ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วไม่แสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านเล่มถัดไป คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม
อรรถกถาเล่มที่ ๒๘ ภาษาบาลีอักษรไทย สุตฺต.อ.๑ (ปรมตฺถ.๑)

                         ๑๒. มุนิสุตฺตวณฺณนา
      [๒๐๙] สนฺถวาโต ภยํ ชาตนฺติ มุนิสุตฺตํ. กา อุปฺปตฺติ? น สพฺพสฺเสว
สุตฺตสฺส เอกา อุปฺปตฺติ, อปิเจตฺถ อาทิโต ตาว จตุนฺนํ คาถานํ อยมุปฺปตฺติ:-
ภควติ กิร สาวตฺถิยํ วิหรนฺเต คามกาวาเส อญฺญตรา ทุคฺคติตฺถี มตปติกา
ปุตฺตํ ภิกฺขูสุ ปพฺพาเชตฺวา อตฺตนาปิ ภิกฺขุนีสุ ปพฺพชิตา. ๑- เต อุโภปิ
สาวตฺถิยํ วสฺสํ อุปคนฺตฺวา อภิณฺหํ อญฺญมญฺญสฺส ทสฺสนกามา อเหสุํ. มาตา
กิญฺจิ ลภิตฺวา ปุตฺตสฺส หรติ, ปุตฺโตปิ มาตุ. เอวํ สายมฺปิ ปาโตปิ อญฺญมญฺญํ
สมาคนฺตฺวา ลทฺธํ ลทฺธํ สํวิภชมานา สมฺโมทมานา สุขทุกฺขานิ ๒- ปุจฺฉมานา
นิราสงฺกา อเหสุํ. เตสํ เอวํ อภิณฺหทสฺสเนน สํสคฺโค อุปฺปชฺชิ, สํสคฺคา
วิสฺสาโส, วิสฺสาสา โอตาโร, ราเคน โอติณฺณจิตฺตานํ ปพฺพชิตสญฺญา จ
มาตุปุตฺตสญฺญา จ อนฺตรธายิ, ตโต มริยาทวีติกฺกมํ กตฺวา อสทฺธมฺมํ ปฏิเสวึสุ,
อยสปฺปตฺตา จ วิพฺภมิตฺวา อคารมชฺเฌ วสึสุ. ภิกฺขู ภควโต อาโรเจสุํ.
"กินฺนุ โข ๓- ภิกฺขเว โมฆปุริโส ชานาติ ๔- น มาตา ปุตฺเต สารชฺชติ, ปุตฺโต
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปพฺพชิ            ฉ.ม. สุขทุกฺขํ
@ ฉ.ม. กึ นุ โส          ฉ.ม. มญฺญติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๘๗.

วา ปน น มาตรี"ติ ครหิตฺวา "นาหํ ภิกฺขเว อญฺญํ เอกรูปมฺปิ สมนุปสฺสามี"ติอาทินา ๑- อวเสสสุตฺเตนปิ ภิกฺขู สํเวเชตฺวา ตสฺมาติห ภิกฺขเว:- "วิสํ ยถา หลาหลํ เตลมุกฺกุฏฺฐิตํ ๒- ยถา ตมฺพโลหวิลีนํว มาตุคามํ วิวชฺชเย"ติ จ วตฺวา ปุน ภิกฺขูนํ ธมฺมเทสนตฺถํ "สนฺถวาโต ภยํ ชาตนฺ"ติ อิมา อตฺตูปนายิกา จตสฺโส คาถา อภาสิ. ตตฺถ สนฺถโว ตณฺหาทิฏฺฐิมิตฺตเภเทน ติวิโธติ ปุพฺเพ วุตฺโต, อิธ ตณฺหาทิฏฺฐิสนฺถโว อธิปฺเปโต. ตํ สนฺธาย ภควา อาห "ปสฺสถ ภิกฺขเว ยถา อิทํ ตสฺส โมฆปุริสสฺส สนฺถวโต ภยํ ชาตํ. ๓- ตญฺหิ ตสฺส อภิณฺหทสฺสน- กามตาทิตณฺหาย พลวกิเลสภยํ ชาตํ, เยน สณฺฐาตุมสกฺโกนฺโต มาตริ วิปฺปฏิปชฺชิ. อตฺตานุวาทาทิกํ วา มหาภยํ, เยน วา ๔- สาสนํ ฉฑฺเฑตฺวา วิพฺภนฺโต. นิเกตาติ "รูปนิมิตฺตนิเกตวิสารวินิพนฺธา โข คหปติ `นิเกตสารี'ติ วุจฺจตี"ติอาทินา ๕- นเยน วุตฺตา อารมฺมณปฺปเภทา. ชายเต รโชติ ราคโทสโมหรโช ชายเต. กึ วุตฺตํ โหติ? น เกวลํ จ ตสฺส สนฺถวโต ภยํ ชาตํ, อปิจ โข ปน ยเทตํ กิเลสานํ นิวาสนฏฺเฐน สาสวารมฺมณํ "นิเกตนฺ"ติ วุจฺจติ, อิทานิสฺส ภินฺนสํวรตฺตา อติกฺกนฺตมริยาทตฺตา สุฏฺฐุตรํ ตโต นิเกตา ชายเต รโช, เยน สงฺกิลิฏฺฐจิตฺโต อนยพฺยสนํ ปาปุณิสฺสติ. อถ วา ปสฺสถ ภิกฺขเว ยถา อิทํ ตสฺส โมฆปุริสสฺส สนฺถวโต ภยํ ชาตํ, ยถา จ สพฺพปุถุชฺชนานํ นิเกตา ชายเต รโชติ เอวเมตํ ปททฺวยํ โยเชตพฺพํ. สพฺพถา ปน อิมินา ปุริมตฺเถน ๖- ภควา ปุถุชฺชนทสฺสนํ ครหิตฺวา อตฺตโน ทสฺสนํ ปสํสนฺโต "อนิเกตนฺ"ติ ปจฺฉิมตฺถํ ๗- อาห. ตตฺถ ยถา @เชิงอรรถ: องฺ.ปญฺจก. ๒๒/๕๕/๗๗ (สฺยา) สี. เตลมุกฺกถิตํ, ฉ.ม. เตลํ ปกฺกุถิตํ @ ฉ.ม. ชาตนฺติ ฉ.ม. วาสทฺโท น ทิสฺสติ @ สํ.ข. ๑๗/๓/๙ ฉ.ม. ปุริมทฺเธน ฉ.ม. ปจฺฉิมทฺธํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๘๘.

วุตฺตนิเกตปฺปฏิกฺเขเปน อนิเกตํ สนฺถวปฺปฏิกฺเขเปน จ อสนฺถวํ เวทิตพฺพํ. อุภยมฺเปตํ นิพฺพานสฺสาธิวจนํ. เอตํ เว มุนิทสฺสนนฺติ เอตํ อนิเกตมสนฺถวํ พุทฺธมุนินา ทิฏฺฐนฺติ อตฺโถ. ตตฺถ เวอิติ วิมฺหยตฺเถ นิปาโต ทฏฺฐพฺโพ, เตน จ ยํ นาม นิเกตสนฺถววเสน มาตาปุตฺเตสุ วิปฺปฏิปชฺชมาเนสุ อนิเกตมสนฺถวํ, เอตํ มุนินา ทิฏฺฐํ อโห อพฺภุตนฺติ อยมธิปฺปาโย สิทฺโธ โหติ. อถ วา มุนิโน ทสฺสนนฺติปิ มุนิทสฺสนํ, ทสฺสนํ นาม ขนฺติ รุจิ, ขมติ เจว รุจฺจติ จาติ อตฺโถ. [๒๑๐] ทุติยคาถาย โย ชาตมุจฺฉิชฺชาติ โย กิสฺมิญฺจิเทว วตฺถุสฺมึ ชาตํ ภูตํ นิพฺพตฺตํ กิเลสชาตํ ๑- ยถา อุปฺปนฺนากุสลปฺปหานํ โหติ, ตถา วายมนฺโต ตสฺมึ วตฺถุสฺมึ คุณนิพฺพตฺตเนน ๒- อุจฺฉินฺทิตฺวา โย อนาคโตปิ กิเลโส ตถารูปปฺปจฺจยสโมธาเนน ๓- นิพฺพตฺติตุํ อภิมุขีภูตตฺตา วตฺตมานสมีเป วตฺตมานลกฺขเณน "ชายนฺโต"ติ วุจฺจติ, ตญฺจ น โรปเยยฺย ชายนฺตํ, ยถา อนุปฺปนฺนากุสลานุปฺปาโท โหติ, ตถา วายมนฺโต น นิพฺพตฺเตยฺยาติ อตฺโถ. กถญฺจ น นิพฺพตฺเตยฺย? อสฺส นานุปฺปเวจฺเฉ, เยน ปจฺจเยน โส นิพฺพตฺเตยฺย, ตํ นานุปฺปเวเสยฺย น สโมธาเนยฺย. เอวํ สมฺภารเวกลฺลกรเณน ตํ น โรปเยยฺย ชายนฺตํ. อถ วา ยสฺมา มคฺคภาวนาย อายติกาปิ ๔- กิเลสา อุจฺฉิชฺชนฺติ อายติกาภาเวน ๕- วตฺตมานาปิ น โรปียนฺติ ตทภาเวน, อนาคตาปิ จิตฺตสนฺตตึ นานุปฺปเวสิยนฺติ อุปฺปตฺติสามตฺถิยวิฆาเตน, ตสฺมา โย อริยมคฺคภาวนาย ชาตมุจฺฉิชฺช น โรปเยยฺย ชายนฺตํ, อนาคตมฺปิ จสฺส ชายนฺตสฺส นานุปฺปเวจฺเฉยฺย, ๖- ตมาหุ เอกํ มุนินํ จรนฺตํ, โส จ อทฺทกฺขิ สนฺติปทํ @เชิงอรรถ: ฉ.ม. กิเลสํ ฉ.ม.,อิ, ปุน อนิพฺพตฺตนวเสน @ ฉ.ม. ตถารูวิปากาภาเวนปปฺปจฺจยสโมธาเน ฉ.ม. อตีตาปิ @ ฉ.ม. อายตึ ฉ.ม. นานุปฺปเวจฺเฉ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๘๙.

มเหสีติ เอวเมตฺถ โยชนา เวทิตพฺพา. เอกนฺตนิกฺกิเลสตาย เอกํ, เสฏฺฐฏฺเฐน วา เอกํ. มุนินนฺติ มุนึ, มุนีสุ วา เอกํ. จรนฺตนฺติ สพฺพาการปริปูราย โลกตฺถจริยาย อวเสสจริยาหิ จ จรนฺตํ. อทฺทกฺขีติ อทฺทส. โสติ โย ชาตมุจฺฉิชฺช อโรปเน อนุปฺปเวสเน จ สมตฺถตฺตา "น โรปเยยฺย ชายนฺตมสฺส นานุปฺปเวจฺเฉ"ติ วุตฺโต พุทฺธมุนิ. สนฺติปทนฺติ สนฺติโกฏฺฐาสํ ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิ- คตวิปสฺสนานิพฺพานเภทาสุ ตีสุ สมุมติสนฺติตทงฺคสนฺติอจฺจนฺตสนฺตีสุ เสฏฺฐํ เอวํ อนุปสฺสนฺเต โลเก อจฺจนฺตสนฺติมทฺทส มเหสีติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ. [๒๑๑] ตติยคาถาย สงฺขายาติ คณยิตฺวา, ปริจฺฉินฺทิตฺวา วีมํสิตฺวา ยถาภูตโต ญตฺวา, ทุกฺขปริญฺญาย ปริชานิตฺวาติ อตฺโถ. วตฺถูนีติ เยสุ เอวมยํ โลโก ๑- สชฺชติ, ตานิ ขนฺธายตนธาตุเภทานิ กิเลสฏฺฐานานิ. ปมาย พีชนฺติ ยนฺเตสํ วตฺถูนํ พีชํ อภิสงฺขารวิญฺญาณํ, ตํ ปมาย ๒- หึสิตฺวา วิธิตฺวา, ๓- สมุจฺเฉทปฺปหาเนน ปชหิตฺวาติ อตฺโถ. สิเนหมสฺส นานุปฺปเวจฺเฉติ เยน ตณฺหาทิฏฺฐิสิเนเหน สิเนหิตํ ตํ พีชํ อายตึ ปฏิสนฺธิวเสน ตํ ยถาวุตฺตํ วตฺถุสสฺสํ วิรุเหยฺย, ตํ สิเนหมสฺส นานุปฺปเวจฺเฉ, ตปฺปฏิปกฺขาย มคฺคภาวนาย ตํ นานุปฺปเวเสยฺยาติ อตฺโถ. ส เว มุนี ชาติขยนฺตทสฺสีติ โส เอวรูโป พุทฺธมุนิ นิพฺพานสจฺฉิกิริยาย ชาติยา จ มรณสฺส จ ปริกฺขยนฺตภูตสฺส นิพฺพานสฺส ทิฏฺฐตฺตา ชาติกฺขยนฺตทสฺสี ตกฺกํ ปหาย น อุเปติ สงฺขํ, อิมาย จตุสจฺจภาวนาย นวปฺปเภทมฺปิ อกุสลวิตกฺกํ ปหาย สอุปาทิเสสนิพฺพานธาตุํ ปตฺวา โลกตฺถจริยํ กโรนฺโต อนุปุพฺเพน จริมวิญฺญาณกฺขยา อนุปาทิเสสนิพฺพาน- ธาตุปฺปตฺติยา "เทโว วา มนุสฺโส วา"ติ น อุเปติ สงฺขํ. อปรินิพฺพุโต เอว @เชิงอรรถ: ก. โลเก ม. สมาย @ ฉ.ม. พาธิตฺวา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๙๐.

วา ยถา กามวิตกฺกาทิโน วิตกฺกสฺส อปฺปหีนตฺตา "อยํ ปุคฺคโล รตฺโต"ติ วา "ทุฏฺโฐ"ติ วา สงฺขํ อุเปติ, เอวํ ตกฺกํ ปหาย น อุเปติ สงฺขนฺติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ. [๒๑๒] จตุตฺถคาถาย อญฺญายาติ อนิจฺจาทินเยน ชานิตฺวา. สพฺพานีติ อนวเสสานิ. นิเวสนานีติ กามภวาทิเก ภเว ๑- นิวสนฺติ หิ เตสุ สตฺตา, ตสฺมา "นิเวสนานี"ติ วุจฺจนฺติ. อนิกามยํ อญฺญตรมฺปิ เตสนฺติ เอวํ ทิฏฺฐาทีนวตฺตา เตสํ นิเวสนานํ เอกมฺปิ อปตฺเถนฺโต โส เอวรูโป พุทฺธมุนิ มคฺคภาวนาพเลน ตณฺหาเคธสฺส วิคตตฺตา วีตเคโธ, วีตเคธตฺตา เอว จ อคิทฺโธ, น ยถา เอเก อวีตเคธา เอว สมานา "อคิทฺธมฺหา"ติ ปฏิชานนฺติ, น ๒- เอวํ. นายูหตีติ ตสฺส ตสฺส นิเวสนสฺส นิพฺพตฺตกํ กุสลํ วา อกุสลํ วา น กโรติ. กึการณา? ปารคโต หิ โหติ, ยสฺมา เอวรูโป สพฺพนิเวสนานํ ปารํ นิพฺพานํ คโต โหตีติ อตฺโถ. เอวํ ปฐมคาถาย ปุถุชฺชนทสฺสนํ ครหิตฺวา อตฺตโน ทสฺสนํ ปสํสนฺโต ทุติยคาถาย เยหิ กิเลเสหิ ปุถุชฺชโน อนุปสนฺโต โหติ, เตสํ อภาเวน อตฺตโน สนฺติปทาธิคมํ ปสํสนฺโต ตติยคาถาย เยสุ วตฺถูสุ ปุถุชฺชโน ตกฺกมปฺปหาย ตถา ตถา สงฺขํ อุเปติ, เตสุ จตุสจฺจภาวนาย ตกฺกํ ปหาย อตฺตโน สงฺขานุปคมนํ ปสํสนฺโต จตุตฺถคาถาย อายติมฺปิ ยานิ นิเวสนานิ นิกามยมาโน ๓- ปุถุชฺชโน ภวตณฺหาย อายูหติ, เตสุ ตณฺหาภาเวน อตฺตโน อายูหนํ ๔- ปสํสนฺโต จตูหิ คาถาหิ อรหตฺตนิกูเฏเนว เอกฏฺฐุปฺปตฺติยํ ๕- เทสนํ นิฏฺฐาเปสิ. @เชิงอรรถ: ก. กามภวาทีนิ ฉ.ม. นสทฺโท น ทิสฺสติ @ ฉ.ม.,อิ. กามยมาโน ฉ.ม. อนายูหนํ @ ฉ.ม. เอกฏฺฐุปฺปตฺติกํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๙๑.

[๒๑๓] สพฺพาภิภุนฺติ กา อุปฺปตฺติ? มหาปุริโส มหาภินิกฺขมนํ กตฺวา อนุปุพฺเพน สพฺพญฺญุตํ ปตฺวา ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนตฺถาย พาราณสึ คจฺฉนฺโต โพธิมณฺฑสฺส จ คยาย จ อนฺตเร อุปเกนาชีวเกน สมาคญฺฉิ. เตน จ "วิปฺปสนฺนานิ โข เต อาวุโส อินฺทฺริยานี"ติอาทินา ๑- นเยน ปุฏฺโฐ "สพฺพาภิภู"ติ- อาทีนิ อาห. อุปโก "หุเวยฺยาวุโส"ติ ๒- วตฺวา สีสํ โอกมฺเปตฺวา อุมฺมคฺคํ คเหตฺวา ปกฺกามิ. อนุกฺกเมน จ วงฺกหารชนปเท ๓- อญฺญตรํ มาควิกคามํ ปาปุณิ. ตเมนํ มาควิกเชฏฺฐโก ทิสฺวา "อโห อปฺปิจฺโฉ สมโณ วตฺถมฺปิ น นิวาเสติ, อยํ โลเก อรหา"ติ ฆรํ เนตฺวา มํสรเสน ปริวิสิตฺวา ๔- ภุตฺตาวิญฺจ นํ สปุตฺตทาโร วนฺทิตฺวา "อิเธว ภนฺเต วสถ, อหํ ปจฺจเยน อุปฏฺฐหามี"ติ ๕- นิมนฺเตตฺวา วสโนกาสํ กตฺวา อทาสิ, โส ตตฺถ วสติ. มาควิโก คิมฺหกาเล อุทกสมฺปนฺเน สีตเล ปเทเส จริตุํ ทูรํ อปกฺกนฺเตสุ มิเคสุ ตตฺถ คจฺฉนฺโต "อมฺหากํ อรหนฺตํ สกฺกจฺจํ อุปฏฺฐหสฺสู"ติ ฉาวํ ๖- นาม ธีตรํ อาณาเปตฺวา อคมาสิ สทฺธึ ปุตฺตภาติเกหิ. สา จ ทสฺสนียา โหติ โกฏฺฐาสสมฺปนฺนา, ทุติยทิวเส อุปโก ฆรมาคโต ตํ ทาริกํ สพฺพํ อุปจารํ กตฺวา ปริวิสิตุํ อุปคตํ ทิสฺวา ราเคน อภิภูโต ภุญฺชิตุํ ๗- อสกฺโกนฺโต ภาชเนน ภตฺตํ อาทาย วสนฏฺฐานํ คนฺตฺวา ภตฺตํ เอกมนฺเต นิกฺขิปิตฺวา "สเจ ฉาวํ ลภามิ, ชีวามิ, โน เจ, มรามี"ติ นิราหาโร สยิ. สตฺตเม ทิวเส มาควิโก อาคนฺตฺวา ธีตรํ อุปกสฺส ปวตฺตึ ปุจฺฉิ, สา "เอกทิวสเมว อาคนฺตฺวา ปุน นาคตปุพฺโพ"ติ อาห. มาควิโก "อาคตวเสเนว นํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉิสฺสามี"ติ ตํขณญฺเญว อาคนฺตฺวา "กึ ภนฺเต อผาสุกนฺ"ติ ปาเท @เชิงอรรถ: วิ.มหา. ๔/๑๑/๑๑. ม.มู. ๑๒/๒๘๕/๒๔๖ @ ฉ.ม. หุเปยฺยาวุโสติ ก. วงฺคชนปเท @ ก. ปริวิสิ ฉ.ม. อุปหิฏฺฐสฺสามีติ @ ม. จาวํ ฉ.ม. ภุญฺชิตุมฺปิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๙๒.

ปรามสนฺโต ปุจฺฉิ. อุปโก นิตฺถุนนฺโต ปริวตฺตติเยว. โส "วท ภนฺเต, ยํ มยา สกฺกา กาตุํ, สพฺพํ ตํ กริสฺสามี"ติ อาห, อุปโก "สเจ ฉาวํ ลภามิ, ชีวามิ, โน เจ, อิเธว เม มรณํ เสยฺโย"ติ ๑- อาห. ชานาสิ ปน ภนฺเต กิญฺจิ สิปฺปนฺติ. น ชานามีติ. "ภนฺเต กิญฺจิ สิปฺปํ อชานนฺเตน น สกฺกา ฆราวาสํ อธิฏฺฐาตุนฺ"ติ. โส อาห "นาหํ กิญฺจิ สิปฺปํ ชานามิ, อปิจ ตุมฺหากํ มํสหารโก ภวิสฺสามิ, ๒- มํสญฺจ วิกฺกิณิสฺสามี"ติ. มาควิโกปิ "อมฺหากํ เอตเทว รุจฺจตี"ติ อุตฺตรสาฏกํ ทตฺวา ฆรํ เนตฺวา ๓- ธีตรํ อทาสิ. เตสํ สํวาสมนฺวาย ปุตฺโต วิชายิ, สุภทฺโทติสฺส นามํ อกํสุ. ฉาวา ปุตฺตโตสนคีเตน อุปกํ อุปฺผณฺเฑสิ, ๔- โส ตํ อสหนฺโต "ภทฺเท อหํ อนนฺตชินสฺส สนฺติกํ คจฺฉามี"ติ มชฺฌิมเทสาภิมุโข ปกฺกามิ. ภควา จ เตน สมเยน สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวนมหาวิหาเร. อถ โข ภควา ปฏิกจฺเจว ภิกฺขู อาณาเปสิ "โย ภิกฺขเว อนนฺตชิโนติ ปุจฺฉมาโน อาคจฺฉติ, ตสฺส มํ ทสฺเสยฺยาถา"ติ. อุปโกปิ โข อนุปุพฺเพเนว สาวตฺถึ อาคนฺตฺวา วิหารมชฺเฌ ฐตฺวา "อิมสฺมึ วิหาเร มม สหาโย อนนฺตชิโน นาม อตฺถิ, โส กุหึ วสตี"ติ ปุจฺฉิ. ตํ ภิกฺขู ภควโต สนฺติกํ นยึสุ. ภควา ตสฺสานุรูปํ ธมฺมํ เทเสสิ, โส เทสนาปริโยสาเน อนาคามิผเล ปติฏฺฐาสิ. ภิกฺขู ตสฺส ปุพฺพปฺปวตฺตึ สุตฺวา กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ "ภควา ปฐมํ นิสฺสิริกสฺส นคฺคสมณกสฺส ธมฺมํ เทเสสี"ติ. ภควา ตํ กถาสมุฏฺฐานํ วิทิตฺวา คนฺธกุฏิโต นิกฺขมฺม ตํ ขณานุรูเปน ปาฏิหาริเยน พุทฺธาสเน นิสีทิตฺวา ภิกฺขู อามนฺเตสิ "กาย นุตฺถ ภิกฺขเว เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา"ติ, เต สพฺพํ กเถสุํ. ตโต ภควา "น ภิกฺขเว ตถาคโต อเหตุอปฺปจฺจยา ธมฺมํ เทเสติ. ๕- นิมฺมลา @เชิงอรรถ: สี. อยเมว มรณเสยฺโยติ, ฉ.ม. อิเธว มรณํ เสยฺโยติ ก. ภวิสฺสามีติ @ ฉ.ม. อาเนตฺวา ฉ.ม. อุปฺปณฺเฑสิ ก. เทเสสิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๙๓.

ตถาคตสฺส ธมฺมเทสนา, น สกฺกา ตตฺถ โทสํ ทฏฺฐุํ, เตน ภิกฺขเว ธมฺมเทสนูปนิสฺสเยน อุปโก เอตรหิ อนาคามี ชาโต"ติ วตฺวา อตฺตโน เทสนามลาภาวทีปิกํ อิมํ คาถํ อภาสิ. ตสฺสตฺโถ:- สาสเวสุ สพฺพกฺขนฺธายตนธาตูสุ ฉนฺทราคปฺปหาเนน เตหิ อนภิภูตตฺตา สยํ จ เต ธมฺเม สพฺเพ อภิภุยฺย ปวตฺตตฺตา สพฺพาภิภุํ. เตสญฺจ อญฺเญสญฺจ สพฺพธมฺมานํ สพฺพากาเรน วิทิตตาย ๑- สพฺพวิทุํ. สพฺพธมฺมเทสนาสมตฺถาย โสภนาย เมธาย สมนฺนาคตตฺตา สุเมธํ. เยสํ ตณฺหาทิฏฺฐิเลปานํ วเสน สาสวขนฺธาทิเภเทสุ สพฺพธมฺเมสุ อุปลิมฺปติ, ๒- เตสํ เลปานํ อภาเวน ๓- เตสุ สพฺพธมฺเมสุ อนุปลิตฺตํ. เตสุ จ สพฺพธมฺเมสุ ฉนฺทราคาภาเวน สพฺเพ เต ธมฺเม ชหิตฺวา ฐิตตฺตา สพฺพญฺชหํ. อุปธิวิเวกนินฺเนน จิตฺเตน ตณฺหกฺขเย นิพฺพาเน วิเสเสน มุตฺตตฺตา ตณฺหกฺขเย วิมุตฺตํ, อธิมุตฺตนฺติ วุตฺตํ โหติ. ตํ วาปิ ธีรา มุนิ เวทยนฺตีติ ตมฺปิ ปณฺฑิตา สตฺตา มุนึ เวทยนฺติ ชานนฺติ. ปสฺสถ ยาว ปฏิวิสิฏฺโฐวายํ มุนิ, ตสฺส กุโต เทสนามลนฺติ อตฺตานํ วิภาเวติ. วิภาวนตฺโถ หิ เอตฺถ วาสทฺโทติ. เกจิ ปน วณฺณยนฺติ:- "อุปโก ตทา ตถาคตํ ทิสฺวาปิ `อยํ พุทฺธมุนี'ติ น สทฺทหี"ติ เอวํ ภิกฺขู กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ, ตโต ภควา "สทฺทหตุ วา มา วา, ธีรา ปน ตํ มุนึ เวทยนฺตี"ติ ทสฺเสนฺโต อิมํ คาถมาหาติ. ๔- [๒๑๔] ปญฺญาพลนฺติ กา อุปฺปตฺติ? อยํ คาถา เรวตตฺเถรํ อารพฺภ วุตฺตา. ตตฺถ "คาเม วา ยทิ วารญฺเญ"ติ อิมิสฺสา คาถาย วุตฺตนเยเนว เรวตตฺเถรสฺส อาทิโต ปภุติ ปพฺพชฺชา, ปพฺพชิตสฺส ขทิรวเน วิหาโร, ตตฺถ @เชิงอรรถ: ฉ.ม. วิทิตตฺตา สี. อุปลิปฺปนฺติ @ ฉ.ม. อภาวา ฉ.ม. คาถมภาสีติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๙๔.

วิหรโต วิเสสาธิคโม, ภควโต ตตฺถ คมนปจฺจาคมนญฺจ เวทิตพฺพํ. ปจฺจาคเต ปน ภควติ โย โส มหลฺลกภิกฺขุ อุปาหนํ สมฺมุสฺสิตฺวา ปฏินิวตฺโต ขทิรรุกฺเข อาลคฺคิตํ ทิสฺวา สาวตฺถึ อนุปฺปตฺโต วิสาขาย อุปาสิกาย "กึ ภนฺเต เรวตตฺเถรสฺส วสโนกาโส รมณีโย"ติ ปุจฺฉมานาย เยหิ ภิกขูหิ ปสํสิโต, เต อปสาเทนฺโต "อุปาสิเก เอเต ตุจฺฉํ ภณนฺตํ, น สุนฺทโร ภูมิปฺปเทโส อติลูโข, กกฺขฬํ ขทิรวนเมวา"ติ อาห. โส วิสาขาย อาคนฺตุกภตฺตํ ภุญฺชิตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ มณฺฑลมาเฬ สนฺนิปติเต ภิกฺขู อุชฺฌาเปนฺโต อาห "กึ อาวุโส เรวตสฺส เสนาสเน รมณียํ ตุเมฺหหิ ทิฏฺฐนฺ"ติ. ภควา ตํ ญตฺวา คนฺธกุฏิโต นิกฺขมฺม ตํขณานุรูเปน ปาฏิหาริเยน ปริสมชฺฌํ ปตฺวา พุทฺธาสเน นิสีทิตฺวา ภิกฺขู อามนฺเตสิ "กาย นุตฺถ ภิกฺขเว เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา"ติ. เต อาหํสุ "เรวตตฺเถรํ ภนฺเต อารพฺภ กถา อุปฺปนฺนา `เอวํ นวกมฺมิโก กทา สมณธมฺมํ กริสฺสตี'ติ" . "น ภิกฺขเว เรวโต นวกมฺมิโก, อรหํ เรวโต ขีณาสโว"ติ วตฺวา ตํ อารพฺภ เตสํ ภิกฺขูนํ ธมฺมเทสนตฺถํ อิมํ คาถํ อภาสิ. ตสฺสตฺโถ:- ทุพฺพลกรณกิเลสปฺปหานสาธเกน วิกุพฺพนาธิฏฺฐานปฺปเภเทน วา ปญฺญาพเลน สมนฺนาคตตฺตา ปญฺญาพลํ, จตุปาริสุทฺธิสีเลน ธุตงฺควเตน จ อุปปนฺนตฺตา สีลวตูปปนฺนํ, มคฺคสมาธินา ผลสมาธินา อิริยาปถสมาธินา จ สมาหิตํ, อุปจารปฺปนาเภเทน ฌาเนน ฌาเน วา รตตฺตา ฌานรตํ, สติเวปุลฺลปฺปตฺตตฺตา สติมํ, ราคาทิสงฺคโต ปมุตฺตตฺตา สงฺคา ปมุตฺตํ, ปญฺจเจโตขิลจตุ- อาสวาภาเวน อขิลํ อนาสวํ ตํ วาปิ ธีรา มุนิ เวทยนฺตีติ, ๑- ตมฺปิ เอวํ ปญฺญาทิคุณสํยุตฺตํ สงฺคาทิโทสวิปฺปยุตฺตํ ปณฺฑิตา สตฺตา มุนึ วา เวทยนฺติ. ปสฺสถ ยาว ปฏิวิสิฏฺโฐวายํ ขีณาสวมุนิ, โส "นวกมฺมิโก"ติ วา "กทา @เชิงอรรถ: ฉ.ม. เวทยนฺติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๙๕.

สมณธมฺมํ กริสฺสตี"ติ วา กถํ ทฏฺฐพฺโพ. ๑- โส หิ ปญฺญาพเลน ตํ วิหารํ นิฏฺฐาเปสิ, น นวกมฺมกรเณน, กตกิจฺโจว โส, น อิทานิ สมณธมฺมํ กริสฺสตีติ เรวตตฺเถรํ วิภาเวติ. วิภาวนตฺโถ หิ เอตฺถ วาสทฺโทติ. [๒๑๕] เอกํ จรนฺตนฺติ กา อุปฺปตฺติ? โพธิมณฺฑโต ปภุติ ยถากฺกมํ กปิลวตฺถุํ อนุปฺปตฺเต ภควติ ปิตาปุตฺตสมาคเม วตฺตมาเน ภควา สมฺโมทมาเนน รญฺญา สุทฺโธทเนน "ตุเมฺห ภนฺเต คหฏฺฐกาเล คนฺธกรณฺฑเก วาสิตานิ กาสิกาทีนิ ทุสฺสานิ นิวาเสตฺวา อิทานิ กถํ ฉินฺนกานิ ปํสุกูลานิ ธาเรถา"ติ เอวมาทินา วุตฺโต ราชานํ อนุนยมาโน:- "ยํ ตฺวํ ตาต วเทสิ ปตฺตุณฺณํ ตูลกาสิกํ ๒- ปํสุกูลํ ตโต เสยฺยํ เอตมฺเม อภิปตฺถิตนฺ"ติ- อาทีนิ วตฺวา โลกธมฺเมหิ อตฺตโน อธิกสภาวํ ๓- ทสฺเสนฺโต รญฺโญ ธมฺมเทสนตฺถํ อิทํ สตฺตปทํ คาถมภาสิ. ตสฺสตฺโถ:- ปพฺพชฺชาสงฺขาตาทีหิ เอกํ, อิริยาปถาทีหิ จริยาหิ จรนฺตํ, โมเนยฺยธมฺมสมนฺนาคเมน มุนึ, สพฺพฏฺฐาเนสุ ปมาทาภาวโต อปฺปมตฺตํ, อกฺโกสนครหนาทิเภทาย นินฺทาย วณฺณนตฺโถมนาหิเภทาย ปสํสาย จาติ อิมาสุ นินฺทาปสํสาสุ ปฏิฆานุนยวเสน อเวธมานํ. นินฺทาปสํสามุเขน เจตฺถ อฏฺฐปิ โลกธมฺมา วุตฺตาติ เวทิตพฺพา. สีหํว เภริสทฺทาทีสุ สทฺเทสุ อฏฺฐสุ โลกธมฺเมสุ ปกติวิการานุปคเมน อสนฺตสนฺตํ, ปนฺเตสุ วา เสนาสเนสุ สนฺตาสาภาเวน. วาตํว สุตฺตมยาทิเภเท ชาลมฺหิ จตูหิ มคฺเคหิ ตณฺหาทิฏฺฐิชาเล อสชฺชมานํ, อฏฺฐสุ วา โลกธมฺเมสุ ปฏิฆานุนยวเสน อสชฺชมานํ. ปทุมํว โตเยน โลเก @เชิงอรรถ: ฉ.ม.,อิ. วตฺตพฺโพ ฉ.ม. ยํ ตฺวํ ตาต วเท มยฺหํ, ปฏฺฏุณฺณํ ทุกูลกาสิกํ @ ฉ.ม.,อิ. อวิกมฺปภาวํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๙๖.

ชาตมฺปิ เยสํ ตณฺหาทิฏฺฐิเลปานํ วเสน สตฺตา โลเกน ลิมฺปนฺติ, ๑- เตสํ เลปานํ ปหีนตฺตา โลเกน อลิมฺปมานํ, ๒- นิพฺพานคามิมคฺคํ อุปฺปาเทตฺวา เตน มคฺเคน เนตารํ อญฺเญสํ เทวมนุสฺสานํ, อตฺตโน ปน อญฺเญน เกนจิ มคฺคํ ทสฺเสตฺวา อเนตพฺพตฺตา อนญฺญเนยฺยํ ตํ วาปิ ธีรา มุนิ เวทยนฺตีติ อตฺตานํ วิภาเวติ. ๓- เสสเมตฺถ วุตฺตนยเมว. [๒๑๖] โย โอคหเณติ กา อุปฺปตฺติ? ภควโต ปฐมาภิสมฺพุทฺธสฺส จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ กปฺปสตสหสฺสญฺจ ปูริตทสปารมิทสอุปปารมิทสปรตฺถปารมิปฺปเภทํ อภินีหารคุณํ ปารมิโย ปูเรตฺวา ตุสิตภวเน อภินิพฺพตฺติคุณํ ตตฺถ นิวาสนคุณํ มหาวิโลกนคุณํ คพฺโภกฺกนฺตึ คพฺภวาสํ คพฺภาภินิกฺขมนํ ปทวีติหารํ ทิสาวิโลกนํ พฺรหฺมคชฺชนํ มหาภินิกฺขมนํ มหาปธานํ อภิสมฺโพธึ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนํ จตุพฺพิธมคฺคญาณํ อฏฺฐสุ ปริญฺญาสุ ๔- อกมฺปนญาณํ ทสพลญาณํ [๕]- ปญฺจคติ- ปริจฺเฉทกญาณํ ฉพฺพิธํ อสาธารณญาณํ อฏฺฐวิธํ สาวกสาธารณพุทฺธญาณํ จุทฺทสวิธํ พุทฺธญาณํ อฏฺฐารสพุทฺธคุณปริจฺเฉทกญาณํ เอกูนวีสติวิธํ ปจฺจเวกฺขณญาณํ สตฺตสตฺตติวิธญาณวตฺถุเอวมิจฺจาทิคุณสตสหสฺเส นิสฺสาย ปวตฺติตํ ๖- มหาลาภสกฺการํ อปริมาณํ ๗- อสหมาเนหิ ติตฺถิเยหิ อุยฺโยชิตาย จิญฺจมาณวิกาย "เอกธมฺม- มตีตสฺสา"ติ อิมิสฺสา คาถาย วตฺถุมฺหิ วุตฺตนเยน จตุปริสมชฺเฌ ภควโต อยเส อุปฺปาทิเต ตปฺปจฺจยา ภิกฺขู กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ "เอวรูเปปิ นาม อยเส อุปฺปนฺเน น ภควโต จิตฺตสฺส อญฺญถตฺตํ อตฺถี"ติ. ตํ ญตฺวา ภควา คนฺธกุฏิโต นิกฺขมฺม ตํขณานุรูเปน ปาฏิหาริเยน ปริสมชฺฌํ ปตฺวา พุทฺธสเน นิสีทิตฺวา ภิกฺขู อามนฺเตสิ "กาย นุตฺถ ภิกฺขเว เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา"ติ. เต สพฺพํ @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ลิปฺปนฺติ ฉ.ม. อลิปฺปมานํ ฉ.ม. เวทยนฺติ พุทฺธมุนึ เวทยนฺตีติ @ อตฺตานํ วิภาเวติ ฉ.ม.,อิ. ผลญาณํ อฏฺฐสุ ปริสาสุ @ ฉ.ม. จตุโยนิปริจฺเฉทกญาณํ ฉ.ม. ปวตฺตํ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๙๗.

อาโรเจสุํ. ตโต ภควา "พุทฺธา นาม ภิกฺขเว อฏฺฐสุ โลกธมฺเมสุ ตาทิโน โหนฺตี"ติ วตฺวา เตสํ ภิกฺขูนํ ธมฺมเทสนตฺถาย อิมํ คาถํ อภาสิ. ตสฺสตฺโถ:- ยถา นาม โอคหเณ มนุสฺสานํ นฺหานติตฺเถ องฺคฆํสนตฺถาย จตุรสฺเส วา อฏฺฐํเส วา ถมฺเภ นิขาเต อุจฺจกุลิโนปิ นีจกุลิโนปิ ๑- องฺคํ ฆํสนฺติ, น เตน ถมฺภสฺส อุนฺนติ วา โอนติ วา โหติ, เอวเมว ๒- โย โอคหเณ ถมฺโภริวาภิชายติ, ยสฺมึ ปเร วาจาปริยนฺตํ วทนฺตีติ ๓- กึ วุตฺตํ โหติ? ยสฺมึ วตฺถุสฺมึ ปเร ติตฺถิยา วา อญฺเญ วา วณฺณวเสน อุปริมํ วา อวณฺณวเสน เหฏฺฐิมํ วา วาจํ ปริยนฺตํ วทนฺติ, ตสฺมึ วตฺถุสฺมึ อนุนยํ วา ปฏิฆํ วา อนาปชฺชมาโน ตาทิภาเวน โย โอคหเณ ถมฺโภริว ภวตีติ. ตํ วีตราคํ สุสมาหิตินฺทฺริยนฺติ ตํ อิฏฺฐารมฺมเณ ราคาภาเวน วีตราคํ, อนิฏฺฐารมฺมเณ จ โทสโมหาภาเวน สุสมาหิตินฺทฺริยํ, สุฏฺฐุ วา สโมธาเนตฺวา ฐปิตินฺทฺริยํ รกฺขิตินฺทฺริยํ, โคปิตินฺทฺริยนฺติ ๔- วุตฺตํ โหติ. ตํ วาปิ ธีรา มุนิ เวทยนฺติ พุทฺธมุนึ เวทยนฺติ, ตสฺส กถํ จิตฺตสฺส อญฺญถตฺตํ ภวิสฺสตีติ อตฺตานํ วิภาเวติ. เสสํ วุตฺตนยเมว. [๒๑๗] โย เว ฐิตตฺโตติ กา อุปฺปตฺติ? สาวตฺถิยํ กิร อญฺญตรา เสฏฺฐิธีตา ปาสาทา โอรุยฺห เหฏฺฐาปาสาเท ตนฺตวายสาลํ คนฺตฺวา ตสรํ วฏฺเฏนฺเต ทิสฺวา ตสฺส อุชุภาเวน ตปฺปฏิภาคนิมิตฺตํ อคฺคเหสิ "อโห วต สพฺเพ สตฺตา กายวจีมโนวงฺกํ ปหาย ตสรํ วิย อุชุจิตฺตา ภเวยฺยุนฺ"ติ. สา ปาสาทํ อภิรุหิตฺวาปิ ปุนปฺปุนํ ตเทว นิมิตฺตํ อาวชฺเชนฺตี นิสีทิ. เอวํ ปฏิปนฺนาย จสฺสา น จิรสฺเสว อนิจฺจลกฺขณํ ปากฏํ อโหสิ, ตทนุสาเรเนว จ ทุกฺขานตฺตลกฺขณานิปิ. อถสฺสา ตโยปิ ภวา อาทิตฺตา วิย อุปฏฺฐหึสุ. ตํ ตถา วิปสฺสมานํ ญตฺวา ภควา คนฺธกุฏิยํ นิสินฺโนว โอภาสํ มุญฺจิ, สา ตํ ทิสฺวา @เชิงอรรถ: ฉ.ม. อุจฺจกุลีนาปิ นีจกุลีนาปิ ฉ.ม. เอวเมวํ @ ฉ.ม. วทนฺติ สี. อวิกฺขิตฺตินฺทฺริยํ, อโลลินฺทฺริยนติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๙๘.

"กึ อิทนฺ"ติ อาวชฺเชนฺตี ภควนฺตํ ปสฺเส นิสินฺนมิว อุฏฺฐาย ปญฺชลิกา อฏฺฐาสิ, อถสฺสา ภควา สปฺปายํ วิทิตฺวา ธมฺมเทสนาวเสน อิมํ คาถมภาสิ. ตสฺสตฺโถ:- โย เว เอกคฺคจิตฺตตาย อกุปฺปวิมุตฺติตาย จ วุฑฺฒิหานีนํ อภาวโต นิกฺขีณชาติสํสารตฺตา ๑- ภวนฺตรูปคมนาภาวโต จ ฐิตตฺโต, ปหีนกายวจี- มโนวงฺกตาย อคติคมนาภาเวน วา ตสรํว อุชุ, หิโรตฺตปฺปสมฺปนฺนตฺตา ชิคุจฺฉติ กมฺเมหิ ปาปเกหิ, ปาปกานิ กมฺมานิ คูถคตํ วิย จ ชิคุจฺฉติ, หิรียตีติ วุตฺตํ โหติ. โยควิภาเคน หิ อุปโยคตฺเถ กรณวจนํ สทฺทสตฺเถ สิชฺฌติ, วีมํสมาโน วิสมํ สมญฺจาติ กายวิสมาทิวิสมํ กายสมาทิสมญฺจ ปหานภาวนากิจฺจสาธเนน มคฺคปญฺญาย วีมํสมาโน อุปปริกฺขมาโน. ตํ วาปิ ขีณาสวํ ธีรา มุนึ เวทยนฺตีติ. กึ วุตฺตํ โหติ? ยถาวุตฺเตน นเยน มคฺคปญฺญาย วีมํสมาโน วิสมํ สมญฺจ โย เว ฐิตตฺโต โหติ, โส เอวํ ตสรํว อุชุ หุตฺวา กิญฺจิ วีติกฺกมํ อนาปชฺชนฺโต ชิคุจฺฉติ กมฺเมหิ ปาปเกหิ, ตํ วาปิ ธีรา มุนึ เวทยนฺติ, ยโต อีทิโส โหตีติ ขีณาสวมุนึ ทสฺเสนฺโต อรหตฺตนิกูเฏน คาถํ เทเสสิ. เทสนาปริโยสาเน เสฏฺฐิธีตา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิ. เอตฺถ วิกปฺเป วา สมุจฺจเย วา วาสทฺทตฺโถ ๒- ทฏฺฐพฺโพ. [๒๑๘] โย สญฺญตตฺโตติ กา อุปฺปตฺติ? ภควติ กิร อาฬวิยํ วิหรนฺเต อาฬวินคเร อญฺญตโร ตนฺตวาโย สตฺตวสฺสิกํ ธีตรํ อาณาเปสิ "อมฺม หิยฺโย อวสิฏฺฐตสรํ ปหตสรํ ๓- วฏฺเฏตฺวา ลหุํ ตนฺตวายสาลํ อาคจฺเฉยฺยาสิ, มา โข จิรายี"ติ. สา "สาธู"ติ สมฺปฏิจฺฉิ. โส สาลํ คนฺตฺวา ตนฺตํ จินนฺโต ๔- อฏฺฐาสิ. ตํ ทิวสํ ภควา มหากรุณาสมาปตฺติโต วุฏฺฐาย โลกํ โวโลเกนฺโต @เชิงอรรถ: ฉ.ม. วิกฺขีณ... ฉ.ม. วาสทฺโท @ ฉ.ม. น พหุ, ตสรํ ฉ.ม. วิเนนฺโต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๙๙.

ตสฺสา ทาริกาย โสตาปตฺติผลูปนิสฺสยํ เทสนาปริโยสาเน จตุราสีติสหสฺสานํ จ ๑- ธมฺมาภิสมยํ ทิสฺวา ปเคว สรีรปฏิชคฺคนํ กตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย นครํ ปาวิสิ. มนุสฺสา ภควนฺตํ ทิสฺวา "อทฺธา อชฺช โกจิ อนุคฺคเหตพฺโพ อตฺถิ, ปเคว ปวิฏฺโฐ ภควา"ติ ภควนฺตํ อุปคจฺฉึสุ. ภควา เยน มคฺเคน สา ทาริกา ปิตุ สนฺติกํ คจฺฉติ, ตสฺมึ อฏฺฐาสิ. นครวาสิโน ตํ ปเทสํ สมฺมชฺชิตฺวา ปริปฺโผสิตฺวา ปุปฺผูปหารํ กตฺวา วิตานํ พนฺธิตฺวา อาสนํ ปญฺญาเปสุํ. นิสีทิ ภควา ปญฺญตฺเต อาสเน, มหาชนกาโย ปริวาเรตฺวา อฏฺฐาสิ. สา ทาริกา ตํ ปเทสํ สมฺปตฺตา ๒- มหาชนปริวุตํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิ, ตํ ภควา อามนฺเตตฺวา "ทาริเก กุโต อาคตาสี"ติ ปุจฺฉิ. น ชานามิ ภควาติ. กุหึ คมิสฺสสีติ. น ชานามิ ภควาติ. น ชานาสีติ. ชานามิ ภควาติ. ชานาสีติ. น ชานามิ ภควาติ. ตํ สุตฺวา มนุสฺสา อุชฺฌายนฺติ "ปสฺสถ โภ อยํ ทาริกา อตฺตโน ฆรา อาคตาปิ ภควตา ปุจฺฉิยมานา `น ชานามี'ติ อาห, ตนฺตวายสาลํ คจฺฉนฺตี จาปิ ปุจฺฉิยมานา `น ชานามี'ติ อาห, `น ชานาสี'ติ วุตฺตา `ชานามี'ติ อาห, `ชานาสี'ติ วุตฺตา `น ชานามี'ติ อาห, สพฺพํ ปจฺจนีกเมว กโรตี"ติ. ภควา มนุสฺสานํ ตมตฺถํ ปากฏํ กาตุกาโม ตํ ปุจฺฉิ "กึ มยา ปุจฺฉิตํ, กินฺตยา วุตฺตนฺ"ติ. สา ตํ ๓- อาห:- น มํ ภนฺเต โกจิ น ชานาติ "ฆรโต อาคตา ตนฺตวายสาลํ คจฺฉตี"ติ, อปิจ มํ ตุเมฺห ปฏิสนฺธิวเสน ปุจฺฉถ "กุโต อาคตาสี"ติ, จุติวเสน ปุจฺฉถ "กุหึ คมิสฺสสี"ติ. อหํ จ น ชานามิ "กุโต จมฺหิ อาคตา นิรยา วา เทวโลกา วา"ติ, น หิ ชานามิ "กุหิมฺปิ คมิสฺสามิ @เชิงอรรถ: ฉ.ม. จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานญฺจ @ ฉ.ม. ปตฺตา ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๐๐.

นิรยํ วา เทวโลกํ วา"ติ, ตสฺมา "น ชานามี"ติ อวจํ. ตโต มํ ภควา มรณํ สนฺธาย ปุจฺฉิ "น ชานาสี"ติ, อหํ จ ชานามิ "สพฺเพสํ มรณํ ธุวนฺ"ติ, เตนาโวจํ "ชานามี"ติ. ตโต มํ ภควา มรณกาลํ สนฺธาย ปุจฺฉิ "ชานาสี"ติ, อหํ จ น ชานามิ "กทา ๑- มริสฺสามิ กึ อชฺช วา อุทาหุ เสฺว"ติ, ๒- เตนาโวจํ "น ชานามี"ติ. ภควา ตาย วิสฺสชฺชิตํ ปญฺหํ "สาธุ สาธู"ติ อนุโมทิ. มหาชนกาโยปิ "ยาว ปณฺฑิตา อยํ ทาริกา"ติ สาธุการสหสฺสานิ อทาสิ. อถ ภควา ทาริกาย สปฺปายํ วิทิตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต:- "อนฺธภูโต อยํ โลโก ตนุเกตฺถ วิปสฺสติ สกุนฺโต ๓- ชาลมุตฺโตว อปฺโป สคฺคาย คจฺฉตี"ติ ๔- อิมํ คาถมาห. สา คาถาปริโยสาเน โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาสิ. จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานญฺจ ธมฺมาภิสมโย อโหสิ. สา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา ปิตุ สนฺติกํ อคมาสิ, ปิตา ตํ ทิสฺวา "จิเรนาคตา"ติ กุทฺโธ เวเคน ตนฺเต เวมํ ปกฺขิปิ, ตํ นิกฺขมิตฺวา ทาริกาย กุจฺฉึ ภินฺทิ, สา ตตฺเถว กาลมกาสิ. โส ทิสฺวา "นาหํ มม ธีตรํ ปหรึ, อปิจ โข อิมํ เวคสา เวมํ นิกฺขมิตฺวา อิมิสฺสา กุจฺฉึ ภินฺทิ. ชีวติ นุ โข นนุ โข"ติ วีมํสนฺโต มตํ ทิสฺวา จินฺเตสิ "มนุสฺสา มํ `อิมินา ธีตา มาริตา'ติ ญตฺวา อุปกฺโกเสยฺยุํ, เตน ราชาปิ ครุกํ ทณฺฑํ ปเณยฺย, หนฺทาหํ ปฏิกจฺเจว ปลายิสฺสามี"ติ. โส ทณฺฑภเยน ปลายนฺโต ภควโต สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา อรญฺเญ วสนฺตานํ ภิกฺขูนํ วสโนกาสํ ปาปุณิ, เต จ ภิกฺขู อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา ๕- ปพฺพชฺชํ ยาจิ. เต นํ ปพฺพาเชตฺวา @เชิงอรรถ: ก. กทาจิ ฉ.ม. เสฺว วาติ @ ฉ.ม. สกุโณ ขุ.ธ. ๒๕/๑๗๔/๔๗ @ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๐๑.

ตจปญฺจกกมฺมฏฺฐานํ อทํสุ, โส ตํ อุคฺคเหตฺวา วายมนฺโต น จิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิ, เต จสฺส อาจริยูปชฺฌายา. อถ มหาปวารณาย สพฺเพว ภควโต สนฺติกํ อคมํสุ "วิสุทฺธิปฺปวารณํ ปวาเรยฺยามา"ติ. ๑- ภควา ปวาเรตฺวา วุตฺถวสฺโส ภิกฺขุสํฆปริวุโต คามนิคมาทีสุ จาริกํ จรมาโน อนุปุพฺเพน อาฬวึ อคมาสิ. ตตฺถ มนุสฺสา จ ภควนฺตํ นิมนฺเตตฺวา ทานาทีนิ กโรนฺตา ตํ ภิกฺขุํ ทิสฺวา "ธีตรํ มาเรตฺวา อิทานิ กํ มาเรตุํ อาคโตสี"ติอาทีนิ วตฺวา อุปฺปณฺเฑสุํ. ภิกฺขู ตํ สุตฺวา อุปฏฺฐานเวลาย อุปสงฺกมิตฺวา ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสุํ. ภควา "น ภิกฺขเว อยํ ภิกฺขุ ธีตรํ มาเรติ, สา อตฺตโน กมฺเมน มตา"ติ วตฺวา ตสฺส ภิกฺขุโน มนุสฺเสหิ ทุพฺพิชานํ ขีณาสวมุนิภาวํ ปกาเสนฺโต ภิกฺขูนํ ธมฺมเทสนตฺถํ อิมํ คาถมภาสิ. ตสฺสตฺโถ:- โย ตีสุปิ กมฺมทฺวาเรสุ สีลสํยเมน สํยตตฺโต กาเยน วา วาจาย วา เจตสา วา หึสาทิกํ น กโรติ ปาปํ, ตญฺจ โข ปน ทหโร วา ทหรวเย ฐิโต, มชฺฌิโม วา มชฺฌิมวเย ฐิโต, เอเตเนว นเยน เถโร ปจฺฉิมวเย ฐิโตติ กทาจิปิ น กโรติ. กึการณา? ยตตฺโต, ยสฺมา อนุตฺตราย วิรติยา สพฺพปาเปหิ อุปรตจิตฺโต วุตฺตํ โหติ. อิทานิ มุนิ อโรสเนยฺโย น โส โรเสติ กญฺจีติ เอเตสํ ปทานํ อยํ โยชนา จ อธิปฺปาโย จ:- โส ขีณาสวมุนิ อโรสเนยฺโย "ธีตุมารโก"ติ วา "เปสการโก"ติ วา เอวมาทินา นเยน กาเยน วา วาจาย วา โรเสตุํ ฆฏฺเฏตุํ พาเธตุํ อรโห น โหติ. โสปิ หิ น โรเสติ กญฺจิ "นาหํ มม ธีตรํ มาเรมิ, ตฺวํ มาเรสิ, ตุมฺหาทิโส วา มาเรตี"ติอาทีนิ วตฺวา กญฺจิ น @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ปวาเรสฺสามาติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๐๒.

โรเสติ น ฆฏฺเฏติ น พาเธติ, ตสฺมา โสปิ น โรสเนยฺโย. อปิจ โข ปน "ติฏฺฐตุ นาโค, มา นาคํ ฆฏฺเฏสิ, นโม กโรหิ นาคสฺสา"ติ ๑- วุตฺตนเยน นมสฺสิตพฺโพเยว โหติ. ตํ วาปิ ธีรา มุนิ เวทยนฺตีติ เอตฺถ ปน ตมฺปิ ธีราว มุนึ เวทยนฺตีติ เอวํ ปทวิภาโค เวทิตพฺโพ. อธิปฺปาโย เจตฺถ:- ตํ "อยํ อโรสเนยฺโย"ติ เอเต พาลมนุสฺสา อชานิตฺวา โรเสนฺติ. เย ปน ธีรา โหนฺติ, เต ธีราว ตมฺปิ มุนึ เวทยนฺติ, อยํ ขีณาสวมุนีติ ชานนฺตีติ. [๒๑๙] ยทคฺคโตติ กา อุปฺปตฺติ? สาวตฺถิยํ กิร ปญฺจคฺคทายโก นาม พฺราหฺมโณ อโหสิ. โส นิปฺปชฺชมาเนสุ ๒- สสฺเสสุ เขตฺตคฺคํ ราสคฺคํ โกฏฺฐคฺคํ กุมฺภิอคฺคํ โภชนคฺคนฺติ อิมานิ ปญฺจ อคฺคานิ เทติ. ตตฺถ ปฐมปกฺกานิ โย จ ๓- สาลิยวโคธูมสีสานิ อาหราเปตฺวา ยาคุปายาสปุถุกาทีนิ ปฏิยาเทตฺวา "อคฺคสฺส ทาตา เมธาวี, อคฺคํ โส อธิคจฺฉตี"ติ เอวํทิฏฺฐิโก หุตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสํฆสฺส ทานํ เทติ, อิทมสฺส เขตฺตคฺคทานํ. นิปฺผนฺเนสุ ปน สสฺเสสุ ลายิเตสุ มทฺทิเตสุ จ ปวรธญฺญานิ คเหตฺวา ตเถว ทานํ เทติ, อิทมสฺส ราสคฺคทานํ. ปุน เตหิ ธญฺเญหิ โกฏฺฐาคารานิ ปูราเปตฺวา ปฐมํ โกฏฺฐาคารวิวรเณ ปฐมนีหฏานิ ธญฺญานิ คเหตฺวา ตเถว ทานํ เทติ, อิทมสฺส โกฏฺฐคฺคทานํ. ยํ ยเทว ปนสฺส ฆเร รนฺธติ, ๔- ตโต อคฺคํ อนุปฺปตฺตปพฺพชิตานํ อทตฺวา อนฺตมโส ทารกานมฺปิ น กิญฺจิ เทติ, อิทมสฺส กุมฺภิอคฺคทานํ. ปุน อตฺตโน โภชนกาเล ปฐมูปนีตํ โภชนํ ปุเรภตฺตกาเล สํฆสฺส, ปจฺฉาภตฺตกาเล สมฺปตฺตยาจกานํ, ตทภาเวน ๕- อนฺตมโส สุนขานมฺปิ อทตฺวา น ภุญฺชติ, อิทมสฺส โภชนคฺคทานํ. เอวํ โส ปญฺจคฺคทายโกเตฺวว อภิลกฺขิโต อโหสิ. @เชิงอรรถ: ม.มู. ๑๒/๒๔๙/๒๑๑ ฉ.ม. นิปฺผชฺชมาเนสุ ฉ.ม. ปฐมปกฺกานิเยว @ ฉ.ม. รนฺเธติ ฉ.ม. ตทภาเว

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๐๓.

อเถกทิวสํ ภควา ปจฺจูสสมเย พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกนฺโต ตสฺส พฺราหฺมณสฺส พฺราหฺมณิยา จ โสตาปตฺติมคฺคอุปนิสฺสยํ ทิสฺวา สรีรปฏิชคฺคนํ กตฺวา อนุปฺปเคเยว ๑- คนฺธกุฏึ ปาวิสิ. ภิกฺขู ปิทหิตทฺวารํ ๒- คนฺธกุฏึ ทิสฺวา "อชฺช ภควา เอกโกว คามํ ปวิสิตุกาโม"ติ ญตฺวา ภิกฺขาจารเวลาย คนฺธกุฏึ ปทกฺขิณํ กตฺวา ปิณฺฑาย ปวิสึสุ. ภควาปิ พฺราหฺมณสฺส โภชนเวลาย ๓- นิกฺขมิตฺวา สาวตฺถึ ปาวิสิ. มนุสฺสา ภควนฺตํ ทิสฺวาเยว "นูนชฺช โกจิ สตฺโต อนุคฺคหิตพฺโพ อตฺถิ, ตถา หิ ภควา เอกโกว ปวิฏฺโฐ"ติ ญตฺวา น ภควนฺตํ อุปสงฺกมึสุ นิมนฺตนตฺถาย. ภควาปิ อนุปุพฺเพน พฺราหฺมณสฺส ฆรทฺวารํ สมฺปตฺวา อฏฺฐาสิ, เตน จ สมเยน พฺราหฺมโณ โภชนํ คเหตฺวา นิสินฺโน โหติ, พฺราหฺมณี ปสสฺส วิชนึ คเหตฺวา ฐิตา. สา ภควนฺตํ ทิสฺวา "สจายํ พฺราหฺมโณ ปสฺเสยฺย, ปตฺตํ คเหตฺวา สพฺพํ โภชนํ ทเทยฺย, ตโต เม ปุน ปจิตพฺพํ ภเวยฺยา"ติ จินฺเตตฺวา อปฺปสาทญฺจ มจฺเฉรญฺจ อุปฺปาเทตฺวา ยถา พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ น ปสฺสติ, เอวํ ตาลวณฺเฏน ปฏิจฺฉาเทสิ. ภควา ตํ ญตฺวา สรีรา ปภํ ๔- มุญฺจิ, ตํ พฺราหฺมโณ สุวณฺโณภาสํ ทิสฺวา "กิเมตนฺ"ติ โอโลเกนฺโต ๕- อทฺทส ภควนฺตํ ทฺวาเร ฐิตํ. พฺราหฺมณีปิ "ทิฏฺโฐ เตน ๖- ภควา"ติ ตาวเทว ตาลวณฺฏํ นิกฺขิปิตฺวา ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิ, วนฺทิตฺวา จสฺสา อุฏฺฐหนฺติยา สปฺปายํ วิทิตฺวา ภควา:- "สพฺพโส นามรูปสฺมึ ยสฺส นตฺถิ มมายิตํ อสตา จ น โสจติ ส เว ภิกฺขูติ วุจฺจตี"ติ ๗- @เชิงอรรถ: ฉ.ม.,อิ. อติปฺปเคว ฉ.ม. ปิหิตทฺวารํ @ ฉ.ม. โภชนเวลายํ ฉ.ม. สรีราภํ @ ฉ.ม. อุลฺโลเกนฺโต ฉ.ม. ทิฏฺโฐ เนน @ ขุ.ธ. ๒๕/๓๖๗/๘๑

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๐๔.

อิมํ คาถมภาสิ. สา คาถาปริโยสาเนเยว โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาสิ. พฺราหฺมโณปิ ภควนฺตํ อนฺโตฆรํ ปเวเสตฺวา อาสเน นิสีทาเปตฺวา ทกฺขิโณทกํ ทตฺวา อตฺตโน อุปนีตโภชนํ อุปนาเมสิ "ตุเมฺห ภนฺเต สเทวเก โลเก อคฺคทกฺขิเณยฺยา, สาธุ เม ตํ โภชนํ อตฺตโน ปตฺเต ปติฏฺฐาเปถา"ติ. ภควา ตสฺส อนุคฺคหตฺถํ ปฏิคฺคเหตฺวา ปริภุญฺชิ, กตภตฺตกิจฺโจ จ พฺราหฺมณสฺส สปฺปายํ วิทิตฺวา อิมํ คาถมภาสิ. ตสฺสตฺโถ:- ยํ กุมฺภิโต ปฐมเมว คหิตตฺตา อคฺคโต, อฑฺฒาวเสสาย ๑- กุมฺภิยา อาคนฺตฺวา ตโต คหิตตฺตา มชฺฌโต, เอกทฺวิกฏจฺฉุมตฺตาวเสสาย กุมฺภิยา อาคนฺตฺวา ตโต คหิตตฺตา เสสโต วา ปิณฺฑํ ลเภถ. ปรทตฺตูปชีวีติ ปพฺพชิโต. โส หิ อุทกทนฺตโปณํ ฐเปตฺวา อวเสสํ ปเรเนว ทตฺตํ อุปชีวติ, ตสฺมา "ปรทตฺตูปชีวี"ติ วุจฺจติ. นาลํ ถุตุํ นาปิ ๒- นิปจฺจวาทีติ อคฺคโต ลทฺธา อตฺตานํ วา ทายกํ วา โถเมตุมฺปิ นารหติ ปหีนานุนยตฺตา, เสสโต ลทฺธา "กึ เอตํ อิมินา ทินฺนนฺ"ติอาทินา นเยน ทายกํ นิปาเตตฺวา อปฺปิยวจนานิ วตฺตุมฺปิ นารหติ ๓- ปหีนปฏิฆตฺตา. ตํ วาปิ ธีรา มุนิ เวทยนฺตีติ ตมฺปิ ปหีนานุนยปฏิฆํ ธีราว มุนึ เวทยนฺตีติ พฺราหฺมณสฺส อรหตฺตนิกูเฏน คาถํ เทเสสิ. คาถาปริโยสาเน พฺราหฺมโณ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหีติ. [๒๒๐] มุนึ จรนฺตนฺติ กา อุปฺปตฺติ? สาวตฺถิยํ กิร อญฺญตโร เสฏฺฐิปุตฺโต อุตุวเสน ตีสุ ปาสาเทสุ สพฺพสมฺปตฺตีหิ ปริจารยมาโน ทหโรว ปพฺพชิตุกาโม หุตฺวา ตโต ๔- มาตาปิตโร ยาจิตฺวา ขคฺควิสาณสุตฺเต "กามา หิ จิตฺรา"ติ ๕- อิมิสฺสา คาถาย อฏฺฐุปฺปตฺติยํ วุตฺตนเยเนว ติกฺขตฺตุํ ปพฺพชิตฺวา @เชิงอรรถ: ฉ.ม. อทฺธาวเสสาย ฉ.ม. โนปิ ฉ.ม. วตฺตาปิ น โหติ @ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ ขุ.ธ. ๒๕/๕๐/๓๔๕

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๐๕.

จ อุปฺปพฺพชิตฺวา จ จตุตฺถวาเร อรหตฺตํ ปาปุณิ. ตํ ปุพฺพปริจเยน ภิกฺขู ภณนฺติ "สมโย อาวุโส อุปฺปพฺพชิตุนฺ"ติ. โส "อภพฺโพทานาหํ อาวุโส วิพฺภมิตุนฺ"ติ อาห. ตํ สุตฺวา ภิกฺขู ภควโต อาโรเจสุํ, ภควา "เอวเมตํ ภิกฺขเว อภพฺโพ โส ทานิ วิพฺภมิตุนฺ"ติ ตสฺส ขีณาสวมุนิภาวํ อาวิกโรนฺโต อิมํ คาถมาห. ตสฺสตฺโถ:- โมเนยฺยธมฺมสมนฺนาคเมน มุนึ, เอกวิหาริตาย, ปุพฺเพ วุตฺตปฺปการาสุ วา จริยาสุ ยาย กายจิ จริยาย จรนฺตํ, ปุพฺเพ วิย เมถุนธมฺเม จิตฺตํ อกตฺวา อนุตฺตราย วิรติยา วิรตํ เมถุนสฺมา. ทุติยปาทสฺส สมฺพนฺโธ:- กีทิสํ มุนึ จรนฺตํ วิรตํ เมถุนสฺมาติ เจ? โย โยพฺพเน น อุปนิพชฺฌเต ๑- กฺวจิ, โย ภเทฺรปิ โยพฺพเน วตฺตมาเน กฺวจิ อิตฺถิรูเป ยถา ปุเร, เอวํ เมถุนราเคน น อุปนิพชฺฌติ. อถ วา กฺวจิ อตฺตโน วา ปรสฺส วา โยพฺพเน "ยุวา ตาวมฺหิ, อยํ วา ยุวาติ ปฏิเสวามิ ตาว กาเม"ติ เอวํ โย ราเคน น อุปนิพชฺฌตีติ อยเมตฺถ อตฺโถ. น เกวลํ จ วิรตํ เมถุนสฺมา, อปิจ โข ปน ชาติมทาทิเภทา มทา, ปญฺจกามคุเณสุ สติวิปฺปวาสสงฺขาตา ปมาทาปิ จ วิรตํ, เอวํ มทปฺปมาทา วิรตตฺตา เอวํ ๒- จ วิปฺปมุตฺตํ สพฺพกิเลสพนฺธเนหิ. ยถา วา เอโก โลกิกายปิ วิรติยา วิรโต โหติ, น เอวํ, กึ ปน วิปฺปมุตฺตํ วิรตํ, สพฺพกิเลสพนฺธเนหิ วิปฺปมุตฺตตฺตา โลกุตฺตรวิรติยา วิรตนฺติปิ อตฺโถ. ตํ วาปิ ธีราติ ตมฺปิ ธีรา เอว มุนึ เวทยนฺติ, ๓- ตุเมฺห ปน นํ น เวทยถ, เตน นํ เอวํ ภณถาติ ทสฺเสติ. [๒๒๑] อญฺญาย โลกนฺติ กา อุปฺปตฺติ? ภควา กปิลวตฺถุสฺมึ วิหรติ. เตน โข ปน สมเยน ๔- นนฺทสฺส อาภรณมงฺคลํ อภิเสกมงฺคลํ อาวาหมงฺคลนฺติ @เชิงอรรถ: ฉ.ม. โยพฺพเนน โนปนิพชฺฌเต ฉ.ม. เอว @ ฉ.ม. ตํ วาปิ ธีรา มุนิ เวทยนฺตีติ ฉ.ม. เตน สมเยน

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๐๖.

ตีณิ มงฺคลานิ อกํสุ. ภควาปิ ตตฺถ นิมนฺติโต ปญฺจภิกฺขุสเตหิ สทฺธึ ตตฺถ คนฺตฺวา ภตฺตํ ๑- ภุญฺชิตฺวา นิกฺขมนฺโต นนฺทสฺส หตฺเถ ปตฺตํ อทาสิ. ตํ นิกฺขมนฺตํ ทิสฺวา ชนปทกลฺยาณี "ตุวฏํ โข อยฺยปุตฺต อาคจฺเฉยฺยาสี"ติ อาห. โส ภควโต คารเวน "หนฺท ภควา ปตฺตนฺ"ติ วตฺตุํ อสกฺโกนฺโต วิหารเมว คโต. ภควา คนฺธกุฏิปริเวเณ ฐตฺวา "อาหร นนฺท ปตฺตนฺ"ติ คเหตฺวา "ปพฺพชิสฺสสี"ติ อาห. โส ภควโต คารเวน ปฏิกฺขิปิตุํ อสกฺโกนฺโต "ปพฺพชามิ ภควา"ติ อาห, ตํ ภควา ปพฺพาเชสิ. โส ปน ชนปทกลฺยาณิยา วจนํ ปุนปฺปุนํ สรนฺโต อุกฺกณฺฐิ. ตํ ภิกฺขู ภควโต อาโรเจสุํ, ภควา นนฺทสฺส อนภิรตึ วิโนเทตุกาโม ๒- "ตาวตึสภวนํ คตปุพฺโพสิ นนฺทา"ติ อาห, นนฺโท "นาหํ ภนฺเต คตปุพฺโพ"ติ อโวจ. ตโต นํ ภควา อตฺตโน อานุภาเวน ตาวตึสภวนํ เนตฺวา เวชยนฺตปาสาททฺวาเร อฏฺฐาสิ. ภควโต อาคมนํ วิทิตฺวา สกฺโก อจฺฉราคณปริวุโต ปาสาทา โอโรหิ. ตา สพฺพาปิ กสฺสปสฺส ภควโต สาวกานํ ปาทมกฺขนเตลํ ทตฺวา กกุฏปาทินิโย อเหสุํ. อถ ภควา นนฺทํ อามนฺเตสิ "ปสฺสสิ โน ตฺวํ นนฺท อิมานิ ปญฺจ อจฺฉราสตานิ กกุฏปาทานี"ติ สพฺพํ วิตฺถาเรตพฺพํ. มาตุคามสฺส นาม นิมิตฺตานุพฺยญฺชนํ คเหตพฺพนฺติ สกเลปิ พุทฺธวจเน เอตํ นตฺถิ, อถ จ ปเนตฺถ ภควา อุปายกุสลตาย อตุรสฺส โทเส อุคฺคิเลตฺวา นีหริตุกาโม ภิสกฺโก วิย ๓- นนฺทสฺส ราคํ อุคฺคิเลตฺวา นีหริตุกาโม นิมิตฺตานุพฺยญฺชนคฺคหณํ อนุญฺญาสิ ยถา ตํ อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถีติ. ตโต ภควา อจฺฉราเหตุ นนฺทสฺส พฺรหฺมจริเย อภิรตึ วิทิตฺวา ภิกฺขู อาณาเปสิ "ภตกวาเทน นนฺทํ โจเทถา"ติ. โส เตหิ โจทิยมาโน ลชฺชิโต โยนิโส @เชิงอรรถ: ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ ก. วิเนตุกาโม @ ฉ.ม. เวชฺโช สุโภชนํ วิย

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๐๗.

มนสิกโรนฺโต ปฏิปชฺชิตฺวา น จิรสฺเสว อรหตฺตํ สจฺฉากาสิ. ตสฺส จงฺกมนโกฏิยํ รุกฺเข อธิวตฺถา เทวตา ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสิ, ภควโตปิ ญาณํ อุทปาทิ. ภิกฺขู อชานนฺตา ตเถวายสฺมนฺตํ โจเทนฺติ, ภควา "น ภิกฺขเว อิทานิ นนฺโท เอวํ โจเทตพฺโพ"ติ ตสฺส ขีณาสวมุนิภาวํ ทีเปนฺโต เตสํ ภิกฺขูนํ ธมฺมเทสนตฺถํ อิมํ คาถมภาสิ. ตสฺสตฺโถ:- ทุกฺขสจฺจววตฺถานการเณน ๑- ขนฺธาทิโลกํ อญฺญาย ชานิตฺวา ววตฺถเปตฺวา นิโรธสจฺจสจฺฉิกิริยาย ปรมตฺถทสฺสึ สมุทยปฺปหาเนน จ จตุพฺพิธํ โอฆํ ปหีนสมุทยตฺตา รูปมทาทิเวคสหเนน จกฺขฺวาทิอายตนสมุทฺทํ จ ๒- อติตริย อติตริตฺวา อติกฺกมิตฺวา มคฺคภาวนาย, "ตนฺนิทฺเทโส ตาทินฺ"ติ ๓- อิมาย ตาทิลกฺขณปฺปตฺติยา ตาทึ. โย จายํ กามราคาทิกิเลสราสิเยว อวหนนตฺเถน โอโฆ, กุจฺฉิตคติปริยาเยน สมุทฺทนตฺเถน สมุทฺโท, ตํ สมุทยปฺปหาเนน ๔- โอฆํ สมุทฺทํ จ อติตริย อติติณฺโณฆตฺตา อิทานิ ตุเมฺหหิ เอวํ วุจฺจมาเนปิ วิการมนาปชฺชนตาย ตาทินฺติ เอวเมตฺถ ๕- อตฺโถ จ อธิปฺปาโย จ เวทิตพฺโพ. ตํ ฉินฺนคนฺถํ อสิตํ อนาสวนฺติ อิทํ ปนสฺส ถุติวจนเมว, อิมาย จตุสจฺจภาวนาย จตุนฺนํ คนฺถานํ ฉินฺนตฺตา ฉินฺนคนฺถํ, ทิฏฺฐิยา วา ตณฺหาย วา กตฺถจิ อนิสฺสิตตฺตา อสิตํ, จตุนฺนํ อาสวานํ อภาเวน อนาสวนฺติ วุตฺตํ โหติ. ตํ วาปิ ธีรา มุนิ เวทยนฺตีติ ตมฺปิ ธีรา วา ขีณาสวมุนึ เวทยนฺติ, ตุเมฺห ปน อเวทยมานา เอวํ ภณถาติ ทสฺเสติ. [๒๒๒] อสมา อุโภติ กา อุปฺปตฺติ? อญฺญตโร ภิกฺขุ โกสลรฏฺเฐ ปจฺจนฺตคามํ นิสฺสาย อรญฺเญ วิหรติ, ตสฺมึ จ คาเม มิคลุทฺทโก ตสฺส @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ทุกฺขสจฺจววตฺถานถรเณน ฉ.ม. จกฺขาทิอายตนสมุทฺทญฺจ @ ฉ.ม. ตนฺนิทฺเทสา ตาทีติ ฉ.ม. สมุทยปฺปหาเนเนว @ ฉ.ม. เอวมฺเปตฺถ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๐๘.

ภิกฺขุโน วสโนกาสํ คนฺตฺวา มิเค พนฺธติ. โส อรญฺญํ ปวิสนฺโต เถรํ คามํ ปิณฺฑาย ปวิสนฺตมฺปิ ปสฺสติ, อรญฺญา อาคจฺฉนฺโต คามโต นิกฺขมนฺตมฺปิ ปสฺสติ. เอวํ อภิณฺหทสฺสเนน เถเร ชาตสิเนโห อโหสิ. โส ยทา พหุมํสํ ลภติ, ตทา เถรสฺสาปิ รสปิณฺฑปาตํ เทติ. มนุสฺสา อุชฺฌายนฺติ "อยํ ภิกฺขุ `อมุกสฺมึ ปเทเส มิคา ติฏฺฐนฺติ จรนฺติ ปานียํ ปิวนฺตี'ติ ลุทฺทกสฺส อาโรเจติ, ตโต ลุทฺทโก มิเค มาเรติ, เตน อุโภ สงฺคมฺม ชีวิกํ กปฺเปนฺตี"ติ. อถ ภควา ชนปทจาริกํ จรมาโน ตํ ชนปทํ อคมาสิ, ภิกฺขู คามํ ปิณฺฑาย ปวิสนฺตา ตํ ปวตฺตึ สุตฺวา ภควโต อาโรเจสุํ. ภควา ลุทฺทเกน สทฺธึ สมานชีวิกาภาวสาธกํ ตสฺส ภิกฺขุโน ขีณาสวมุนิภาวํ ทีเปนฺโต เตสํ ภิกฺขูนํ ธมฺมเทสนตฺถํ อิมํ คาถมภาสิ. ตสฺสตฺโถ:- โย จ ภิกฺขเว ภิกฺขุ, โย จ ลุทฺทโก, เอเต อสมา อุโภ. ยํ มนุสฺสา ภณนฺติ "สมานชีวิกา"ติ, ตํ มิจฺฉา. กึการณา? ทูรวิหารวุตฺติโน, ทูเร วิหาโร จ วุตฺติ จ เนสนฺติ ทูรวิหารวุตฺติโน. วิหาโรติ วสโนกาโส, โส จ ภิกฺขุโน อรญฺเญ, ลุทฺทกสฺส จ คาเม. วุตฺตีติ ชีวิกา, สา จ ภิกฺขุโน คาเม สปทานภิกฺขาจริยา, ลุทฺทกสฺส จ อรญฺเญ มิคสกุณมารณา ปุน จปรํ คิหี ทารโปสี, โส ลุทฺทโก เตน กมฺเมน ปุตฺตทารํ โปเสติ, อมโม จ สุพฺพโต, ปุตฺตทาเรสุ ตณฺหาทิฏฺฐิมมตฺตวิรหิโต สุจิวตตฺตา สุนฺทรวตตฺตา จ สุพฺพโต ขีณาสโว ภิกฺขุ. ปุน จปรํ ปรปาณโรธาย คิหี อสญฺญโต, โส ลุทฺทโก คิหี ปรปาณโรธาย เตสํ ปาณานํ ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทาย กายวาจาจิตฺเตหิ อสํยโต. นิจฺจํ มุนิ รกฺขติ ปาณิเน ยโต, อิตโร ปน ขีณาสวมุนิ กายวาจาจิตฺเตหิ นิจฺจํ ยโต สํยโต ปาณิโน รกฺขติ. เอวํ สนฺเต เต กถํ สมานชีวิกา ภวิสฺสนฺตีติ.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๐๙.

[๒๒๓] สิขี ยถาติ กา อุปฺปตฺติ? ภควติ กปิลวตฺถุสฺมึ วิหรนฺเต สากิยานํ กถา อุทปาทิ "ปฐมโสตาปนฺโน ๑- ปจฺฉา โสตาปตฺตึ ปตฺตสฺส ธมฺเมน วุฑฺฒตโร โหติ, ตสฺมา ปจฺฉา โสตาปนฺเนน ภิกฺขุนา ปฐมโสตาปนฺนสฺส คิหิโน อภิวาทนาทีนิ กตฺตพฺพานี"ติ. ตํ กถํ อญฺญตโร ปิณฺฑปาตจาริโก ๒- ภิกฺขุ สุตฺวา ภควโต อาโรเจสิ. ภควา "อญฺญา เอว หิ อยํ ชาติ, ปูชเนยฺยวตฺถุ ลิงฺคนฺ"ติ สนฺธาย "อนาคามีปิ เจ ภิกฺขเว คิหี โหติ, เตน ตทหุปพฺพชิตสฺสาปิ สามเณรสฺส อภิวาทนาทีนิ กตฺตพฺพาเนวา"ติ วตฺวา ปุน ปจฺฉา โสตาปนฺนสฺสาปิ ภิกฺขุโน ปฐมโสตาปนฺนคหฏฺฐโต อติมหนฺตํ วิเสสํ ทสฺเสนฺโต ภิกฺขูนํ ธมฺมเทสนตฺถํ อิมํ คาถมภาสิ. ตสฺสตฺโถ:- ยฺวายํ มตฺถเก ชาตาย สิขาย สพฺภาเวน สิขี, มณิทณฺฑสทิสาย คีวาย นีลคีโวติ จ มยูโร วิหงฺคโม วุจฺจติ, โส ยถา หริตหํสตมฺพหํสขีรหํสกาฬ- หํสปากหํสสุวณฺณหํเสสุ ยฺวายํ สุวณฺณหํโส, ตสฺส หํสสฺส ชเวน โสฬสิมฺปิ กลํ น อุเปติ. สุวณฺณหํโสปิ ๓- มุหุตฺตเกน โยชนสหสฺสมฺปิ คจฺฉติ, โยชนมฺปิ อสมตฺโถ อิตโร ทิสฺสติ. ๔- ทสฺสนียตฺตา ๕- ปน อุโภปิ ทสฺสนียา โหนฺติ, เอวํ คิหี ปฐมโสตาปนฺโนปิ กิญฺจาปิ มคฺคทสฺสเนน ทสฺสนีโย โหติ, อถ โข โส ปจฺฉา โสตาปนฺนสฺสาปิ มคฺคทสฺสเนน ตุลฺยทสฺสนียภาวสฺสาปิ ภิกฺขุโน ชเวน นานุกโรติ. กตเมน ชเวน? อุปริมคฺควิปสฺสนาญาณชเวน. คิหิโน หิ ตํ ญาณํ ทนฺธํ โหติ ปุตฺตทาราทิชฏิตาย ๖- ชฏิตตฺตา, ภิกฺขุโน ปน ติกฺขํ โหติ ตสฺสา ชฏาย วิชฏิตตฺตา. สฺวายมตฺโถ ภควตา "มุนิโน @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ปฐมกโสตาปนฺโน ฉ.ม. ปิณฺฑจาริโก @ ฉ.ม. สุวณฺณหํโส หิ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ @ ฉ.ม. ทสฺสนียตาย ฉ.ม. ปุตฺตทาราทิชฏาย

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๑๐.

วิวิตฺตสฺส วนสฺมึ ฌายโต"ติ อิมินา ปเทน เทสิโต. ๑- อยํ หิ เสกฺขมุนิ ภิกฺขุ กายจิตฺตวิเวเกน จ วิวิตฺโต โหติ, ลกฺขณารมฺมณูปนิชฺฌาเนน จ นิจฺจํ วนสฺมึ ฌายติ, กุโต คิหิโน เอวรูโป วิเวโก จ ฌานํ จาติ อยํ หิ เอตฺถ อธิปฺปาโยติ. ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทกฏฺฐกถาย สุตฺตนิปาตฏฺฐกถาย มุนิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตา. นิฏฐิโต จ ปฐโม วคฺโค อตฺถวณฺณนานยโต. นาเมน อุรควคฺโคติ. ----------------


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๒๘ หน้า ๒๘๖-๓๑๐. http://84000.org/tipitaka/atthapali/th_line.php?B=28&A=6737&modeTY=2&pagebreak=1              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=28&A=6737&modeTY=2&pagebreak=1              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=25&i=313              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=25&A=7600              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=25&A=7543              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=25&A=7543              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๕ http://84000.org/tipitaka/read/?index_25

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วไม่แสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านเล่มถัดไป คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]