ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วไม่แสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม
อรรถกถาเล่มที่ ๔ ภาษาบาลีอักษรไทย ที.อ. (สุมงฺคล.๑)

หน้าที่ ๒๑๕.

๓. อมฺพฏฺฐสุตฺต อทฺธานคมนวณฺณนา [๒๕๔] เอวมฺเม สุตํ ฯเปฯ โกสเลสูติ อมฺพฏฺฐสุตฺตํ. ตตฺรายํ อนุปุพฺพปทวณฺณนา. โกสเลสูติ โกสลา นาม ชนปทิโน ๑- ราชกุมารา. เตสํ นิวาโส เอโกปิ ชนปโท รุฬฺหิสทฺเทน "โกสลา"ติ วุจฺจติ, ตสฺมึ โกสเลสุ ชนปเท. โปราณา ปนาหุ:- ยสฺมา ปุพฺเพ มหาปนาทํ ราชกุมารํ นานานาฏกาทีนิ ทิสฺวา สิตมตฺตํปิ อกโรนฺตํ สุตฺวา ราชา อาห "โย มม ปุตฺตํ หสาเปสิ, สพฺพาลงฺกาเรน นํ อลงฺกโรมี"ติ. ตโต นงฺคลานิปิ ฉฑฺเฑตฺวา มาหชนกาเย สนฺนิปติเต มนุสฺสา อติเรกานิ ๒- สตฺตวสฺสานิ นานากีฬาโย ทสฺเสตฺวาปิ ตํ หสาเปตุํ นาสกฺขึสุ. ตโต สกฺโก เทวราชา นาฏกํ เปเสสิ, โส ทิพฺพนาฏกํ ทสฺเสตฺวา หสาเปสิ. อถ เต มนุสฺสา อตฺตโน อตฺตโน วสโนกาสาภิมุขาว ปกฺกมึสุ. เต ปฏิปเถ มิตฺตสุหชฺชาทโย ทิสฺวา ปฏิสนฺถารํ กโรนฺตา "กจฺจิ โภ กุสลํ, กจฺจิ โภ กุสลนฺ"ติ อาหํสุ. ตสฺมา ตํ "กุสลนฺ"ติ วจนมุปาทาย โส ปเทโส "โกสลา"ติ ๓- วุจฺจตีติ. จาริกญฺจรมาโนติ อทฺธานคมนํ คจฺฉนฺโต. จาริกา จ นาเมสา ภควโต ทุวิธา โหติ ตุริตจาริกา จ อตุริตจาริกา จ. ตตฺถ ทูเรปิ โพธเนยฺยปุคฺคลํ ทิสฺวา ตสฺส โพธนตฺถาย สหสา คมนํ ตุริตจาริกา นาม, สา มหากสฺสปสฺส ปจฺจุคฺคมนาทีสุ ทฏฺฐพฺพา. ภควา หิ มหากสฺสปสฺส ปจฺจุคฺคมนํ กโรนฺโต ๔- มุหุตฺเตน ติคาวุตํ มคฺคํ อคมาสิ. อาฬวกสฺสตฺถาย ตึสโยชนํ, ตถา องฺคุลิมาลสฺส. ปุกฺกุสาติสฺส ปน ปญฺจจตฺตาลีสโยชนํ. มหากปฺปินสฺส วีสโยชนสตํ. ธนิยสฺสตฺถาย สตฺตโยชนสตานิ อคมาสิ. ธมฺมเสนาปติโน สทฺธิวิหาริกสฺส วนวาสิสฺส วนวาสิสฺส ติสฺสสามเณรสฺส ติคาวุตาธิกํ วีสติโยชนสตํ. @เชิงอรรถ: สี. ชานปทิโน ฉ.ม. สาติเรกานิ ก. โกสโลติ @ ฉ.ม. มหากสฺสปตฺเถรํ ปจฺจุคฺคจฺฉนฺโต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๖.

เอกทิวสํ กิร เถโร "ติสฺสสามเณรสฺส ภนฺเต คจฺฉามี"ติ อาห. ภควา "อหํปิ คมิสฺสามี"ติ วตฺวา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อามนฺเตสิ "อานนฺท วีสติสหสฺสานํ ฉฬภิญฺญานํ อาโรเจหิ `ภควา กิร วนวาสิสฺส ติสฺสสามเณรสฺส สนฺติกํ คมิสฺสตี'ติ. ตโต ทุติยทิวเส วีสติสหสฺสขีณาสวปริวาโร อากาเส อุปฺปติตฺวา วีสติโยชนสตมตฺถเก ตสฺส โคจรคามทฺวาเร โอตริตฺวา จีวรํ ปารุปิ. ตํ กมฺมนฺตํ คจฺฉมานา มนุสฺสาทิสฺวา "สตฺถา โน อาคโต, มา กมฺมนฺตํ อคมิตฺถา"ติ วตฺวา อาสนานิ ปญฺญเปตฺวา ๑- ยาคุํ ทตฺวา ปาตราสภตฺตํ ๒- กโรนฺตา "กุหึ ภนฺเต ภควา คจฺฉตี"ติ ทหรภิกฺขู ปุจฺฉึสุ. อุปาสกา น ภควา อญฺญตฺถ คจฺฉติ, อิเธว ติสฺสสามเณรสฺส ทสฺสนตฺถาย อาคโตติ. เต "อมฺหากํ กุลุปกสฺส กิร เถรสฺส ทสฺสนตฺถายสตฺถา อาคโต, โน วต โน เถโร โอรมตฺถโก"ติ โสมนสฺสชาตา อเหสุํ. อถ โข ภควโต ภตฺตกิจฺจปริโยสาเน สามเณโร คาเม ปิณฺฑาย จริตฺวา "อุปาสกามหาภิกฺขุสํโฆ"ติ ปุจฺฉิ. อถสฺส เต "สตฺถา ภนฺเต อาคโต"ติ อาโรเจสุํ. โส ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปิณฺฑปาเตน อาปุจฺฉิ. สตฺถา ตสฺส ปตฺตํ หตฺเถน คเหตฺวา "อลนฺติสฺส, นิฏฺฐิตํ ภตฺตกิจฺจนฺ"ติ อาห. ตโต อุปชฺฌายํ อาปุจฺฉิตฺวา อตฺตโน ปตฺตาสเน นิสีทิตฺวา ภตฺตกิจฺจมกาสิ. อถสฺส ภตฺตกิจฺจปริโยสาเน สตฺถา มงฺคลํ วตฺวา นิกฺขมิตฺวา คามทฺวาเร ฐตฺวา "กตโร เต ติสฺส วสนฏฺฐานคมนมคฺโค"ติ อาห. อยํ ภควาติ. มคฺคํ เทสยมาโน ปุรโต ยาหิ ติสฺสาติ. ภควา กิร สเทวกสฺส โลกสฺส มคฺคเทสโกปิ สมาโน "สกเล ติคาวุเต มคฺเค สามเณรํ ทฏฺฐุํ ลจฺฉามี"ติ ตํ มคฺคเทสกํ อกาสิ. โส อตฺตโน วสนฏฺฐานํ คนฺตฺวา ภควโต วตฺตมกาสิ. อถ นํ ภควา "กตโร เต ติสฺส จงฺกโม"ติ ปุจฺฉิตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา สามเณรสฺส นิสีทนปาสาเณ นิสีทิตฺวา "ติสฺส อิมสฺมึ ฐาเน สุขํ วสสีติ ๓- ปุจฺฉิ. โส อาห "อาม ภนฺเต อิมสฺมึ ฐาเน เม วสนฺตสฺส สีหพฺยคฺฆหตฺถิมิคโมราทีนํ สทฺทํ สุณโต อรญฺญสญฺญา อุปฺปชฺชติ, ตาย สุขํ วสามี"ติ. อถ นํ ภควา "ติสฺส @เชิงอรรถ: ก. ปญฺญาเปตฺวา ก. ปาทวตฺตํ สี., ม. วสีติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๗.

ภิกฺขุสํฆํ สนฺนิปาเตหิ, พุทฺธทายชฺชํ เต ทสฺสามี"ติ วตฺวา สนฺนิปติเต ภิกฺขุสํเฆ อุปสมฺปาเทตฺวา วสนฏฺฐานเมว อคมาสีติ. อยํ ตุริตจาริกา นาม. ยํ ปน คามนิคมปฏิปาฏิยา เทวสิกํ โยชนทฺวิโยชนวเสน ปิณฺฑปาตจริยาทีหิ โลกํ อนุคฺคณฺหนฺตสฺส คมนํ, อยํ อตุริตจาริกา นาม. อิมํ ปน จาริกํ จรนฺโต ภควา มหามณฺฑลํ, มชฺฌิมมณฺฑลํ, อนฺโตมณฺฑลนฺติ อิเมสํ ติณฺณํ มณฺฑลานํ อญฺญตรสฺมึ จรติ. ตตฺถ มหามณฺฑลํ นวโยชนสติกํ, มชฺฌิมมณฺฑลํ ฉโยชนสติกํ, อนฺโตมณฺฑลํ ติโยชนสติกํ. ยทา มหามณฺฑเล จาริกํ จริตุกาโม โหติ, มหาปวารณาย ปวาเรตฺวา ปาฏิปททิวเส มหาภิกฺขุสํฆปริวาโร นิกฺขมติ. สมนฺตา โยชนสตํ เอกโกลาหลํ โหติ. ปุริมํ ปุริมํ อาคตา นิมนฺเตตุํ ลภนฺติ. อิตเรสุ ทฺวีสุ มณฺฑเลสุ สกฺกาโร มหามณฺฑเล โอสรติ. ตตฺร ตํ ภควา ๑- เตสุ เตสุ คามนิคเมสุ เอกาหํ ทฺวีหํ วสนฺโต มหาชนํ อามิสปฏิคฺคเหน อนุคฺคณฺหนฺโต, ธมฺมทาเนน จสฺส วิวฏฺฏสนฺนิสฺสิสตํ กุสลํ วฑฺเฒนฺโต นวหิ มาเสหิ จาริกํ ปริโยสาเปติ. สเจ ปน อนฺโตวสฺเส ภิกฺขูนํ สมถวิปสฺสนา ตรุณา โหนฺติ, มหาปวารณาย อปวาเรตฺวา ปวารณาสงฺคหํ ทตฺวา กตฺติกปุณฺณมายํ ปวาเรตฺวา มิคสิรสฺส ปฐมปาฏิปททิวเส มหาภิกฺขุสํฆปริวาโร นิกฺขมิตฺวา มชฺฌิมมณฺฑเล โอสรติ. อญฺเญนปิ การเณน มชฺฌิมมณฺฑเล จาริกํ จริตุกาโม จาตุมาสํ วสิตฺวาว นิกฺขมติ. วุตฺตนเยเนว อิตเรสุ ทฺวีสุมณฺฑเลสุ สกฺกาโร มชฺฌิมมณฺฑเล โอสรติ. ภควา ปุริมนเยเนว โลกํ อนุคฺคณฺหนฺโต อฏฺฐหิ มาเสหิ จาริกํ ปริโยสาเปติ. สเจ ปน จตุมาสํ วุฏฺฐวสฺสสฺสาปิ ภควโต เวเนยฺยสตฺตา อปริปกฺกินฺทฺริยา โหนฺติ, เตสํ อินฺทฺริยปริปากํ อาคมยมาโน อปรํปิ เอกมาสํ วา ทฺวิติจตุมาสํ วา ตตฺเถว วสิตฺวา มหาภิกฺขุสํฆปริวาโร นิกฺขมติ. วุตฺตนเยเนว อิตเรสุ ทฺวีสุ มณฺฑเลสุ สกฺกาโร อนฺโตมณฺฑเล โอสรติ. ภควา ปุริมนเยเนว โลกํ อนุคฺคณฺหนฺโต สตฺตหิ วา ฉหิ วา ปญฺจหิ วา จตูหิ วา มาเสหิ จาริกํ ปริโยสาเปติ. อิติ อิเมสุ ตีสุ มณฺฑเลสุ ยตฺถ กตฺถจิ จาริกํ จรนฺโต น จีวราทิเหตุ จรติ, อถโข, เย ทุคฺคตพาฬฺหชิณฺณพฺยาธิตา, เต กทา @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ตตฺถ ภควา, สี. ตตฺร ภควา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๘.

ตถาคตํ อาคนฺตฺวา ปสฺสิสฺสนฺติ, มยิ ปน จาริกํ จรนฺเต มหาชโน ตถาคตทสฺสนํ ลภิสฺสติ, ตตฺถ เกจิ จิตฺตานิ ปสาเทสฺสนฺติ, เกจิ มาลาทีหิ ปูเชสฺสนฺติ, เกจิ กฏจฺฉุภิกฺขํ ทสฺสนฺติ, เกจิ มิจฺฉาทสฺสนํ ปหาย สมฺมาทิฏฺฐิกา ภวิสฺสนฺติ. ตํ เตสํ ภวิสฺสติ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายาติ เอวํ โลกานุกมฺปาย จาริกํ จรติ. อปิจ จตูหิ การเณหิ พุทฺธา ภควนฺโต จาริกํ จรนฺติ:- ชงฺฆวิหารวเสน สรีรผาสุกตฺถาย, อตฺถุปฺปตฺติกาลาภิกงฺขนตฺถาย, ภิกฺขูนํ สิกฺขาปทปญฺญา- ปนตฺถาย, ตตฺถ ตตฺถ ปริปากคตินฺทฺริเย โพธเนยฺยสตฺเต โพธนตฺถายาติ. อปเรหิปิ จตูหิ การเณหิ พุทฺธา ภควนฺโต จาริกํ จรนฺติ:- "พุทฺธํ สรณํ คจฺฉิสฺสนฺตี"ติ วา "ธมฺมํ. สํฆํ สรณํ คจฺฉิสฺสนฺตี"ติ วา. "มหตา ธมฺมวสฺเสน ๑- จตสฺโส ปริสา สนฺตปฺเปสฺสามี"ติ วา. อปเรหิปิ ปญฺจหิ การเณหิ พุทฺธา ภควนฺโต จาริกํ จรนฺติ:- "ปาณาติปาตา วิรมิสฺสนฺตี"ติ วา "อทินฺนาทานา. กาเมสุมิจฺฉาจารา. มุสาวาทา. สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺฐานา วิรมิสฺสนฺตี"ติ วา. อปเรหิปิ อฏฺฐหิ การเณหิ พุทฺธา ภควนฺโต จาริกํ จรนฺติ:- "ปฐมํ ฌานํ ปฏิลภิสฺสนฺตี"ติ วา "ทุติยํ ฯเปฯ เนวสญฺญาณานาสญฺญายตนสมาปตฺตึ ปฏิ- ลภิสฺสนฺตี"ติ วา. อปเรหิปิ อฏฺฐหิ การเณหิ พุทฺธา ภควนฺโต จาริกํ จรนฺติ:- "โสตาปตฺติมคฺคํ อธิคมิสฺสนฺตี"ติ วา "โสตาปตฺติผลํ ฯเปฯ อรหตฺตผลํ สจฺฉิกริสฺสนตี"ติ วาติ. อยํ อตุริตจาริกา. อิธ อตุริตจาริกา ๒- อธิปฺเปตา. สา ปเนสา ทุวิธา โหติ นิพทฺธจาริกา จ อนิพทฺธจาริกา จ. ตตฺถ ยํ คามนิคม- นครปฏิปาฏิวเสน จรติ, อยํ อนิพทฺธจาริกา นาม. ยํ ปเนกสฺเสว โพธเนยฺยสตฺตสฺสตฺถาย คจฺฉติ, อยํ นิพทฺธจาริกา นาม. เอสา อิธ อธิปฺเปตา. ตทา กิร ภควโต ปจฺฉิมยามกิจฺจปริโยสาเน ทสสหสฺสีโลกธาตุยา ญาณชาลํ ปตฺถริตฺวา โพธเนยฺยพนฺธเว โอโลเกนฺตสฺส โปกฺขรสาติพฺราหฺมโณ สพฺพญฺญุตญาณชาลสฺส อนฺโต ปวิฏฺโฐ. อถ ภควา "อยํ พฺราหฺมโณ มยฺหํ ญาณชาเล ปญฺญายติ, `อตฺถิ นุ ขฺวสฺส อุปนิสฺสโย"ติ วีมํสนฺโต โสตาปตฺติมคฺคสฺส อุปนิสฺสยํ ทิสฺวา "เอส มยิ เอตํ ชนปทํ คเต ลกฺขณปริเยสนตฺถํ อมฺพฏฺฐํ @เชิงอรรถ: ก. ธมฺมสฺสวเนน, ม. ธมฺมเทสนาย ฉ.ม. จาริกาติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๙.

อนฺเตวาสึ ปหิณิสฺสติ, โส มยา สทฺธึ วาทปฏิวาทํกตฺวา นานปฺปการํ อสพฺภิวากฺยํ วกฺขติ, ตมหํ ทเมตฺวา นิพฺพิเสวนํ กริสฺสามิ. โส อาจริยสฺส กเถสฺสติ, อถสฺสาจริโย ตํ กถํ สุตฺวา อาคมฺม มม ลกฺขณานิ ปริเยสิสฺสติ, ตสฺสาหํ ธมฺมํ เทเสสฺสามิ. โส เทสนาปริโยสาเน โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิสฺสติ. เทสนา มหาชนสฺส สผลา ภวิสฺสตี"ติ ปญฺจสตภิกฺขุปริวาโร ตํ ชนปทํ ปฏิปนฺโน. เตน วุตฺตํ "โกสเลสุ จาริกํ จรมาโน มหตา ภิกฺขุสํเฆน สทฺธึ ปญฺจมตฺเตหิ ภิกฺขุสเตหี"ติ. เยน อิจฺฉานงฺคลนฺติ เยน ทิสาภาเคน อิจฺฉานงฺคลํ อวสริตพฺพํ, ยสฺมึ วา ปเทเส อิจฺฉานงฺคลํ. อิจฺฉานงฺกลนฺติปิ ๑- ปาโฐ. ตทวสรีติ เตน อวสริ, ตํ วา อวสริ. เตน ทิสาภาเคน คโต, ตํ วา ปเทสํ คโตติ อตฺโถ. อิจฺฉานงฺคเล วิหรติ อิจฺฉานงฺคลวนสณฺเฑติ อิจฺฉานงฺคลํ อุปนิสฺสาย อิจฺฉานงฺ- คลวนสณฺเฑ สีลกฺขนฺธาวารํ พนฺธิตฺวา สมาธิโกนฺตํ อุสฺสาเปตฺวา สพฺพญฺญุตญาณสรํ ปวตฺตยมาโน ธมฺมราชา ยถาภิรุจิเตน วิหาเรน วิหรติ. โปกฺขรสาติวตฺถุวณฺณนา [๒๕๕] เตน โข ปน สมเยนาติ เยน สมเยน ภควา ตตฺถ วิหรติ. เตน สมเยน, ตสฺมึ สมเยติ อยมตฺโถ. พฺรหฺมํ อณตีติ พฺราหฺมโณ, มนฺตํ ๒- สชฺฌายตีติ อตฺโถ. อิทเมว หิ ชาติพฺราหฺมณานํ นิรุตฺติวจนํ. อริยา ปน พาหิตปาปตฺตา พฺราหฺมณาติ วุจฺจนฺติ. โปกฺขรสาตีติ ๓- อิทํ ตสฺส นามํ. กสฺมา โปกฺขรสาตีติ วุจฺจติ? ตสฺส กิร กาโย เสตโปกฺขรสทิโส, เทวนคเร อุสฺสาปิตรชตโตรณํ วิย โสภติ, สีสํ ปนสฺส กาฬวณฺณํ อินฺทนีลมณิมยํ วิย, มสฺสุปิ จนฺทมณฺฑเล กาฬเมฆราชิ วิย ขายติ, อกฺขีนิ นีลุปฺปลสทิสานิ, นาสา รชตปนาฬิกา วิย สุวฏฺฏิตา สุปริสุทฺธา, หตฺถปาทตลานิ เจว มุขทฺวารญฺจ กตลาขารสปริกมฺมํ วิย โสภติ, อติวิย โสภคฺคปฺปตฺโต พฺราหฺมณสฺส อตฺตภาโว, อราชเก ฐาเน ราชานํ กาตุํ ยุตฺตมิมํ พฺราหฺมณํ. เอวเมส ๔- สสฺสิริโก. อิติ นํ โปกฺขรสทิสตฺตา โปกฺขรสาตีติ สญฺชานนฺติ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. อิชฺฌานงฺคลนฺติปิ ฉ.ม. มนฺเต สี.,อิ. โปกฺขรสาทีติ ม. เอวเมว

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๒๐.

อยํ ปน กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธกาเลปิ ๑- ติณฺณํ เวทานํ ปารคู ทสพลสฺส ทานํ ทตฺวา ธมฺมเทสนํ สุตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺติ. โส ตโต มนุสฺสโลกํ อาคจฺฉนฺโต มาตุกุจฺฉิวาสํ ชิคุจฺฉิตฺวา หิมวนฺตปสฺเส ๒- มหาสเร ปทุมคพฺเภ นิพฺพตฺติ. ตสฺส จ สรสฺส อวิทูเร ตาปโส ปณฺณสาลาย วสติ. โส ตีเร ฐิโต ตํ ปทุมํ ทิสฺวา "อิทํ ปทุมํ อวเสสปทุเมหิ มหนฺตตรํ, ปุปฺผิตกาเล นํ คเหสฺสามี"ติ จินฺเตสิ. ตํ สตฺตาเหนาปิ น ปุปฺผติ. ตาปโส "กสฺมา นุโข อิทํ สตฺตาเหนาปิ น ปุปฺผติ, หนฺท นํ คเหสฺสามี"ติ โอตริตฺวา คณฺหิ. ตํ เตน นาฬโต ฉินฺนมตฺตํเยว ปุปฺผิตํ. อถสฺสพฺภนฺตเร สุวณฺณจุณฺณปิญฺชรํ วิย รชตพิมฺพํ ๓- ปทุมเรณุปิญฺชรํ เสตวณฺณํ ทารกํ อทฺทส. โส "มหาปุญฺโญ เอส ภวิสฺสติ, หนฺท นํ ปฏิชคฺคามี"ติ ปณฺณสาลํ เนตฺวา ปฏิชคฺคิตฺวา สตฺตวสฺสกาลโต ๔- ปฏฺฐาย ตโย เวเท อุคฺคณฺหาเปสิ. ทารโก ติณฺณํ เวทานํ ปารํ คนฺตฺวา ปณฺฑิโต พฺยตฺโต ชมฺพุทีเป อคฺคพฺราหฺมโณ อโหสิ. โส อปเรน สมเยน รญฺโญ โกสลสฺส สิปฺปํ ทสฺเสสิ. อถสฺส สิปฺเป ปสนฺโน ราชา อุกฺกฏฺฐํ นาม มหานครํ พฺรหฺมเทยฺยํ อทาสิ. อิติ นํ โปกฺขเร สยิตตฺตา โปกฺขรสาตีติ สญฺชานนฺติ. อุกฺกฏฺฐํ อชฺฌาวสตีติ อุกฺกฏฺฐนามเก นคเร วสติ, อภิภวิตฺวา วา อาวสติ. ตสฺส นครสฺส สามิโก หุตฺวา ยาย มริยาทาย ตตฺถ วสิตพฺพํ, ตาย มริยาทาย วสิ. ตสฺส กิร นครสฺส วตฺถุํ อุกฺกา ฐเปตฺวา อุกฺกาสุ ชลมานาสุ อคฺคเหสุํ. ตสฺมา ตํ อุกฺกฏฺฐนฺติ วุจฺจติ. โอกฺกฏฺฐนฺติปิ ปาโฐ, โสเยวตฺโถ. อุปสคฺควเสน ปเนตฺถ ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนํ เวทิตพฺพํ. ตสฺส อนุปโยคตฺตา จ เสสปเทสุ. ตตฺถ ลกฺขณํ สทฺทสตฺถโต ๖- ปริเยสิตพฺพํ. สตฺตุสฺสทนฺติ สตฺเตหิ อุสฺสทํ อุสฺสนฺนํ พหุชนํ อากิณฺณมนุสฺสํ, โปสาวนิยหตฺถิอสฺสโมรมิคาทิอเนกสตฺตสมากิณฺณํ จาติ อตฺโถ. ยสฺมา ปเนตํ นครํ พหิ อาวิชฺฌิตฺวา ชาเตน หตฺถิอสฺสาทีนํ ฆาสติเณน เจว เคหจฺฉาทนติเณน จ สมฺปนฺนํ. ตถา ทารุกฏฺเฐหิ เจว เคหสมฺภารกฏฺเฐหิ จ. ยสฺมา จสฺสพฺภนฺตเร @เชิงอรรถ: ฉ.ม.... กาเล ฉ.ม., อิ. หิมวนฺตปเทเส ฉ.ม.... พิมฺพกํ @ อิ. สตฺตวสฺสิกกาลโต ก. วสติ ปาณินิ ๑,๔-๔๘ สุตฺตํ ปสฺสิตพฺพํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๒๑.

วฏฺฏจตุรสฺสาทิสณฺฐานา พหู โปกฺขรณิโย, ชลชกุสุมวิจิตฺตานิ จ พหูนิ อเนกานิ ตฬากานิ อุทกสฺส นิจฺจภริตาเนว โหนฺติ, ตสฺมา "สติณกฏฺโฐทกนฺ"ติ วุตฺตํ. สห ธญฺเญนาติ สธญฺญํ, ปุพฺพนฺนาปรนฺนาทิเภทํ พหุธญฺญสนฺนิจยนฺติ อตฺโถ. เอตฺตาวตา ยสฺมึ นคเร พฺราหฺมโณเสตจฺฉตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา ราชลีฬาย ๑- วสติ, ตสฺส สมิทฺธิสมฺปตฺติ ทีปิตา โหติ. ราชโต ลทฺธํ โภคฺคํ ราชโภคํ. เกน ทินฺนนฺติ เจ? รญฺญา ปเสนทินา ๒- โกสเลน ทินนํ. ราชทายนฺติ รญฺโญ ทายภูตํ, ทายชฺชนฺติ อตฺโถ. พฺรหฺมเทยฺยนฺติ เสฏฺฐเทยฺยํ, ฉตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา ราชสงฺเขเปน ภุญฺชิตพฺพนฺติ อตฺโถ. อถวา ราชโภคนฺติ สพฺพํ เฉชฺชเภชฺชํ อนุสาสนฺเตน ๓- นทีติตฺถปพฺพตาทีสุ สุงฺกํ ๔- คณฺหนฺเตน เสตจฺฉตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา รญฺญา หุตฺวา ภุญฺชิตพฺพํ. รญฺญา ปเสนทินา โกสเลน ทินฺนํ ราชทายนฺติ เอตฺถ ตํ นครํ รญฺญา ทินฺนตฺตา ราชทายํ. ทายกราชทีปนตฺถํ ปนสฺส "รญฺญา ปเสนทินา โกสเลน ทินฺนนฺติ อิทํ วุตฺตํ. พฺรหฺมเทยฺยนฺติ เสฏฺฐเทยฺยํ. ยถา ทินฺนํ น ปุน คเหตพฺพํ โหติ นิสฺสฏฺฐํ ปริจฺจตฺตํ, เอวํ ทินฺนนฺติ อตฺโถ. อสฺโสสีติ สุณิ อุปลภิ, โสตทฺวารสมฺปตฺตวจนนิคฺโฆสานุสาเรน อญฺญาสิ. โขติ อวธารณตฺเถ, ปทปูรณมตฺเต วา นิปาโต. ตตฺถาวธารณตฺเถน อสฺโสสิเอว, นาสฺส โกจิ สวนนฺตราโย อโหสีติ อยมตฺโถ เวทิตพฺโพ. ปทปูรเณน ปน ปทพฺยญฺชนสิลิฏฺฐตามตฺตเมว. อิทานิ ยมตฺถํ พฺราหฺมโณ โปกฺขรสาตี อสฺโสสิ. ตํ ปกาเสนฺโต "สมโณ ขลุ โภ โคตโม"ติ อาทิมาห. ตตฺถ สมิตปาปตฺตา สมโณติ เวทิตพฺโพ. วุตฺตํ เหตํ "สมิตาสฺส โหนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา"ติอาทิ. ๕- ภควา จ อนุตฺตเรน อริยมคฺเคน สมิตปาโป. เตนสฺส ยถาภุจฺจคุณาธิคตเมตํ นามํ, ยทิทํ สมโณติ. ขลูติ อนุสฺสวนตฺเถ นิปาโต. โภติ พฺราหฺมณชาติสมุทาคตํ อาลปนมตฺตํ. วุตฺตํปิ เจตํ "โภวาทิ นาม โส โหติ, สเจ โหติ สกิญฺจโน"ติ. ๖- @เชิงอรรถ: สี., อิ. ราชสีฬฺหาย ม. ปสฺเสนทินา อิ. อนุสาสยนฺเตน @ อิ. สุงฺเก ม.มู. ๑๒/๔๓๔/๓๘๐ มหาอสฺสปุรสุตฺต @ ขุ. ธมฺมปท. ๒๕/๓๙๖/๘๖, ม.ม. ๑๓/๔๕๗/๔๔๙ วาเสฏฺฐสุตฺต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๒๒.

โคตโมติ ภควนฺตํ โคตฺตวเสน ปริกิตฺเตติ. ตสฺมา สมโณ ขลุ โภ โคตโมติ เอตฺถ สมโณ กิร โภ โคตมโคตฺโตติ เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ. สกฺยปุตฺโตติ อิทํ ปน ภควโต อุจฺจากุลปริทีปนํ. สกฺยกุลา ปพฺพชิโตติ สทฺธาปพฺพชิตภาวทีปนํ. เกนจิ ปาริชุญฺเญน อนภิภูโต อปริกฺขีณํเยว ตํ กุลํ ปหาย สทฺธาปพฺพชิโตติ วุตฺตํ โหติ. ตโต ปรํ วุตฺตตฺถเมว. ตํ โข ปนาติอาทิ สามญฺญผเล วุตฺตเมว. สาธุ โข ปนาติ สุนฺทรํ โข ปน, อตฺถาวหํ สุขาวหนฺติ วุตฺตํ โหติ. ตถารูปานํ อรหตนฺติ ยถารูโป โส ภวํ โคตโม, เอวรูปานํ ยถาภุจฺจคุณาธิคเมน โลเก อรหนฺโตติ ลทฺธสทฺทานํ ๑- อรหตํ. ทสฺสนํ โหตีติ ปสาทโสมฺมานิ อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา ทสฺสนมตฺตํปิ สาธุ โหตีติ เอวํ อชฺฌาสยํ กตฺวา. อมฺพฏฺฐมาณวกถา [๒๕๖] อชฺฌายโกติ อิทํ "น ทานิเม ฌายนฺติ น ทานิเม ฌายนฺตีติ โข วาเสฏฺฐ `อชฺฌายกา อชฺฌายกาเตฺ'วว ตติยํ อกฺขรํ อุปนิพฺพตฺตนฺ"ติ ๒- เอวํ ปฐมกปฺปิกกาเล ฌานวิรหิตานํ พฺราหฺมณานํ ครหวจนํ. อิทานิ ปน นํ อชฺฌายตีติ อชฺฌายโก. มนฺเต ปริวตฺเตตีติ อิมินา อตฺเถน ปสํสาวจนํ กตฺวา โวหรนฺติ. มนฺเต ธาเรตีติ มนฺตธโร. ๓- ติณฺณํ เวทานนฺติ อิรุพฺเพทยชุพฺเพทสามเวทานํ. ๔- โอฏฺฐปหตกรณวเสน ปารํ คโตติ ปารคู. สห นิฆณฺฑุนา จ เกฏุเภน จ สนิฆณฺฑุเกฏุภานํ. นิฆณฺฑูติ นิฆณฺฑุรุกฺขาทีนํ ๕- เววจนปกาสกํ สตฺถํ. เกฏุภนฺติ กิริยากปฺปวิกปฺโป กวีนํ อุปการาวหํ ๖- สตฺถํ. สห อกฺขรปฺปเภเทน สากฺขรปฺปเภทานํ. อกฺขรปฺปเภโทติ สิกฺขา จ นิรุตฺติ จ. อิติหาสปญฺจมานนฺติ อาถพฺพณเวทํ จตุตฺถํ กตฺวา "อิติห อาส, อติห อาสา"ติ ๗- อีทิสวจนปฏิสํยุตฺโต ปุราณกถาสงฺขาโต อิติหาโส ปญฺจโม เอเตสนฺติ อิติหาสปญฺจมา, เตสํ อิติหาสปญฺจมานํ เวทานํ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ลทฺธสทฺธานํ ที. ปาฏิ. ๑๑/๑๓๒/๘๑ อคฺคญฺญสุตฺต อิ. มนฺตสาโร @ ฉ.ม. อิรุเวทยชุเวทสามเวทานํ สี. นามนิฆณฺฑุรุกฺขาทีนํ สี. อุปการาย @ ฉ.ม. อิติห อส, อิติห อสาติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๒๓.

ปทํ, วิเสสญฺจ ๑- พฺยากรณํ อธียติ เวเทติ จาติ ปทโก เวยฺยากรโณ. โลกายตํ วุจฺจติ วิตณฺฑวาทสตฺถํ. มหาปุริสลกฺขณนฺติ มหาปุริสานํ พุทฺธาทีนํ ลกฺขณปริทีปกํ ทฺวาทสสหสฺสคนฺถปฺปมาณํ สตฺถํ. ยตฺถ โสฬสสหสฺสคาถา- ปริมาณา พุทฺธมนฺตา นาม อเหสุํ, เยสํ วเสน อิมินา ลกฺขเณน สมนฺนาคตา พุทฺธา นาม โหนฺติ, อิมินา ปจฺเจกพุทฺธา, อิมินา เทฺว อคฺคสาวกา, อสีติ มหาสาวกา, พุทฺธมาตา, พุทฺธปิตา, อคฺคุปฏฺฐาโก, อคฺคุปฏฺฐายิกา, ราชา จกฺกวตฺตีติ อยํ วิเสโส ปญฺญายติ. อนวโยติ อิเมสุ โลกายตมหาปุริสลกฺขเณสุ อนูโน ปริปูรีการี, ๒- อวโย น โหตีติ วุตฺตํ โหติ. อวโย นาม โย ตานิ อตฺถโต จ คนฺถโต จ สนฺธาเรตุํ ๓- น สกฺโกติ, อนุญฺญาตปฏิญฺญาโตติ อนุญฺญาโต เจว ปฏิญฺญาโต จ. อาจริเยนสฺส "ยมหํ ชานามิ ตํ ตฺวํ ชานาสี"ติ อาทินา นเยน อนุญฺญาโต. "อาม อาจริยา"ติ อตฺตนา ตสฺส ปฏิวจนทานปฏิญฺญาย ปฏิญฺญาโตติ อตฺโถ. กตรสฺมึ อธิกาเร? สเก อาจริยเก เตวิชฺชเก ปาวจเน. [๒๕๗] เอส กิร พฺราหฺมโณ จินฺเตสิ "อิมสฺมึ โลเก `อหํ พุทฺโธ, อหํ พุทฺโธ'ติ อุคฺคตสฺส นามํ คเหตฺวา พหู ชนา วิจรนฺติ, ตสฺมา น เม อนุสฺสวมตฺเตเนว อุปสงฺกมิตุํ ยุตฺตํ. เอกจฺจํ หิ อุปสงฺกมนฺตสฺส อปกฺกมนํปิ ครุกํ โหติ, อนตฺโถปิ อุปฺปชฺชติ. ยนฺนูนาหํ มม อนฺเตวาสิกํ เปเสตฺวา `พุทฺโธ วา โน วา'ติ ชานิตฺวาว อุปสงฺกเมยฺยนฺ"ติ, ตสฺมา มาณวํ อามนฺเตตฺวา "อยํ ตาตา"ติ อาทิมาห. ตํ ภวนฺตนฺติ ตสฺส โภโต โคตมสฺส. ตถา สนฺตํเยวาติ ตถา สโตเยว. เอตฺถาปิ ๔- หิ อิตฺถมฺภูตาขฺยานตฺถวเสเนว อุปโยควจนํ. [๒๕๘] ยถา กถํ ปนาหํ โภ ตนฺติ เอตฺถ กถํ ปนาหํ โภ ตํ ภวนฺตํ โคตมํ ชานิสฺสามิ, ยถา สกฺกา โส ญาตุํ, ตถา เม อาจิกฺขาหีติ อตฺโถ. ยถาติ วา นิปาตมตฺตเมว เอตํ. กถนฺติ อยํ อาการปุจฺฉา, เกน การเณนาหํ ตํ ภวนฺตํ โคตมํ ชานิสฺสามีติ อตฺโถ. เอวํ วุตฺเต กิร นํ อุปชฺฌาโย "กึ ตฺวํ ตาต ปฐวิยํ ฐิโต ปฐวึ น ปสฺสามีติ วิย, จนฺทิมสุริยานํ @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ตทวเสสญฺจ ฉ.ม. ปริปูรการี อิ. สนฺตาเนตุํ ฉ.ม. อิธาปิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๒๔.

โอภาเส ฐิโต จนฺทิมสุริเย น ปสฺสามีติ วิย วทสี"ติอาทีนิ วตฺวา ชานนาการํ ทสฺเสนฺโต "อาคตานิ โข ตาตา"ติอาทิมาห. ตตฺถ มนฺเตสูติ เวเทสุ. ตถาคโต กิร อุปฺปชฺชิสฺสตีติ ปฏิกจฺเจว สุทฺธาวาสา เทวา เวเทสุ ลกฺขณานิ ปกฺขิปิตฺวา "พุทฺธมนฺตา นาเมเต"ติ พฺราหฺมณเวเสเนว เวเท วาเจนฺติ "ตทนุสาเรน มเหสกฺขา สตฺตา ตถาคตํ ชานิสฺสนฺตี"ติ. เตน ปุพฺเพ เวเทสุ มหาปุริสลกฺขณานิ อาคจฺฉนฺติ. ปรินิพฺพุเต ปน ตถาคเต อนุกฺกเมน อนฺตรธายนฺติ. เตน เอตรหิ นตฺถิ. ๑- มหาปุริสสฺสาติ ปณิธิสมาทานญาณกรุณาทิคุณมหโต ปุริสสฺส. เทฺวเยว คติโยติ เทฺวเอว นิฏฺฐา. กามญฺจายํ คติสทฺโท "ปญฺจ โข อิมา สาริปุตฺต คติโย"ติอาทีสุ ๒- ภวเภเท วตฺตติ. "คติ มิคานํ ปวนนฺติอาทีสุ ๓- นิวาสนฏฺฐาเน. "เอวํ อธิมตฺตคติมนฺโต"ติ ๔- อาทีสุ ปญฺญายํ. "คติคตนฺ"ติอาทีสุ ๕- วิสฏภาเว. อิธ ปน นิฏฺฐายํ วตฺตตีติ เวทิตพฺโพ. ตตฺถ กิญฺจาปิ เยหิ ลกฺขเณหิ สมนฺนาคโต ราชา จกฺกวตฺตี โหติ, น เตเหว พุทฺโธ โหติ, ชาติสามญฺญโต ปน ตานิเยว ตานีติ วุจฺจนฺติ. เตน วุตฺตํ "เยหิ สมนฺนาคตสฺสา"ติ. สเจ อคารํ อชฺฌาวสตีติ ยทิ อคาเร วสติ. ราชา โหติ จกฺกวตฺตีติ จตูหิ อจฺฉริยธมฺเมหิ, สงฺคหวตฺถูหิ จ โลกํ รญฺชนโต ราชา, จกฺกรตนํ วตฺเตติ จตูหิ สมฺปตฺติจกฺเกหิ วตฺตติ, เตหิ จ ปรํ วตฺเตติ, ปรหิตาย จ อิริยาปถจกฺกานํ วตฺโต เอตสฺมึ อตฺถีติ จกฺกวตฺตี. เอตฺถ จ "ราชา"ติ สามญฺญํ, "จกกวตฺตี"ติ วิเสสํ. ธมฺเมน จรตีติ ธมฺมิโก, ญาเยน สเมน วตฺตตีติ อตฺโถ. ธมฺเมน รชฺชํ ลภิตฺวา ราชา ชาโตติ ธมฺมราชา, ปรหิตธมฺมกรเณน วา ธมฺมิโก. อตฺตหิตธมฺมกรเณน ธมฺมราชา. จาตุรนฺตาย อิสฺสโรติ จาตุรนฺโต, จตุสมุทฺทนฺตาย, จตุพฺพิธทีปวิภูสิตาย จ ปฐวิยา อิสฺสโรติ อตฺโถ. อชฺฌตฺตํ โกปาทิ ปจฺจตฺถิเก พหิทฺธา จ สพฺเพ ราชาโน วิเชตีติ วิชิตาวี. ชนปทตฺถาวริยปฺปตฺโตติ ชนปเท ธุวภาวํ ถาวรภาวํ ปตฺโต น สกฺกา เกนจิ จาเลตุํ, ชนปโท วา ตมฺหิ ถาวริยปฺปตฺโต อนุสฺสุโก ๖- สกมฺมนิรโต อจโล อสมฺปเวธีติ ชนปทตฺถาวริยปฺปตฺโต. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. นตฺถีติ ม.มู. ๑๒/๑๕๓/๑๑๓ วิ. ปริวาร. ๘/๓๓๙/๓๑๕ @ ม.มู. ๑๒/๑๖๑/๑๒๕ วิ.จูฬ. ๖/๒๐๔/๒๓๗, @ ขุ. วิมาน. ๒๖/๖๕๗/๖๓ สี. อนุสฺสุกฺโก, ฉ.ม.อนุยุตฺโต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๒๕.

เสยฺยถีทนฺติ นิปาโต, ตสฺส เจตานิ กตมานีติ อตฺโถ. จกฺกรตนนฺติอาทีสุ จกฺกญฺจ ตํ รติชนนฏฺเฐน รตนญฺจาติ จกฺกรตนํ. เอส นโย สพฺพตฺถ. อิเมสุ ปน รตเนสุ อยํ จกฺกวตฺติราชา จกฺกรตเนน อชิตํ ชินาติ, หตฺถิอสฺสรตเนหิ วิชิเต ยถาสุขํ อนุจรติ, ๑- ปริณายกรตเนน วิชิตมนุรกฺขติ, อวเสเสหิ อุปโภคสุขมนุภวติ. ปฐเมน จสฺส อุสฺสาหสตฺติโยโค, ปจฺฉิเมน มนฺตสตฺติโยโค, คหปติหตฺถิอสฺสรตเนหิ ปภุสตฺติโยโค สุปริปุณฺโณ โหติ, อิตฺถีมณิรตเนหิ ติวิธสตฺติโยคผลํ. โส อิตฺถีมณิรตเนหิ โภคสุขมนุภวติ, เสเสหิ อิสฺสริยสุขํ. วิเสสโต จสฺส ปุริมานิ ตีณิ อโทสกุสลมูลชนิตกมฺมานุภาเวน สมฺปชฺชนฺติ, มชฺฌิมานิ อโลภกุสลมูลชนิตกมฺมานุภาเวน, ปจฺฉิมเมกํ อโมหกุสลมูลชนิตกมฺมานุภาเวนาติ เวทิตพฺพํ. อยเมตฺถ สงฺเขโป. วิตฺถาโร ปน โพชฺฌงฺคสํยุตฺเต ๒- รตนสุตฺตสฺส ๒- อุปเทสโต คเหตพฺโพ. ปโรสหสฺสนฺติ อติเรกสหสฺสํ. สูราติ อภิรุกชาติกา. วีรงฺครูปาติ เทวปุตฺตสทิสกายา, เอวํ ตาเวเก วณฺณยนฺติ. อยํ ปเนตฺถ สภาโว. ๓- วีราติ อุตฺตมสูรา วุจฺจนฺติ, วีรานํ องฺคํ วีรงฺคํ, วีรการณํ วีริยนฺติ วุตฺตํ โหติ, วีรงฺคํ รูปํ เอเตสนฺติ วีรงฺครูปา, วีริยมยสรีรา วิยาติ วุตฺตํ โหติ. ปรเสนปฺปมทฺทนาติ สเจ ปฏิมุขํ ๔- ติฏฺเฐยฺย ปรเสนา, ตํ มทฺทิตุํ ๕- สมตฺถาติ อธิปฺปาโย. ธมฺเมนาติ "ปาโณ น หนฺตพฺโพ"ติอาทินา ๖- ปญฺจสีลธมฺเมน. อรหํ โหติ สมฺมาสมฺพุทฺโธ โลเก วิวฏฏจฺฉโทติ เอตฺถ ราคโทสโมหมานทิฏฺฐิอวิชฺชาทุจฺจริตจฺฉทเนหิ สตฺตหิ ปฏิจฺฉนฺเน กิเลสนฺธกาเร โลเก ตํ ฉทนํ วิวฏฺเฏตฺวา สมนฺตโต สญฺชาตาโลโก หุตฺวา ฐิโตติ วิวฏฺฏจฺฉโท. ตตฺถ ปฐเมน ปเทน ปูชารหตา, ทุติเยน ตสฺสา เหตุ, ยสฺมา สมฺมาสมฺพุทฺโธติ, ตติเยน พุทฺธตฺตเหตุภูตา วิวฏฺฏจฺฉทตา วุตฺตาติ เวทิตพฺพา. อถวา วิวฏฺโฏ จ วิจฺฉโท จาติ วิวฏฺฏจฺฉโท, วฏฺฏรหิโต ฉทนรหิโต จาติ วุตฺตํ โหติ. เตน อรหํ วฏฺฏาภาเวน, สมฺมาสมฺพุทฺโธ ฉทนาภาเวนาติ เอวํ ปุริมปททฺวยสฺเสว เหตุทฺวยํ วุตฺตํ โหติ, ทุติเยน เวสารชฺเชน เจตฺถ ปุริมสิทฺธิ, ปฐเมน ทุติยสิทฺธิ, ตติยจตุตฺเถหิ ตติยสิทฺธิ โหติ. ปุริมญฺจ ธมฺมจกฺขุํ, @เชิงอรรถ: อิ. อนุวิจรติ สํ. มหา. ๑๙/๒๒๓/๘๘ จกฺกวตฺติสุตฺต ม. สพฺภาโว @ ม. ปริมุขํ ฉ.ม. ปริมทฺทิตุํ ที. มหา. ๑๐/๒๔๔/๑๕๑ มหาสุทสฺสนสุตฺต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๒๖.

ทุติยํ พุทฺธจกฺขุํ, ตติยํ สมนฺตจกฺขุํ สาเธตีติ เวทิตพฺพํ. ตฺวํ มนฺตานํ ปฏิคฺคคเหตาติ อิมินาสฺส มนฺเตสุ สูรภาวํ ชเนติ. [๒๕๙] โสปิ ตาย อาจริยกถาย ลกฺขเณสุ วิคตสมฺโมโห เอโกภาสชาโต ๑- วิย พุทฺธมนฺเต สมฺปสฺสมาโน "เอวํ โภ"ติ อาห. ตสฺสตฺโถ:- ยถา โภ ตฺวํ วทสิ, เอวํ กริสฺสามีติ. วฬวารถมารุยฺหาติ วฬวายุตฺตํ รถํ อารุยฺหิตฺวา. ๒- พฺราหฺมโณ กิร เยน รเถน สยํ วิจรติ, ตเมว รถํ ทตฺวา มาณวํ เปเสสิ. มาณวกาติ ๓- โปกฺขรสาติสฺเสว อนฺเตวาสิกา. โส กิร เนสํ "อมฺพฏฺเฐน สทฺธึ คจฺฉถา"ติ สญฺญํ อทาสิ. ยาวติกา ยานสฺส ภูมีติ ยตฺตกํ สกฺกา โหติ ยาเนน คนฺตุํ, อยํ ยานสฺส ภูมิ นาม. ยานา ปจฺโจโรหิตฺวาติ อยานภูมึ ทฺวารโกฏฺฐกสมีปํ คนฺตฺวา ยานโต ปฏิโอโรหิตฺวา. เตน โข ปน สมเยนาติ ยสฺมึ สมเย อมฺพฏฺโฐ อารามํ ปาวิสิ, ตสฺมึ ปน สมเย, ฐิตมชฺฌณฺหิกสมเย. ๔- กสฺมา ปน ตสฺมึ สมเย จงฺกมนฺตีติ? ปณีตโภชนปจฺจยสฺส ถีนมิทฺธสฺส วิโนทนตฺถํ, ทิวาปธานิกา วา เต. ตาทิสานญฺหิ ปจฺฉาภตฺตํ จงฺกมิตฺวา นฺหายิตฺวา สรีรํ อุตุํ คาหาเปตฺวา นิสชฺช สมณธมฺมํ กโรนฺตานํ จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติ. เยน เต ภิกฺขูติ โส กิร "กุหึ สมโณ โคตโม"ติ ปริเวณโต ปริเวณํ อนาคนฺตฺวา "ปุจฺฉิตฺวาว ปวิสิสฺสามี"ติ วิโลเกนฺโต อรญฺญหตฺถี วิย มหาจงฺกเม จงฺกมมาเน ปํสุกูลิเก ภิกฺขู ทิสฺวา เตสํ สนฺติกํ อคมาสิ. ตํ สนฺธาย อิทํ "เยน เต ภิกฺขู"ติ อาทิ วุตฺตํ. ทสฺสนายาติ ทฏฺฐุํ, ปสฺสิตุกามา หุตฺวาติ อตฺโถ. [๒๖๐] อภิญฺญาตโกลญฺโญติ ปากฏกุลโช. ตทา กิร ชมฺพุทีเป อมฺพฏฺฐกุลํ นาม ปากฏกุลํ อโหสิ. อภิญฺญาตสฺสาติ รูปชาติมนฺตกุลาปเทเสหิ ปากฏสฺส. อครูติ อภาริโก. โย หิ อมฺพฏฺฐํ ญาเปตุํ น สกฺกุเณยฺย, ตสฺส เตน สทฺธึ กถาสลฺลาโป ครุ ภเวยฺย, ภควโต ปน ตาทิสานํ มาณวานํ สเตนาปิ @เชิงอรรถ: ฉ.ม. เอโกภาสชาเต ฉ.ม., อิ. อภิรุหิตฺวา ฉ.ม. มาณวาปิ @ ก. ฐิตมชฺฌนฺติกสมเย ม. โอโลเกนฺโต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๒๗.

สหสฺเสนาปิ ปญฺหํ ปุฏฺฐสฺส วิสฺสชฺชเน ทนฺธายิตตฺตํ นตฺถีติ มญฺญมานา "อครุ โข ปนา"ติ จินฺตยึสุ. วิหาโรติ คนฺธกุฏึ สนฺธายาหํสุ. อตรมาโนติ อตุริโต, สณิกํ ปทปฺปมาณฏฺฐาเน ปทํ นิกฺขิปนฺโต วตฺตํ กตฺวา สุสมฺมฏฺฐํ มุตฺตาทลสินฺทุวารสนฺถรสทิสํ วาลุกํ ๑- อวินาเสนฺโตติ อตฺโถ. อาฬินฺทนฺติ ปมุขํ. อุกฺกาสิตฺวาติ อุกฺกาสิตสทฺทํ กตฺวา. อคฺคฬนฺติ ทฺวารกวาฏํ. ๒- อาโกเฏหีติ อคฺคนเขน ๓- สณิกํ ๔- กุญฺจิกฉิทฺทสมีเป อาโกเฏหีติ วุตฺตํ โหติ, ทฺวารํ กิร อติอุปริ อมนุสฺสา, อติเหฏฺฐา ทีฆชาติกา โกเฏนฺติ, ตถา อนาโกเฏฺตฺวา มชฺเฌ ฉิทฺทสมีเป โกเฏตพฺพนฺติ อิทํ ทฺวาราโกฏนวตฺตนฺติ ทีเปนฺตา วทนฺติ. [๒๖๑] วิวริ ภควา ทฺวารนฺติ น ภควา อุฏฺฐาย ทฺวารํ วิวริ, "วิวรตู"ติ ๕- ปน หตฺถํ ปสาเรสิ. ตโต "ภควา ตุเมฺหหิ อเนกาสุ กปฺปโกฏีสุ ทานํ ททมาเนหิ น สหตฺถา ทฺวารวิวรณกมฺมํ กตนฺ"ติ สยเมว ทฺวารํ วิวฏํ. ตํ ปน ยสฺมา ภควโต มเนน วิวฏํ, ตสฺมา "วิวริ ภควา ทฺวารนฺ"ติ วตฺตุํ วฏฺฏติ. ภควตา สทฺธึ สมฺโมทึสูติ ยถา ขมนียาทีนิ ปุจฺฉนฺโต ภควา เตหิ, เอวํ เตปิ ภควตา สทฺธึ สมปฺปวตฺตโมทา อเหสุํ. สีโตทกํ วิย อุโณฺหทเกน สมฺโมทิตํ เอกีภาวํ อคมํสุ. ยาย จ "กจฺจิ โภ โคตม ขมนียํ, กจฺจิ ยาปนียํ, กจฺจิ โภโต จ โคตมสฺส สาวกานญฺจ อปฺปาพาธํ อปฺปาตงฺกํ ลหุฏฺฐานํ พลํ ผาสุวิหาโร"ติอาทิกาย กถาย สมฺโมทึสุ, ตํ ปีติปาโมชฺชสงฺขาต- สมฺโมทชนโต, สมฺโมทิตุํ ยุตฺตภาวโต จ สมฺโมทนียํ, อตฺถพฺยญฺชนมธุรตาย สุจิรมฺปิ กาลํ สาเรตุํ นิรนฺตรํ ปวตฺเตตุํ อรหภาวโต สริตพฺพภาวโต จ สารณียํ. สุยฺยมานสุขโต จ สมฺโมทนียํ, อนุสฺสริยมานสุขโต จ สารณียํ. ตถา พฺยญฺชนปริสุทฺธตาย สมฺโมทนียํ, อตฺถปริสุทฺธตาย สารณียนฺติ เอวมเนเกหิ ปริยาเยหิ สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา ปริโยสาเปตฺวา นิฏฺฐาเปตฺวา เอกมมฺตํ นิสีทึสุ. อมฺพฏฺโฐ ปน มาณโวติ โส กิร ภควโต รูปสมฺปตฺติยํ จิตฺตปฺปสาทมตฺตํปิ อกริตฺวา "ทสพลํ อปสาเทสฺสามี"ติ อุทเร พทฺธสาฏกํ @เชิงอรรถ: ฉ.ม. วาลิกํ ก. สี. กวาฏํ ฉ.ม. อคฺคนเขหิ @ สี. อีสกํ ก. วิวริยตูติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๒๘.

มุญฺจิตฺวา กณฺเฐ โอลมฺเพตฺวา เอเกน หตฺเถน ทุสฺสกณฺณํ คเหตฺวา จงฺกมํ อภิรูหิตฺวา กาเลน พาหุํ, กาเลน อุทรํ, กาเลน ปิฏฺฐึ ทสฺเสนฺโต กาเลน หตฺถวิการํ, กาเรน ภมุกวิการํ กโรนฺโต "กจฺจิ เต โภ โคตม ธาตุสมตา, กจฺจิ ภิกฺขาหาเรน น กิลมถ, ๑- อกิลมถากาโรเยว ปน เต ปญฺญายติ, ถูลานิ หิ เต องฺคปจฺจงฺคานิ, ปาสาทิกตฺถํ ๒- คตคตฏฺฐาเน เต พหู ชนา `ลาชปพฺพชิโต'ติ จ `พุทฺโธ'ติ จ อุปฺปนฺนพหุมานา ปณีตํ โอชวนฺตมาหารํ เทนฺติ. ปสฺสถ โภ เคหํ จิตฺตสาลา วิย ทิพฺพปาสาโท วิย. อิมํ มญฺจํ ปสฺสถ, พิมฺโพหนํ ปสฺสถ, กึ เอวรูเป ฐาเน วสนฺตสฺส สมณธมฺมํ กาตุํ ทุกฺกรนฺ"ติ เอวรูปํ อุปฺผณฺฑนกถํ ๓- อนาจารภาวสารณียํ วีติสาเรตีติ ๔- เตน วุตฺตํ "อมฺพฏฺโฐ ปน มาณโว จงฺกมนฺโตปิ นิสินฺเนน ภควตา กิญฺจิ กิญฺจิ ๕- กถํ สารณียํ วีติสาเรติ, ฐิโตปิ นิสินฺเนน ภควตา กิญฺจิ กิญฺจิ ๕- กถํ สารณียํ วีติสาเรตีติ. [๒๖๒] อถโข ภควาติ อถ ภควา "อยํ มาณโว หตฺถํ ปสาเรตฺวา ภวคฺคํ คเหตุกาโม วิย, ปาทํ ปสาเรตฺวา อวีจึ วิจริตุกาโม วิย, มหาสมุทฺทํ ตริตุกาโม วิย, สิเนรุํ อาโรหิตุกาโม วิย จ อฏฺฐาเน วายมติ, หนฺท เตน สทฺธึ มนฺเตมี"ติ อมฺพฏฺฐํ มาณวํ เอตทโวจ. อาจริยปาจริเยหีติ อาจริเยหิ จ เตสํ อาจริเยหิ จ. ปฐมอิพฺภวาทวณฺณนา [๒๖๓] คจฺฉนฺโต วาติ เอตฺถ กามํ ตีสุ อิริยาปเถสุ พฺราหฺมโณ อาจริยพฺราหฺมเณน สทฺธึ สลฺลปิตุมรหติ, อยํ ปน มาณโว มานตฺถทฺธตาย กถาสลฺลาปํ ๖- กโรนฺโต จตฺตาโรปิ อิริยาปเถ โยเชสฺสามีติ "สยาโน วา หิ โภ โคตม สยาเนนา"ติ อาห. ตโต กิร ตํ ภควา "อมฺพฏฺฐ คจฺฉนฺตสฺส วา คจฺฉนฺเตน ฐิตสฺส วา ฐิเตน นิสินฺนสฺส วา นิสินฺเนน อาจริเยน สทฺธึ กถา นาม สพฺพาจริเยสุ @เชิงอรรถ: ฉ.ม. น กิลมสิ, ม. น กิลมติ ก. ปาสาทิกานิ ยตฺถ, สี. ปาสาทิกาตฺถ @ ฉ.ม., อิ. อุปฺปณฺฑนกถํ ฉ.ม., อิ. กเถติ @๕-๕ ฉ.ม. กญฺจิ กญฺจิ ฉ.ม. กถาปฬาสํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๒๙.

ลพฺภติ, ตฺวํ ปน สยาโน สยาเนนาจริเยน สทฺธึ กเถสิ, กินฺเต อาจริโย โครูปํ, อุทาหุ คทฺรภนฺ"ติ ๑- อาห. โส กุชฺฌิตฺวา "เย จ โข เต โภ โคตม มุณฺฑกาติ อาทิมาห. ตตฺถ มุณฺเฑ "มุณฺฑา"ติ, สมเณ จ "สมณา"ติ วตฺตุํ วฏฺเฏยฺย, อยํ ปน หีเฬนฺโต "มุณฺฑกา สมณกา"ติ อาห. อิพฺภาติ คหปติกา. กณฺหาติ กณฺหา, กาฬกาติ อตฺโถ. พนฺธุปาทาปจฺจาติ เอตฺถ พนฺธูติ พฺรหฺมา อธิปฺเปโต. ตํ หิ พฺราหฺมณา "ปิตามโห"ติ โวหรนฺติ. ปาทานํ อปจฺจา ปาทาปจฺจา, พฺรหฺมุโน ปิฏฺฐิปาทโต ชาตาติ อธิปฺปาโย. ตสฺส กิร อยํ ลทฺธิ:- พฺราหฺมณา พฺรหฺมุโน มุขโต นิกฺขนฺตา, ขตฺติยา อุรโต, เวสฺสา นาภิโต, สุทฺทา ชาณุโต. สมณา ปิฏฺฐิปาทโตติ. ๒- เอวํ กเถนฺโต จ ปเนส กิญฺจาปิ อนิยเมตฺวา กเถติ, อถโข ภควนฺตเมว วทามีติ กเถติ. อถโข ภควา "อยํ อมฺพฏฺโฐ อาคตกาลโต ปฏฺฐาย มยา สทฺธึ กถยมาโน มานเมว นิสฺสาย กเถติ, อาสีวิสํ คีวายํ คณฺหนฺโต วิย, อคฺคิกฺขนฺธํ อาลิงฺคนฺโต วิย, มตฺตวรวารณํ โสณฺฑาย ปรามสนฺโต วิย, อตฺตโน ปมาณํ น ชานาติ, หนฺท นํ ชานาเปสฺสามี"ติ จินฺเตตฺวา "อตฺถิกวโต โข ปน เต อมฺพฏฺฐา"ติ อาทิมาห. ตตฺถ อาคนฺตฺวา กตฺตพฺพกิจฺจสงฺขาโต อตฺโถ เอตสฺส อตฺถีติ อตฺถิกํ, ตสฺส มาณวสฺส จิตฺตํ, อตฺถิกมสฺส อตฺถีติ อตฺถิกวา, ตสฺส อตฺถิกวโต, ตว อิธาคมนํ อโหสีติ อตฺโถ. โข ปนาติ นิปาตมตฺตํ. ยาเยว โข ปนตฺถายาติ เยเนว โข ปน อตฺเถน. อาคจฺเฉยฺยาถาติ มม วา อญฺเญสํ วา สนฺติกํ ยทา กทาจิ อาคจฺเฉยฺยาถ. ตเมว อตฺถนฺติ อิทํ ปุริสลิงฺควเสเนว วุตฺตํ. มนสิ กเรยฺยาถาติ จิตฺเต กเรยฺยาถ. อิทํ วุตฺตํ โหติ:- ตฺวํ อาจริเยน อตฺตโน กรณีเยน เปสิโต, น อมฺหากํ ปริภวนตฺถาย, ตสฺมา ตเมว กิจฺจํ มนสิกโรหีติ. เอวมสฺส อญฺเญสํ สนฺติกํ อาคตานํ วตฺตํ ทสฺเสตฺวา มานนิคฺคณฺหนตฺถํ "อวุสิตวาเยว โข ปนา"ติ อาทิมาห. ตสฺสตฺโถ:- ปสฺสถ โภ อยํ อมฺพฏฺโฐ มาณโว อาจริยกุเล อวุสิตวา อสิกฺขิโต อปฺปสฺสุโต ว สมาโน. วุสิตมานีติ "อหํ วุสิตวา สิกฺขิโต พหุสฺสุโต"ติ @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ตฺวนฺ"ติ ที. ปาฏิ. ๑๑/๑๑๔/๖๙, ม.ม. ๑๓/๔๐๒/๓๘๙

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๓๐.

อตฺตานํ มญฺญติ. เอตสฺส หิ เอวํ ผรุสวจนสมุทาจาเรน. ๑- การณํ กิมญฺญตฺร อวุสิตตฺตาติ อาจริยกุเล อสํวุทฺธา อสิกฺขิตา อปฺปสฺสุตาเยว หิ เอวํ วทนฺตีติ. [๒๖๔] กุปิโตติ กุทฺโธ. อนตฺตมโนติ อสกมโน. กึ ปน ภควา ตสฺส กุชฺฌนภาวํ ญตฺวา เอวมาห อุทาหุ อญตฺวาติ? ญตฺวา อาหาติ. กสฺมา ญตฺวา อาหาติ? ตสฺส มานนิมฺมทนตฺตํ. ภควา หิ อญฺญาสิ "อยํ มยา เอวํ วุตฺเต กุชฺฌิตฺวา มม ญาตเก อกฺโกสิสฺสติ, อถสฺสาหํ ยถา นาม กุสโล ภิสกฺโก โทสํ อุคฺคิเลตฺวา นีหรติ, เอวเมว โคตฺเตน โคตฺตํ กุลาปเทเสน กุลาปเทสํ อุฏฺฐาเปตฺวา ภวคฺคปฺปมาเณน วิย อุฏฺฐิตํ มานทฺธชํ มูเล เฉตฺวา นิปาเตสฺสามี"ติ. ขุํเสนฺโตติ ฆฏฺเฏนฺโต. วมฺเภนฺโตติ หีเฬนฺโต. ปาปิโต ภวิสฺสตีติ จณฺฑตาทิโทสํ ๒- ปาปิโต ภวิสฺสติ. จณฺฑาติ มานนิสฺสิตโกธยุตฺตา. ผรุสาติ ขรา. ลหุสาติ ลหุกา. อปฺปเกเนว ตุสฺสนฺติ วา ทุสฺสนฺติ วา, อุทกปิฏฺเฐ ลาพุกฏาหํ ๓- วิย อปฺปเกเนว อุปฺปลวนฺติ. ๔- รภสาติ ๕- พหุภาณิโน. สกฺยานํ มุเข วิวเฏ อญฺญสฺส วจโนกาโส นตฺถีติ อธิปฺปาเยเนว วทติ. สมานาติ อิทํ "สนฺตา"ติ ปุริมปทสฺเสว เววจนํ. น สกฺกโรนฺตีติ น พฺราหฺมณานํ สุนฺทเรนากาเรน ๖- กโรนฺติ. น ครุํ กโรนฺตีตึ พฺราหฺมเณสุ คารวํ น กโรนฺติ. น มาเนนฺตีติ น มเนน ปิยายนฺติ. น ปูเชนฺตีติ มาลาทีหิ เนสํ ปูชํ น กโรนฺติ. น อปจายนฺตีติ อภิวาทนาทีหิ เนสํ อปจิติกมฺมํ ๗- นีจวุตฺตึ น ทสฺเสนฺติ. ตยิทนฺติ ตํ อิทํ. ยทิเม สกฺยาติ ยํ อิเม สกฺยา น พฺราหฺมเณ สกฺกโรนฺติ ฯเปฯ น อปจายนฺติ, ตํ เตสํ อสกฺการกรณาทิ สพฺพํ น ยุตฺตํ, นานุโลมนฺติ อตฺโถ. ทุติยอิพฺภวาทวณฺณนา [๒๖๕] อปรทฺธุนฺติ อปรชฺฌึสุ. เอกมิทาหนฺติ เอตฺถ อิทาติ ๘- นิปาตมตฺตํ. เอกมหนฺติ อตฺโถ. สนฺถาคารนฺติ ๙- รชฺชอนุสาสนสาลา. สกฺยาติ @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ผรุสวจนสมุทาจเร ฉ.ม. จณฺฑภาวาทิโทสํ ฉ.ม. อลาพุกฏาหํ @ ฉ.ม. อุปลวนฺติ ฉ.ม. ภสฺสา อิ. สุนฺทเร กาเร @ อิ. อปจายนกมฺมํ ฉ.ม., อิ. อิทนฺติ ฉ.ม. สนฺธาคารํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๓๑.

อภิสิตฺตราชาโน. สกฺยกุมาราติ อนภิสิตฺตา. อุจฺเจสูติ ยถานุรูเปสุ ปลฺลงฺกปีฐกเวตฺตาสนผลกจิตฺตตฺถรณาทิเภเทสุ. สญฺชคฺฆนฺตาติ อุปฺผณฺฑนวเสน มหาหสิตํ หสนฺตา. สํกีฬนฺตาติ สิตมตฺตกรณองฺคุลิสงฺฆฏฺฏนปาณิปฺปหารทานาทีนิ ๑- กโรนฺตา. มมญฺเญว มญฺเญติ เอวมหํ มญฺญามิ มมญฺเญว อนุหสนฺติ, น อญฺญนฺติ. กสฺมา ปน เต เอวมกํสูติ? เต กิร อมฺพฏฺฐสฺส กุลวํสํ ชานนฺติ. อยํ จ ตสฺมึ สมเย ยาว ปาทนฺตา โอลมฺเพตฺวา นิวตฺถสาฏกสฺส เอเกน หตฺเถน ทุสฺสกณฺณํ คเหตฺวา ขนฺธฏฺฐิกํ นาเมตฺวา มานมเทน มตฺโต วิย อาคจฺฉติ. ตโต "ปสฺสถ โภ อมฺหากํ ทาสสฺส กณฺหายนโคตฺตสฺส อมฺพฏฺฐสฺส อาคมนการณนฺ"ติ วทนฺตา เอวมกํสุ. โสปิ อตฺตโน กุลวํสํ ชานาติ. ตสฺมา "มมญฺเญว มญฺเญ"ติ ตกฺกยิตฺถ. อาสเนนาติ "อิทมาสนํ, เอตฺถ นิสีทาหี"ติ เอวํ อาสเนน นิมนฺตนํ นาม โหติ, ตถา น โกจิ อกาสิ. ตติยอิพฺภวาทวณฺณนา [๒๖๖] ลฏุกิกาติ เขตฺตเลฑฺฑูนํ อนฺตรนิวาสินี ๒- ขุทฺทกสกุณิกา. กุลาวเกติ นิวาสนฏฺฐาเน. กามลาปินีติ ยทิจฺฉกภาณินี. ยํ ยํ อิจฺฉติ, ตํ ตํ ลปติ, น ตํ โกจิ หํโส วา โกญฺโจ วา โมโร วา อาคนฺตฺวา "กึ ตฺวํ ลปสี"ติ นิเสเธติ. อภิสชฺชิตุนฺติ โกธวเสน ลคฺคิตุํ. เอวํ วุตฺเต มาณโว "อยํ สมโณ โคตโม อตฺตโน ญาตเก ลฏุกิกาสทิเส กตฺวา อเมฺห หํสโกญฺจโมรสเม ๓- กโรติ, นิมฺมาโนทานิ ชาโต"ติ มญฺญมาโน อุตฺตรึ จตฺตาโร วณฺเณ ทสฺเสติ. ทาสีปุตฺตวาทวณฺณนา [๒๖๗] นิมฺมาเทตีติ นิมฺมเทติ นิมฺมาเน กโรติ. ยนฺนูนาหนฺติ ยทิ ปนาหํ. "กณฺหายโนหมสฺมิ โภ โคตมา"ติ อิทํ กิร วจนํ อมฺพฏฺโฐ ติกฺขตฺตุํ มหาสทฺเทน อโวจ. กสฺมา อโวจ? กึ อสุทฺธภาวํ น ชานาตีติ? อาม ชานาติ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. หสิต... ฉ.ม., อิ. อนฺตเร นิวาสินี ม..... โมรสทิเส

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๓๒.

ชานนฺโตปิ ภวปฏิจฺฉนฺนเมตํ การณํ, ตํ อเนน น ทิฏฺฐํ. อปสฺสนฺโต มหาสมโณ กึ วกฺขตีติ มญฺญมาโน มานถทฺธตาย อโวจ. มาตาเปตฺติกนฺติ มาตาปิตูนํ สนฺตกํ. นามโคตฺตนฺติ ปณฺณตฺติวเสน นามํ, ปเวณิวเสน โคตฺตํ. อนุสฺสรโตติ อนุสฺสรนฺตสฺส กุลโกฏึ โสเธนฺตสฺส. อยฺยปุตฺตาติ สามิโน ปุตฺตา. ทาสีปุตฺโตติ ฆรทาสิยา ปุตฺโต. ตสฺมา ยถา ทาเสน สามิโน อุปสงฺกมิตพฺพา, เอวํ อนุปสงฺกมนฺตํ ตํ ทิสฺวา สกฺยา อนุชคฺฆึสูติ ทสฺเสติ. อิโต ปรํ ตสฺส ทาสภาวํ, สกฺยานญฺจ สามิภาวํ ปกาเสตฺวา อตฺตโน จ อมฺพฏฺฐสฺส จ กุลวํสํ อาหรนฺโต "สกฺยา โข ปนา"ติ อาทิมาห. ตตฺถ ทหนฺตีติ ฐเปนฺติ, โอกฺกาโก โน ปุพฺพปุริโสติ เอวํ กเถนฺตีติ ๑- อตฺโถ. ตสฺส กิร รญฺโฌ กถนกาเล อุกฺกา วิย มุขโต ปภา นิจฺฉรติ, ตสฺมา ตํ "โอกฺกาโก"ติ สญฺชานึสูติ. ปพฺพาเชสีติ นีรหิ. อิทานิ เต นามวเสน ทสฺเสนฺโต "โอกฺกามุขนฺ"ติ อาทิมาห. ตตฺรายํ อนุปุพฺพิกถา:- ปฐมกปฺปิกานํ กิร รญฺโญ มหาสมฺมตสฺส โรโช นาม ปุตฺโต อโสหิ. โรชสฺส วรโรโช, วรโรชสฺส กลฺยาโณ, กลฺยาณสฺส วรกลฺยาโณ, วรกลฺยาณสฺส มนฺธาตา, มนฺธาตุสฺส วรมนฺธาตา, วรมนฺธาตสฺส อุโปสโถ, อุโปสถสฺส วโร, วรสฺส อุปวโร, อุปวรสฺส มฆเทโว ๒-, มฆเทวสฺส ปรมฺปราย จตุราสีติ ขตฺติยสหสฺสานิ อเหสุํ เตสํ ปจฺฉโต ตโย โอกฺกากวํสา อเหสุํ. เตสุ ตติยโอกฺกากสฺส ปญฺจ มเหสิโย อเหสุํ หตฺถา ๓- จิตฺตา ชนฺตุ ชาลินี วิสาขาติ. เอเกกิสฺสา ปญฺจปญฺจอิตฺถีสตปริวารา. สพฺพเชฏฺฐกาย จตฺตาโร ปุตฺตา โอกฺกามุโข กรกณฺฑุ หตฺถินิโก สินิปุโรติ. ๔- ปญฺจ ธีตโร ปิยา สุปฺปิยา อานนฺทา วิชิตา วิชิตเสนาติ. อิติ สา นว ปุตฺเต วิชายิตฺวา กาลมกาสิ. อถ ราชา อญฺญํ ทหรึ อภิรูปํ ราชธีตรํ อาเนตฺวา อคฺคมเหสิฏฺฐาเน ฐเปติ. สา ชนฺตุํ นาม ปุตฺตํ วิชายิ. อถ นํ ปญฺจมทิวเส อลงฺกริตฺวา รญฺโญ ทสฺเสสิ. ราชา ตุฏฺโฐ ตสฺสา วรํ อทาสิ. สา ญาตเกหิ สทฺธึ มนฺเตตฺวา @เชิงอรรถ: ฉ.ม. กโรนฺตีติ อิ. มกฺขเทโว @ อิ. ภตฺตา ฉ.ม., อิ. สินิสูโรติ, สี. กาสินีปุโรติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๓๓.

ปุตฺตสฺส รชฺชํ ยาจิ. ราชา "นสฺส วสลิ, มม ปุตฺตานํ อนฺตรายํ อิจฺฉสี"ติ ตชฺเชสิ. สา ปุนปฺปุนํ รโห ราชานํ ปริโตเสตฺวา "มหาราช มุสาวาโท นาม น วฏฺฏตี"ติอาทีนิ วตฺวา ยาจติเยว. อถ ราชา ปุตฺเต อามนฺเตสิ "อหํ ตาตา ตุมฺหากํ กนิฏฺฐํ ชนฺตุกุมารํ ทิสฺวา ตสฺส มาตุ สหสา วรํ อทาสึ, สา ปุตฺตสฺส รชฺชํ ปริณาเมตุํ อิจฺฉติ. ตุเมฺห ฐเปตฺวา มงฺคลหตฺถึ, มงฺคลอสฺสํ, มงฺคลรถญฺจ ยตฺตเก อิจฺฉถ, ตตฺตเก หตฺถิอสฺสรเถ คเหตฺวา คจฺฉถ. มมจฺจเยน อาคนฺตฺวา รชฺชํ กาเรยฺยาถา"ติ อฏฺฐหิ อมจฺเจหิ สทฺธึ อุยฺโยเชสิ. เต นานปุปการํ โรทิตฺวา กนฺทิตฺวา "ตาต อมฺหากํ โทสํ ขมถา"ติ ราชานญฺเจว ราโชโรเธ จ ขมาเปตฺวา, "มยํปิ ภาตูหิ สทฺธึ คจฺฉามา"ติ ราชานํ อาปุจฺฉิตฺวา นครา นิกฺขนฺตา ภคินิโย อาทาย จตุรงฺคินิยา เสนาย ปริวุตา นครา นิกฺขมึสุ. "กุมารา ปิตุ อจฺจเยน อาคนฺตฺวา รชฺชํ กาเรสฺสนฺติ, คจฺฉาม เน อุปฏฺฐหามา"ติ จินฺเตตฺวา พหู มนุสฺสา อนุพนฺธึสุ. ปฐมทิวเส โยชนมตฺตา เสนา อโหสิ, ทุติเย ทฺวิโยชนมตฺตา, ตติเย ติโยชนมตฺตา. กุมารา มนฺตยึสุ "มหา อยํ ๑- พลกาโย, สเจ มยํ กญฺจิ สามนฺตราชานํ มทฺทิตฺวา ชนปทํ คเณฺหยฺยาม, โสปิ โน นปฺปสเหยฺย. กึ ปเรสํ ปีฬาย กตาย, มหา อยํ ชมฺพุทีโป, อรญฺเญ นครํ มาเปสฺสามา"ติ หิมวนฺตาภิมุขา คนฺตฺวา นครวตฺถุํ ปริเยสึสุ. ตสฺมึ จ สมเย อมฺหากํ โพธิสตฺโต พฺราหฺมณมหาสาลกุเล นิพฺพตฺติวา กปิลพฺราหฺมโณ นาม หุตฺวา นิกฺขมฺม อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา หิมวนฺตปสฺเส โปกฺขรณิยา ตีเร สากวนสณฺเฑ ปณฺณสาลํ มาเปตฺวา วสติ. โส กิร ภุมฺมปาลํ ๒- นาม วิชฺชํ ชานาติ, ยาย อุทฺธํ อสีติหตฺเถ อากาเส, เหฏฺฐา จ ภูมิยํปิ คุณโทสํ ปสฺสติ. เอกสฺมึ ปเทเส ติณคุมฺพลตา ทกฺขิณาวฏฺฏา ปาจีนาภิมุขา ชายนฺติ. สีหพฺยคฺฆาทโย มิคสูกเร, สปฺปพิฬารา จ มณฺฑูกมูสิเก อนุพนฺธมานา ตํ ปเทสํ ปตฺวา น สกฺโกนฺติ เต อนุพนฺธิตุํ. อญฺญทตฺถุํ เตหิ สนฺตชฺชิตา @เชิงอรรถ: ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ ฉ.ม. ภุมฺมชาลํ, สี. ภูมิจาลํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๓๔.

นิวตฺตนฺติเยว. โส "อยํ ปฐวิยา อคฺคปฺปเทโส"ติ ญตฺวา ตตฺถ อตฺตโน ปณฺณสาลํ มาเปสิ. อถ เต กุมาเร นครวตฺถุํ ปริเยสมาเน อตฺตโน วสโนกาสํ อาคเต ทิสฺวา ปุจฺฉิตฺวา ตํ ปวตฺตึ ญตฺวา เตสุ อนุกมฺปํ ชเนตฺวา อโวจ "อิมสฺมึ ปณฺณสาลฏฺฐาเน มาปิตํ นครํ ชมฺพุทีเป อคฺคนครํ ภวิสฺสติ, เอตฺถ ชาตปุริเสสุ เอเกโก ๑- ปุริสสตํปิ ปุริสสหสฺสํปิ อภิภวิตุํ ๒- สกฺขิสฺสติ, เอตฺถ นครํ มาเปถ, ปณฺณสาลฏฺฐาเน รญฺโญ ฆรํ กโรถ. อิมสฺมึ หิ โอกาเส ฐตฺวา จณฺฑาลปุตฺโตปิ จกฺกวตฺติพเลน อติเสยฺโย"ติ. นนุ ภนฺเต อยฺยสฺส วสโนกาโสติ? มม วสโนกาโสติ มา จินฺตยิตฺถ, มยฺหํ เอกปสฺเส ปณฺณสาลํ กตฺวา นครํ มาเปตฺวา "กปิลวตฺถุนฺ"ติ นามํ กโรถาติ. เต ตถา กตฺวา ตตฺถ นิวาสํ กปฺเปสุํ. อฏฺฐามจฺจา ๓- "อิเม ทารกา วยปฺปตฺตา, สเจ เนสํ ปิตา สนฺติเก ภเวยฺย, โส อาวาหวิวาหํ กเรยฺย, อิทานิ ปน อมฺหากํ ภาโร"ติ จินฺเตตฺวา กุมาเรหิ สทฺธึ มนฺตยึสุ. กุมารา "อมฺหากํ สทิสา ขตฺติยธีตโร นาม น ปสฺสาม, นาปิ ภคินีนํ สทิเส ขตฺติยกุมารเก, อสทิสสมฺปโยเค ๔- จ โน อุปฺปนฺนา ปุตฺตา มาติโต วา ปิติโต วา อปริสุทฺธา ชาติสมฺเภทํ ปาปุณิสฺสนฺติ, ตสฺมา มยํ ภคินีหิเยว สทฺธึ สํวาสํ โรเจมา"ติ. ๕- เต ชาติสมฺเภทภเยน เชฏฺฐภคินึ มาตุฏฺฐาเน ๖- ฐเปตฺวา อวเสสาหิ สํวาสํ กปฺเปสุํ. เตสํ ปุตฺเตหิ จ ธีตาหิ จ วฑฺฒมานานํ อปเรน สมเยน เชฏฺฐภคินิยา กุฏฺฐโรโค อุทปาทิ, โกวิฬารปุปฺผสทิสานิ คตฺตานิ อเหสุํ. ราชกุมารา อิมาย สทฺธึ เอกโต นิสชฺชฏฺฐานโภชนาทีนิ กโรนฺตานํปิ อุปริ อยํ โรโค สงฺกมตีติ จินฺเตตฺวา เอกทิวสํ อุยฺยานกีฬํ คจฺฉนฺตา วิย ตํ ยาเน อาโรเปตฺวา อรญฺญํ ปวิสิตฺวา ภูมิยํ โปกฺขรณึ ขณาเปตฺวา ตตฺถ ขาทนียโภชนีเยน สทฺธึ ตํ ปกฺขิปิตฺวา ฆรสงฺเขเปน อุปริ ปทรํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา ปํสุํ ทตฺวา ปกฺกมึสุ. เตน จ สมเยน ราโม นาม พาราณสีราชา กุฏฺฐโรคี โอโรเธหิ ๗- จ นาฏเกหิ จ ๗- ชิคุจฺฉิยมาโน เตน สํเวเคน เชฏฺฐปุตฺตสฺส รชฺชํ ทตฺวา @เชิงอรรถ: ม. เอเกกํ ม. น อภิภวิตุํ ฉ.ม. อถามจฺจา ฉ.ม.... สํโยเค @ อิ. กโรมาติ สี. มาติฏฺฐาเน ๗-๗ ฉ.ม. นาฏกิตฺถีหิ จ โอโรเธหิ จ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๓๕.

อรญฺญํ ปวิสิตฺวา ตตฺถ ปณฺณสาลํ มาเปตฺวา มูลผลานิ ปริภุญฺชนฺโต น จิรสฺเสว อโรโค สุวณฺณวณฺโณ หุตฺวา อิโต จิโต จ วิจรนฺโต มหนฺตํ สุสิรรุกฺขํ ทิสฺวา ตสฺสพฺภนฺตเร โสฬสหตฺถปฺปมาณํ โอกาสํ โสเธตฺวา ทฺวารํ จ วาตปานํ จ โยเชตฺวา นิสฺเสณึ พนฺธิตฺวา ตตฺถ วาสํ กปฺเปสิ. โส องฺคารกฏาเห อคฺคึ กตฺวา รตฺตึ มิคสูกราทีนํ ๑- สทฺเท ๒- สุณนฺโต สยติ. โส "อสุกสฺมึ ปเทเส สีโห สทฺทมกาสิ, อสุกสฺมึ พฺยคฺโฆ"ติ สลฺลกฺเขตฺวา ปภาเต ตตฺถ คนฺตฺวา วิฆาสมํสํ อาทาย ปจิตฺวา ขาทติ. อเถกทิวสํ ตสฺมึ ปจฺจูสสมเย อคฺคึ ชาเลตฺวา นิสินฺเน ราชธีตาย สรีรคนฺเธน อาคนฺตฺวา พฺยคฺโฆ ตสฺมึ ปเทเส ปํสุํ วิยูหนฺโต ปทเร วิวรมกาสิ, เตน จ วิวเรน สา พฺยคฺฆํ ทิสฺวา ภีตา วิสฺสรมกาสิ. โส ตํ สทฺทํ สุตฺวา "อิตฺถีสทฺโท เอโส"ติ จ สลฺลกฺเขตฺวา ปาโตว ตตฺถ คนฺตฺวา "โก เอตฺถา"ติ อาห. มาตุคาโม สามีติ. กึชาติกาสีติ. โอกฺกากมหาราชสฺส ธีตามฺหี"ติ ๓-. นิกฺขมาติ. น สกฺกา สามีติ. กึการณาติ. ฉวิโรโค เม อตฺถีติ. โส สพฺพํ ปวตฺตึ ปุจฺฉิตฺวา ขตฺติยมาเนน อนิกฺขมนฺตึ "อหํปิ ขตฺติโย"ติ อตฺตโน ขตฺติยภาวํ ชานาเปตฺวา นิสฺเสณึ ทตฺวา อุทฺธริตฺวา อตฺตโน วสโนกาสํ เนตฺวา สยํ ปริภุตฺตเภสชฺชานิเยว ทตฺวา นจิรสฺเสว อโรคํ สุวณฺณวณฺณํ กตฺวา ตาย สทฺธึ สํวาสํ กปฺเปสิ. สา ปฐมสํวาเสเนว คพฺภํ คณฺหิตฺวา เทฺว ปุตฺเต วิชายิ, ปุนปิ เทฺวติ เอวํ โสฬสกฺขตฺตุํปิ วิชายิ. เอวํ เต ทฺวตฺตึส ภาตโร อเหสุํ. เต อนุปุพฺเพน วุฑฺฒิปฺปตฺเต ปิตา สพฺพสิปฺปานิ สิกฺขาเปสิ. อเถกทิวสํ เอโก รามรญฺโญ นครวาสี วนจรโก ปพฺพเต รตนานิ คเวสนฺโต ราชานํ ทิสฺวา สญฺชานิตฺวา อาห "ชานามหํ เทว ตุเมฺห"ติ. ตโต นํ ราชา สพฺพํ ปวตฺตึ ปุจฺฉิ. ตสฺมึเยว จ ขเณ เต ทารกา อาคมึสุ. โส เต ทิสฺวา "เก อิเม"ติ อาห. "ปุตฺตา เม"ติ จ วุตฺเต เตสํ มาติกวํสํ ปุจฺฉิตฺวา "ลทฺธํทานิ เม ปาภฏนฺ"ติ นครํ คนฺตฺวา รญฺโญ อาโรเจสิ. โส "ปิตรํ อาเนสฺสามี"ติ จตุรงฺคินิยา เสนาย ตตฺถ คนฺตฺวา ปิตรํ วนฺทิตฺวา "รชฺชํ เทว @เชิงอรรถ: อิ. มิคสกุณาทีนํ ก. สเร ก. ธีตมฺหีติ, ฉ.ม., อิ. ธีตา. สามีติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๓๖.

สมฺปฏิจฺฉา"ติ ยาจิ. โส "อลํ ตาต, น ตตฺถ คจฺฉามิ, อิเธว เม อิมํ รุกฺขํ อปเนตฺวา นครํ มาเปหี"ติ อาห. โส ตถา กตฺวา ตสฺส นครสฺส โกลรุกฺขํ อปเนตฺวา กตตฺตา โกลนครนฺติ จ พฺยคฺฆปเถ กตตฺตา พฺยคฺฆปถนฺติ ๑- จาติ เทฺว นามานิ อาโรเปตฺวา ปิตรํ วนฺทิตฺวา อตฺตโน นครํ อคมาสิ. ตโต วยปฺปตฺเต กุมาเร มาตา อาห "ตาตา ตุมฺหากํ กปิลวตฺถุวาสิโน สกฺยา มาตุลา สนฺติ. ๒- มาตุลธีตานํ ปน โว เอวรูปํ นาม เกสคฺคหณํ โหติ, เอวรูปํ ทุสฺสคฺคหณํ โหติ. ยทา ตา นฺหานติตฺถํ อาคจฺฉนฺติ, ตทา คนฺตฺวา ยสฺส ยา รุจฺจติ, โส ตํ คณฺหตู"ติ. เต ตตฺเถว คนฺตฺวา ตาสุ นฺหายิตฺวา ๓- สีสํ สุกฺขาปยมานาสุ ยํ ยํ อิจฺฉึสุ, ตํ ตํ คเหตฺวา นามํ สาเวตฺวา อคมึสุ. สกฺยราชาโน สุตฺวา "โหตุ ภเณ อมฺหากํ ญาตกาเอว เต"ติ ตุณฺหี อเหสุํ. อยํ สกฺยโกลิยานํ อุปฺปตฺติ. เอวํ เตสํ สกฺยโกลิยานํ อญฺญมญฺญํ อาวาหวิวาหํ กโรนฺตานํ ยาว พุทฺธกาลา อนุปจฺฉินฺโนเอว วํโส อาคโต. ตตฺถ ภควา สกฺยวํสํ ทสฺเสตุํ "เต รฏฺฐสฺมา ปพฺพชิตา หิมวนฺตปสฺเส โปกฺขรณิยา ตีเร"ติ อาทิมาห. ตตฺถ สมฺมนฺตีติ วสนฺติ. สกฺยา วต โภติ รฏฺฐสฺมา ปพฺพาชิตา อรญฺเญ วสนฺตาปิ ชาติสมฺเภทํ อกตฺวา กุลวํสํ อนุรกฺขิตุํ สกฺยา สมตฺถา, ปฏิพลาติ อตฺโถ. ตทคฺเคติ ตํ อคฺคํ กตฺวา, ตโต ปฏฺฐายาติ อตฺโถ. โส จ เนสํ ปุพฺพปุริโสติ โส โอกฺกาโก ราชา เอเตสํ ปุพฺพปุริโส. นตฺถิ เอเตสํ คหปติวํเสน สมฺเภทนมตฺตํปีติ. เอวํ สกฺยวํสํ ปกาเสตฺวา อิทานิ อมฺพฏฺฐวํสํ ปกาเสนฺโต "รญฺโญ โข ปนา"ติ อาทิมาห. กณฺหํ นาม ชเนสีติ กาฬวณฺณํ อนฺโตกุจฺฉิยํเยว สญฺชาตทนฺตํ ปรูฬฺหเกสมสฺสุทาฐิกํ ๔- ปุตฺตํ วิชายิ. ปพฺยาหาสีติ ๕- "ยกฺโข ชาโต, ปิสาโจ ชาโต"ติ ภเยน ปลายิตฺวา ทฺวารํ ปิธาย ฐิเตสุ ฆรมานุสเกสุ อิโต จิโตจ วิจรนฺโต "โธวถ มนฺ"ติ อาทีนิ วทนฺโต อุจฺจาสทฺทมกาสิ. [๒๖๘] เต มาณวกา ภควนฺตํ เอตทโวจุนฺติ อตฺตโน อุปารมฺภโมจนตฺถาย เอตํ "มา ภวนฺ"ติอาทิวจนํ อโวจุํ. เตสํ กิร เอตทโหสิ "อมฺพฏฺโฐ @เชิงอรรถ: สี. พฺยคฺฆปชฺชนฺติ. สี. โหนฺติ ฉ.ม. นฺหตฺวา @ ฉ.ม., อิ. ปรุฬฺหมสฺสุทาฐิกํ อิ. ปจฺจาภาสีติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๓๗.

อมฺหากํ อาจริยสฺส เชฏฺฐนฺตวาสี, สเจ มยํ เอวรูเป ฐาเน เอกเทฺววจนมตฺตมฺปิ น วกฺขาม, อยํ โน อาจริยสฺส สนฺติเก อเมฺห ปริภินฺทิสฺสตี"ติ อุปารมฺภโมจนตฺถํ เอวํ อโวจุํ, จิตฺเตน ปนสฺส นิมฺมทภาวํ อากงฺขนฺติ. อยํ กิร มานนิสฺสิตตฺตา เตสํปิ อปฺปิโยว. กลฺยาณวากฺกรโณติ มธุรวจโน. อสฺมึ วจเนติ อตฺตนา อุคฺคหิเต เวทตฺตยวจเน. ปฏิมนฺเตตุนฺติ ปุจฺฉิตํ ปญฺหํ ปฏิกเถตุํ, วิสฺสชฺเชตุนฺติ อตฺโถ. เอตสฺมึ วา ทาสีปุตฺตวจเน. ปฏิมนฺเตตุนฺติ อุตฺตรึ ๑- กเถตุํ. [๒๖๙] อถโข ภควาติ อถโข ภควา "สเจ อิเม มาณวกา เอตฺถ นิสินฺนา เอวํ อุจฺจาสทฺทํ กริสฺสนฺติ, อยํ กถา ปริโยสานํ น คมิสฺสติ. หนฺท เน นิสฺสทฺเท กตฺวา อมฺพฏฺเฐเนว สทฺธึ กเถมี"ติ เต มาณวเก เอตทโวจ. ตตฺถ มนฺตโวหติ มนฺตยถ. มยา สทฺธึ ปฏิมนฺเตตูติ มยา สห กเถตุ. เอวํ วุตฺเต มาณวกา จินฺตยึสุ "อมฺพฏฺโฐ ตาว `ทาสีปุตฺโตสี'ติ วุตฺเต ปุน สีสํ อุกฺขิปิตุํ นาสิกฺขิ, อยํ โข ชาติ นาม ทุชฺชานา, สเจ อญฺญํปิ กิญฺจิ สมโณ โคตโม `ตฺวํ ทาโส'ติ วกฺขติ, โก เตน สทฺธึ อฏฺฏํ กริสฺสติ. อมฺพฏฺโฐ อตฺตนา พทฺธํ ปุฏกํ อตฺตนาว โมเจตู"ติ อตฺตานํ ปริโมเจตฺวา ตสฺเสว อุปริ ขิปนฺตา "สุชาโต จ โภ โคตมา"ติ อาทิมาหํสุ. [๒๗๐] สหธมฺมิโกติ สเหตุโก สการโณ. อกามาปิ พฺยากาตพฺโพติ อตฺตนา อนิจฺฉนฺเตนปิ พฺยากริตพฺโพ, อวสฺสํ วิสฺสชฺเชตพฺโพติ อตฺโถ. อญฺเญน วา อญฺญํ ปฏิจริสฺสสีติ อญฺเญน วจเนน อญฺญํ วจนํ ปฏิจริสฺสสิ อชฺโฌตฺถริสฺสสิ, ปฏิจฺฉาเทสฺสสีติ อตฺโถ. โย หิ "กึ โคตฺโต ตฺวนฺ"ติ เอวํ ปุฏฺโฐ "อหํ ตโย เวเท ชานามี"ติ อาทีนิ วทติ, อยํ อญฺเญน อญฺญํ ปฏิจรติ นาม. ปกฺกมิสฺสสิ วาติ ปุจฺฉิตํ ปญฺหํ ชานนฺโตว อกเถตุกามตาย อุฏฺฐายาสนา คมิสฺสสิ ๒- วา ตุณฺหี อโหสีติ สมโณ โคตโม มํ สามํเยว ทาสีปุตฺตภาวํ กถาเปตุกาโม, สามํ กถิเต จ ทาโส นาม ชาโตเยว โหติ. อยํ ปน ทฺวิกฺขตฺตุํ โจเทตฺวา ตุณฺหี ภวิสฺสติ, ตโต อหํ ปริวตฺติตฺวา ปกฺกมิสฺสามีติ จินฺเตตฺวา ตุณฺหี อโหสิ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม., อิ. อุตฺตรํ ฉ.ม. ปกฺกมิสฺสสิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๓๘.

[๒๗๑] วชิรํ ปาณิมฺหิ อสฺสาติ วชิรปาณิ. ยกฺโขติ น โย วา โส วา ยกฺโข, สกฺโก เทวราชาติ เวทิตพฺโพ. อาทิตฺตนฺติ อคฺคิวณฺณํ. สมฺปชฺชลิตนฺติ สุฏฺฐุ ปชฺชลิตํ. สโชติภูตนฺติ สมนฺตโต โชติภูตํ, เอกคฺคิชาลีภูตนฺติ ๑- อตฺโถ. ฐิโต โหตีติ มหนฺตํ สีสํ, กุนฺทลมกุฬสทิสา ๒- ทาฐา ภยานกานิ อกฺขินาสาทีนิ เอวํ วิรูปรูปํ มาเปตฺวา ฐิโต. กสฺมา ปเนส อาคโตติ? ทิฏฺฐิวิสฺสชฺชาปนตฺถํ. อปิจ "อหญฺเจว โข ปน ธมฺมํ เทเสยฺยํ, ปเร จ เม น อาชาเนยฺยุนฺ"ติ ๓- เอวํ ธมฺมเทสนาย อปฺโปสฺสุกฺกภาวํ อาปนฺเน ภควติ สกฺโก มหาพฺรหฺมุนา สทฺธึ อาคนฺตฺวา "ภควา ธมฺมํ เทเสถ, ตุมฺหากํ อาณาย อวตฺตมาเน มยํ วตฺตาเปสฺสาม, ตุมฺหากํ ธมฺมจกฺกํ โหตุ, อมฺหากํ อาณาจกฺกนฺ"ติ ปฏิญฺญํ อกาสิ. ตสฺมา "อชฺช อมฺพฏฺฐํ ตาเสตฺวา ปญฺหํ วิสฺสชฺชาเปสฺสามี"ติ อาคโต. ภควา เจว ปสฺสติ อมฺพฏฺโฐ จาติ ยทิ หิ ตํ อญฺเญปิ ปสฺเสยฺยุํ, ตํ การณํ อครุ อสฺส, อยํ สมโณ โคตโม อมฺพฏฺฐํ อตฺตโน วาเท อโนตรนฺตํ ญตฺวา ยกฺขํ อาวาเหตฺวา ทสฺเสสิ, ตโต อมฺพฏฺโฐ ภเยน กเถสี"ติ วเทยฺยุํ. ตสฺมา ภควา เจว ปสฺสติ อมฺพฏฺโฐ จ. ตสฺส ตํ ทิสฺวาว สกลสรีรโต เสทา มุจฺจึสุ, อนฺโตกุจฺฉิ วิปริวตฺตมานา ๔- มหารวํ วิรวิ. โส "อญฺเญปิ นุโข ปสฺสนฺตี"ติ โอโลเกนฺโต กสฺสจิ โลมหํสมตฺตํปิ นาทฺทส. ตโต "อิทํ ภยํ มเมว อุปฺปนฺนํ, สจาหํ ยกฺโขติ วกฺขามิ, `กึ ตวเยว ๕- อกฺขีนิ อตฺถิ, ตฺวเมว ยกฺขํ ปสฺสสิ, ปฐมํ ยกฺขํ อทิสฺวา สมเณน โคตเมน วาทสํฆาเฏ ๖- ปกฺขิตฺโตว ยกฺขํ ปสฺสตี'ติ วเทยฺยุนฺ"ติ จินฺเตตฺวา "นทานิ เม อิธ อญฺญํ ปฏิสรณํ อตฺถิ อญฺญตฺร สมณา โคตมา"ติ มญฺญมาโน อถ โข อมฺพฏฺโฐ มาณโว ฯเปฯ ภควนฺตํ เอตทโวจ. [๒๗๒] ตาณํ คเวสีติ ตาณํ คเวสมาโน. เลณํ คเวสีติ เลณํ คเวสมาโน. สรณํ คเวสีติ สรณํ คเวสมาโน. เอตฺถ จ ตายติ รกฺขตีติ @เชิงอรรถ: ฉ.ม....ชาลภูตนฺติ ฉ.ม. กนฺทลมกุฬสทิสา @ ที. มหา. ๑๐/๖๗/๓๓, วินย. มหา. ๔/๗/๗, ม.มู. ๑๒/๒๘๑/๒๔๒, สํ. สคา. ๑๕/๑๗๒/๑๖๔ @ สี. ปริวตฺตมานา ฉ.ม. ตุยฺหเมว ฉ.ม. วาทสํฆฏฺเฏ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๓๙.

ตาณํ. นิลียนฺติ เอตฺถาติ เลณํ. สรตีติ สรณํ, ภยํ หึสติ วิทฺธํเสตีติ อตฺโถ. อุปนิสีทิตฺวาติ อุปคมฺม เหฏฺฐาสเน นิสีทิตฺวา. พฺรูตูติ ๑- วทตุ. อมฺพฏฺฐวํสกถา [๒๗๓-๒๗๔] ทกฺขิณชนปทนฺติ ทกฺขิณาปโถติ ปากฏํ. คงฺคาย ทกฺขิณโต ปากฏชนปทํ. ๒- ตทา กิร ทกฺขิณาปเถ พหู พฺราหฺมณตาปสา โหนฺติ, โส ตตฺถ คนฺตฺวา เอกํ ตาปสํ วตฺตปฏิปตฺติยา อาราเธสิ. โส ตสฺส อุปการํ ทิสฺวา อาห "อมฺโภ ปุริส มนฺตนฺเต เทมิ, ยํ อิจฺฉสิ, ตํ มนฺตํ คณฺหาหี"ติ. โส อาห "น เม อาจริย อญฺเญน มนฺเตน กิจฺจํ อตฺถิ, ยสฺสานุภาเวน อาวุธํ นปฺปวตฺตติ, ๓- ตํ เม มนฺตํ เทหี"ติ. โส "ภทฺรํ โภ"ติ ตสฺส ธนุอคมนียํ อมฺพฏฺฐํ นาม วิชฺชํ อทาสิ, โส ตํ วิชฺชํ คเหตฺวา ตตฺเถว วีมํสิตฺวา "อิทานิ มม มโนรถํ ปูเรสฺสามี"ติ อิสิเวสํ คเหตฺวา โอกฺกากสฺส สนฺติกํ คโต. เตน วุตฺตํ "ทกฺขิณชนปทํ คนฺตฺวา พฺรหฺมมนฺเต อธิยิตฺวา ราชานํ โอกฺกากํ อุปสงฺกมิตฺวา"ติ. เอตฺถ พฺรหฺมมนฺเตติ อานุภาวสมฺปนฺนตาย เสฏฺฐมนฺเต. โก เนวํ เร อยํ มยฺหํ ทาสิปุตฺโตติ โก นุ เอวํ อเร อยํ มม ทาสีปุตฺโต. โส ตํ ขุรปฺปนฺติ โส ราชา ตํ มาเรตุกามตาย สนฺนยฺหติ ๔- ตํ สรํ ตสฺส มนฺตานุภาเวน เนว ขิปิตุํ น อปเนตุํ สกฺขิ, ตาวเทว สกลสรีเร สญฺชาตเสโท ภเยน เวธมาโน อฏฺฐาสิ. อมจฺจาติ มหามจฺจา. ปาริสชฺชาติ อิตเร ปริสาวจรา. ๕- เอตทโวจุนฺติ "ทณฺฑกิรญฺโญ ๖- กิสวจฺเฉ ตาปเส อปรทฺธสฺส อาวุธวุฏฺฐิยา สกลรฏฺฐํ วินฏฺฐํ, นาฬิเกโร ปญฺจสุ ตาปสสเตสุ อชฺชุโน จ องฺคีรเส อปรทฺโธ ปฐวึ ภินฺทิตฺวา นิรยํ ปวิฏฺโฐ"ติ จินฺตยนฺตา ภเยน เอตํ "โสตฺถิ ภทฺทนฺเต"ติ อาทิวจนํ อโวจุํ. โสตฺถิ ภวิสฺสติ รญฺโญติ อิทํ วจนํ กโณฺห จิรํ ตุณฺหี หุตฺวา ตโต อเนกปฺปการํ ยาจิยมาโนว "ตุมฺหากํ รญฺญา มาทิสสฺส อิสิโน ขุรปฺปํ @เชิงอรรถ: ฉ.ม. พฺรวิตูติ, อิ. พฺรูเมตูติ. ก. ชนปทํ ฉ.ม. น ปริวตฺตติ @ ฉ.ม., อิ. สนฺนหิตํ, สี. สนฺนิหิตํ ม. ปริสา ชนา ฉ.ม. ทณฺฑกีรญฺโญ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๔๐.

สนฺนยฺหนฺเตน ภาริยํ กมฺมํ กตนฺ"ติ อาทีนิ จ วตฺวา ปจฺฉา อภาสิ. อุนฺทฺริยิสฺสตีติ ภิชฺชิสฺสติ, ถุสมุฏฺฐิ วิย วิปปฺกิริสฺสตีติ ๑- อิทํ โส "ชนํ ตาเสสฺสามี"ติ มุสา ภณติ. สรสนฺถมฺภนมตฺเตเยว หิสฺส วิชฺชาย อานุภาโว, น อญฺญตฺร. อิโต ปเรสุปิ วจเนสุ เอเสว นโย. ปลฺโลโมติ ปนฺนโลโม. โลมหํสนมตฺตํปิสฺส น ภวิสฺสติ. อิทํ กิร โส "สเจ เม ราชา ตํ ทาริกํ ทสฺสตี"ติ ปฏิญฺญํ กาเรตฺวา อวจ. กุมาเร ขุรปฺปํ ปติฏฺฐาเปสีติ เตน "สโร โอตรตู"ติ มนฺเต ปริวตฺติเต กุมารสฺส นาภิยํ ปติฏฺฐเปสิ. ธีตรํ อทาสีติ สีสํ โธวิตฺวา อทาสํ ภุชิสฺสํ กตฺวา ธีตรํ อทาสิ, อุฬาเร จ ตํ ฐาเน ฐเปสิ. มา โข ตุเมฺห มาณวกาติ อิทํ ปน ภควา "เอเกน ปกฺเขน อมฺพฏฺโฐ สกฺยานํ ญาติ โหตี"ติ ปกาเสนฺโต ตสฺส สมสฺสาสนตฺถํ อาห. ตโต อมฺพฏฺโฐ ฆฏสเตน อภิสิตฺโต วิย ปสฺสทฺธทรโถ หุตฺวา "สมสฺสาเสตฺวา สมโณ โคตโม มํ, โตเสสฺสามี"ติ เอเกน ปกฺเขน ญาตึ กโรติ, ขตฺติโย กิราหมสฺมีติ จินฺเตสิ. ขตฺติยเสฏฺฐภาววณฺณนา [๒๗๕] อถโข ภควา "อยํ อมฺพฏฺโฐ `ขตฺติโยสฺมี'ติ สญฺญํ กโรติ, อตฺตโน อขตฺติยภาวํ น ชานาติ, หนฺท นํ ชานาเปสฺสามี"ติ ขตฺติยวํสํ ทสฺเสตุํ อุตฺตริ เทสนํ วฑฺเฒนฺโต "ตํ กึ มญฺญสิ อมฺพฏฺฐา"ติ อาทิมาห. ตตฺถ อิธาติ อิมสฺมึ โลเก. พฺราหฺมเณสูติ พฺราหฺมณานํ อนฺตเร. อาสนํ วา อุทกํ วาติ อคฺคาสนํ วา อคฺโคทกํ วา. สทฺเธติ มตเก อุทฺทิสฺส กตภตฺเต. ถาลิปาเกติ มงฺคลาทิภตฺเต. ยญฺเญติ ยญฺญภตฺเต. ปาหุเนติ ปาหุนกานํ กตภตฺเต, ปณฺณาการภตฺเต วา. อปินุสฺสาติ อปิ นุ อสฺส ขตฺติยปุตฺตสฺส. อาวฏํ วา อสฺส อนาวฏํ วาติ พฺราหฺมณกญฺญาสุ นิวารณํ ภเวยฺย วา โน วา, พฺราหฺมณทาริกํ ลเภยฺย วา น วา ลเภยฺยาติ อตฺโถ. อนุปปนฺโนติ ขตฺติยภาวํ อปฺปตฺโต, อปริสุทฺโธติ อตฺโถ. [๒๗๖] อิตฺถิยา วา อิตฺถึ กริตฺวาติ อิตฺถิยา วา อิตฺถึ ปริเยสิตฺวา. กิสฺมิญฺจิเทว ปกรเณติ กิสฺมิญฺจิเทว โทเส พฺราหฺมณานํ อยุตฺเต อกตฺตพฺพกรเณ. ภสฺสปุเฏนาติ ภสฺมปุเฏฺน, สีเส ฉาริกํ โอกิริตฺวาติ อตฺโถ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. วิปฺปกิริยิสฺสตีติ.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๔๑.

[๒๗๗] ชเนตสฺมินฺติ ชนตสฺมึ, ๑- ปชายาติ อตฺโถ. เย โคตฺตปฏิสาริโนติ เย ชเนตสฺมึ โคตฺตํ ปฏิสรนฺติ "อหํ โคตโม, อหํ กสฺสโป"ติ, เตสุ โลเก โคตฺตปฏิสารีสุ ขตฺติโย เสฏฺโฐ. อนุมตา มยาติ มม สพฺพญฺญุตญาเณน สทฺธึ สํสนฺทิตฺวา เทสิตา มยา อนุญฺญาตา. ปฐมภาณวารวณฺณา นิฏฺฐิตา. ---------------- วิชฺชาจรณกถาวณฺณนา [๒๗๘] อิมาย ปน คาถาย "วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน"ติ อิมํ ปทํ สุตฺวา อมฺพฏฺโฐ จินฺเตสิ "วิชฺชา นาม ตโย เวทา, จรณํ ปญฺจสีลานิ, ตยิทํ อมฺหากํเยว อตฺถิ, วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน เจ เสฏฺโฐ, มยเมว เสฏฺฐา"ติ นิฏฺฐํ คนฺตฺวา วิชฺชาจรณํ ปุจฺฉนฺโต "กตมํ ปน ตํ โภ โคตม จรณํ, กตมา จ ปน สา วิชฺชา"ติ อาห. อถสฺส ภควา ตํ พฺราหฺมณสมเย สิทฺธํ ชาติวาทาทิปฏิสํยุตฺตํ วิชฺชาจรณํ ปฏิกฺขิปิตฺวา อนุตฺตรํ วิชฺชาจรณํ ทสฺเสตุกาโม "น โข อมฺพฏฺฐา"ติ อาทิมาห. ตตฺถ ชาติวาโทติ ชาตึ อารพฺภ วาโท, พฺราหฺมณสฺเสวิทํ วฏฺฏติ, น สุทฺทสฺสาติ อาทิวจนนฺติ อตฺโถ. เอเสว นโย สพฺพตฺถ. ชาติวาทวินิพทฺธาติ ชาติวาเท วินิพทฺธา. เอเสว นโย สพฺพตฺถ. ตโต อมฺพฏฺโฐ "ยตฺถทานิ มยํ ลคฺคิสฺสามาติ จินฺตยิมฺหา, ตโต โน สมโณ โคตโม มหาวาเต ถุสํ ธุนนฺโต ๒- วิย ทูรเมว อวกฺขิปิ. ยตฺถ ปน มยํ อลคฺคา, ๓- ตตฺถ โน นิโยเชสิ. อยํ โน วิชฺชาจรณสมฺปทา ญาตุํ วฏฺฏตี"ติ จินฺเตตฺวา ปุน วิชฺชาจรณสมฺปทํ ปุจฺฉิ. อถสฺส ภควา สมุทาคมโต ปภูติ วิชฺชาจรณํ ทสฺเสตุํ "อิธ อมฺพฏฺฐ ตถาคโต"ติ อาทิมาห. [๒๗๙] เอตฺถ จ ภควา จรณปริยาปนฺนมฺปิ ติวิธํ สีลํ วิภชนฺโต "อิทมสฺส โหติ จรณสฺมินฺ"ติ อนิยฺยาเตตฺวา "อิทํปิสฺส โหติ สีลสฺมินฺ"ติ สีลวเสเนว นิยฺยาเตสิ. กสฺมา? ตสฺสปิ หิ กิญฺจิ กิญฺจิ สีลํ อตฺถิ, ตสฺมา จรณวเสน นิยฺยาติยมาเน "มยํปิ จรณสมฺปนฺนา"ติ ตตฺถ ตตฺเถว ลคฺเคยฺย. ยํ @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ชนิตสฺมึ ก. อุตฺถุนนฺโต ฉ.ม. น ลคฺคาม

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๔๒.

ปน เตน สุปิเนนปิ ๑- น ทิฏฺฐปุพฺพํ ตสฺเสว วเสน นิยฺยาเตนฺโต "ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, อิทํปิสฺส โหติ จรณสฺมึ ฯเปฯ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, อิทํปิสฺส โหติ จรณสฺมินฺ"ติ อาทิมาห. เอตฺตาวตา อฏฺฐปิ สมาปตฺติโย "จรณนฺ"ติ นิยฺยาติตา โหนฺติ, วิปสฺสนาญาณโต ปน ปฏฺฐาย อฏฺฐวิธาปิ ปญฺญา "วิชฺชา"ติ นิยฺยาติตา. จตุอปายมุขกถาวณฺณนา [๒๘๐] อปายมุขานีติ วินาสมุขานิ. อนภิสมฺภุณมาโนติ อสมฺปาปุณนฺโต, อวิสหมาโน วา. ขาริวิธมาทายาติ เอตฺถ ขารีติ อรณีกมณฺฑลุ สูจิจามราทโย ๒- ตาปสปริกฺขารา. วิโธติ กาโช. ตสฺมา ขาริภริตํ กาชมาทายาติ อตฺโถ. เย ปน "ขาริวิวิธนฺ"ติ ปฐนฺติ, เต "ขารีติ กาชสฺส นามํ, วิวิธนฺติ พหุกมณฺฑลุอาทิปริกฺขารนฺ"ติ วณฺณยนฺติ. ปวตฺตผลโภชโนติ ปติตผลโภชโน. ปริจารโกติ กปฺปิยกรณปตฺตปฏิคฺคหณปาทโธวนาทิวตฺตกรณวเสน ปริจารณโก. กามญฺจ คุณาธิโกปิ ขีณาสวสามเณโร ปุถุชฺชนภิกฺขุ โนวุตฺตนเยน ปริจารโก โหติ, อยํ ปน น ตาทิโส คุณวเสนปิ เวยฺยาวจฺจกรณวเสนปิ ลามโกเยว. กสฺมา ปน ตาปสปพฺพชฺชา สาสนสฺส วินาสมุขนฺติ วุตฺตาติ? ยสฺมา คจฺฉนฺตํ คจฺฉนฺตํ สาสนํ ตาปสปพฺพชฺชาวเสน โอสกฺกิสฺสติ. อิมสฺมึ หิ สาสเน ปพฺพชิตฺวา ติสฺโส สิกฺขา ปูเรตุํ อสกฺโกนฺตํ ลชฺชิโน สิกฺขากามา "นตฺถิ ตยา สทฺธึ อุโปสโก วา ปวารณา วา สํฆกมฺมํ วา"ติ ชิคุจฺฉิตฺวา ปริวชฺชนฺติ. โส "ทุกฺกรํ ขุรธารูปมํ สาสเน ปฏิปตฺติปูรณํ ทุกฺขํ, ตาปสปพฺพชฺชา ปน สุกรา เจว พหุชนสมฺมตา จา"ติ วิพฺภมิตฺวา ตาปโส โหติ. อญฺเญ ตํ ทิสฺวา "กึ ตยา กตนฺ"ติ ปุจฺฉนฺติ. โส "ภาริยํ ตุมฺหากํ สาสเน กมฺมํ, อิธ ปน สจฺฉนฺทจาริโน มยนฺ"ติ วทติ. โสปิ "ยทิ เอวํ อหํปิ เอตฺเถว ปพฺพชามี"ติ ตสฺส อนุสิกฺขนฺโต ตาปโส โหติ. เอวํ อญฺเญปิ อญฺเญปีติ กเมน ตาปสาว พหุกา โหนฺติ. เตสํ อุปฺปนฺนกาเล สาสนํ โอสกฺกิตํ นาม ภวิสฺสติ. โลเก @เชิงอรรถ: ฉ.ม. สุปิเนปิ ฉ.ม. สุชาจามราทโย

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๔๓.

เอวรูโป พุทฺโธ นาม อุปฺปชฺชิ, ตสฺส อีทิสํ นาม สาสนํ อโหสีติ สุตมตฺตเมว ภวสฺสติ. อิทํ สนฺธาย ภควา ตาปสปพฺพชฺชํ สาสนสฺส วินาสมุขนฺติ อาห. กุทฺทาลปิฏกนฺติ ๑- กนฺทมูลผลคฺคหณตฺถํ กุทฺทาลญฺเจว ๑- ปิฏกญฺจ. คามสามนฺตํ วาติ วิชฺชาจรณสมฺปทาทีนิ อนภิสมฺภุณนฺโต, กสิกมฺมาทีหิ จ ชีวิตํ นิปฺผาเทตุํ ทุกฺขนฺติ มญฺญมาโน พหุชนกุหาปนตฺถํ คามสามนฺเต วา นิคมสามนฺเต วา อคฺคิสาลํ กตฺวา สปฺปิเตลทธิมธุผาณิตติลตณฺฑุลาทีหิ เจว นานาทารูหิ จ โหมกรณวเสน อคฺคึ ปริจรนฺโต อจฺฉติ. จตุทฺวารํ อคารํ กริตฺวาติ จตุมุขํ ปานาคารํ กตฺวา ตสฺส ทฺวาเร มณฺฑปํ กตฺวา ตตฺถ ปานียํ อุปฏฺฐเปตฺวา อาคตาคเต ปานีเยน อาปุจฺฉติ. ยํปิสฺส อทฺธิกา กิลนฺตา ปานียํ ปิวิตฺวา ปริตุฏฺฐา ภตฺตปุฏํ วา ตณฺฑุลาทีนิ วา เทนฺติ, ตํ สพฺพํ คเหตฺวา อมฺพิลยาคุอาทีนิ กตฺวา พหุตรํ อามิสสงฺคหณตฺถํ ๒- เกสญฺจิ อนฺนํ เทติ, เกสญฺจิ ภตฺตปจนภาชนาทีนิ เทติ. เตหิปิ ทินฺนํ อามิสํ วา ปุพฺพนฺนาปรนฺนาทีนิ ๓- วา คณฺหาติ, ตานิ วฑฺฒิยา ปโยเชติ. เอวํ วฑฺฒมานวิภโว โคมหึสทาสีทาสปริคฺคหํ กโรติ, มหนฺตํ กุฏุมฺพํ สณฺฐเปติ. อิมํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ "จตุทฺวารํ อคารํ กริตฺวา อจฺฉตี"ติ. "ตมหํ ยถาสตฺติ ยถาพลํ ปฏิปูเชสฺสามี"ติ อิทํ ปนสฺส ปฏิปตฺติมุขํ. อิมินา หิ มุเขน โส เอวํ ปฏิปชฺชตีติ. เอตฺตาวตา จภควตา สพฺพาปิ ตาปสปพฺพชฺชา นิทฺทิฏฺฐา โหนฺติ. กถํ? อฏฺฐวิธา หิ ตาปสา สปุตฺตภริยา อุญฺฉาจริยา อนคฺคิปกฺกิกา อสามปากา อยมุฏฺฐิกา ๔- ทนฺตวกฺกลิกา ปวตฺตผลโภชนา ๕- ปณฺฑุปลาสิกาติ. ตตฺถ เย เกณิยชฏิโล วิย กุฏุมฺพํ สณฺฐเปตฺวา วสนฺติ, เต สปุตฺตภริยา นาม. เย ปน "สปุตฺตทารภาโว นาม ปพฺพชิตสฺส อยุตฺโต"ติ ลายนมทฺทนฏฺฐาเนสุ วีหิมุคฺคมาสติลาทีนิ สงฺกฑฺฒิตฺวา ปจิตฺวา ปริภุญฺชนฺติ, เต อุญฺฉาจริยา นาม. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. กุทาลปิฏกญฺเจว, กุทาลญฺเจว ฉ.ม. อามิสคหณตฺถํ ฉ.ม. ปุพฺพณฺณาทีนิ @ ฉ.ม. อสมฺมุฏฺฐิกา, ม. อยมุฏฺฐิกา สี. ปวตฺตผลโภชิโน

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๔๔.

เย ปน "ขเลน ขลํ วิจริตฺวา วีหึ อาหริตฺวา โกฏฺเฏตฺวา ปริภุญฺชนํ นาม อยุตฺตนฺ"ติ คามนิคเมสุ ตณฺฑุลภิกฺขํ คเหตฺวา ปจิตฺวา ปริภุญฺชนฺติ, เต อนคฺคิปกฺกิกา นาม. เย ปน "กึ ปพฺพชิตสฺส สามปาเกนา"ติ คามํ ปวิสิตฺวา ปกฺกภิกฺขเมว คณฺหนฺติ, เต อสามปากา นาม. เย "ทิวเส ทิวเส ภิกฺขาปริเยฏฺฐิ นาม ทุกฺขา ปพฺพชิตสฺสา"ติ มุฏฺฐิปาสาเณน อมฺพาฏกาทีนํ รุกฺขานํ ตจํ โกฏฺเฏตฺวา ขาทนฺติ, เต อยมุฏฺฐิกา นาม. เย ปน "ปาสาเณน ตจํ โกฏฺเฏตฺวา วิจรณํ นาม ทุกฺขนฺ"ติ ทนฺเตเหว อุพฺพาเฏตฺวา ขาทนฺติ, เต ทนฺตวกฺกลิกา นาม. เย "ทนฺเตหิ อุพฺพาเฏตฺวา ขาทนํ นาม ทุกฺขํ ปพฺพชิตสฺสา"ติ เลฑฺฑุทณฺฑาทีหิ ปหริตฺวา ปติตผลานิ ปริภุญฺชนฺติ, เต ปวตฺตผลโภชนา นาม. เย ปน "เลฑฺฑุทณฺฑาทีหิ ปาเตตฺวา ปริโภโค นาม อสารุปฺโป ปพฺพชิตสฺสา"ติ สยํ ปติตาเนว ปุปฺผผลปณฺฑุปลาสาทีนิ ขาทนฺตา ยาเปนฺติ, เต ปณฺฑุปลาสิกา นาม. เต ติวิธา อุกฺกฏฺฐมชฺฌิมมุทุกวเสน. ตตฺถ เย นิสินฺนฏฺฐานโต อนุฏฺฐาย หตฺเถน ปาปุณฏฺฐาเนเยว ปติตํ คเหตฺวา ขาทนฺติ, เต อุกฺกฏฺฐา. เย เอกรุกฺขโต อญฺญํ รุกฺขํ น คจฺฉนฺติ, เต มชฺฌิมา. เย ตํ ตํ รุกฺขมูลํ คนฺตฺวา ปริเยสิตฺวา ขาทนฺติ, เต มุทุกา. อิมา ปน อฏฺฐปิ ตาปสปพฺพชฺชา อิมาหิ จตูหิเยว สงฺคหํ คจฺฉนฺติ. กถํ? เอตาสุ หิ สปุตฺตภริยา จ อุญฺฉาจริยา จ อคารํ ภชนฺติ. อนคฺคิปกฺกิกา จ อสามปากา จ อคฺยาคารํ ภชนฺติ. อยมุฏฺฐิกา จ ทนฺตวกฺกลิกา จ กนฺทมูลผลโภชนํ ภชนฺติ. ปวตฺตผลโภชนา จ ปณฺฑุปลาสิกา จ ปวตฺตผลโภชนํ ภชนฺติ. เตน วุตฺตํ "เอตฺตาวตา จ ภควตา สพฺพาปิ ตาปสปพฺพชฺชา นิทฺทิฏฺฐา โหนฺตี"ติ.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๔๕.

[๒๘๑-๒๘๒] อิทานิ ภควา สาจริยกสฺส อมฺพฏฺฐสฺส วิชฺชาจรณสมฺปทาย อปายมุขมฺปิ อปฺปตฺตภาวํ ทสฺเสตุํ "ตํ กึ มญฺญสิ อมฺพฏฺฐา"ติ อาทิมาห. ตํ อุตฺตานตฺถเมว. อตฺตนา อาปายิโกปิ อปริปูรมาโนติ อตฺตนา วิชฺชาจรณสมฺปทาย อาปายิเกนาปิ อปริปูรมาเนน. ปุพฺพกอิสิภาวานุโยควณฺณนา [๒๘๓] ทตฺติกนฺติ ทินฺนกํ. สมฺมุขีภาวํปี น ททาตีติ กสฺมา น ททาติ? โส กิร สมฺมุขาวฏฺฏนึ นาม วิชฺชํ ชานาติ. ยทา ราชา มหารเหน อลงฺกาเรน อลงฺกโต โหติ, ตทา รญฺโญ สมีเป ฐตฺวา ตสฺล อลงฺการสฺส นามํ คณฺหาติ. ตสฺส ราชา นาเม คหิเต "น เทมี"ติ วตฺตุํ น สกฺโกติ. ทตฺวา ปุน ฉณทิวเส "อลงฺการํ อาหรถา"ติ วตฺวา "นตฺถิ เทว ตุเมฺหหิ พฺราหฺมณสฺส ทินฺโน"ติ วุตฺโต "กสฺมา เม ทินฺโน"ติ ปุจฺฉิ. เต อมจฺจา "โส พฺราหฺมโณ สมฺมุขา อาวฏฺฏนิมายํ ชานาติ. ตาย ตุเมฺห อาวฏฺเฏตฺวา คเหตฺวา คจฺฉตี"ติ อาหํสุ. อปเร รญฺญา สห ตสฺส อติสหายภาวํ อสหนฺตา อาหํสุ "เทว เอตสฺส พฺราหฺมณสฺส สรีเร สงฺขผลิตกุฏฺฐํ ๑- นาม อตฺถิ, ตุเมฺห เอตํ ทิสฺวาว อาลิงฺคถ ปรามสถ, อิทํ จ กุฏฺฐํ นาม กายสํสคฺควเสน อนุคจฺฉติ, มา เอวํ กโรถา"ติ. ตโต ปฏฺฐาย ตสฺส ราชา สมฺมุขีภาวํ น เทติ. ยสฺมา ปน โส พฺราหฺมโณ ปณฺฑิโต ขตฺตวิชฺชาย ๒- กุสโล, เตน สห มนฺเตตฺวา กตกมฺมํ นาม น วิรุชฺฌติ. ตสฺมา สาณิปาการสฺส อนฺโต ฐตฺวา พหิ ฐิเตน เตน สทฺธึ มนฺเตติ. ตํ สนฺธาย วุตฺตํ "ติโรทุสฺสนฺเตน มนฺเตตี"ติ. ตตฺถ ติโรทุสฺสนฺเตนาติ ติโรทุสฺสอนฺเตน. ๓- อยเมว วา ปาโฐ. ธมฺมิกนฺติ อนวชฺชํ. ปยาตนฺติ อภิหริตฺวา ทินฺนํ. กถํ ตสฺส ราชาติ ยสฺส รญฺโญ พฺราหฺมโณ อีทิสํ ภิกฺขํ ปฏิคฺคเณฺหยฺย, กถํ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส โส ราชา สมฺมุขีภาวํปิ น ทเทยฺย. อยํ ปน อทินฺนกํ มายาย คณฺหาติ, เตนสฺส สมฺมุขีภาวํ ราชา น เทตีติ นิฏฺฐเมตฺถ คนฺตพฺพนฺติ อยเมตฺถาธิปฺปาโย. "อิทํ ปน การณํ @เชิงอรรถ: ฉ.ม., อิ. สงฺขปลิตกุฏฺฐํ ก. เขตฺตวิชฺชาย ฉ.ม. ติโรทุสฺเสน

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๔๖.

ฐเปตฺวา ราชานํ เจว พฺราหฺมณํ จ น อญฺโญ โกจิ ชานาติ, ตเทตํ เอวํ รหสฺสํปิ ปฏิจฺฉนฺนํปิ `อทฺธา สพฺพญฺญู สมโณ โคตโม'ติ นิฏฺฐํ คมิสฺสตี"ติ ภควา ปกาเสสิ. [๒๘๔] อิทานิ อยญฺจ อมฺพฏฺโฐ, อาจริโย จสฺส มนฺเต นิสฺสาย อติมานิโน. เตน เตสํ มนฺตนิสฺสิตมานนิมฺมทฺทนตฺถํ อุตฺตรึ เทสนํ วฑฺเฒนฺโต "ตํ กึ มญฺญสิ อมฺพฏฺฐ, อิธ ราชา"ติ อาทิมาห. ตตฺถ รถูปตฺถเรติ รถมฺหิ รญฺโญ ฐานตฺถํ อตฺถริตฺวา สชฺชิตปฺปเทเส. อุคฺเคหิ วาติ อุคฺคตุคฺคเตหิ วา อมจฺเจหิ. ราชญฺเญหีติ อนภิสิตฺตกุมาเรหิ. กิญฺจิ เทว มนฺตนนฺติ อสุกสฺมึ ปเทเส ตฬากํ วา มาติกํ วา กาตุํ วฏฺฏติ, อสุกสฺมึ คามํ วา นิคมํ วา นครํ วา นิเวเสตุนฺติ เอวรูปํ ปากฏมนฺตนํ. ตเทว มนฺตนนฺติ ยํ รญฺญา มนฺติตํ, ตเทว. ตาทิเสหิเยว สีสุกฺเขปภมุกเขปาทีหิ อากาเรหิ มนฺเตยฺย. ราชภณิตนฺติ ยถา รญฺญา ภณิตํ ตสฺสตฺถสฺส สาธนสมตฺถํ, โสปิ ตสฺสตฺถสฺส สาธนสมตฺถเมว ภณิตํ ภณตีติ อตฺโถ. [๒๘๕] ปวตฺตาโรติ ปวตฺตยิตาโร. เยสนฺติ เยสํ สนฺตกํ. มนฺตปทนฺติ เวทสงฺขาตํ ๑- มนฺตเมว. คีตนฺติ อฏฺฐกาทีหิ ทสหิ โปราณกพฺราหฺมเณหิ สรสมฺปตฺติวเสน สชฺฌายิตํ. ปวุตฺตนฺติ อญฺเญสํ วุตฺตํ, วาจิตนฺติ อตฺโถ. สมีหิตนฺติ ๒- สมุปพฺยุฬฺหํ ราสีกตํ, ๓- ปิณฺฑํ กตฺวา ฐปิตนฺติ อตฺโถ. ตทนุคายนฺตีติ เอตรหิ พฺราหฺมณา ตนฺเตหิ ปุพฺเพ คีตํ อนุคายนฺติ อนุสชฺฌายนฺติ. ตทนุภาสนฺตีติ ตํ อนุภาสนฺติ, อิทํ ปุริมสฺเสว เววจนํ. ภาสิตมนุภาสนฺตีติ เตหิ ภาสิตํ สชฺฌายิตํ อนุสชฺญายนฺติ. วาจิตมนุวาเจนฺตีติ เตหิ อญฺเญสํ วาจิตํ อนุวาเจนฺติ. เสยฺยถีทนฺติ เต กตเมติ อตฺโถ. อฏฺฐโกติ อาทีนิ เตสํ นามานิ. เต กิร ทิพฺเพน จกฺขุนา โอโลเกตฺวา ปรูปฆาตํ อกตฺวา กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ภควโต ปาวจเนน สห สํสนฺทิตฺวา มนฺเต คนฺเถสุํ อปเร ๔- ปน พฺราหฺมณา ปาณาติปาตาทีนิ ปกฺขิปตฺวา ตโย เวเท ภินฺทิตฺวา พุทฺธวจเนน สทฺธึ วิรุทฺธํ ๕- @เชิงอรรถ: ม. เพทตฺตยสงฺขาตํ ฉ.ม. สมิหิตนฺติ สี. ราสิราสิกตํ @ ฉ.ม., อิ. อปรา ปเร ฉ.ม., อิ. วิรุทฺเธ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๔๗.

อกํสุ. เนตํ ฐานํ วิชฺชตีติ เยน ตฺวํ อิสิ ภเวยฺยาสิ, เอตํ การณํ น วิชฺชติ. อิธ ภควา ยสฺมา "เอส ปุจฺฉิยมาโนปิ อตฺตโน อวตฺถรณภาวํ ญตฺวา ปฏิวจนํ น ทสฺสตี"ติ ชานาติ, ตสฺมา ปฏิญฺญํ อคฺคเหตฺวาว ตํ อิสิภาวํ ปฏิกฺขิปิ. [๒๘๖] อิทานิ ยสฺมา เต โปราณา ทส พฺราหฺมณา นิรามคนฺธา อนิตฺถิคนฺธา รโชชลฺลธรา พฺรหฺมจาริโน อรญฺญายตเน ปพฺพตปาเทสุ วนมูลผลาหารา วสึสุ. ยทา กตฺถจิ คนฺตุกามา โหนฺติ, อิทฺธิยา อากาเสเนว คจฺฉนฺติ, นตฺถิ เตสํ ยาเนน กิจฺจํ. สพฺพทิสาสุ จ เนสํ เมตฺตาทิพรหฺมวิหารภาวนาว อารกฺขา โหติ, นตฺถิ เตสํ ปาการปุริสคุตฺตีหิ อตฺโถ. อิมินา จ อมฺพฏฺเฐน สุตปุพฺพา เตสํ ปฏิปตฺติ, ตสฺมา อิมสฺส สาจริยกสฺส เตสํ ปฏิปตฺติโต อารกภาวํ ทสฺเสตุํ "ตํ กึ มญฺญสิ อมฺพฏฺฐา"ติ อาทิมาห. ตตฺถ วิจิตกาฬกนฺติ วิจินิตฺวา อปนีตกาฬกํ. เวฐกนตปสฺสาหีติ ทุสฺสปฏฺฏทุสฺสเวณิอาทีหิ เวฐเกหิ นมิตผาสุกาหิ. กุตฺตวาเลหีติ โสภากรณตฺถํ กปฺเปตุํ ยุตฺตฏฺฐาเนสุ กปฺปิตวาเลหิ. เอตฺถ จ วฬวานํเยว วาลา กปฺปิตา, น รถานํ, วฬวปยุตฺตตฺตา ปน รถาปิ "กุตฺตวาลา"ติ วุตฺตา. อุกฺกิณฺณปริขาสูติ ขตปริขาสุ. โอกฺขิตฺตปลีฆาสูติ ฐปิตปลีฆาสุ. นครูปการิกาสูติ เอตฺถ อุปการิกาติ ปเรสํ อาโรหนิวารณตฺถํ สมนฺตานครปาการสฺส อโธภาเค กตสุธากมฺมํ วุจฺจติ. อิธ ปน ตาหิ อุปการิกาหิ ยุตฺตานิ นคราเนว "นครูปการิกาโย"ติ อธิปฺเปตานิ. รกฺขาเปนฺตีติ ตาทิเสสุ นคเรสุ วสนฺตาปิ อตฺตานํ รกฺขาเปนฺติ. กงฺขาติ สพฺพญฺญู, "น สพฺพญฺญู"ติ เอวํ สํสโย. วิมตีติ ตสฺเสว เววจนํ, วิรูปา มติ วินิจฺฉิตุํ ๑- อสมตฺถาติ อตฺโถ. อิทํ ภควา "อมฺพฏฺฐสฺส อิมินา อตฺตวาเวน มคฺคปาตุภาโว นตฺถิ, เกวลํ ทิวโส วีติวตฺตติ, อยํ โข ปน ลกฺขณปริเยสนตฺถํ อาคโต, ตมฺปิ กิจฺจํ น สรติ. หนฺทสฺส สติชนนตฺถํ นยํ เทมี "ติ อาห. เทฺวลกฺขณทสฺสนวณฺณนา [๒๘๗] เอวํ วตฺวา ปน ยสฺมา พุทฺธานํ นิสินฺนานํ วา นิปนฺนานํ วา โกจิ ลกฺขณํ ปริเยสิตุํ น สกฺโกติ, ฐิตานํ ปน จงฺกมนฺตานํ วา สกฺโกติ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. วินิจฺฉินิตุํ, สี. วินิจฺเฉตุํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๔๘.

อาจิณฺณํ เจตํ พุทฺธานํ ลกฺขณปริเยสนตฺถํ อาคตภาวํ ญตฺวา อุฏฺฐายาสนา จงฺกมาธิฏฺฐานํ นาม, เตน ภควา อุฏฺฐายาสนา พหิ นิกฺขนฺโต. ตสฺมา "อถ โข ภควา"ติ อาทิ วุตฺตํ. สมนฺเนสีติ คเวสิ, "เอกํ, เทฺว"ติ วา คณยนฺโต สมานยิ. เยภุยฺเยนาติ ปาเยน. พหุกานิ อทฺทส, อปฺปานิ น อทฺทสาติ อตฺโถ. ตโต ยานิ น อทฺทส, เตสํ ทีปนตฺถํ วุตฺตํ "ฐเปตฺวา เทฺว"ติ. กงฺขตีติ "อโห วต ปสฺเสยฺยนฺ"ติ ปตฺถนํ อุปฺปาเทติ. วิจิกิจฺฉตีติ ตโต ตโต ตานิ วิจินนฺโต กิจฺฉติ น สกฺโกติ ทฏฺฐุํ. นาธิมุจฺจตีติ ตาย วิจิกิจฺฉาย สนนิฏฺฐานํ น คจฺฉติ. น สมฺปสีทตีติ ตโต "ปริปุณฺณลกฺขโณ อยนฺ"ติ ภควติ ปสาทํ นาปชฺชติ. กงฺขาย วา ทุพฺพลา วิมติ วุตฺตา, วิจิกิจฺฉาย มชฺฌิมา, อนธิมุจฺจนตาย พลวตี, อสมฺปสาเทน เตหิ ตีหิ ธมฺเมหิ จิตฺตสส กาลุสิยภาโว. โกโสหิเตติ วตฺถิโกเสน ปฏิจฺฉนฺเนน. วตฺถคุเยฺหติ องฺคชาเต. ภควโต หิ วรวารณสฺเสว โกโสหิตํ วตฺถคุยฺหํ สุวณฺณปทุมคพฺภสมานํ. ๑- โส ตํ วตฺถปฏิจฺฉนฺนตฺตา อปสฺสนฺโต, อนฺโตมุขคตาย จ ชิวฺหาย ปหุตภาวํ อสลฺลกฺเขนฺโต เตสุ ทฺวีสุ ลกฺขเณสุ กงฺขี อโหสิ วิจิกิจฺฉี. [๒๘๘] ตถารูปนฺติ ตถํรูปํ. ๒- กิเมตฺถ อญฺเญน วตฺตพฺพํ, วุตฺตเมตํ นาคเสนตฺเถเรเนว มิลินฺทรญฺญา ปุฏฺเฐน:- ทุกฺกรํ ๓- ภนฺเต นาคเสน ภควตา กตนฺติ. กึ มหาราชาติ. มหาชเนน หิริกรโณกาสํ พฺรหฺมายุพฺราหฺมณสฺส จ, อนฺเตวาสีอุตฺตรสฺส ๔- จ, พาวริสฺส อนฺเตวาสีนํ โสฬสพฺราหฺมณานํ ๕- จ, เสลสฺส พฺราหฺมณสฺส จ, อนฺเตวาสีนํ ติสตมาณวานํ ๖- จ ทสฺเสสิ ภนฺเตติ. น มหาราช ภควา คุยฺหํ ทสฺเสสิ ฉายํ ภควา ทสฺเสสิ. อิทฺธิยา อภิสํขริตฺวา นิวาสนนิวตฺถํ กายพนฺธนพทฺธํ จีวรปารุตํ ฉายารูปกมตฺตํ ทสฺเสสิ มหาราชาติ. ฉายํ ทิฏฺเฐ สติ ทิฏฺฐํเยว นนุ ภนฺเตติ. ติฏฺฐเตตํ มหาราช, หทยรูปํ ทิสฺวา พุชฺฌนกสตฺโต @เชิงอรรถ: ฉ.ม. สุวณฺณวณฺณํ ปทุมคพฺภสมานํ ฉ.ม. ตํรูปํ สี. อติทุกฺกรํ, @ มิลินฺท. ๒๒๘ ก.,ม. อนฺเตวาสีนํ อุตฺตรสฺส, ม.ม. ๑๓/๓๘๔/๓๖๖ @ ขุ.สุ. ๒๕/๑๐๒๗-๑๐๒๘/๕๓๐ สุตฺตนิปาต ขุ.จูฬ. ๓๐/๔๗/๖(สยา.) ม.ม. ๑๓/๓๙๘/๓๘๒

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๔๙.

ภเวยฺย, ทหยมํสํ นีรหริตฺวา ๑- ทสฺเสยฺย สมฺมาสมฺพุทฺโธติ. กลฺโลสิ ภนฺเต นาคเสนาติ. ๒- นินฺนาเมตฺวาติ นีหริตฺวา. อนุมสีติ กฐินสูจึ วิย กตฺวา อนุมชฺชิ, ตถากรเณน เจตฺถ มุทุภาโว, กณฺณโสตานุมสเนน ทีฆภาโว, นาสิกโสตานุมสเนน ตนุภาโว, นลาฏจฺฉาทเนน ปุถุลภาโว ปกาสิโตติ เวทิตพฺโพ. [๒๘๙] ปติมาเนนฺโตติ อาคเมนฺโต, อาคมนมสฺส ปตฺเถนฺโต อุทิกฺขนฺโตติ อตฺโถ. [๒๙๐] กถาสลฺลาโปติ กถา จ สลฺลาโป จ, กถนปฏิกฺกถนนฺติ อตฺโถ. [๒๙๑] อโห วตาติ ครหวจนเมตํ. เรติ อิทํ หีฬนวเสน อามนฺตนํ. ปณฺฑิตกาติ ตเมว ชิคุจฺฉนฺโต อาห. เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโย. เอวรูเปน กิร โภ ปุริโส อตฺถจรเกนาติ อิทํ "ยาทิโส ตฺวํ, เอทิเส อตฺถจรเก หิตการเก สติ ปุริโส นิรยํเยว คจฺเฉยฺย, น อญฺญตฺรา"ติ อิทมตฺถํ สนฺธาย วทติ. อาสชฺช อาสชฺชาติ ฆฏฺเฏตฺวา ฆฏฺเฏตฺวา. อเมฺหปิ เอวํ อุปเนยฺย อุปเนยฺยาติ "พฺราหฺมโณ โข ปน อมฺพฏฺฐ โปกฺขรสาตี"ติ อาทีนิ วตฺวา เอวํ อุปเนตฺวา อุปเนตฺวา ปฏิจฺฉนฺนการณํ อาวิกริตฺวา สุทฺททาสาทิภาวํ ๓- อาโรเปตฺวา อวจ, ตยมฺหา อกฺโกสาปิตาติ อธิปฺปาโย. ปทสาเยว ปวตฺเตสีติ ปาเทน ปหริตฺวา ภูมิยํ ปาเตสิ. ยญฺจ โส ปุพฺเพ อาจริเยน สทฺธึ รถํ อารุยฺหิตฺวา สารถี หุตฺวา อคมาสิ, ตํปิสฺส ฐานํ อจฺฉินฺทิตฺวา รถสฺส ปุรโต ปทสาเยวสฺส คมนมกาสิ. โปกฺขรสาติพุทฺธูปสงฺกมนวณฺณนา [๒๙๒-๒๙๖] อติวิกาโลติ สุฏฺฐุ วิกาโล, สมฺโมทนียกถายปิ กาโล นตฺถิ. อาคมา นุขฺวิธ โภติ อาคมา นุ โข อิธ โภ. อธิวาเสตูติ สมฺปฏิจฺฉตุ. อชฺชตนายาติ ยํ เม ตุเมฺหสุ การํ กโรโต อชฺช ภวิสฺสติ ปุญฺญญฺจ ปีติปาโมชฺชญฺจ, ตทตฺถาย. อธิวาเสสิ ภควา ตุณฺหีภาเวนาติ ภควา กายงฺคํ วา วาจงฺคํ วา อโจเปตฺวา อพฺภนฺตเรเยว ขนฺตึ ธาเรนฺโต ตุณฺหีภาเวน อธิวาเสสิ. พฺราหฺมณสฺส อนุคฺคหณตฺถํ มนสาว สมฺปฏิจฺฉีติ วุตฺตํ โหติ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. นินฺเนตฺวา มิลินฺท. ๒๘๘ วตฺถคุยฺหนิทสฺสนปญฺหา @ ฉ.ม. สุฏฺฐุ ทาสาทิภาวํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๕๐.

[๒๙๗] ปณีเตนาติ อุตฺตเมน. สหตฺถาติ สหตฺเถน. สนฺตปฺเปสีติ สุฏฺฐุ ตปฺเปสิ, ปริปุณฺณํ สุหิตํ ยาวทตฺถํ อกาสิ. สมฺปวาเรสีติ สุฏฺฐุ ปวาเรสิ, "อลํ อลนฺ"ติ หตฺถสญฺญาย ปฏิกฺขิปาเปสิ. ภุตฺตาวินฺติ ภุตฺตวนฺตํ. โอนีตปตฺตปา- ณินฺติ ๑- ปตฺตโต โอนีตปาณึ, อปนีตหตฺถนฺติ วุตฺตํ โหติ. โอณิตฺตปตฺตปาณินฺติปิ ปาโฐ. ตสฺสตฺโถ:- โอณิตฺตํ นานาภูตํ วินาภูตํ ปตฺตํ ปาณิโต อสฺสาติ โอณิตฺตปตฺตปาณิ, ตํ โอณิตฺตปตฺตปาณึ. หตฺเถ จ ปตฺตญฺจ โธวิตฺวา เอกมนฺเต ปตฺตํ นิกฺขิปิตฺวา นิสินฺนนฺติ อตฺโถ. เอกมนฺตํ นิสีทีติ ภควนฺตํ เอวํ ภูตํ ญตฺวา เอกสฺมึ โอกาเส นิสีทีติ อตฺโถ. [๒๙๘] อนุปฺพฺพิกถนฺติ อนุปฏิปาฏิกถํ. อนุปุพฺพิกถา นาม ทานนฺตรํ สีลํ, สีลานนฺตรํ สคฺโค, สคฺคานนฺตรํ มคฺโคติ เอเตสํ อตฺถานํ ทีปนกถา. เตเนว "เสยฺถีทํ ทานกถนฺ"ติ อาทิมาห. โอการนฺติ อวการํ ลามกภาวํ. สามุกฺกํสิกาติ สามํ อุกฺกํสิกา, อตฺตนาเยว อุทฺธริตฺวา คหิตา, สยมฺภุญาเณน ทิฏฺฐา อสาธารณา อญฺเญสนฺติ อตฺโถ. กา ปน สาติ? อริยสจฺจเทสนา. เตเนวาห "ทุกฺขํ สมุทยํ นิโรธํ มคฺคนฺ"ติ. ธมฺมจกฺขุนฺติ อิธ ๒- โสตาปตฺติมคฺโค อธิปฺเปโต, ตสฺส อุปฺปตฺติอาการทสฺสนตฺถํ "ยํกิญฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพนฺตํ นิโรธธมฺมนฺ"ติ อาห. ตญฺหิ นิโรธํ อารมฺมณํ กตฺวา กิจฺจวเสน เอวํ สพฺพสงฺขตํ ปฏิวิชฺฌนฺตํ อุปฺปชฺชติ. โปกฺขรสาติอุปาสกตฺตปฏิเวทนากถาวณฺณนา [๒๙๙] ทิฏฺโฐ อริยสจฺจธมฺโม เอเตนาติ ทิฏฺฐธมฺโม. เอส นโย เสสปเทสุปิ. ติณฺณา วิจิกิจฺฉา อเนนาติ ติณฺณวิจิกิจฺโฉ. วิคตา กถํกถา อสฺสาติ วิคตกถํกโถ. เวสารชฺชปฺปตฺโตติ วิสารทภาวํ ปตฺโต. กตฺถ? สตฺถุสาสเน. นาสฺส ปโร ปจฺจโย, น ปรสฺส สทฺธา ๓- เอตฺถ วตฺตตีติ อปรปฺปจฺจโย. เสสํ สพฺพตฺถ ปุพฺเพ วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานตฺถตฺตา จ ปากฏเมวาติ. อิติ สุมงฺคลวิสาสินิยา ทีฆนิกายฏฺฐกถาย อมฺพฏฺฐสุตฺตวณฺณนา นิฏฐิตา. ตติยํ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. โอณิตฺตปตฺตปาณินฺติ ฉ.ม. เอตฺถ ฉ.ม., อิ. สทฺธาย


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔ หน้า ๒๑๕-๒๕๐. http://84000.org/tipitaka/atthapali/th_line.php?B=4&A=5643&modeTY=2&pagebreak=1              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=4&A=5643&modeTY=2&pagebreak=1              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=9&i=141              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=9&A=1920              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=9&A=2269              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=9&A=2269              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๙ http://84000.org/tipitaka/read/?index_9

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วไม่แสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]