อรรถกถาเล่มที่ ๔๕ ภาษาบาลีอักษรไทย
 นิทฺ.อ.๑ (สทฺธมฺมปชฺ.)

หน้าที่ ๒๘๑.
                       ๘. ปสูรสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา
    [๕๙] อฏฺเม ปสูรสุตฺตนิทฺเทเส ปมคาถาย ตาว สงฺเขโป:- อิเม ทิฏฺิคติกา
อตฺตโน ทิฏฺึ สนฺธาย "อิเธว สุทฺธี"ติ วทนฺติ. อญฺเสุ ปน ธมฺเมสุ วิสุทฺธึ
นาหุ เอว, ๑- ยํ อตฺตโน สตฺถาราทึ นิสฺสิตา, ตตฺเถว "เอส วาโท สุโภ"ติ เอวํ
สุภวาทา หุตฺวา ปุถู สมณพฺราหฺมณา "สสฺสโต โลโก"ติอาทีสุ ปจฺเจกสจฺเจสุ นิวิฏฺา.
    สพฺเพ ปรวาเท ขิปนฺตีติ สพฺพา ปรลทฺธิโย ฉฑฺเฑนฺติ. อุกฺขิปนฺตีติ ทูรโต
ขิปนฺติ. ปริกฺขิปนฺตีติ สมนฺตโต ขิปนฺติ. สุภวาทาติ นิทฺเทสสฺส อุทฺเทสปทํ.
โสภนวาทาติ "เอวํ ๒- สุนฺทรนฺ"ติ กเถนฺตา. ปณฺฑิตวาทาติ "ปณฺฑิตา มยนฺ"ติ
เอวํ กเถนฺตา. ธีรวาทาติ ๓- "นิทฺโทสวาทํ วทามา"ติ กเถนฺตา. ายวาทาติ
"ยุตฺตวาทํ วทามา"ติ กเถนฺตา. เหตุวาทาติ "การณสหิตํ วทามา"ติ กเถนฺตา.
ลกฺขณวาทาติ "สลฺลกฺเขตพฺพํ วทามา"ติ วทนฺตา. การณวาทาติ "อุทาหรณยุตฺตวาทํ
วทามา"ติ กเถนฺตา. านวาทาติ "ปกฺกมิตุํ อสกฺกุเณยฺยวาทํ วทามา"ติ
วทนฺตา.
    นิวิฏฺาติ อนฺโตปวิฏฺา. ปติฏฺิตาติ ตตฺเถว ิตา.
    [๖๐] เอวํ นิวิฏฺาว "เต วาทกามา"ติ ทุติยคาถา. ตตฺถ พาลํ ทหนฺติ มิถู
อญฺมญฺนฺติ "อยํ พาโล, อยํ พาโล"ติ เอวํ เทฺวปิ ชนา อญฺมญฺ พาลํ ทหนฺติ,
พาลโต ปสฺสนฺติ. วทนฺติ เต อญฺสิตา กโถชฺชนฺติ เต อญฺมญฺสตฺถาราทินิสฺสิตา
กลหํ วทนฺติ. ปสํสกามา กุสลาวทานาติ ปสํสตฺถิกา อุโภปิ "มยํ กุสลาวทานา
ปณฺฑิตวาทา"ติ เอวํ สญฺิโน หุตฺวา.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เอวํ  ๒ ฉ.ม. เอตํ  ๓ ฉ.ม. ถิรวาทาติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๘๒.
    วาทตฺถิกาติ วาเทน อตฺถิกา. วาทาธิปฺปายาติ วาทชฺฌาสยา. วาทปุเรกฺขาราติ
วาทเมว ปุรโต กตฺวา จรมานา. วาทปริเยสนํ จรนฺตาติ วาทเมว คเวสนํ จรมานา.
วิคยฺหาติ ปวิสิตฺวา. โอคยฺหาติ โอตริตฺวา. อชฺโฌคาเหตฺวาติ นิมุชฺชิตฺวา.
ปวิสิตฺวาติ อนฺโต คนฺตฺวา. ๑-
    อโนชวนฺตีติ น โอชวตี, ๒- เตชวิรหิตาติ อตฺโถ. สา กถาติ เอสา วาจา.
กโถชฺชํ วทนฺตีติ นิตฺเตชํ ภณนฺติ. เอวํ วทาเนสุ จ เตสุ เอโก นิยมโต เอว.
    [๖๑] ยุตฺโต กถายนฺติ คาถา. ตตฺถ ยุตฺโต กถายนฺติ วาทกถาย
อุสฺสุกฺโก. ปสํสมิจฺฉํ วินิฆาติ โหตีติ อตฺตโน ปสํสํ อิจฺฉนฺโต "กถนฺนุ โข
นิคฺคณฺหิสฺสามี"ติอาทินา นเยน  ปุพฺเพว วาทา กถํกถี วินิฆาตี โหติ.
อปาหตสฺมินฺติ ปญฺหวีมํสเกหิ "อตฺถาปคตนฺเต ภณิตํ, พฺยญฺชนาปคตนฺเต
ภณิตนฺ"ติอาทินา นเยน อปหริเต วาเท. นินฺทาย โส กุปฺปตีติ เอวํ อปาหตสฺมิญฺจ
วาเท อุปฺปนฺนาย  นินฺทาย โส กุปฺปติ. รนฺธเมสีติ ปรสฺส ๓- รนฺธเมว คเวสนฺโต.
    โถมนนฺติ วณฺณภณนํ. กิตฺตินฺติ ปากฏกรณํ. วณฺณหาริยนฺติ คุณวฑฺฒนํ.
ปุพฺเพว สลฺลาปาติ สมุลฺลาปโต ปุเรตรเมว. "กถมิทํ กถมิทนฺ"ติ กถํกถา อสฺส
อตฺถีติ กถํกถี. ชโย นุ โข เมติ มม ชโย. กถํ นิคฺคหนฺติ เกน ปกาเรน
นิคฺคณฺหนํ. ปฏิกมฺมํ กริสฺสามีติ มม ลทฺธึ ปริสุทฺธึ กริสฺสามิ. วิเสสนฺติ
อติเรกํ. ปฏิวิเสสนฺติ ปุนปฺปุนํ วิเสสํ. อาเวิยํ กริสฺสามีติ ปริเวนํ
กริสฺสามิ. นิพฺเพิยนฺติ มม นิพฺเพนํ โมจนํ นิกฺขมนํ. เฉทนนฺติ วาทจฺฉินฺทนํ.
มณฺฑลนฺติ วาทสงฺฆาตํ. ปาริสชฺชาติ ปริจาริกา. ปาสาทนิยาติ การุณิกา. ๔-
อปหรนฺตีติ  ๕- ปฏิพาหนฺติ.
    อตฺถาปคตนฺติ อตฺถโต อปคตํ, อตฺโถ นตฺถีติ. อตฺถโต อปหรนฺตีติ อตฺถมฺหา
ปฏิพาหนฺติ. อตฺโถ เต ทุนฺนีโตติ ตว อตฺโถ น สมฺมา อุปนีโต. พฺยญฺชนนฺเต
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อนฺโตกตฺวา  ๒ ฉ.ม. นิหีนโอชวตี  ๓ ฉ.ม. ยสฺส
@๔ ฉ.ม. ปาสาริกาติ การณิตา  ๕ สี. อปสาทนฺตีติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๘๓.
ทุโรปิตนฺติ ตว พฺยญฺชนํ ทุปฺปติฏฺาปิตํ. นิคฺคโห เต อกโตติ ตยา นิคฺคโห
น กโต. ปฏิกมฺมนฺเต ทุกฺกฏนฺติ ตยา อตฺตโน ลทฺธิปติฏฺาปนํ ทุฏฺุ กตํ.
วิสมํ กถํ ทุกฺกถิตนฺติ น สมฺมา กถิตํ. ทุพฺภณิตนฺติ ภณนฺเตนปิ ทุฏฺุ ภณิตํ.
ทุลฺลปิตนฺติ น สมฺมา วิสฺสชฺชิตํ. ทุรุตฺตนฺติ อญฺถา ภณิตํ. ทุพฺภาสิตนฺติ
วิรูปํ ภาสิตํ.
    นินฺทายาติ ครหเณน. ครหายาติ โทสกถเนน. อกิตฺติยาติ อคุณกถเนน.
อวณฺณหาริกายาติ อคุณวฑฺฒเนน.
    กุปฺปตีติ ปกติภาวํ ชเหตฺวา จลติ. พฺยาปชฺชตีติ โทสวเสน ปูติภาวํ อาปชฺชติ.
ปติฏฺียตีติ โกธวเสน ฆนภาวํ ๑- คจฺฉติ. โกปญฺจาติ กุปิตภาวํ. โทสญฺจาติ ทุสฺสนํ.
อปฺปจฺจยญฺจาติ อตุฏฺาการญฺจ. ปาตุกโรตีติ ปากฏํ กโรติ. รนฺธเมสีติ อนฺตรคเวสี.
วิรนฺธเมสีติ ฉิทฺทคเวสี. อปรนฺธเมสีติ ๒- คุณํ อปเนตฺวา โทสเมว คเวสี.
ขลิตเมสีติ ปกฺขลนคเวสี. คลิตเมสีติ ปตนคเวสี. "ฆฏฺฏิตเมสี"ติปิ ปาโ, ตสฺส
ปีฬนคเวสีติ อตฺโถ. วิวรเมสีติ โทสคเวสี.
    [๖๒] น เกวลญฺจ โส กุปฺปติ, อปิ จ โข ปน "ยมสฺส วาทนฺ"ติ คาถา.
ตตฺถ ปริหีนมาหุ, อปาหตนฺติ อตฺถพฺยญฺชนาทินา ๓- อปาหตํ ปริหีนํ วทนฺติ.
ปริเทวตีติ ตโต นิมิตฺตํ โส "อญฺ มยา อาวชฺชิตนฺ"ติอาทีหิ วิปฺปลปติ. โสจตีติ
"ตสฺส ชโย"ติอาทีนิ อารพฺภ โสจติ. "อุปจฺจคา มนฺ"ติ อนุตฺถุนาตีติ "โส มํ
วาเทน วาทํ อติกฺกนฺโต"ติอาทินา นเยน สุฏฺุตรํ วิปฺปลปติ.
    ปริหาปิตนฺติ น วฑฺฒิตํ. อญฺ มยา อาวชฺชิตนฺติ อญฺ การณํ มยา อวนมิตํ. ๔-
จินฺติตนฺติ วีมํสิตํ. มหาปกฺโขติ มหนฺโต าติปกฺโข เอตสฺสาติ มหาปกฺโข.
มหาปริโสติ มหาปริจาริกปริโส. มหาปริวาโรติ มหาทาสทาสีปริวาโร. ปริสา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. คณภาวํ  ๒ ฉ.ม. อปรทฺธเมสีติ  ๓ ฉ.ม. อตฺถพฺยญฺชนาทิโต  ๔ สี. นมิตํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๘๔.
จายํ วคฺคาติ อยญฺจ ปริสา วคฺควคฺคา, ๑- น เอกา. ปุน ภญฺชิสฺสามีติ ปุน
ภินฺทิสฺสามิ.
    [๖๓] เอเต วิวาทา สมเณสูติ เอตฺถ ปน สมณา วุจฺจนฺติ พาหิรปริพฺพาชกา. เอเตสุ
อุคฺฆาตินิคฺฆาติ โหตีติ เอเตสุ วาเทสุ ชยปราชยาทิวเสน จิตฺตอุคฺฆาตนิคฺฆาตํ วา
ปาปุณนฺโต อุคฺฆาติ จ นิคฺฆาติ จ โหติ. วิรเม กโถชฺชนฺติ ปชเหยฺย กลหํ. น
หญฺทตฺถตฺถิ ปสํสลาภาติ น หิ เอตฺถ ปสํสลาภโต อญฺโ อตฺโถ อตฺถิ. อุตฺตาโน วาติ
น คมฺภีโรติ อตฺโถ "ปญฺจิเม กามคุณา"ติอาทีสุ ๒- วิย.
    คมฺภีโร วาติ ทุปฺปเวโส อปฺปติฏฺโ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท วิย. คูโฬฺห วาติ
ปฏิจฺฉนฺโน หุตฺวา ิโต "อภิรม นนฺท อหนฺเต ปาฏิโภโค"ติอาทีสุ ๓- วิย. ปฏิจฺฉนฺโน
วาติ อปากโฏ "มาตรํ ปิตรํ หนฺตฺวา"ติอาทีสุ ๔- วิย. เนยฺโย วาติ นีหริตฺวา
กเถตพฺโพ "อสฺสทฺโธ อกตญฺู จา"ติอาทีสุ ๕- วิย. นีโต วาติ ปาฬิยา ิตนิยาเมน
กเถตพฺโพ "จตฺตาโรเม ภิกฺขเว อริยวํสา"ติอาทีสุ ๖- วิย. อนวชฺโช วาติ
นิทฺโทสตฺโถ "กุสลา ธมฺมา"ติอาทีสุ ๗- วิย. นิกฺกิเลโส วาติ กิเลสวิรหิโต
วิปสฺสนา วิย. โวทาโน วาติ ปริสุทฺโธ โลกุตฺตรํ วิย. ปรมตฺโถ วาติ อุตฺตมตฺโถ
อุตฺตมตฺถภูโต อตฺโถ ขนฺธธาตุอายตนนิพฺพานานิ วิย.
    [๖๔] ฉฏฺคาถายตฺโถ:- ยสฺมา จ น หญฺทตฺถตฺถิ ปสํสลาภา, ตสฺมา
ปรมํ ลาภํ ลภนฺโตปิ "สุนฺทโร อยนฺ"ติ ตตฺถ ทิฏฺิยา ปสํสิโต วา ปน โหตีติ
ตํ วาทํ ปริสมชฺเฌ ทีเปตฺวา ตโต โส เตน ชยฏฺเน ตุฏฺึ วา ทนฺตวิทํสกํ
วา อาปชฺชนฺโต หสติ, มาเนน จ อุณฺณมติ. กึ การณํ? ยสฺมา ตํ ชยตฺถํ
ปปฺปุยฺย ยถา มโน ชาโต.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วคฺคา  ๒ องฺ.นวก. ๒๓/๓๔/๓๔๐  ๓ ขุ.อุ. ๒๕/๒๒/๑๒๒  ๔ ขุ.ธ. ๒๕/๒๙๔/๖๗
@๕ ขุ.ธ. ๒๕/๙๖/๓๔  ๖ องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๒๘/๓๒  ๗ อภิ.สงฺ. ๓๔/๑/๑
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๘๕.
    ถมฺภยิตฺวาติ ปูเรตฺวา. พฺรูหยิตฺวาติ วฑฺเฒตฺวา. อิมิสฺสา คาถาย นิทฺเทโส
อุตฺตานตฺโถ.
    [๖๕] เอวํ อุณฺณมโต จ "ยา อุณฺณตี"ติ คาถา. ตตฺถ มานาติมานํ
วทเต ปเนโสติ เอโส ปน ตํ อุณฺณตึ "วิฆาตภูมี"ติ อพุชฺฌมาโน มานญฺจ
อติมานญฺจ วทติ. เอวํ อิมิสฺสาปิ คาถาย นิทฺเทโส อุตฺตานตฺโถ.
    [๖๖] เอวํ วาเท โทสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตสฺส วาทํ อสมฺปฏิจฺฉนฺโต
"สูโร"ติ คาถมาห. ตตฺถ ราชขาทายาติ ราชขาทนีเยน, ภตฺตเวตเนนาติ วุตฺตํ
โหติ. อภิคชฺชเมติ ปฏิสูรมิจฺฉนฺติ ยถา โส ปฏิสูรํ อิจฺฉนฺโต อภิคชฺชนฺโต เอติ,
เอวํ ทิฏฺิคติโก ทิฏฺิคติกนฺติ ทสฺเสติ. เยเนว โส เตน ปเลหีติ เยน โส ตุยฺหํ
ปฏิสูโร, เตน คจฺฉ. ปุพฺเพว นตฺถิ ยทิทํ ยุทฺธายาติ ๑- ยํ ปนิทํ กิลมถตฺตํ ๒-
ยุทฺธาย สิยา, ตํ อิธ ปุพฺเพว นตฺถิ, โพธิมูเลเยว ๓- ปหีนนฺติ ทสฺเสติ.
    สูโรติ นิทฺเทสสฺส อุทฺเทสปทํ. สุฏฺุ อุโร สูโร, วิสฺสฏฺอุโร ทินฺนอุโรติ ๔-
อตฺโถ. วีโรติ ปรกฺกมวนฺโต. วิกฺกนฺโตติ สงฺคามํ ปวิสนฺโต. อภีรูติอาทโย วุตฺตนยา
เอว. ปุฏฺโติ นิทฺเทสสฺส อุทฺเทสปทํ. โปสิโตติ พลกโต. ๕- อาปาทิโตติ อุเปจฺจ
ปาลิโต ๖- ปฏิปาทิโต. วฑฺฒิโตติ ตโต ตโต ภาวิโต.
    คชฺชนฺโตติ อพฺยตฺตปเทน ๗- คชฺชนฺโต. อุคฺคชฺชนฺโตติ อุกฺกุฏฺึ กโรนฺโต.
อภิคชฺชนฺโตติ สีหนาทํ กโรนฺโต. เอตีติ อาคจฺฉติ. อุเปตีติ ตโต สมีปํ คจฺฉติ.
อุปคจฺฉตีติ ตโต สมีปํ คนฺตฺวา น นิวตฺตติ. ปฏิสูรนฺติ นิพฺภยํ. ปฏิปุริสนฺติ
สตฺตุปุริสํ. ปฏิสตฺตุนฺติ สตฺตุ หุตฺวา อภิมุเข ิตํ. ปฏิมลฺลนฺติ ปฏิเสธํ
หุตฺวา ยุชฺฌนฺตํ. อิจฺฉนฺโตติ อากงฺขมาโน.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ยุธายาติ  ๒ ฉ.ม. ยํ ปน กิเลสชาตํ  ๓ ฉ.ม. โพธิมูเลเยวสฺส  ๔ ฉ.ม.
@นินฺนอุโรติ  ๕ สี.,ฉ.ม. ถูลกโต  ๖ ฉ.ม. อุปฑฺฒพลิโต  ๗ ฉ.ม. อพฺยตฺตสเรน
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๘๖.
    ปเลหีติ คจฺฉ. วชฺชาติ ๑- มา ติฏฺ. คจฺฉาติ สมีปํ อุปสงฺกม. อภิกฺกมาติ
ปรกฺกมํ กโรหิ.
    โพธิยา มูเลติ มหาโพธิรุกฺขสฺส สมีเป. เย ปฏิเสนิกรา กิเลสาติ เย กิเลสา
ปฏิปกฺขกรา. ปฏิโลมกราติ ปฏานิกรา. ๒- ปฏิกณฺฏกกราติ วินิวิชฺฌนกรา.
ปฏิปกฺขกราติ สตฺตุกรา.
    [๖๗] อิโต ปรํ เสสคาถา ปากฏสมฺพนฺธา เอว. ตตฺถ  วิวาทยนฺตีติ วิวทนฺติ.
ปฏิเสนิกตฺตาติ ปฏิโลมการกา. "น ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานาสี"ติอาทินา นเยน
วิรุทฺธวจนํ วิวาโท.
    สหิตมฺเมติ มม วจนํ อตฺถสญฺหิตํ. อสหิตนฺเตติ ตว วจนํ อนตฺถสญฺหิตํ.
อธิจิณฺณนฺเต วิปราวตฺตนฺติ ยนฺตํ อธิจิณฺณํ จิรกาลเสวนวเสน ปคุณํ, ตํ มม
วาทํ อาคมฺม นิวตฺตํ. อาโรปิโต เต วาโทติ ตุยฺหํ อุปริ มยา โทโส อาโรปิโต.
จร วาทปฺปโมกฺขายาติ ภตฺตปุฏํ อาทาย ตํ ตํ อุปสงฺกมิตฺวา วาทปฺปโมกฺขตฺถาย ๓-
อุตฺตรํ ๔- ปริเยสมาโน วิจร. นิพฺเพเหิ วาติ อถ วา มยา อาโรปิตโทสโต
อตฺตานํ โมเจหิ. สเจ ปโหสีติ สเจ สกฺโกสิ.
    อาเวิยาย อาเวิยนฺติ อาเวเตฺวา นิวตฺตเนน นิวตฺตนํ. นิพฺเพิยาย
นิพฺเพิยนฺติ โทสโต โมจเนน โมจนํ. เฉเทน เฉทนฺติ เอวมาทิ เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา
ยถาโยคํ โยเชตพฺพํ.
    [๖๘] วิเสนิกตฺวาติ กิเลสเสนํ วินาเสตฺวา. กึ ลเภถาติ ปฏิมลฺลํ กึ ลภิสฺสสิ.
ปสูราติ ตํ ปริพฺพาชกํ อาลปติ. เยสีธ นตฺถีติ เยสํ อิธ นตฺถิ. อิมายปิ คาถาย
นิทฺเทโส อุตฺตานตฺโถเยว.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วชาติ  ๒ สี. ชานิกรา, ฉ.ม. ปฏาณีกรา
@๓ ฉ.ม. วาทา ปโมกฺขตฺถาย  ๔ ม. อุตฺตรึ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๘๗.
    [๖๙] ปวิตกฺกนฺติ "ชโย นุ โข เม ภวิสฺสตี"ติอาทีนิ วิตกฺเกนฺโต. โธเนน
ยุคํ สมาคมาติ ธุตกิเลเสน พุทฺเธน สทฺธึ ยุคคฺคาหํ สมาปนฺโน. น หิ ตฺวํ
สกฺขสิ สมฺปยาตเวติ โกตฺถุอาทโย วิย สีหาทีหิ โธเนน สห ยุคํ คเหตฺวา เอกสมํ
มม ๑- สมฺปาปิตุํ ๒- ยุคคฺคาหเมว วา ตํ สมฺปาเทตุํ น สกฺขิสฺสสีติ.
    มโนติ นิทฺเทสสฺส อุทฺเทสปทํ. ยํ จิตฺตนฺติ ๓- จิตฺตวิจิตฺตตาย ๔- จิตฺตํ.
อารมฺมณํ มนติ ๕- ชานาตีติ มโน. มานสนฺติ มโน เอว. "อนฺตลิกฺขจโร ปาโส, ยฺวายํ
จรติ มานโส"ติ ๖- หิ เอตฺถ ปน สมฺปยุตฺตกธมฺโม มานโสติ วุตฺโต.
             "กถํ หิ ภควา ตุยฺหํ    สาวโก สาสเน รโต
             อปฺปตฺตมานโส เสกฺโข  กาลํ กยิรา ชเนสุตา"ติ ๗-
เอตฺถ อรหตฺตํ มานสนฺติ วุตฺตํ. อิธ ปน มโนว มานสํ, พฺยญฺชนวเสน มานสนฺติ
ปทํ วฑฺฒิตํ. ๘-
    หทยนฺติ จิตฺตํ. "จิตฺตํ วา เต ขิปิสฺสามิ, หทยํ วา เต ผาเลสฺสามี"ติ ๙-
เอตฺถ อุรํ ๑๐- หทยนฺติ วุตฺตํ. "หทยาหทยํ มญฺเ อญฺาย ตจฺฉตี"ติ ๑๑- เอตฺถ
จิตฺตํ. "วกฺกํ หทยนฺ"ติ ๑๒- เอตฺถ หทยวตฺถุ. อิธ ปน จิตฺตเมว อพฺภนฺตรฏฺเน
"หทยนฺ"ติ วุตฺตํ. ตเมว ปริสุทฺธฏฺเน ปณฺฑรํ, ภวงฺคํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. ยถาห
"ปภสฺสรมิทํ ภิกฺขเว จิตฺตํ, ตญฺจ โข อาคนฺตุเกหิ อุปกฺกิเลเสหิ
อุปกฺกิลิฏฺนฺ"ติ. ๑๓- ตโต นิกฺขนฺตํ ๑๔- ปน อกุสลมฺปิ คงฺคาย นิกฺขนฺตา นที
คงฺคา วิย โคธาวริโต นิกฺขนฺตา โคธาวรี วิย จ "ปณฺฑรนฺ"เตฺวว วุตฺตํ.
    มโน มนายตนนฺติ อิธ ปน มโนคหณํ มนโส อายตนภาวทีปนตฺถํ. เตเนตํ
@เชิงอรรถ: ๑ สี. เอกสมีปมฺปิ, ฉ.ม. เอกปทมฺปิ  ๒ ฉ.ม. สมฺปยาตุํ  ๓ ฉ.ม. จิตฺตนฺติ  ๔ ฉ.ม.
@จิตฺตตาย  ๕ สี.,ฉ.ม. มินมานํ  ๖ วิ.มหา. ๔/๓๓/๒๘, สํ.ส. ๑๕/๑๕๑/๑๓๕  ๗ สํ.ส.
@๑๕/๑๕๙/๑๔๖  ๘ ฉ.ม. พฺยญฺชนวเสน เหตํ ปทํ วฑฺฒิตํ  ๙ ขุ.สุ. ๒๕/-/๓๖๙  ๑๐ ฉ.ม.
@อุโร  ๑๑ ม.มู. ๑๒/๖๒/๔๑  ๑๒ ที.มหา. ๑๐/๓๗๗/๒๕๑, ม.มู. ๑๒/๑๑๐/๗๙, ขุ.ขุ.
@๒๕/-/๒  ๑๓ องฺ.เอกก. ๒๐/๕๑/๙  ๑๔ สี.,ฉ.ม. นิกฺขนฺตตฺตา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๘๘.
ทีเปติ "นยิทํ เทวายตนํ วิย มนสฺส อายตนํ ๑- มนายตนํ, อถ โข มโน เอว
อายตนํ มนายตนนฺ"ติ. ตตฺถ นิวาสฏฺานฏฺเน อากรฏฺเน สโมสรณฏฺานฏฺเน
สญฺชาติเทสฏฺเน การณฏฺเน จ อายตนํ เวทิตพฺพํ. ตถา หิ โลเก "อิสฺสรายตนํ
วาสุเทวายตนนฺ"ติอาทีสุ นิวาสฏฺานํ อายตนนฺติ วุจฺจติ. "สุวณฺณายตนํ
รตนายตนนฺ"ติอาทีสุ ๒- อากโร. สาสเน ปน "มโนรเม อายตเน, เสวนฺติ นํ
วิหงฺคมา"ติอาทีสุ ๓- สโมสรณฏฺานํ. "ทกฺขิณาปโถ คุนฺนํ อายตนนฺ"ติอาทีสุ
สญฺชาติเทโส. "ตตฺร ตเตฺรว สกฺขิพฺยตํ ปาปุณาติ สติ สติอายตเน"ติอาทีสุ ๔- การณํ.
อิธ ปน สญฺชาติเทสฏฺเน สโมสรณฏฺานฏฺเน การณฏฺเนาติ ติธาปิ วฏฺฏติ.
    ผสฺสาทโย หิ ธมฺมา เอตฺถ สญฺชายนฺตีติ สญฺชาติเทสฏฺเนปิ เอตํ อายตนํ.
พหิทฺธา รูปสทฺทคนฺธรสโผฏฺพฺพารมฺมณา สภาเวเนตฺถ ๕- โอสรนฺตีติ
สโมสรณฏฺานฏฺเนปิ อายตนํ. ผสฺสาทีนํ ปน สหชาตาทิปจฺจยฏฺเน การณตฺตา
การณฏฺเนปิ อายตนนฺติ เวทิตพฺพํ. มนินฺทฺริยํ วุตฺตตฺถเมว.
    วิชานาตีติ วิญฺาณํ. วิญฺาณเมว ขนฺโธ วิญฺาณกฺขนฺโธ. ตสฺส ราสิอาทิวเสน
อตฺโถ เวทิตพฺโพ. "มหาอุทกกฺขนฺโธเตฺวว สงฺขฺยํ คจฺฉตี"ติ ๖- เอตฺถ หิ
ราสฏฺเน ขนฺโธ วุตฺโต. "สีลกฺขนฺโธ สมาธิกฺขนฺโธ"ติอาทีสุ ๗- คุณฏฺเน. "อทฺทส
โข ภควา มหนฺตํ ทารุกฺขนฺธนฺ"ติ ๘- เอตฺถ ปณฺณตฺติมตฺตฏฺเน. อิธ ปน รูฬฺหิโต
ขนฺโธ วุตฺโต. ราสฏฺเน หิ วิญฺาณกฺขนฺธสฺส เอกเทโส เอกํ วิญฺาณํ. ตสฺมา ยถา
รุกฺขสฺส เอกเทสํ ฉินฺทนฺโต รุกฺขํ ฉินฺทตีติ วุจฺจติ, เอวเมว วิญฺาณกฺขนฺธสฺส
เอกเทสภูตํ เอกมฺปิ วิญฺาณํ รูฬฺหิโต วิญฺาณกฺขนฺโธติ วุตฺตํ.
    ตชฺชา มโนวิญฺาณธาตูติ เตสํ ผสฺสาทีนํ ธมฺมานํ อนุจฺฉวิกา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อายตนตฺตา  ๒ ฉ.ม. รชตายตนนฺติ
@๓ องฺ.ปญฺจก. ๒๒/๓๘/๔๖  (สฺยา) ๔ ฉ.ม. สกฺขิภพฺพตํ (องฺ.ติก. ๒๐/๑๐๒/๒๔๘, ม.อุ.
@๑๔/๑๕๘/๑๔๔)  ๕ ฉ.ม. รูปสทฺทคนฺธรสโผฏฺพฺพา อารมฺมณภาเวเนตฺถ  ๖ องฺ.จตุกฺก.
@๒๑/๕๑/๖๒  ๗ ที.ปา. ๑๑/๓๑๑/๒๐๔  ๘ สํ.สฬา. ๑๘/๒๔๑/๑๖๗
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๘๙.
มโนวิญฺาณธาตุ. อิมสฺมึ หิ ปเท เอกเมว จิตฺตํ มนนฏฺเน มโน, วิชานนฏฺเน
วิญฺาณํ, สภาวฏฺเน นิสฺสตฺตฏฺเน วา ธาตูติ ตีหิ นาเมหิ วุตฺตํ.
    สทฺธึ ยุคสมาคมาติ ๑- เอกปฺปหาเรน สทฺธึ. สมาคนฺตฺวาติ ปาปุณิตฺวา.
ยุคคฺคาหํ คณฺหิตฺวาติ ยุคคฺคาหํ ปฏิภาคํ ๒- คเหตฺวา. สากจฺเฉตุนฺติ สทฺธึ กเถตุํ.
สลฺลปิตุนฺติ อลฺลาปสลฺลาปํ กาตุํ. สากจฺฉํ สมาปชฺชิตุนฺติ สทฺธึ กถนํ ปฏิปชฺชิตุํ.
น ปฏิพลภาเว จ การณํ ทสฺเสตุํ "ตํ กิสฺส เหตุ, ปสูโร ปริพฺพาชโก
หีโน"ติอาทิมาห. โส หิ ภควา อคฺโค จาติ อสทิสตฺตา ๓- อสมานปญฺตฺตา อคฺโค
จ. เสฏฺโ จาติ สพฺพคุเณหิ อปฺปฏิสมฏฺเน อปฺปฏิสมฏฺเน เสฏฺโ จ. โมกฺโข จาติ
สวาสเนหิ กิเลเสหิ มุตฺตตฺตา โมกฺโข จ. อุตฺตโม จาติ อตฺตโน อุตฺตริตรวิรหิตตฺตา
อุตฺตโม จ. ปวโร จาติ สพฺพโลเกน อภิปตฺถนียตฺตา ปวโร จ. มตฺเตน มาตงฺเคนาติ
ปภินฺนมเทน หตฺถินา.
    โกตฺถุโกติ ชีรณสิคาโล. ๔- สีเหน มิครญฺา สทฺธินฺติ เกสรสีเหน มิคราเชน
สห. ตรุณโกติ ฉาปโก. เธนุปโกติ ขีรปโก. อุสเภนาติ มงฺคลสมฺมเตน อุสเภน.
วลกกุนา ๕- สทฺธินฺติ วลมานกกุนา ๖- สทฺธึ. ธงฺโกติ กาโก. ครุเฬน เวนเตยฺเยน
สทฺธินฺติ เอตฺถ ครุเฬนาติ ชาติวเสน นามํ. เวนเตยฺเยนาติ โคตฺตวเสน. จณฺฑาโลติ
ชจฺจจณฺฑาโล. ๗- รญฺา จกฺกวตฺตินาติ จาตุทฺทีปิกจกฺกวตฺตินา. ปํสุปิสาจโกติ
กจวรฉฑฺฑนฏฺาเน นิพฺพตฺโต ยกฺโข. อินฺเทน เทวรญฺา สทฺธินฺติ สกฺเกน เทวราเชน
สห. โส หิ ภควา มหาปญฺโติอาทีนิ ฉปฺปทานิ เหฏฺา วิตฺถาริตานิ. ตตฺถ
ปญฺาปเภทกุสโลติ อตฺตโน อนนฺตวิกปฺเป ปญฺาปเภเท เฉโก. ปภินฺนาโณติ
อนนฺตปฺปเภทปตฺตาโณ. เอเตน ปญฺาปเภทกุสลตฺเตปิ สติ ตาสํ ปญฺานํ
อนนฺตเภทตฺตํ ทสฺเสติ. อธิคตปฏิสมฺภิโทติ ปฏิลทฺธอคฺคจตุปฏิสมฺภิทาโณ.
จตุเวสารชฺชปฺปตฺโตติ จตฺตาริ วิสารทภาวสงฺขาตานิ าณานิ ปตฺโต. ยถาห:-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สทฺธึ ยุคํ สมาคมนฺติ  ๒ ฉ.ม. ยุคปฏิภาคํ  ๓ ฉ.ม. อสทิสทานอคฺคตฺตา
@๔ ฉ.ม. ชิรณสิงฺคาโล  ๕ สี.ฉ.ม. จลกกุนา  ๖ ฉ.ม. จลมานกกุนา  ๗ ฉ.ม. ฉวจณฺฑาโล
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๙๐.
              สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส เต ปฏิชานโต "อิเม ธมฺมา อนภิสมฺพุทฺธา"ติ,
         ตตฺร วต มํ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เทโว วา มาโร วา
         พฺรหฺมา วา โกจิ วา โลกสฺมึ สห ธมฺเมน ปฏิโจเทสฺสตีติ นิมิตฺตเมตํ
         ภิกฺขเว น สมนุปสฺสามิ, เอตมหํ ภิกฺขเว นิมิตฺตํ อสมนุปสฺสนฺโต เขมปฺ-
         ปตฺโต อภยปฺปตฺโต เวสารชฺชปฺปตฺโต วิหรามิ.
              ขีณาสวสฺส เต ปฏิชานโต "อิเม อาสวา อปริกฺขีณา"ติ ฯเปฯ
         "เย โข ปน เต อนฺตรายิกา ธมฺมา วุตฺตา, เต ปฏิเสวโต นาลํ
         อนฺตรายายา"ติ ฯเปฯ ยสฺส โข ปน เต อตฺถาย ธมฺโม เทสิโต,
         โส น นิยฺยาติ ตกฺกรสฺส สมฺมา ทุกฺขกฺขยายาติ, ตตฺร วต มํ สมโณ
         วา พฺราหฺมโณ วา เทโว วา มาโร วา พฺรหฺมา วา โกจิ วา
         โลกสฺมึ สหธมฺเมน ปฏิโจเทสฺสตีติ นิมิตฺตเมตํ ภิกฺขเว น สมนุปสฺสามิ,
         เอตมหํ ภิกฺขเว นิมิตฺตํ อสมนุปสฺสนฺโต เขมปฺปตฺโต อภยปฺปตฺโต
         เวสารชฺชปฺปตฺโต วิหรามี"ติ. ๑-
    ทสพลพลธารีติ ทส พลานิ เอเตสนฺติ ทสพลา, ทสพลานํ พลานิ ทสพลพลานิ,
ตานิ ธาเรตีติ ๒- ทสพลพลธารี, ทสพลาณพลธารีติ อตฺโถ. เอเตหิ ตีหิ วจเนหิ
อนนฺตปฺปเภทานํ เนยฺยานํ ปเภทมุขมตฺตํ ทสฺสิตํ. โสเยว ปญฺาปโยควเสน
อภิมงฺคลสมฺมตฏฺเน ปุริสาสโภ. อสนฺตาสฏฺเน ปุริสสีโห. มหนฺตฏฺเน ปุริสนาโค.
สญฺชานนฏฺเน ปุริสาชญฺโ. โลกกิจฺจธุรวหนฏฺเน ปุริสโธรโยฺห.
    อถ เตชาทิกํ อนนฺตาณโต ลทฺธํ คุณวิเสสํ ทสฺเสตุกาโม เตสํ เตชาทีนํ
อนนฺตาณมูลกภาวํ ทสฺเสนฺโต "อนนฺตาโณ"ติ วตฺวา "อนนฺตเตโช"ติอาทิมาห.
ตตฺถ อนนฺตาโณติ คุณวเสน จ สภาววเสน จ ๓- อนฺตวิรหิตาโณ. อนนฺตเตโชติ
@เชิงอรรถ: ๑ องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๘/๑๐, ม.มู. ๑๒/๑๕๐/๑๑๐  ๒ ฉ.ม. ตานิ ทสพลพลานิ ธารยตีติ
@๓ ฉ.ม. คณนวเสน จ ปภาววเสน จ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๙๑.
เวเนยฺยสนฺตาเน โมหตมวิธมเนน อนนฺตาณเตโช. อนนฺตยโสติ ปญฺาคุเณเหว
โลกตฺตยวิตฺถตานนฺตกิตฺติโฆโส. อฑฺโฒติ ปญฺาธนสมิทฺธิยา สมิทฺโธ. มหทฺธโนติ
ปญฺาธนมหตฺเตนปิ ๑- สภาวมหตฺเตน มหนฺตํ ปวตฺตํ ปญฺาธนมสฺสาติ มหทฺธโน.
"มหาธโน"ติปิ ปาโ. ธนวาติ ปสํสิตพฺพปญฺาธนวตฺตา นิจฺจยุตฺตปญฺาธนวตฺตา
อติสยภาเวน ปญฺาธนวตฺตา ธนวา. เอเตสุปิ หิ ตีสุ อตฺเถสุ อิทํ วจนํ
สทฺทวิทู อิจฺฉนฺติ.
    เอวํ ปญฺาคุเณน ภควโต อตฺตสมฺปตฺติสิทฺธึ ทสฺเสตฺวา ปุน ปญฺาคุเณเนว
โลกหิตสมฺปตฺติสิทฺธึ ทสฺเสนฺโต "เนตา"ติอาทิมาห. ตตฺถ เวเนยฺเย
สํสารสงฺขาตภยฏฺานโต นิพฺพานสงฺขาตํ เขมฏฺานํ เนตา. ตตฺถ วินยนกาเล ๒- เอว
สํวรวินยปหานวินยวเสน เวเนยฺยานํ ๓- วิเนตา. ธมฺมเทสนากาเล เอว สํสยจฺเฉทเนน
อนุเนตา. สํสยํ ฉินฺทิตฺวา ปญฺาเปตพฺพํ ๔- อตฺถํ ปญฺาเปตา. ตถา ปญฺาปิตานํ
นิจฺฉยกรเณน นิชฺฌาเปตา. ตถา นิชฺฌาปิตสฺส อตฺถสฺส ปฏิปตฺติโยชนวเสน
เปกฺขตา. ๕- ตถาปฏิปนฺเน ปฏิปตฺติผเลน ปสาเทตา. โส หิ ภควาติ เอตฺถ หิกาโร
อนนฺตรํ วุตฺตสฺส อตฺถสฺส การโณปเทเส นิปาโต.
    อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตาติ สกสนฺตาเน อนุปฺปนฺนปุพฺพสฺส
ฉอสาธารณาณเหตุภูตสฺส อริยมคฺคสฺส โพธิมูเล โลกหิตตฺถํ สกสนฺตาเน
อุปฺปาเทตา. อสญฺชาตสฺส มคฺคสฺส สญฺชเนตาติ เวเนยฺยสนฺตาเน อสญฺชาตปุพฺพสฺส
สาวกปารมีาณเหตุภูตสฺส อคฺคมคฺคสฺส ๖- ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนโต ปภูติ ยาวชฺชกาลา
เวเนยฺยสนฺตาเน สญฺชเนตา. สาวกเวเนยฺยานมฺปิ หิ สนฺตาเน ภควตา ๗-
วุตฺตวจเนเนว อริยมคฺคสญฺชนนโต ภควา สญฺชเนตา นาม โหติ. อนกฺขาตสฺส
มคฺคสฺส อกฺขาตาติ อฏฺธมฺมสมนฺนาคตานํ พุทฺธภาวาย กตาภินีหารานํ โพธิสตฺตานํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปญฺาธนวฑฺฒตฺเตปิ  ๒ ฉ.ม. นยนกาเล  ๓ ฉ.ม. เวเนยฺเย  ๔ ฉ.ม.
@สญฺาเปตพฺพํ  ๕ ฉ.ม. เปกฺเขตา  ๖ ฉ.ม. อริยมคฺคสฺส  ๗ ม. ภควโต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๙๒.
พุทฺธภาวาย พฺยากรณํ ทตฺวา อนกฺขาตปุพฺพสฺส ปารมิตามคฺคสฺส "พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ
พฺยากรณมตฺเตเนว วา ๑- โพธิมูเล อุปฺปชฺชิตพฺพสฺส อริยมคฺคสฺส อกฺขาตา.
อยํ นโย ปจฺเจกโพธิสตฺตพฺยากรเณปิ ลพฺภติเยว. มคฺคญฺูติ ปจฺจเวกฺขณาวเสน
อตฺตโน อุปฺปาทิตสฺส อริยมคฺคสฺส าตา. มคฺควิทูติ เวเนยฺยสนฺตาเน ชเนตพฺพสฺส
อริยมคฺคสฺส กุสโล. มคฺคโกวิโทติ โพธิสตฺตานํ อกฺขาตพฺพมคฺเค วิจกฺขโณ. อถ
วา อภิสมฺโพธิปฏิปตฺติ มคฺคญฺู, ปจฺเจกโพธิปฏิปตฺติ มคฺควิทู, สาวกโพธิปฏิปตฺติ
มคฺคโกวิโท. อถ วา:-
                   "เอเตน มคฺเคน ตรึสุ ปุพฺเพ
                   ตริสฺสนฺติ เย จ ตรนฺติ โอฆนฺ"ติ ๒-
วจนโต ยถาโยคํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนพุทฺธปจฺเจกพุทฺธสาวกานํ มคฺควเสน จ
สุญฺตานิมิตฺตปฺปณิหิตมคฺควเสน จ อุคฺฆติตญฺูวิปจิตญฺูเนยฺยปุคฺคลานํ มคฺควเสน
จ ยถากฺกเมเนตฺถ โยชนํ กโรนฺติ. มคฺคานุคา จ ปนาติ ภควตา ๓- คตมคฺคานุคามิโน
หุตฺวา. เอตฺถ จสทฺโท เหตุอตฺเถ นิปาโต, เอเตน ภควตา ๔- มคฺคุปฺปาทนาทิ-
คุณาธิคมาย เหตุ วุตฺโต โหติ. ปนสทฺโท กตตฺเถ นิปาโต, เตน ภควตา
กตมคฺคกรณํ วุตฺตํ โหติ. ปจฺฉา สมนฺนาคตาติ ปมํ คตสฺส ภควโต ปจฺฉา
สีลาทิคุเณน สมนฺนาคตา. อิติ เถโร "อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตา"ติอาทีหิ
ยสฺมา สพฺเพปิ ภควโต สีลาทโย คุณา อรหตฺตมคฺคเมว นิสฺสาย อาคตา, ตสฺมา
อรหตฺตมคฺคเมว นิสฺสาย คุณํ กเถสิ.
    ชานํ ชานาตีติ ชานิตพฺพํ ชานาติ, สพฺพญฺุตาย ยํ กิญฺจิ ปญฺาย ชานิตพฺพํ
นาม อตฺถิ, สพฺพญฺจ เนยฺยปถภูตํ ๕- ปญฺาย ชานาตีติ อตฺโถ. ปสฺสํ ปสฺสตีติ
ปสฺสิตพฺพํ ปสฺสติ, สพฺพทสฺสาวิตาย ตํเยว เนยฺยปถํ จกฺขุนา ทิฏฺ วิย กโรนฺโต
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ  ๒ สํ.มหา. ๑๙/๔๐๙/๑๖๒
@๓ ฉ.ม. ปนสฺสาติ ภควโต  ๔ ม. ภควโต  ๕ ฉ.ม. ตํ สพฺพํ ปญฺจเนยฺยปถภูตํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๙๓.
ปญฺาจกฺขุนา ปสฺสตีติ อตฺโถ. ยถา วา เอกจฺโจ วีปรีตํ คณฺหนฺโต ชานนฺโตปิ
น ชานาติ, ปสฺสนฺโตปิ น ปสฺสติ, น เอวํ ภควา. ภควา ปน ยถาสภาวํ
คณฺหนฺโต ชานนฺโต ชานาติเยว, ปสสนฺโต ปสฺสติเยว. สฺวายํ ทสฺสนปริณายกฏฺเน ๑-
จกฺขุภูโต. วิทิตการิอฏฺเน ๒- าณภูโต. อวิปรีตสภาวฏฺเน วา ปริยตฺติธมฺเม
ปวตฺตนโต หทเยน จินฺเตตฺวา วาจาย นิจฺฉาริตธมฺมมโยติ วา ธมฺมภูโต. เสฏฺฏฺเน
พฺรหฺมภูโต. อถ วา จกฺขุ วิย ภูโตติ จกฺขุภูโต. าณํ วิย ภูโตติ าณภูโต.
ธมฺโม ๓- วิย ภูโตติ ธมฺมภูโต. พฺรหฺมา วิย ภูโตติ พฺรหฺมภูโต. สฺวายํ ๔- ธมฺมสฺส
วจนโต วตฺตนโต วา วตฺตา. นานปฺปกาเรหิ วจนโต วตฺตนโต วา ปวตฺตา.
อตฺถํ นีหริตฺวา ทสฺสนโต อตฺถสฺส นินฺเนตา. อมตาธิคมาย ปฏิปตฺติเทสนโต,
อมตปฺปกาสนาย วา ธมฺมเทสนาย อมตสฺส อธิคมาปนโต อมตสฺส ทาตา.
โลกุตฺตรธมฺมสฺส อุปฺปาทิตตฺตา เวเนยฺยานุรูเปน ยถาสุขํ โลกุตฺตรธมฺมสฺส ทาเนน
จ ธมฺเมสุ อิสฺสโรติ ธมฺมสฺสามิ. ตถาคตปทํ เหฏฺา วุตฺตตฺถํ.
    อิทานิ "ชานํ ชานาตี"ติอาทีหิ วุตฺตคุณํ สพฺพญฺุตาย วิเสเสตฺวา ทสฺเสตุกาโม
สพฺพญฺุตํ สาเธนฺโต "นตฺถี"ติอาทิมาห. เอวํ ภูตสฺส หิ ตสฺส ภควโต
ปารมิตาปุญฺผลปฺปภาวนิปฺผนฺเนน อรหตฺตมคฺคาเณน สพฺพธมฺเมสุ สวาสนสฺส
สมฺโมหสฺส วิคตตฺตา ๕- อสมฺโมหโต สพฺพธมฺมานํ าตตฺตา อญฺาตํ นาม นตฺถิ.
ตเถว จ สพฺพธมฺมานํ จกฺขุนา วิย าณจกฺขุนา ทิฏฺตฺตา อทิฏฺ นาม
นตฺถิ. าเณน ปตฺตตฺตา อวิทิตํ นาม นตฺถิ. อสมฺโมหสจฺฉิกิริยาย สจฺฉิกตตฺตา
อสจฺฉิกตํ นาม นตฺถิ. อสมฺโมหปญฺาย ผุฏฺตฺตา ปญฺาย อผุสิตํ นาม นตฺถิ.
    ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ ปจฺจุปฺปนฺนํ กาลํ วา ธมฺมํ วา. อุปาทายาติ อาทาย,
อนฺโตกตฺวาติ อตฺโถ. อุปาทายวจเนเนว กาลวินิมุตฺตํ นิพฺพานมฺปิ คหิตเมว โหติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. นยนปริณายกฏฺเน  ๒ ฉ.ม. วิทิตตาทิอตฺเถน
@๓ ฉ.ม. อวิปรีตธมฺโม  ๔ ฉ.ม. ยฺวายํ  ๕ ฉ.ม. วิหตตฺตา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๙๔.
"อตีตา"ติอาทิวจนานิ จ "นตฺถี"ติอาทิวจเนน วา ฆฏิยนฺติ, "สพฺเพ
ธมฺมา"ติอาทิวจเนน ๑- วา. สพฺเพ ธมฺมาติ สพฺพสงฺขตาสงฺขตธมฺมปริยาทานํ.
สพฺพากาเรนาติ สพฺพธมฺเมสุ เอเกกสฺเสว ธมฺมสฺส อนิจฺจาการาทิสพฺพาการปริยาทานํ.
าณมุเขติ าณาภิมุเข. อาปาถํ อาคจฺฉนฺตีติ โอสรณํ อุเปนฺติ. ชานิตพฺพนฺติ ปทํ
เนยฺยนฺติ ปทสฺส อตฺถวิวรณตฺถํ วุตฺตํ.
    อตฺตตฺโถ วาติอาทีสุ วาสทฺโท สมุจฺจยตฺโถ. อตฺตตฺโถติ อตฺตโน อตฺโถ.
ปรตฺโถติ ปเรสํ ติณฺณํ โลกานํ อตฺโถ. อุภยตฺโถติ อตฺตโน จ ปเรสญฺจาติ
สกึเยว อุภินฺนํ อตฺโถ. ทิฏฺธมฺมิโกติ ทิฏฺธมฺเม นิยุตฺโต, ทิฏฺธมฺมปฺปโยชโน
วา อตฺโถ. สมฺปราเย นิยุตฺโต, สมฺปรายปฺปโยชโน วา สมฺปรายิโก. อุตฺตาโน ติอาทีสุ
โวหารวเสน วตฺตพฺโพ สุขปฺปติฏฺตฺตา อุตฺตาโน. โวหารํ อติกฺกมิตฺวา วตฺตพฺโพ
สุญฺตาปฏิสํยุตฺโต ทุกฺขปฺปติฏฺตฺตา คมฺภีโร. โลกุตฺตโร อจฺจนฺตติโรกฺขตฺตา ๒-
คูโฬฺห. อนิจฺจตาทิโมหฆนาทีหิ ๓- ปฏิจฺฉนฺนตฺตา ปฏิจฺฉนฺโน. อปฺปจุรโวหาเรน
วตฺตพฺโพ ยถาวุตฺตํ ๔- อคฺคเหตฺวา อธิปฺปายสฺส เนตพฺพโต เนยฺโย. ปจุรโวหาเรน
วตฺตพฺโพ วจนมตฺเตเนว อธิปฺปายสฺส นีตตฺตา นีโต. สุปริสุทฺธสีลสมาธิวิปสฺสนตฺโถ
ตทงฺควิกฺขมฺภนวเสน วชฺชวิรหิตตฺตา อนวชฺโช. กิเลสสมุจฺเฉทนโต อริยมคฺคตฺโถ
นิกฺกิเลโส. กิเลสปฏิปสฺสทฺธตฺตา อริยผลตฺโถ โวทาโน. สงฺขตาสงฺขเตสุ
อคฺคธมฺมตฺตา นิพฺพานํ ปรมตฺโถ. ปริวตฺตตีติ พุทฺธาณสฺส วิสยภาวโต อพหิภูตตฺตา
อนฺโตพุทฺธาเณ พฺยาปิตฺวา ๕- วา สมนฺตา วา อลงฺกริตฺวา วา วิเสเสน วา วตฺตติ.
    "สพฺพํ กายกมฺมนฺ"ติอาทีหิ ภควโต าณวิสยตํ ๖- ทสฺเสติ. าณานุปริวตฺตีติ
าณํ อนุปริวตฺติ, าณวิรหิตํ น โหตีติ อตฺโถ. อปฺปฏิหตนฺติ นิราวรณตฺตํ
ทสฺเสติ. ปุน สพฺพญฺุตํ อุปมาย สาเธตุกาโม "ยาวตกนฺ"ติอาทิมาห. ตตฺถ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สพฺเพติ  ๒ สี. อจฺจนฺตติโมกฺขตฺตา  ๓ ฉ.ม. อนิจฺจตาทิโก ฆนาทีหิ
@๔ ฉ.ม. ยถารุตํ  ๕ ม. พฺยาเปตฺวา  ๖ ม. าณมยตํ, าณปสฺสตํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๙๕.
ชานิตพฺพนฺติ เนยฺยํ. เนยฺยปริยนฺโต เนยฺยาวสานมสฺส อตฺถีติ เนยฺยปริยนฺติกํ.
อสพฺพญฺูนํ ปน เนยฺยาวสานเมว นตฺถิ. าณปริยนฺติเกปิ เอเสว นโย. ปุริมยมเก
วุตฺตตฺถเมว อิมินา ยมเกน วิเสเสตฺวา ทสฺเสติ, ตติยยมเกน ปฏิเสธวเสน นิยเมตฺวา
ทสฺเสติ. เอตฺถ จ เนยฺยํ าณสฺส ปถตฺตา เนยฺยปโถ. อญฺมญฺปริยนฺตฏฺายิโนติ
เนยฺยญฺจ าณญฺจ พฺยาเปตฺวา ๑- านโต อญฺมญฺสฺส ปริยนฺเต านสีลา.
    อาวชฺชนปฏิพทฺธาติ มโนทฺวาราวชฺชนายตฺตา, อาวชฺชนานนฺตรเมว ๒- ชานาตีติ
อตฺโถ. อากงฺขปฏิพทฺธาติ รุจิอายตฺตา, อาวชฺชนานนฺตรํ ชวนาเณน ชานาตีติ
อตฺโถ. อิตรานิ เทฺว ปทานิ อิเมสํ ทฺวินฺนํ ปทานํ ยถากฺกเมน อตฺถปฺปกาสนตฺถํ
วุตฺตานิ. อาสยํ ชานาตีติ เอตฺถ อาสยนฺติ นิสฺสยนฺติ เอตฺถาติ อาสโย,
มิจฺฉาทิฏฺิยา, สมฺมาทิฏฺิยา กามาทีหิ เนกฺขมฺมาทีหิ วา ปริภาวิตสฺส
สนฺตานสฺเสตํ อธิวจนํ. สตฺตสนฺตานํ อนุเสนฺติ อนุปริวตฺเตนฺตีติ อนุสยา, ถามคตานํ
กามราคาทีนํ เอตํ อธิวจนํ. อนุสยํ ชานาตีติ อนุสยกถา เหฏฺา วุตฺตาเยว.
    จริตนฺติ ปุพฺเพ กตํ กุสลากุสลกมฺมํ. อธิมุตฺตินฺติ สมฺปติ กุสเล วา อกุสเล วา
จิตฺตโวสฺสคฺโค. อปฺปรชกฺเขติ ปญฺามเย อกฺขิมฺหิ อปฺปํ ราคาทิรชํ ๓- เอเตสนฺติ
อปฺปรชกฺขา. อปฺปํ ราคาทิรชํ เอเตสนฺติ วา อปฺปรชกฺขา, เต อปฺปรชกฺเข.
มหารชกฺเขติ าณมเย อกฺขิมฺหิ มหนฺตํ ราคาทิรชํ เอเตสนฺติ มหารชกฺขา. มหนฺตํ
ราคาทิรชํ เอเตสนฺติ วา มหารชกฺขา, เต มหารชกฺเข. ติกฺขินฺทฺริเย มุทินฺทฺริเยติ
ติกฺขานิ สทฺธาทีนิ อินฺทฺริยานิ เอเตสนฺติ ติกฺขินฺทฺริยา. มุทูนิ สทฺธาทีนิ
อินฺทฺริยานิ เอเตสนฺติ มุทินฺทฺริยา. สฺวากาเร ทฺวากาเรติ สุนฺทรา สทฺธาทโย
อาการา โกฏฺาสา เอเตสนฺติ สฺวาการา. กุจฺฉิตา ครหิตา อสฺสทฺธาทโย อาการา
โกฏฺาสา เอเตสนฺติ ทฺวาการา. สุวิญฺาปเย ทุพฺพิญฺาปเยติ เย กถิตํ การณํ
สลฺลกฺเขนฺติ สุเขน สกฺกา โหนฺติ วิญฺาเปตุํ, เต สุวิญฺาปยา. ตพฺพิปรีตา
ทุพฺพิญฺาปยา.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เขเปตฺวา  ๒ ฉ.ม. อาวชฺชิตานนฺตรเมว  ๓ ฉ.ม. ราคาทิรโช. เอวมุปริปิ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๙๖.
ภพฺพาภพฺเพติ ภพฺเพ จ อภพฺเพ จ. อริยาย ชาติยา ภวนฺติ ชายนฺตีติ ภพฺพา.
วตฺตมานสมีเป วตฺตมานวจนํ. ภวิสฺสนฺติ ชายิสฺสนฺติ วาติ ภพฺพา, ภาชนภูตาติ
อตฺโถ. เย อริยมคฺคปฏิเวธสฺส อนุจฺฉวิกา อุปนิสฺสยสมฺปนฺนา, เต ภพฺพา.
วุตฺตปฏิปกฺขา อภพฺพา.
    สตฺเต ปชานาตีติ รูปาทิอารมฺมเณ ลคฺเค ลคฺคิเต สตฺเต ปชานาติ. สเทวโก
โลโกติ สห เทเวหิ สเทวโก. สห มาเรน สมารโก. สห พฺรหฺมุนา สพฺรหฺมโก.
สห สมณพฺราหฺมเณหิ สสฺสมณพฺราหฺมณี. ปชาตตฺตา ปชา. สห เทวมนุสฺเสหิ
สเทวมนุสฺสา. "ปชา"ติ สตฺตโลกสฺส ปริยายวจนเมตํ. ตตฺถ สเทวกวจเนน
ปญฺจกามาวจรเทวคฺคหณํ, สมารกวจเนน ฉฏฺกามาวจรเทวคฺคหณํ. สพฺรหฺมกวจเนน
พฺรหฺมกายิกาทิพฺรหฺมคฺคหณํ. สสฺสมณพฺราหฺมณีวจเนน สาสนสฺส
ปจฺจตฺถิกปจฺจามิตฺตสมณพฺราหฺมณคฺคหณํ สมิตปาปพาหิตปาปสมณพฺราหฺมณคฺคหณญฺจ.
ปชาวจเนน สตฺตโลกคฺคหณํ. สเทวมนุสฺสวจเนน สมฺมุติเทวอวเสสมนุสฺสคฺคหณํ.
เอวเมตฺถ ตีหิ ปเทหิ โอกาสโลโก. ทฺวีหิ ปชาวเสน สตฺตโลโก คหิโตติ เวทิตพฺโพ.
    อปโร นโย:- สเทวกคฺคหเณน อรูปาวจรโลโก คหิโต, สมารกคฺคหเณน
ฉกามาวจรเทวโลโก, สพฺรหฺมกคฺคหเณน รูปาวจรพฺรหฺมโลโก,
สสฺสมณพฺราหฺมณาทิคฺคหเณน จตุปริสวเสน สมฺมติเทเวหิ วา สห มนุสฺสโลโก,
อวเสสสตฺตโลโก ๑- วา. อปิ เจตฺถ สเทวกวจเนน อุกฺกฏฺปริจฺเฉโท ๒- สพฺพสฺสาปิ
โลกสฺส อนฺโตพุทฺธาเณ ปริวตฺตนภาวํ สาเธติ. ตโต เยสํ สิยา "มาโร มหานุภาโว
ฉกามาวจริสฺสโร วสวตฺติ, กึ โสปิ  อนฺโตพุทฺธาเณ ปริวตฺตตี"ติ. เตสํ วิมตึ
วิธเมนฺโต "สมารโก"ติ อาห. เยสํ ปน สิยา "พฺรหฺมา มหานุภาโว, เอกงฺคุลิยา
เอกสฺมึ จกฺกวาฬสหสฺเส อาโลกํ ผรติ. ทฺวีหิ ฯเปฯ ทสหิ องฺคุลีหิ ทสสุ
จกฺกวาฬสหสฺเสสุ อาโลกํ ผรติ, อนุตฺตรญฺจ ฌานสมาปตฺติสุขํ ปฏิสํเวเทติ, กึ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อวเสสสพฺพสตฺตโลโก  ๒ ฉ.ม. อุกฺกฏฺปริจฺเฉทโต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๙๗.
โสปิ อนฺโตพุทฺธาเณ ปริวตฺตตี"ติ. เตสํ วิมตึ วิธเมนฺโต "สพฺรหฺมโก"ติ อาห.
ตโต เยสํ สิยา "ปุถุสมณพฺราหฺมณา สาสนปจฺจตฺถิกา, กึ เตปิ อนฺโตพุทฺธาเณ
ปริวตฺตนฺตี"ติ. เตสํ วิมตึ วิธเมนฺโต "สสฺสมณพฺราหฺมณี ปชา"ติ อาห.
    เอวํ อุกฺกฏฺานํ อนฺโตพุทฺธาเณ ปริวตฺตนภาวํ ปกาเสตฺวา อถ สมฺมุติเทเว จ
อวเสสมนุสฺเส จ อุปาทาย อุกฺกฏฺปริจฺเฉทวเสน เสสสตฺตโลกสฺส อนฺโตพุทฺธาเณ
ปริวตฺตนภาวํ ปกาเสนฺโต "สเทวมนุสฺสา"ติ อาห. อยเมตฺถ อนุสนฺธิกฺกโม.
โปราณา ปนาหุ "สเทวโกติ เทวตาหิ สทฺธึ อวเสสโลโก. สมารโกติ มาเรน
สทฺธึ อวเสสโลโก. สพฺรหฺมโกติ พฺรหฺเมหิ สทฺธึ อวเสสโลโก. เอวํ สพฺเพปิ ติภวูปเค
สตฺเต ตีหากาเรหิ ตีสุ ปเทสุ ปกฺขิปิตฺวา ปุน ทฺวีหากาเรหิ ปริยาทาตุํ
`สสฺสมณพฺราหฺมณี ปชา สเทวมนุสฺสา'ติ วุตฺตํ. เอวํ ปญฺจหิ ปเทหิ เตน เตน อากาเรน
เตธาตุกเมว ปริยาทินฺนํ โหตี"ติ.
    อนฺตมโสติ อุปริมนฺเตน. ติมิติมิงฺคลนฺติ เอตฺถ ติมิ นาม เอกา มจฺฉชาติ,
ติมึ คิลิตุํ สมตฺถา ตโต มหนฺตสรีรา ติมิงฺคลา นาม เอกา มจฺฉชาติ, ติมิงฺคลมฺปิ
คิลิตุํ สมตฺถา ปญฺจโยชนสติกสรีรา ติมิติมิงฺคลา นาม เอกา มจฺฉชาติ. อิธ
ชาติคฺคหเณน เอกวจนํ กตนฺติ เวทิตพฺพํ. ครุฬํ เวนเตยฺยนฺติ เอตฺถ ครุโฬติ
ชาติวเสน นามํ. เวนเตยฺโยติ โคตฺตวเสน. ปเทเสติ เอกเทเส. สาริปุตฺตสมาติ
สพฺพพุทฺธานํ ธมฺมเสนาปติตฺเถเร คเหตฺวา วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. เสสสาวกา หิ
ปญฺาย ธมฺมเสนาปติตฺเถเรน สมา นาม นตฺถิ. ยถาห "เอตทคฺคํ ภิกฺขเว มม
สาวกานํ ภิกฺขูนํ มหาปญฺานํ ยทิทํ สาริปุตฺโต"ติ. ๑- อฏฺกถายญฺจ ๒- วุตฺตํ:-
             "โลกนาถํ เปตฺวาน   เย จญฺเ สนฺติ ปาณิโน
             ปญฺาย สาริปุตฺตสฺส    กลํ นาคฺฆนฺติ โสฬสินฺ"ติ.
@เชิงอรรถ: ๑ องฺ.เอกก. ๒๐/๑๘๘/๒๓  ๒ วิสุทฺธิ. ๒/๗, ปฏิสํ.อ. ๒/๓๐๐
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๙๘.
    ผริตฺวาติ พุทฺธาณํ สพฺพเทวมนุสฺสานมฺปิ ปญฺ ปาปุณิตฺวา านโต เตสํ
ปญฺ ผริตฺวา พฺยาปิตฺวา ติฏฺติ. อภิภวิตฺวาติ สพฺพเทวมนุสฺสานมฺปิ ปญฺ
อติกฺกมิตฺวา, เตสํ อวิสยภูตมฺปิ ๑- สพฺพเนยฺยํ อภิภวิตฺวา ติฏฺตีติ อตฺโถ.
    ปฏิสมฺภิทาย ๒- ปน "อติฆํสิตฺวา"ติ ปาโ, ฆํสิตฺวา ตุริตฺวาติ ๓- อตฺโถ. เยปิ
เตติอาทีหิ เอวํ ผริตฺวา อภิภวิตฺวา านสฺส ปจฺจกฺขการณํ ทสฺเสติ. ตตฺถ ปณฺฑิตาติ
ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคตา. นิปุณาติ สณฺหา สุขุมพุทฺธิโน สุขุเม อตฺถนฺตเร
ปฏิวิชฺฌนสมตฺถา. กตปรปฺปวาทาติ าตปรปฺปวาทา ๔- เจว ปเรหิ สทฺธึ
กตวาทปริจยา จ. วาลเวธิรูปาติ วาลเวธิธนุคฺคหสทิสา. โว ภินฺทนฺตา มญฺเ
จรนฺติ ปญฺาคเตน ทิฏฺิคตานีติ วาลสุขุมานิปิ ๕- ปเรสํ ทิฏฺิคมนานิ อตฺตโน
ปญฺาคมเนน ภินฺทนฺตา วิย จรนฺตีติ อตฺโถ. อถ วา "คูถคตํ มุตฺตคตนฺ"ติอาทีสุ ๖-
วิย ปญฺา เอว ปญฺาคตํ. ทิฏฺิโย เอว ทิฏฺิคตานิ. ปเญฺห อภิสงฺขริตฺวา
อภิสงฺขริตฺวาติ ทฺวิปทมฺปิ ติปทมฺปิ จตุปทมฺปิ ปุจฺฉํ รจยิตฺวา เตสํ ปญฺหานํ
อติพหุกตฺตา สพฺพสงฺคหตฺถํ ทฺวิกฺขตฺตุํ วุตฺตํ. คูฬฺหานิ จ ปฏิจฺฉนฺนานิ จ
อตฺถชาตานิ วาติ ปาเสโส. เตสํ ตถา วินยํ ทิสฺวา อตฺตนา อภิสงฺขตปญฺหํ
ปุจฺฉนฺตูติ ๗- เอวํ ภควตา อธิปฺเปตตฺตา ปญฺหํ ปุจฺฉนฺติ. อญฺเสํ ปน ปุจฺฉาย
โอกาสเมว อทตฺวา ภควา อุปสงฺกมนฺตานํ ธมฺมํ เทเสติ. ยถาห:-
              "เต ปญฺหํ อภิสงฺขโรนฺติ `อิมํ มยํ ปญฺหํ สมณํ โคตมํ อุปสงฺกมิตฺวา
         ปุจฺฉิสฺสาม, สเจ โน สมโณ โคตโม เอวํ ปุฏฺโ เอวํ พฺยากริสฺสติ,
         เอวมสฺส มยํ วาทํ อาโรเปสฺสาม, เอวํ เจปิ โน ปุฏฺโ เอวํ พฺยากริสฺสติ,
         เอวํปิสฺส มยํ วาทํ อาโรเปสฺสามา"ติ. เต สุณนฺติ `สมโณ ขลุ โภ
         โคตโม อมุกํ นาม คามํ วา นิคมํ วา โอสโฏ'ติ. เต เยน สมโณ
         โคตโม เตนุปสงฺกมนฺติ. เต สมโณ โคตโม ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺเสติ
@เชิงอรรถ: ๑ ม. วิสยภูตมฺปิ  ๒ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๕/๔๐๙  ๓ ฉ.ม. ตุทิตฺวาติ  ๔ ฉ.ม.
@วิญฺาตปรปฺปวาทา  ๕ ฉ.ม. วาลเวธี วิย วาลํ สุขุมานิปิ  ๖ องฺ.นวก. ๒๓/๑๑/๓๐๙
@๗ ฉ.ม. ปุจฺฉนฺตีติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๙๙.
         สมาทเปติ สมุตฺเตเชติ สมฺปหํเสติ. เต สมเณน โคตเมน ธมฺมิยา กถาย
         สนฺทสฺสิตา สมาทปิตา สมุตฺเตชิตา สมฺปหํสิตา น เจว สมณํ โคตมํ
         ปญฺหํ ปุจฺฉนฺติ, กุโตสฺส วาทํ อาโรเปสฺสนฺติ, อญฺทตฺถุ สมณสฺเสว
         โคตมสฺส สาวกา สมฺปชฺชนฺตี"ติ. ๑-
    กสฺมา ปเญฺห น ปุจฺฉนฺตีติ เจ? ภควา กิร ปริสมชฺเฌ ธมฺมํ เทเสนฺโต
ปริสาย อชฺฌาสยํ โอโลเกติ, ตโต ปสฺสติ "อิเม ปณฺฑิตา คูฬฺหํ รหสฺสํ ปญฺหํ
โอวฏฺฏิกสารํ กตฺวา อาคตา"ติ. โส เตหิ อปุฏฺโเยว "ปญฺหปุจฺฉาย เอตฺตกา
โทสา, วิสฺสชฺชเน เอตฺตกา, อตฺเถ, ปเท, อกฺขเร เอตฺตกาติ อิมํ ปญฺหํ ปุจฺฉนฺโต
เอวํ ปุจฺเฉยฺย, วิสฺสชฺเชนฺโต เอวํ วิสฺสชฺเชยฺยา"ติ อิติ โอวฏฺฏิกสารํ กตฺวา
อานีเต ปเญฺห ธมฺมกถาย อนฺตเร ปกฺขิปิตฺวาปิ ทสฺเสติ. ๒- เต ปณฺฑิตา "เสยฺโย วต
โน, ยํ ๓- มยํ อิเม ปเญฺห น ปุจฺฉิมฺหา. สเจปิ มยํ ปุจฺเฉยฺยาม, อปฺปติฏฺิเต
โน กตฺวา สมโณ โคตโม ขิเปยฺยา"ติ อตฺตมนา ภวนฺติ.
    อปิ จ พุทฺธา นาม ธมฺมํ เทเสนฺตา ปริสํ เมตฺตาย ผรนฺติ, เมตฺตาผรเณน
ทสพเลสุ มหาชนสฺส จิตฺตํ ปสีทติ, พุทฺธา นาม รูปคฺคปฺปตฺตา โหนฺติ ทสฺสนสมฺปนฺนา
มธุรสฺสรา มุทุชิวฺหา สุผุสิตทนฺตาวรณา อมเตน หทยํ สิญฺจนฺตา วิย ธมฺมํ
กเถนฺติ. ตตฺร เนสํ เมตฺตาผรเณน ปสนฺนจิตฺตานํ เอวํ โหติ:- "เอวรูปํ
อเทฺวชฺฌกถํ อโมฆกถํ นิยฺยานิกกถํ กเถนฺเตน ภควตา สทฺธึ น สกฺขิสฺสาม
ปจฺจนีกคฺคาหํ คณฺหิตุนฺ"ติ อตฺตโน ปสนฺนภาเวเนว ปเญฺห น ปุจฺฉนฺตีติ.
    กถิตา วิสฺสชฺชิตา จาติ ๔- "เอวํ ตุเมฺห ปุจฺฉถา"ติ อปุจฺฉิตปญฺหานํ ๕-
อุจฺจารเณน เต ปญฺหา ภควตา กถิตา เอว โหนฺติ. ยถา จ เต วิสฺสชฺเชตพฺพา,
ตถา วิสฺสชฺชิตา เอว โหนฺติ. นิทฺทิฏฺการณาติ อิมินา การเณน อิมินา เหตุนา
@เชิงอรรถ: ๑ ม.มู. ๑๒/๒๘๘/๒๕๓  ๒ สี. วิทฺธํเสติ, ม. วิทํเสติ  ๓ ฉ.ม. เย
@๔ ฉ.ม. วาติ  ๕ ฉ.ม. ปุจฺฉิตปญฺหานํ (ปฏิสํ.อ. ๒/๒๕๙)
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๐๐.
เอวํ โหนฺตีติ เอวํ สเหตุกํ กตฺวา วิสฺสชฺชเนน ภควตา นิทฺทิฏฺการณา เอว
โหนฺติ เต ปญฺหา, อุปกฺขิตฺตกา จ เต ภควโต สมฺปชฺชนฺตีติ ขตฺติยปณฺฑิตาทโย
ภควโต วิสฺสชฺชเนเนว ๑- ภควโต สมีเป ขิตฺตกา ปกฺขิตฺตกา ๒- สมฺปชฺชนฺติ, สาวกา
วา สมฺปชฺชนฺติ อุปาสกา วาติ อตฺโถ, สาวกสมฺปตฺตึ วา ปาปุณนฺติ, อุปาสกสมฺปตฺตึ
วาติ วุตฺตํ โหติ. อถาติ อนนฺตรตฺเถ, เตสํ อุปกฺขิตฺตกสมฺปตฺติสมนนฺตรเมวาติ
อตฺโถ. ตตฺถาติ ตสฺมึ าเน, ตสฺมึ อธิกาเร วา. อติโรจตีติ อติวิย โชตติ ปกาสติ.
ยทิทํ ปญฺายาติ ยา อยํ ภควโต ปญฺา, ตาย ปญฺาย ภควา จ อติโรจตีติ อตฺโถ.
อิติสทฺโท การณตฺเถ, ๓- อิมินา การเณนาติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ ปากฏเมวาติ.
                  สทฺธมฺมปชฺโชติกาย มหานิทฺเทสฏฺกถาย
                     ปสูรสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
                              อฏฺมํ.
                        ----------------
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปญฺหวิสฺสชฺชเนเนว  ๒ ม. ปาทกฺขิตฺตกา  ๓ ฉ.ม. การณตฺโถ


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๕ หน้า ๒๘๑-๓๐๐.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/th_line.php?B=45&A=6518&pagebreak=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=45&A=6518&pagebreak=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=29&i=268
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=29&A=3568
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=29&A=3873
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=29&A=3873
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๙
http://84000.org/tipitaka/read/?index_29