875
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๕
http://84000.org/tipitaka/read/?index_25