อรรถกถาเล่มที่ ๔๖ ภาษาบาลีอักษรไทย
 นิทฺ.อ.๒ (สทฺธมฺมปชฺ.)

                ๑๗. ปารายนตฺถุติคาถานิทฺเทสวณฺณนา
      [๙๓] อิโต ปรํ สงฺคีติการา เทสนํ โถเมนฺตา "อิทมโวจ ภควา"ติอาทิมาหํสุ.
ตตฺถ อิทมโวจาติ อิทํ ปารายนํ อโวจ. ปริจาริกโสฬสนฺนนฺติ ๒- พาวริสฺส ปริจาริเกน
ปิงฺคิเยน สห โสฬสนฺนํ, ๓- พุทฺธสฺส วา ภควโต ปริจาริกานํ โสฬสนฺนนฺติ
ปริวารกโสฬสนฺนํ. ๔- โส เอว ๕- จ พฺราหฺมโณ ตตฺร โสฬสสุ ทิสาสุ ๖- ปน ปุรโต จ
ปจฺฉโต จ วามปสฺสโต จ ทกฺขิณปสฺสโต จ ฉ ฉ โยชนานิ นิสินฺนา อุชุเกน
ทฺวาทสโยชนิกา อโหสิ. อชฺฌิฏฺโฐติ ยาจิโต.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วีตราคาทิมลํ    ๒ ฉ.ม. ปริจาริกโสฬสานนฺติ   ๓ ฉ.ม. โสฬสานํ, เอวมุปริปิ
@๔ ฉ.ม. โสฬสานนฺติ ปริจารกโสฬสานํ   ๕ ฉ.ม. เต เอว   ๖ ก. โสฬส ปริสา
      [๙๔-๗] อตฺถมญฺญายาติ ปาฬิอตฺถมญฺญาย. ธมฺมมญฺญายาติ
ปาฬิธมฺมมญฺญาย. ๑- ปารายนนฺติ เอวํ อิมสฺส ธมฺมปริยายสฺส อธิวจนํ อาโรเปตฺวา
เตสํ พฺราหฺมณานํ นามานิ กิตฺตยนฺตา ๒- "อชิโต ฯเปฯ พุทฺธเสฏฺฐมุปาคมุนฺ"ติ
อาหํสุ. ตตฺถ สมฺปนฺนจรณนฺติ นิพฺพานปทฏฺฐานภูเตน ปาติโมกฺขสีลาทินา
สมฺปนฺนํ. อิสินฺติ มเหสึ.
      นิทฺเทเส อุปาคมึสูติ สมีเป คมึสุ. อุปสงฺกมึสูติ อวิทูรฏฺฐานํ คมึสุ.
ปยิรุปาสึสูติ สมีเป นิสีทึสุ. ปริปุจฺฉึสูติ ปริปุจฺฉํ อาปาทยึสุ. ๓-
ปริปญฺหึสูติ ๔- ตุลยึสุ. "โจทยึสู"ติ เกจิ.
      สีลาจารนิปฺผตฺตีติ อุตฺตมสีลาจารนิปฺผตฺติ, ๕- มคฺเคน นิปฺผนฺนสีลนฺติ
อตฺโถ.
      คมฺภีเรติ อุตฺตานภาวปฏิกฺเขปวจนํ. ทุทฺทเสติ คมฺภีรตฺตา ทุทฺทเส,
ทุกฺเขน ทฏฺฐพฺเพ, น สกฺกา สุเขน ทฏฺฐุํ. ทุทฺทสตฺตาว ทุรนุโพเธ, ๖- ทุกฺเขน
อวพุชฺฌิตพฺเพ, น สกฺกา สุเขน อวพุชฺฌิตุํ. สนฺเตติ นิพฺพุเต. ปณีเตติ
อคฺคปฺปตฺเต. ๗- อิทํ ทฺวยํ โลกุตฺตรเมว สนฺธาย วุตฺตํ. อตกฺกาวจเรติ ตกฺเกน น
อวจริตพฺเพ น โอคาหิตพฺเพ น ๘- ญาเณเนว อวจริตพฺเพ. นิปุเณติ สเณฺห.
ปณฺฑิตเวทนีเยติ สมฺมาปฏิปนฺเนหิ ปณฺฑิเตหิ เวทิตพฺเพ.
      [๙๘] โตเสสีติ ตุฏฺฐึ อาปาเทสิ. วิโตเสสีติ วิวิธา เตสํ โสมนสฺสํ
อุปฺปาเทสิ. ปสาเทสีติ เตสํ จิตฺตปฺปสาทํ อกาสิ. อาราเธสีติ อาราธยิ สทฺธึ
ปาเปสิ. อตฺตมเน อกาสีติ โสมนสฺสวเสน สกมเน อกาสิ.
      [๙๙] ตโต ปรํ พฺรหมจริยมจรึสูติ มคฺคพฺรหฺมจริยํ อจรึสุ.
      [๑๐๑] ตสฺมา ปารายนนฺติ ตสฺส ปารภูตสฺส นิพฺพานสฺส อายตนนฺติ
วุตฺตํ โหติ.
                 ปารายนตฺถุติคาถานิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปาฬิมญฺญาย    ๒ ฉ.ม. กิตฺตยนฺโต    ๓ ฉ.ม. อาหรึสุ
@๔ ฉ.ม. ปริคณฺหึสูติ     ๕ ฉ.ม. สีลาจารนิพฺพตฺตีติ อุตฺตมสีลาจารนิพฺพตฺติ
@๖ ก. ทุรนุโพเธติ ทุทฺทสตฺตตา จ ทุรนุโพเธ   ๗ ฉ.ม. อตปฺปเก, อิ. อติตฺติกเร
@๘ ฉ.ม. น-สทฺโท น ทิสฺสติ
                 ๑๘. ปารายนานุคีติคาถานิทฺเทสวณฺณนา
      [๑๐๒] ปารายนมนุคาสิสฺสนฺติ ๑- อสฺส อยํ สมฺพนฺโธ:- ภควตา หิ
ปารายเน เทสิเต โสฬสสสหสฺสชฏิลา อรหตฺตํ ปาปุณึสุ, อวเสสานญฺจ
จุทฺทสโกฏิสงฺขาตานํ ๒- เทวมนุสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิ. วุตฺตเญฺหตํ โปราเณหิ:-
            "ตโต ปาสาณเก รมฺเม      ปารายนสมาคเม
             อมตํ ปาปยี พุทฺโธ         จุทฺทส ปาณโกฏิโย"ติ.
      นิฏฺฐิตาย ปน ธมฺมเทสนาย ตโต ตโต อาคตา มนุสฺสา ภควโต
อานุภาเวน อตฺตโน อตฺตโน คามนิคมาทีเสฺวว ปาตุรเหสุํ. ภควาปิ สาวตฺถิเมว
อคมาสิ ปริจาริกโสฬสาทีหิ อเนเกหิ ภิกฺขุสหสฺเสหิ ปริวุโต. ตตฺถ ปิงฺคิโย
ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา อาห "คจฺฉามหํ ภนฺเต พาวริสฺส พุทฺธุปฺปาทํ อาโรเจตุํ,
ปฏิญฺญาตํ หิ ตสฺส ๓- มยา"ติ. อถ ภควตา อนุญฺญาโต ญาณคมเนเนว
โคธาวารีตีรํ คนฺตฺวา ปาทคมเนน อสฺสมาภิมุโข อคมาสิ. ตเมนํ พาวรี
พฺราหฺมโณ มคฺคํ โอโลเกนฺโต นิสินฺโน ทูรโตว ตํ ขาริชฏาทิวิรหิตํ
ภิกฺขุเวเสนาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา "พุทฺโธ โลเก อุปฺปนฺโน"ติ นิฏฺฐมคมาสิ.
สมฺปตฺตญฺจาปิ นํ ปุจฺฉิ "กึ ปิงฺคิย พุทฺโธ โลเก อุปฺปนฺโน"ติ. อาม พฺราหฺมณ
อุปฺปนฺโน, ปาสาณเก เจติเย นิสินฺโน อมฺหากํ ธมฺมํ เทเสสิ, ตมหํ ตุยฺหํ
เทเสสฺสามีติ. ตโต พาวรี มหตา สกฺกาเรน สปริโส ตํ ปูเชตฺวา อาสนํ ปญฺญาเปสิ.
ตตฺถ นิสีทิตฺวา ปิงฺคิโย "ปารายนมนุคายิสฺสนฺ"ติอาทิมาห.
      ตตฺถ อนุคายิสฺสนฺติ ภควโต คีตํ อนุคายิสฺสํ. ยถา อทฺทกฺขีติ ยถา
สามํ สจฺจาภิสมฺโพเธน อสาธารเณน จ อทฺทกฺขิ. นิกฺกาโมติ ปหีนกาโม.
"นิกฺกโม"ติปิ ปาโฐ, วีริยวาติ อตฺโถ. นิกฺขนฺโต วา อกุสลปกฺขา. นิพฺพโนติ
กิเลสวนวิรหิโต, ตณฺหาวิรหิโต เอว วา. กิสฺส เหตุ มุสา ภเณติ เยหิ
กิเลเสหิ มุสา ภเณยฺย, เอเต ตสฺส ปหีนาติ ทสฺเสติ. เอเตน พฺราหฺมณสฺส
สวเน อุสฺสาหํ ชเนติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ก....ภาสิสฺสนฺติ   ๒ ก..... สงฺขานํ     ๓ ฉ.ม. ปฏิสฺสุตํ หิ ตสฺเสว
      อมโลติ กิเลสมลวิรหิโต. วิมโลติ วิคตกิเลสมโล นิมฺมโลติ กิเลสมลสุทฺโธ.
มลาปคโตติ กิเลสมลา ทูรีภูโต หุตฺวา จรติ. มลวิปฺปหีโนติ กิเลสมลปฺปหีโน.
มลวิมุตฺโตติ ๑- กิเลเสหิ วิมุตฺโต. สพฺพมลวีติวตฺโตติ วาสนาทิสพฺพกิเลสมลํ
อติกฺกนฺโต. เต วนาติ เอเต วุตฺตปฺปการา กิเลสา.
      [๑๐๓] วณฺณูปสญฺหิตนฺติ คุณูปสญฺหิตํ.
      [๑๐๔] สจฺจวฺหโยติ พุทฺโธ หิ สจฺเจเนว อวฺหาเนน นาเมน ยุตฺโต.
พฺรเหฺมติ ตํ พฺราหฺมณํ อาลปติ.
      ตตฺถ โลโกติ ลุชฺชนฏฺเฐน โลโก. เอโก โลโก ภวโลโกติ เตภูมกวิปาโก.
โส หิ ภวตีติ ภโว, ภโว เอว โลโก ภวโลโก. ภวโลโก จ สมฺภวโลโก จาติ
เอตฺถ เอเกโก เทฺว เทวฺ โหติ. ภวโลโก หิ สมฺปตฺติภววิปตฺติภววเสน ทุวิโธ.
สมฺภวโลโกปิ สมฺปตฺติสมฺภววิปตฺติสมฺภววเสน ทุวิโธ. ตตฺถ สมฺปตฺติภวโลโกติ
สุคติโลโก. โส หิ อิฏฺฐผลตฺตา สุนฺทโร โลโกติ สมฺปตฺติ, ภวตีติ ภโว, สมฺปตฺติ
เอว ภโว สมฺปตฺติภโว, โส เอว โลโก สมฺปตฺติภวโลโก. สมฺปตฺติสมฺภวโลโกติ
สุคตูปคกมฺมํ. ตํ หิ สมฺภวติ เอตสฺมา ผลนฺติ สมฺภโว, สมฺปตฺติยา สมฺภโว
สมฺปตฺติสมฺภโว, สมฺปตฺติสมฺภโว เอว โลโก สมฺปตฺติสมฺภวโลโกติ.
      วิปตฺติภวโลโกติ อปายโลโก. โส หิ อนิฏฺฐผลตฺตา วิรูโป โลโกติ
วิปตฺติ, ภวตีติ ภโว, วิปตฺติ เอว ภโว วิปตฺติภโว, วิปตฺติภโว เอว โลโก
วิปตฺติภวโลโก. วิปตฺติสมฺภวโลโกติ อปายูปคกมฺมํ. ตํ หิ สมฺภวติ เอตสฺมา
ผลนฺติ สมฺภโว, วิปตฺติยา สมฺภโว วิปตฺติสมฺภโว, วิปตฺติสมฺภโว เอว โลโก
วิปตฺติสมฺภวโลโกติ. ติสฺโส เวทนาติ สุขา เวทนา ทุกฺขา เวทนา อทุกฺขมสุขา
เวทนา โลกิยา เอว. ๒- อาหาราติ ปจฺจยา. ปจฺจยา หิ อตฺตโน ผลํ อาหรนฺตีติ
อาหารา. กพฬิงฺการาหาโร ผสฺสาหาโร มโนสญฺเจตนาหาโร วิญฺญาณาหาโรติ
จตฺตาโร. วตฺถุวเสน กพฬีกตฺตพฺพตฺตา กวฬิงฺกาโร, อชฺโฌหริตพฺพตฺตา
@เชิงอรรถ: ๑ ก. มลวิปฺปมุคโตติ       ๒ ก. โลกิกา เอว
อาหาโร, โอทนกุมฺมาสาทิวตฺถุกาย โอชาเยตํ นามํ, สา หิ โอชฏฺฐมกรูปานิ
อาหรตีติ อาหาโร. จกฺขุสมฺผสฺสาทิโก ฉพฺพิโธ ผสฺโส ติสฺโส เวทนา
อาหรตีติ อาหาโร. มนโส สญฺเจตนา น สตฺตสฺสาติ มโนสญฺเจตนา ยถา
จิตฺเตกคฺคตา, มนสา วา สมฺปยุตฺตา สญฺเจตนา ๑- มโนสญฺเจตนา ยถา อาชญฺญรโถ,
เตภูมกกุสลากุสลเจตนา. สา หิ ตโย ภเว อาหรตีติ อาหาโร. วิญฺญาณนฺติ
เอกูนวีสติเภทํ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณํ. ตํ หิ ปฏิสนฺธินามรูปํ อาหรตีติ อาหาโร.
      อุปาทานกฺขนฺธาติ อุปาทานโคจรา ขนฺธา ๒- อุปาทานกฺขนฺธา, มชฺเฌ ปทโลโป
ทฏฺฐพฺโพ. อุปาทานสมฺภูตา วา ขนฺธา อุปาทานกฺขนฺธา ยถา ติณคฺคิ, ถุสคฺคิ. ๓-
อุปาทานวิสยา ๔- วา ขนฺธา อุปาทานกฺขนฺธา ยถา ราชปุริโส. อุปาทานปฺปภวา วา ขนฺธา
อุปาทานกฺขนฺธา ยถา ปุปฺผรุกฺโข, ผลรุกฺโข. อุปาทานานิ ปน กามุปาทานํ
ทิฏฺฐุปาทานํ สีลพฺพตุปาทานํ อตฺตวาทุปาทานนฺติ จตฺตาริ. อตฺถโต ปน ภุสํ
อาทานนฺติ อุปาทานํ. รูปูปาทานกฺขนฺโธ เวทนูปาทานกฺขนฺโธ สญฺญูปาทานกฺขนฺโธ
สงฺขารูปาทานกฺขนฺโธ วิญฺญาณูปาทานกฺขนฺโธติ ปญฺจ. ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานีติ
จกฺขฺวายตนํ โสตายตนํ ฆานายตนํ ชิวฺหายตนํ กายายตนํ มนายตนํ. สตฺต
วิญฺญาณฏฺฐิติโย วุตฺตนยา เอว. ตถา อฏฺฐ โลกธมฺมา. อปิจ:- ลาโภ อลาโภ
ยโส อยโส นินฺทา ปสํสา สุขํ ทุกฺขนฺติ อิเม อฏฺฐ โลกปฺปวตฺติยา สติ
อนุปริวตฺตนธมฺมกตฺตา ๕- โลกสฺส ธมฺมาติ โลกธมฺมา. เอเตหิ มุตฺตา สตฺตา ๖-
นาม นตฺถิ, พุทฺธานมฺปิ โหนฺติ เอว. ยถาห:-
        "อฏฺฐิเม ภิกฺขเว โลกธมฺมา โลกํ อนุปริวตฺตนฺติ, โลโก จ อฏฺฐ
         โลกธมฺเม อนุปริวตฺตติ. กตเม อฏฺฐ? ลาโภ จ อลาโภ จ ฯเปฯ
         สุขญฺจ ทุกฺขญฺจ. อิเม โข ภิกฺขเว อฏฺฐ โลกธมฺมา โลกํ อฏฺฐ
         อนุปริวตฺตนฺติ, โลโก จ อิเม โลกธมฺเม อนุปริวตฺตตี"ติ ๗-
@เชิงอรรถ: ๑ สํ., อิ. เจตนา   ๒ ก. อุปาทานโต ภวา ขนฺธา  ๓ ก. ภูสคฺคิ
@๔ ฉ.ม. อุปาทานวิเธยฺยา   ๕ สี., อิ. อนุปรม.....
@๖ ฉ.ม. มุตฺโต สตฺโต      ๗ องฺ. อฏฺฐก. ๒๓/๕/๑๓๑
      ตตฺถ อนุปริวตฺตนฺตีติ อนุพนฺธนฺติ นปฺปชหนฺติ, โลกโต น นิวตฺตนฺตีติ
อตฺโถ. ลาโภติ ปพฺพชิตสฺส จีวราทิ, คหฏฺฐสฺส ธนธญฺญาทิลาโภ. โสเยว
อลพฺภมาโน ลาโภ อลาโภ น ลาโภ อลาโภติ วุจฺจติ โน ๑- จ อตฺตาภาวปฺปตฺติโต
ปริญฺเญยฺโย สิยา. ยโสติ ปริวาโร. โสเยว อลพฺภมาโน ยโส อยโส.
นินฺทาติ อวณฺณภณนํ. ปสํสาติ วณฺณภณนํ. สุขนฺติ กามาวจรกายิกเจตสิกํ.
ทุกฺขนฺติ ปุถุชฺชนโสตาปนฺนสกทาคามีนํ กายิกเจตสิกํ, อนาคามิอรหนฺตานํ
กายิกเมว. สตฺตาวาสาติ สตฺตานํ อาวาสา, วสนฏฺฐานานีติ อตฺโถ. ตานิ ปน
ตถา ๒- ปกาสิตา ขนฺธา เอว. สตฺตสุ วิญฺญาณฏฺฐิตีสุ อสญฺญสตฺเตน จ
เนวสญฺญานาสญฺญายตเนน จ สทฺธึ นว สตฺตวาสา. ทสายตนานีติ จกฺขฺวายตนํ
รูปายตนํ โสตายตนํ สทฺทายตนํ ฆานายตนํ คนฺธายตนํ ชิวฺหายตนํ รสายตนํ
กายายตนํ โผฏฺฐพฺพายตนนฺติ เอวํ ทส. ทฺวาทสายตนานีติ มนายตนธมฺมายตเนหิ
สทฺธึ เอวํ ทฺวาทส. อฏฺฐารส ธาตุโยติ จกฺขุธาตุ รูปธาตุ จกฺขุวิญฺญาณธาตุ
ฯเปฯ มโนธาตุ ธมฺมธาตุ มโนวิญฺญาณธาตูติ เอเกกสฺมึ ตีณิ ตีณิ กตฺวา
อฏฺฐารส ธาตุโย.
      สทิสนาโมติ เตสํ สทิสนาโม เอกคุณวณฺณนาโม. ๓- สทิสวฺหโยติ
เอกคุณวณฺณนาเมน อวฺหายโน. สจฺจสทิสวฺหโยติ อวิตถเอกคุณวณฺณนาเมน
อวิปรีเตน อวฺหายโน.
      อาสิโตติ อุปสงฺกมิโต. อุปาสิโตติ อุปคนฺตฺวา เสวิโต. ปยิรุปาสิโตติ
ภตฺติวเสน อติเสวิโต. ๔-
      [๑๐๕] กุพฺพนกนฺติ ปริตฺตวนํ. พหุปฺผลํ กานนมาวเสยฺยาติ
อเนกผลาทิวิกติภริตกานนํ อาคมฺม วเสยฺย. อปฺปทสฺเสติ พาวริปฺปภุติเก ปริตฺตปญฺเญ.
มโหทธินฺติ อโนตตฺตาทึ มหนฺตํ อุทกทธึ. ๕-
      อปฺปทสฺสาติ มนฺททสฺสิโน. ปริตฺตทสฺสาติ อติมนฺททสฺสิโน. โถกทสฺสาติ
ปริตฺตโตปิ อติปริตฺตทสฺสิโน. โอมกทสฺสาติ เหฏฺฐิมทสฺสิโน. ลามกทสฺสาติ
@เชิงอรรถ: ๑ ก. วุจฺจมาโน   ๒ ก. ยถา   ๓ ก. สาทินาโมติ เตสํ สทิสนาโม.
@สทิสนาโมติ เอกคุณวณฺณนาโม   ๔ ฉ.ม. อตีว เสวิโต   ๕ ฉ.ม. อุทกราสึ
อปฺปธานทสฺสิโน. ๑- ชตุกฺกทสฺสาติ ๒- น อุตฺตมทสฺสิโน อปฺปมาณทสฺสิโน. ๓-
อปฺปมาณทสฺสนฺติ ปมาณํ อติกฺกมิตฺวา อปฺปมาณํ นิพฺพานทสฺสํ. อคฺคทสฺสนฺติ
"อคฺคโต เว ปสนฺนานนฺ"ติอาทินา ๔- นเยน อคฺคธมฺมทสฺสํ. เสฏฺฐทสฺสนฺติ
สมฺพุทฺโธ ทิปทเสฏฺโฐติ เสฏฺฐทสฺสํ. วิเสฏฺฐทสฺสนฺติอาทีนิ จตฺตาริ อุปสคฺเคน
วฑฺฒิตานิ. อสมนฺติ น สมํ อสมํ สพฺพญฺญุํ. อสมสมนฺติ อสเมหิ อตีตพุทฺเธหิ
สมํ อสมสมํ. อปฺปฏิสมนฺติ อตฺตนา ๕- สทิสวิรหิตํ. อปฺปฏิภาคนฺติ อตฺตโน
ปฏิพิมฺพวิรหิตํ. อปฺปฏิปุคฺคลนฺติ ปฏิมลฺลปุคฺคลวิรหิตํ. ๖- เทวาติเทวนฺติ
วิสุทฺธิเทวานมฺปิ อติเทวํ. อภิมงฺคลสมฺมตฏฺเฐน อุสภํ. อฉมฺภิตฏฺเฐน ปุริสสีหํ.
นิทฺโทสฏฺเฐน ปุริสนาคํ. อุตฺตมฏฺเฐน ปุริสาชญฺญํ. อฏฺฐปริสปฐวึ อุปฺปีเฬตฺวา
สเทวเก โลเก เกนจิ ปจฺจตฺถิเกน ปจฺจามิตฺเตน อกมฺปิเย อจลฏฺฐาเน ๗-
ติฏฺฐนฏฺเฐน ปุริสนิสภํ. ธมฺมเทสนาธุรวหนฏฺเฐน ปุริสโธรยฺหํ.
      มานสกํ วา สรนฺติ ๘- มนสา จินฺเตตฺวา กตํ ปลฺลํ วา นามเมว วา.
อโนตตฺตํ วา ทหนฺติ ๙- จนฺทิมสูริยา ทกฺขิเณน วา อุตฺตเรน วา คจฺฉนฺตา
ปพฺพตนฺตเรน ตํ โอภาเสนฺติ, อุชุํ คจฺฉนฺตา น โอภาเสนฺติ. เตเนวสฺส
"อโนตตฺตนฺ"ติ สงฺขา อุทปาทิ. เอวรูปํ อโนตตฺตํวาทหํ.  ๑๐- อกฺโขภํ อมิโตทกนฺติ
จาเลตุํ อสกฺกุเณยฺยํ อปริมิตอุทกชลราสึ. เอวเมวาติ โอปมฺมสํสนฺทนํ, พุทฺธํ
ภควนฺตํ อกฺโขภํ อาสภํ ฐานฏฺฐาเนน จาเลตุํ อสกฺกุเณยฺยํ. อมิตเตชนฺติ
อปริมิตญาณเตชํ. ปภินฺนญาณนฺติ ทสพลญาณาทิวเสน ปเภทคตญาณํ. วิวฏจกฺขุนฺติ
สมนฺตจกฺขุํ.
      ปญฺญาปเภทกุสลนฺติ "ยา ปญฺญา ปชานนา วิจโย ปวิจโย"ติอาทินา ๑๑-
นเยน ปญฺญาย ปเภทชานเน เฉกํ. อธิคตปฏิสมฺภิทนฺติ ปฏิลทฺธจตุปฏิสมฺภิทํ.
จตุเวสารชฺชปฺปตฺตนฺติ "สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส เต ปฏิชานโต อิเม ธมฺมา
@เชิงอรรถ: ๑ ก. อปฺปมาณทสฺสิโน   ๒ ฉ.ม. ฉตุกฺกทสฺสาติ   ๓ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ
@๔ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๓๔/๔๐, ขุ. อิติ. ๒๕/๙๐/๓๐๙   ๕ ฉ.ม. อตฺตโต
@๖ ก. ปฏิปุคฺคลวิรหิตํ   ๗ ก. อาสภฏฺฐาเน    ๘ ก. มานสกตสรนฺติ
@๙ ก. อโนตตฺตทหนฺติ    ๑๐ ก. อโนตตฺตทหํ
@๑๑ อภิ. สงฺ. ๓๔/๗๙/๓๔, อภิ. วิ. ๓๕/๕๒๕/๓๐๑
อนภิสมฺพุทฺธา"ติอาทินา ๑- นเยน วุตฺเตสุ จตูสุ ฐาเนสุ วิสารทภาวปตฺตํ.
สทฺธาธิมุตฺตนฺติ ๒- ปริสุทฺเธ ผลสมาปตฺตจิตฺเต อธิมุตฺตํ, ตตฺถ ปวิฏฺฐํ.
เสตปจฺจตฺตนฺติ วาสนาย วิปฺปหีนตฺตา ปริสุทฺธํ อาเวณิกอตฺตภาวํ.
อทฺวยภาณินฺติ ปริจฺฉินฺนวจนตฺตา เทฺววจนวิรหิตํ, ตาทินฺติ ตาทิสํ,
อิฏฺฐานิฏฺเฐสุ อกมฺปนํ วา. ตถา ปฏิญฺญา อสฺสาติ ตถาปฏิญฺโญ, ๓- ตํ
อปริตฺตนฺติ น ขุทฺทกํ. มหนฺตนฺติ เตธาตุํ อติกฺกมิตฺวา มหนฺตปฺปตฺตํ. ๔-
      คมฺภีรนฺติ อญฺเญสํ ทุปฺปเวสํ. อปฺปเมยฺยนฺติ อตุลฏฺเฐน อปฺปเมยฺยํ.
ทุปฺปริโยคาหนฺติ ปริโยคาหิตุํ ทุกฺขปฺปเวสํ. พหุรตนนฺติ ๕- สทฺธาทิรตเนหิ
พหุรตนํ. ๖- สาครสมนฺติ  รตนากรโต สมุทฺทสทิสํ. ฉฬงฺคุเปกฺขาย สมนฺนาคตนฺติ
"จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา เนว สุมโน โหติ น ทุมฺมโน"ติ ๗- วุตฺตนเยน
ฉฬงฺคุเปกฺขาย ปริปุณฺณํ. อตุลนฺติ ตุลวิรหิตํ, ตุลยิตุํ อสกฺกุเณยฺยํ. วิปุลนฺติ
อติมหนฺตํ. อปฺปเมยฺยนฺติ ปเมตุํ อสกฺกุเณยฺยํ. ตํ ตาทิสนฺติ ตํ ภควนฺตํ
ตาทิคุณสมฺปนฺนํ. ปวทตํ มคฺควาทินนฺติ ปวทนฺตานํ กเถนฺตานํ อุตฺตมํ กถยนฺตํ
วทนฺตํ อธิคจฺฉินฺติ สมฺพนฺโธ. เมรุมิว นคานนฺติ ปพฺพตานํ อนฺตเร สิเนรุํ
วิย. ครุฬมิว ทฺวิชานนฺติ ปกฺขิชาตานํ อนฺตเร สุปณฺณํ วิย. สีหมิว มิคานนฺติ
จตุปฺปทานมนฺตเร สีหํ วิย. อุทธิมิว อณฺณวานนฺติ วิถิณฺณอณฺณวานํ อนฺตเร
สมุทฺทํ วิย อธิคจฺฉึ. ชินปวรนฺติ พุทฺธุตฺตมํ.
      [๑๐๖] เยเม ปุพฺเพติ เย อิเม ปุพฺเพ.
      [๑๐๗] ตโมนุทาสีโนติ ตโมนุโท อาสีโน. ภูริปญฺญาโณติ ญาณทฺธโช.
ภูริเมธโสติ วิปุลปญฺโญ.
      นิทฺเทเส ปภงฺกโรติ เตชํ กโร. อาโลกกโรติ อนนฺธการกโร.
โอภาสกโรติ โอภาสํ โชตึ กโรตีติ โอภาสกโร. ทีปสทิสํ อาโลกํ กโรตีติ
ทีปงฺกโร. ปทีปสทิสํ อาโลกํ กโรตีติ ปทีปกโร. อุชฺโชตกโรติ ปตาปกโร. ๗-
ปชฺโชตกโรติ ทิสาวิทิสา ปตาปกโร. ๘-
@เชิงอรรถ: ๑ ม.มู. ๑๒/๑๕๐/๑๑๐, องฺ.จตุก. ๒๑/๘/๑๐    ๒ ฉ.ม. สทฺธาธิมุตฺตนฺติ
@๓ ก. ตถายปริญฺญา    ๔ ก. มหนฺตํ ปทํ    ๕ ฉ.ม. ปหูตรตนนฺติ
@๖ ฉ.ม. ปหูตรตนนฺติ    ๗ องฺ. ฉกฺก. ๒๒/๒๗๒/๓๑๒ (สฺยา)   ๘ ก. ปภาสงฺกโร
      ภูริปญฺญาโณติ ปุถุลญาโณ. ญาณปญฺญาโณติ ญาเณน ปากโฏ.
ปญฺญาธโชติ อุสฺสิตฏฺเฐน ปญฺญาว ธโช อสฺสาติ ปญฺญาธโช, ธโช รถสฺส
ปญฺญาณนฺติอาทีสุ ๑- วิย. วิภูตวิหารีติ ปากฏวิหาโร.
      [๑๐๘] สนฺทิฏฺฐิกมกาลิกนฺติ สามํ ปสฺสิตพฺพผลํว, ๒- น จ กาลนฺตเร
ปตฺตพฺพผลํ. อนีติกนฺติ กิเลสาทิอีติวิรหิตํ.
      สนฺทิฏฺฐิกนฺติ โลกุตฺตรธมฺโม เยน อธิคโต โหติ, เตน ปรสทฺธาย
คนฺตพฺพตํ หิตฺวา ปจฺจเวกฺขณญาเณน ๓- สยํ ทฏฺฐพฺโพติ สนฺทิฏฺฐิโก, ตํ
สนฺทิฏฺฐิกํ. อตฺตโน ผลํ ทานํ สนฺธาย นาสฺส กาโลติ อกาโล, อกาโลเยว
อกาลิโก. โย เอตฺถ อริยมคฺคธมฺโม, โส อตฺตโน สมนนฺตรเมว ผลํ เทตีติ
อตฺโถ, ตํ อกาลิกํ. เอหิ ปสฺส อิมํ ธมฺมนฺติ เอวํ ปวตฺตํ เอหิปสฺสวิธึ
อรหตีติ เอหิปสฺสิโก, ตํ เอหิปสฺสิกํ. อาทิตฺตํ เจลํ วา สีสํ วา
อชฺฌุเปกฺขิตฺวาปิ อตฺตโน จิตฺเต อุปนยํ อรหตีติ โอปนยิโก, ๔- ตํ โอปนยิกํ. ๕-
สพฺเพหิปิ อุคฺฆติตญฺญูอาทีหิ "ภาวิโต เม มคฺโค, อธิคตํ ผลํ. สจฺฉิกโต
นิโรโธ"ติ อตฺตนิ อตฺตนิ เวทิตพฺพนฺติ ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺพํ วิญฺญูหิ.
      [๑๐๙] อถ นํ พาวรี อาห "กินฺนุ ตมฺหา"ติ เทฺว คาถา.
      มุหุตฺตมฺปีติ  โถกมฺปิ. ขณมฺปีติ น พหุมฺปิ. ลยมฺปีติ มนมฺปิ. ๖-
วยมฺปีติ ๗- โกฏฺฐาสมฺปิ. อทฺธมฺปีติ ๘- ทิวสมฺปิ.
      [๑๑๑-๑๓] ตโต ปิงฺคิโย ภควโต สนฺติกา อวิปฺปวาสเมว ทีเปนฺโต
"นาหํ ตมฺหา"ติอาทิมาห. นาหํ โย เม ฯเปฯ ปสฺสามิ นํ มนสา
จกฺขุนา วาติ ตํ พุทฺธํ มํสจกฺขุนา วิย มนสา ปสฺสามิ. นมสฺสมาโน
วิวเสมิ รตฺตินฺติ นมสฺสมาโนว รตฺตึ อตินาเมมิ.
      [๑๑๔] เตน เตเนว นโตติ เยน เยน ทิสาภาเคน พุทฺโธ, เตน
เตเนวาหมฺปิ นโต, ตนฺนินฺโน ตปฺโปโณ ตปฺปพฺภาโรติ ๙- ทสฺเสติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ. ชา. ๒๘/๑๘๔๑/๓๒๖, ขุ. จูฬ. ๓๐/๕๙๗/๒๙๓ (สฺยา)   ๒ ฉ.ม. ปสฺสิตพฺพํ ผลํ
@๓ ม. ปจฺเจกขญาเณน, วิสุทฺธิ ๑/๒๗๖ (สฺยา)   ๔ ฉ.ม. โอปเนยฺยิโก
@๕ ฉ.ม. โอปเนยฺยิกํ    ๖ ก. มนฺทมฺปิ     ๗ ก. วสฺสมฺปีติ   ๘ ก. อฏฺฐมฺปีติ
@๙ ฉ.ม. ตปฺโปโณติ
      [๑๑๕] ทุพฺพลถามกสฺสาติ อปฺปถามกสฺส. อถ วา ทุพฺพลสฺส จ
ทุตฺถามกสฺส จ, พลวีริยหีนสฺสาติ ๑- วุตฺตํ โหติ. เตเนว กาโย น ปเลตีติ
เตเนว ทุพฺพลตฺถามกตฺเตน กาโย น คจฺฉติ, เยน พุทฺโธ, น  เตน
คจฺฉติ. "น ปเรตี"ติปิ ปาโฐ, โส เอวตฺโถ. ตตฺถาติ พุทฺธสฺส สนฺติเก.
สงฺกปฺปยนฺตายาติ สงฺกปฺปคมเนน. เตน ยุตฺโตติ เยน พุทฺโธ, เตน
ยุตฺโต ปยุตฺโต อนุยุตฺโตติ ทสฺเสติ.
      เยน พุทฺโธติ เยน ทิสาภาเคน พุทฺโธ อุปสงฺกมิตพฺโพ, เตน
ทิสาภาเคน น ปเลติ. อถ วา ภุมฺมตฺเถ กรณวจนํ. ยตฺถ พุทฺโธ, ตตฺถ
น ปเลติ น คจฺฉติ. น วชตีติ ปุรโต น ยาติ. น คจฺฉตีติ น วตฺตติ. ๒-
นาภิกฺกมตีติ ๓- น อุปสงฺกมติ.
      [๑๑๖] ปงฺเก สยาโนติ กามกทฺทเม สยมาโน. ทีปา ทีปํ อุปลฺลวินฺติ
สตฺถาราทิโต สตฺถาราทึ อธิคจฺฉึ. อถทฺทสาสึ สมฺพุทฺธนฺติ โสหํ เอวํ
ทุทฺทิฏฺฐึ คเหตฺวา อนวาหิณฺฑนฺโต อถ ปาสาณเก เจติเย พุทฺธมทฺทกฺขึ.
      ตตฺถ เสมาโนติ นิสชฺชมาโน. ๔- สยมาโนติ เสยฺยํ กปฺปยมาโน.
อาวสมาโนติ วสมาโน. ปริวสมาโนติ นิจฺจํ วสมาโน.
      ปลฺลวินฺติ อุคฺคมึ. ๕- อุปลฺลวินฺติ อุตฺตรึ. ๖- สมฺปลฺลวินฺติ ๗-
อุปสคฺเคน ปทํ วฑฺฒิตํ. อทฺทสนฺติ นิทฺเทสสฺส อุทฺเทสปทํ. อทฺทสนฺติ ปสฺสึ.
อทฺทกฺขินฺติ โอโลเกสึ. อปสฺสินฺติ เอสึ. ปฏิวิชฺฌินฺติ วินิวิชฺฌึ.
      [๑๑๗] อิมิสฺสา คาถาย อวสาเน ปิงฺคิยสฺส จ พาวริสฺส จ อินฺทฺริยปริปากํ
วิทิตฺวา ภควา สาวตฺถิยํ ฐิโตเยว สุวณฺโณภาสํ มุญฺจิ. ปิงฺคิโย พาวริสฺส
พุทฺธคุเณ วณฺณยนฺโต นิสินฺโน เอว ตํ โอภาสํ ทิสฺวา "กึ อิทนฺ"ติ โอโลเกนฺโต
ภควนฺตํ อตฺตโน ปุรโต ฐิตํ วิย ทิสฺวา พาวริพฺราหฺมณสฺส "พุทฺโธ อาคโต"ติ
อาโรเจสิ. พฺราหฺมโณ อุฏฺฐายาสนา อญฺชลึ ปคฺคเหตฺวา อฏฺฐาสิ. ภควาปิ
โอภาสํ ผริตฺวา พฺราหฺมณสฺส อตฺตานํ ทสฺเสนฺโต
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. พลวีริยหีนสฺสาปีติ     ๒ ฉ.ม. นิวตฺตติ     ๓ ฉ.ม. นาติกฺกมติ
@๔ ก. นิปชฺชมาโน   ๕ ก. อุตฺตรึ    ๖ ก. ตีรํ ปาปุณึ   ๗ ก. สมุปลฺลวินฺติ
อุภินฺนมฺปิ สปฺปายํ วิทิตฺวา ปิงฺคิยเมว อาลปมาโน "ยถา อหู วกฺกลี"ติ อิมํ
คาถํ อภาสิ.
      ตสฺสตฺโถ:- ยถา วกฺกลิตฺเถโร สทฺธาธิมุตฺโต อโหสิ, สทฺธาธุเรเนว
อรหตฺตํ ปาปุณิ, ยถา จ โสฬสนฺนํ เอโก ภทฺราวุโธ นาม, ยถา จ
อาฬวิโคตโม จ. เอวเมว ตฺวมฺปิ ปมุญฺจสฺสุ สุทฺธํ, ตโต สทฺธาย
อธิมุจฺจนฺโต "สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา"ติอาทินา ๑- นเยน วิปสฺสนํ อารภิตฺวา
มจฺจุเธยฺยสฺส ปารํ นิพฺพานํ คมิสฺสตีติ ๒- อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺฐาเปสิ,
เทสนาปริโยสาเน ปิงฺคิโย  อรหตฺเต, พาวรี อนาคามิผเล ปติฏฺฐหิ,
พาวริพฺราหฺมณสฺส สิสฺสา ๓- ปน ปญฺจสตา โสตาปนฺนา อเหสุํ.
      ตตฺถ มุญฺจสฺสูติ โมจสฺสุ. ปมุญฺจสฺสูติ โมเจหิ. อธิมุญฺจสฺสูติ ตตฺถ
อธิโมกฺขํ กรสฺสุ. โอกปฺเปหีติ พหุมานํ อุปฺปาเทหิ. ๔- สพฺเพ สงฺขารา
อนิจฺจาติ หุตฺวา อภาวฏฺเฐน. ๕- สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขาติ ทุกฺขมนฏฺเฐน
อกฺขมฏฺเฐน. สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตาติ อวสวตฺตนฏฺเฐน.
      [๑๑๘] อิทานิ ปิงฺคิโย อตฺตโน ปสาทํ นิเวเทนฺโต  "เอส ภิยฺโย"ติอาทิมาห.
ตตฺถ ปฏิภานวาติ ปฏิภานปฏิสมฺภิทาย อุเปโต. ภิยฺโยติ ๖- อุปรูปริ.
      [๑๑๙] อธิเทเว อภิญฺญายาติ  อธิเทวกเร ธมฺเม ญตฺวา. ปโรปรนฺติ
หีนปฺปณีตํ, อตฺตโน จ ปรสฺส จ อธิเทวตฺตกรํ สพฺพํ ธมฺมชาตํ
อเวทีติ วุตฺตํ โหติ. กงฺขีนํ ปฏิชานตนฺติ กงฺขีนํเยว สตํ "นิกฺกงฺขมฺหา"ติ
ปฏิชานนฺตานํ.
      นิทฺเทเส ปารายนิกปญฺหานนฺติ ปารายนิกพฺราหฺมณานํ ปุจฺฉานํ. ๗-
อวสานํ กโรตีติ อนฺตกโร. โกฏึ กโรตีติ ปริยนฺตกโร. สีมํ มริยาทํ กโรตีติ
ปริจฺเฉทกโร. นิคมํ กโรตีติ ปริวฏุมกโร. ปิงฺคิยปญฺหานนฺติ ๘- น เกวลํ
@เชิงอรรถ: ๑ ม. มู. ๑๓/๓๕๖/๓๑๘, ขุ. ธ. ๒๕/๒๗๗/๖๔, ขุ. เถร. ๒๖/๖๗๖/๓๖๕,
@ขุ. ปฏิ. ๓๑/๓๑/๓๘, อภิ. ก. ๓๗/๗๕๓/๔๔๑   ๒ ก. คมิสฺสสีติ   ๓ ก. ปริสา
@๔ ฉ.ม. อุปฺปาเทหีติ ภิยฺโยติ    ๕ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ   ๖ ฉ.ม. ภิยฺโย
@๗ ก. ปุจฺฉาย   ๘ ฉ.ม. สภิย..,
ปารายนิกพฺราหฺมณานํ ปญฺหานํ เอว, อถ โข ปิงฺคิยปริพฺพาชกาทีนมฺปิ ๑-
ปญฺหานํ อนฺตํ กโรตีติ ทสฺเสตุํ "ปิงฺคิยปญฺหานนฺ"ติอาทิมาห. ๑-
      [๑๒๐] อสํหีรนฺติ ราคาทีหิ อสํหาริยํ. อสงฺกุปฺปนฺติ อสํกุปฺปํ
อวิปริณามธมฺมํ. ทฺวีหิปิ ปเทหิ นิพฺพานํ ภณติ. อทฺธา คมิสฺสามีติ เอกํเสเนว
ตํ อนุปาทิเสสํ นิพฺพานธาตุํ คมิสฺสามิ. น เมตฺถ กงฺขาติ นตฺถิ เม เอตฺถ
นิพฺพาเน กงฺขา. เอวํ มํ ธาเรหิ อธิมุตฺตจิตฺตนฺติ ปิงฺคิโย "เอวเมว ตฺวมฺปิ
ปมุญฺจสฺสุ สทฺธนฺ"ติ อิมินา ภควโต โอวาเทน อตฺตนิ สทฺธํ อุปฺปาเทตฺวา
สทฺธาธุเรเนว จ วิมุญฺจิตฺวา ตํ สทฺธาธิมุตฺตึ ปกาเสนฺโต ภควนฺตํ อาห
"เอวํ มํ ธาเรหิ อธิมุตฺตจิตฺตนฺ"ติ. อยเญฺหตฺถ อธิปฺปาโย "ยถา มํ ตฺวํ
อวจ, เอวเมว มํ อธิมุตฺตจิตฺตํ ธาเรหี"ติ.
      น สํหริยตีติ คเหตฺวา สํหริตุํ น สกฺกา. นิโยควจนนฺติ ยุตฺตวจนํ.
อวตฺถาปนวจนนฺติ สนฺนิฏฺฐานวจนํ. อิมสฺมึ ปารายนวคฺเค ยํ อนฺตรนฺตรา น
วุตฺตํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน คเหตพฺพํ. เสสํ สพฺพตฺถ ปากฏเมว.
                  สทฺธมฺมปฺปชฺโชติกาย จูฬนิทฺเทสฏฺฐกถาย
                 ปารายนานุคีติคาถานิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                      ปารายนวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                            --------
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สภิย....


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๖ หน้า ๘๒-๙๓.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/th_line.php?B=46&A=2090&modeTY=2
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=46&A=2090&modeTY=2
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=30&i=532
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=30&A=5120
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=30&A=5552
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=30&A=5552
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๐
http://84000.org/tipitaka/read/?index_30