|
| บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ |
![อ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย](go4.gif)
อรรถกถาเล่มที่ ๔๗ ภาษาบาลีอักษรไทย ปฏิสํ.อ.๑ (สทฺธมฺม.๑)
สทฺธมฺมปฺปกาสินี นาม ขุทฺทกนิกายฏฺกถา ปฏิสมฺภิทามคฺควณฺณนา --------- นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส. คนฺถารมฺภกถา โย สพฺพโลกาติคสพฺพโสภา- ยุตฺเตหิ สพฺเพหิ คุเณหิ ยุตฺโต โทเสหิ สพฺเพหิ สวาสเนหิ มุตฺโต วิมุตฺตึ ปรมํว ๑- ทาตา. นิจฺจํ ทยาจนฺทนสีตจิตฺโต ปญฺารวิโชติตสพฺพเนยฺโย สพฺเพสุ ภูเตสุ ตมคฺคภูตํ ภูตตฺถนาถํ สิรสา นมิตฺวา. โย สพฺพภูเตสุ ๒- มุนีว อคฺโค อนนฺตสงฺเขสุ ชินตฺตเชสุ ๓- อหูทยาาณคุเณหิ สตฺถุ สีลานุการี ชนตาหิเตสุ. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปรมญฺจ ๒ ก. สพฺพสตฺเตสุ ๓ สี. ชินตฺรเชสุ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒.
ตํ สาริปุตฺตํ มุนิราชปุตฺตํ เถรํ ถิราเนกคุณาภิรามํ ปญฺาปภาวุคฺคตจารุกิตฺตึ สุสนฺตวุตฺตึ จ อโถ นมิตฺวา. สทฺธมฺมจกฺกานุปวตฺตเกน สทฺธมฺมเสนาปติสาวเกน สุตฺเตสุ วุตฺเตสุ ตถาคเตน ภูตตฺถเวทิตฺตมุปาคเตน. โย ภาสิโต ภาสิตโกวิเทน ธมฺมปฺปทีปุชฺชลนายเกน ปาโ วิสิฏฺโ ปฏิสมฺภิทานํ มคฺโคติ ตนฺนามวิเสสิโต จ. วิจิตฺตนานตฺตนโยปคูโฬฺห คมฺภีรปญฺเหิ สทาวคาโฬฺห อตฺตตฺถโลกตฺถปรายเณหิ สํเสวนีโย สุชเนหิ นิจฺจํ. าณปฺปเภทาวหนสฺส ตสฺส โยคีหิเนเกหิ นิเสวิตสฺส อตฺถํ อปุพฺพํ อนุวณฺณยนฺโต สุตฺตญฺจ ยุตฺติญฺจ อนุกฺกมนฺโต. อโวกฺกมนฺโต สมยา สกา จ อนามสนฺโต สมยํ ปรญฺจ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓.
ปุพฺโพปเทสฏฺกถานยญฺจ ยถานุรูปํ อุปสํหรนฺโต. วกฺขามหํ อฏฺกถํ ชนสฺส หิตาย สทฺธมฺมจิรฏฺิตตฺถํ สกฺกจฺจ สทฺธมฺมปกาสินึ ตํ สุณาถ ธาเรถ จ สาธุ สนฺโตติ. ตตฺถ ปฏิสมฺภิทานํ มคฺโคติ ตนฺนามวิเสสิโต จาติ วุตฺตตฺตา ปฏิสมฺภิทา- มคฺคสฺส ปฏิสมฺภิทามคฺคตา ตาว วตฺตพฺพา. จตสฺโส หิ ปฏิสมฺภิทา อตฺถปฏิสมฺภิทา ธมฺมปฏิสมฺภิทา นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา ปฏิภานปฏิสมฺภิทาติ. ตาสํ ปฏิสมฺภิทานํ มคฺโค อธิคมูปาโยติ ปฏิสมฺภิทามคฺโค, ปฏิสมฺภิทาปฏิลาภเหตูติ วุตฺตํ โหติ. กถมยํ ตาสํ มคฺโค โหตีติ เจ? ปเภทโต เทสิตาย เทสนาย ปฏิสมฺภิทาาณาวหตฺตา. นานาเภทภินฺนานํ หิ ธมฺมานํ นานาเภทภินฺนา เทสนา โสตูนํ อริยปุคฺคลานํ ปฏิสมฺภิทาาณปฺปเภทญฺจ สญฺชเนติ, ปุถุชฺชนานํ อายตึ ปฏิสมฺภิทาาณปฺปเภทาย จ ปจฺจโย โหติ. วุตฺตํ จ "ปเภทโต หิ เทสนา ฆนวินิพฺโภคปฏิสมฺภิทาาณาวหา โหตี"ติ. ๑- อยํ จ นานาเภทภินฺนา เทสนา, เตนสฺสา ปฏิสมฺภิทานํ มคฺคตฺตสิทฺธิ. ตตฺถ จตสฺโสติ คณนปริจฺเฉโท. ปฏิสมฺภิทาติ ปเภทา. "อตฺเถ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, ธมฺเม าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา, ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป ๒- าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, าเณสุ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา"ติ ๓- วุตฺตตฺตา น อญฺสฺส กสฺสจิ ปเภทา, าณสฺเสเต ๔- ปเภทา. ตสฺมา "จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา"ติ จตฺตาโร าณปฺปเภทาติ อตฺโถ. อตฺถปฺปเภทสฺส สลฺลกฺขณวิภาวนาววตฺถานกรณสมตฺถํ อตฺเถ ปเภทคตํ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา. ธมฺมปฺปเภทสฺส @เชิงอรรถ: ๑ อภิ.อ. ๑/๑๐๓ ๒ สี. อตฺถธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป, ก. ตตฺถ นิรุตฺตาภิลาเป @๓ อภิ.วิ. ๓๕/๗๑๘/๓๕๙ ๔ ฉ.ม. าณสฺเสว--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔.
สลฺลกฺขณวิภาวนาววตฺถานกรณสมตฺถํ ธมฺเม ปเภทคตํ าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา. นิรุตฺติปฺปเภทสฺส สลฺลกฺขณวิภาวนาววตฺถานกรณสมตฺถํ นิรุตฺตาภิลาเป ปเภทคตํ าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา. ปฏิภานปฺปเภทสฺส สลฺลกฺขณวิภาวนาววตฺถานกรณสมตฺถํ ปฏิภาเน ปเภทคตํ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา. ตตฺถ อตฺโถติ สงฺเขปโต เหตุผลํ. ตํ หิ ยสฺมา เหตุอนุสาเรน อรียติ อธิคมฺมติ ปาปุณียติ, ตสฺมา อตฺโถติ วุจฺจติ. ปเภทโต ปน ยงฺกิญฺจิ ปจฺจย- สมุปฺปนฺนํ ๑- นิพฺพานํ, ภาสิตตฺโถ, วิปาโก กิริยาติ อิเม ปญฺจ ธมฺมา อตฺโถติ เวทิตพฺพา. ตํ อตฺถํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ตสฺมึ อตฺเถ ปเภทคตํ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา. ธมฺโมติ สงฺเขปโต ปจฺจโย. โส หิ ยสฺมา ตํ ตํ วิทหติ ๒- ปวตฺเตติ เจว ปาเปติ จ, ตสฺมา ธมฺโมติ วุจฺจติ. ปเภทโต ปน โย โกจิ ผลนิพฺพตฺตโก เหตุ อริยมคฺโค, ภาสิตํ, กุสลํ, อกุสลนฺติ อิเม ปญฺจ ธมฺมา ธมฺโมติ เวทิตพฺพา. ตํ ธมฺมํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ตสฺมึ ธมฺเม ปเภทคตํ าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา. อยเมว หิ อตฺโถ อภิธมฺเม ๓-:- "ทุกฺเข าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, ทุกฺขสมุทเย าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา, ทุกฺขนิโรเธ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา. เหตุมฺหิ าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา, เหุตผเล าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา. เย ธมฺมา ชาตา ภูตา สญฺชาตา นิพฺพตฺตา อภินิพฺพตฺตา ปาตุภูตา, อิเมสุ ธมฺเมสุ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, ยมฺหา ธมฺมา เต ธมฺมา ชาตา ภูตา สญฺชาตา นิพฺพตฺตา อภินิพฺพตฺตา ปาตุภูตา, เตสุ ธมฺเมสุ าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา. @เชิงอรรถ: ๑ ปจฺจยสมฺภูตํ. วิสุทฺธิ. ๓/๗ (สฺยา) @๒ ทหติ, วิสุทฺธิ. ๓/๗ (สฺยา), สี. วิทธาติ ๓ อภิ.วิ. ๓๕/๗๑๙,๗๒๐/๓๕๙-๖๐--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๕.
ชรามรเณ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, ชรามรณสมุทเย าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา, ชรามรณนิโรเธ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, ชรามรณนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา. ชาติยา าณํ ฯเปฯ ภเว าณํ ฯเปฯ อุปาทาเน าณํ ฯเปฯ ตณฺหาย าณํ ฯเปฯ เวทนาย าณํ ฯเปฯ ผสฺเส าณํ ฯเปฯ สฬายตเน าณํ ฯเปฯ นามรูเป าณํ ฯเปฯ วิญฺาเณ าณํ ฯเปฯ สงฺขาเรสุ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, ฯเปฯ สงฺขารสมุทเย าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา, สงฺขารนิโรเธ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, สงฺขารนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา. อิธ ภิกฺขุ ธมฺมํ ชานาติ สุตฺตํ เคยฺยํ เวยฺยากรณํ คาถํ อุทานํ อิติวุตฺตกํ ชาตกํ อพฺภุตธมฺมํ เวทลฺลํ. อยํ วุจฺจติ ธมฺมปฏิสมฺภิทา. โส ตสฺส ตสฺเสว ภาสิตสฺส อตฺถํ ชานาติ `อยํ อิมสฺส ภาสิตสฺส อตฺโถ, อยํ อิมสฺส ภาสิตสฺส อตฺโถ'ติ. อยํ วุจฺจติ อตฺถปฏิสมฺภิทา. กตเม ธมฺมา กุสลา ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ รูปารมฺมณํ วา ฯเปฯ ธมฺมารมฺมณํ วา. ยํ ยํ วา ปนารพฺภ ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ ฯเปฯ อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา กุสลา. อิเมสุ ธมฺเมสุ าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา, เตสํ วิปาเก าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา"ติอาทินา นเยน วิภชิตฺวา วิภชิตฺวา ทสฺสิโต. ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป าณนฺติ ตสฺมึ อตฺเถ จ ธมฺเม จ ยา สภาวนิรุตฺติ อพฺยาภิจาริโวหาโร, ตสฺส อภิลาเป ภาสเน อุทีรเณ ตํ ลปิตํ ภาสิตํ อุทีริตํ สภาวนิรุตฺติสทฺทํ อารมฺมณํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ตสฺมึ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖.
สภาวนิรุตฺตาภิลาเป "อยํ สภาวนิรุตฺติ, อยํ น สภาวนิรุตฺตี"ติ เอวํ ตสฺสา ธมฺมนิรุตฺติสญฺิตาย สภาวนิยา มาคธิกาย สพฺพสตฺตานํ มูลภาสาย ปเภทคตํ าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา. เอวมยํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา สทฺทารมฺมณา นาม ชาตา, น ปญฺตฺติอารมฺมณา. กสฺมา? ยสฺมา สทฺทํ สุตฺวา "อยํ สภาวนิรุตฺติ, อยํ น สภาวนิรุตฺตี"ติ ชานาติ. ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺโต ๑- หิ "ผสฺโส"ติ วุตฺเต "อยํ สภาวนิรุตฺตี"ติ ชานาติ, "ผสฺสา"ติ วา "ผสฺสนฺ"ติ วา วุตฺเต ปน "อยํ น สภาวนิรุตฺตี"ติ ชานาติ. เวทนาทีสุปิ เอเสว นโย. อญฺ ปเนส นามอาขฺยาตอุปสคฺคนิปาตพฺยญฺชนสทฺทํ ชานาติ น ชานาตีติ? ยทคฺเคน สทฺทํ สุตฺวา "อยํ สภาวนิรุตฺติ, อยํ น สภาวนิรุตฺตี"ติ ชานาติ, ตทคฺเคน ตมฺปิ ชานิสฺสติ. ตํ ปน นยิทํ ปฏิสมฺภิทากิจฺจนฺติ ปฏิกฺขิปิตฺวา "ภาสํ นาม สตฺตา อุคฺคณฺหนฺตี"ติ วตฺวา อิทํ กถิตํ:- มาตาปิตโร หิ ทหรกาเล กุมารเก มญฺเจ วา ปีเ วา นิปชฺชาเปตฺวา ตํ ตํ กถยมานา ตานิ ตานิ กิจฺจานิ กโรนฺติ, ทารกา เตสํ ตํ ตํ ภาสํ ววตฺถเปนฺติ "อิมินา อิทํ วุตฺตํ, อิมินา อิทํ วุตฺตนฺ"ติ คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต กาเล สพฺพมฺปิ ภาสํ ชานนฺติ. มาตา ทมิฬี, ปิตา อนฺธโก, เตสํ ชาตทารโก สเจ มาตุ กถํ ปมํ สุณาติ, ทมิฬภาสํ ภาสิสฺสติ, สเจ ปิตุ กถํ ปมํ สุณาติ, อนฺธกภาสํ ภาสิสฺสติ. อุภินฺนมฺปิ ปน กถํ อสุณนฺโต มาคธิกภาสํ ภาสิสฺสติ. โยปิ อคามเก มหาอรญฺเ นิพฺพตฺโต ตตฺถ อญฺโ กเถนฺโต นาม นตฺถิ, โสปิ อตฺตโน ธมฺมตาย วจนํ สมุฏฺาเปนฺโต มาคธิกภาสเมว ภาสิสฺสติ. นิรเย ติรจฺฉานโยนิยํ เปตฺติวิสเย มนุสฺสโลเก เทวโลเกติ สพฺพตฺถ มาคธิกภาสาว อุสฺสนฺนา. ตตฺถ เสสา โอฏฺฏกิราฏอนฺธกโยนกทมิฬภาสาทิกา ภาสา ๒- ปริวตฺตนฺติ, อยเมเวกา ยถาภุจฺจพฺรหฺมโวหารอริยโวหารสงฺขาตา @เชิงอรรถ: ๑ อภิ.อ. ๒/๗๑๘/๔๑๓ ๒ อฏฺารส ภาสา. อภิ.อ. ๒/๗๑๘/๔๑๕--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๗.
มาคธิกภาสา น ปริวตฺตติ. สมฺมาสมฺพุทฺโธปิ เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ ตนฺตึ อาโรเปนฺโต มาคธิกภาสาย เอว อาโรเปสิ. กสฺมา? เอวํ หิ อตฺถํ อาหริตุํ สุขํ โหติ. มาคธิกภาสาย หิ ตนฺตึ อารุฬฺหสฺส พุทฺธวจนสฺส ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺตานํ โสตปถาคมนเมว ปปญฺโจ. โสเต ปน สงฺฆฏฺฏิตมตฺเตเยว นยสเตน นยสหสฺเสน อตฺโถ อุปฏฺาติ. อญฺาย ปน ภาสาย ตนฺตึ อารุฬฺหกํ โปเถตฺวา โปเถตฺวา อุคฺคเหตพฺพํ โหติ. พหุมฺปิ อุคฺคเหตฺวา ปน ปุถุชฺชนสฺส ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺติ นาม นตฺถิ, อริยสาวโก โน ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺโต นาม นตฺถิ. าเณสุ าณนฺติ สพฺพตฺถกาณมารมฺมณํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ตสฺมึ าเณ ปเภทคตํ าณํ, ยถา วุตฺเตสุ วา เตสุ ตีสุ าเณสุ โคจรกิจฺจาทิวเสน ๑- วิตฺถารคตํ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา. อิมา ปน จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา ทฺวีสุ าเนสุ ปเภทํ คจฺฉนฺติ, ปญฺจหิ การเณหิ วิสทา โหนฺตีติ เวทิตพฺพา. กตเมสุ ทฺวีสุ าเนสุ ปเภทํ คจฺฉนฺติ? เสกฺขภูมิยญฺจ อเสกฺขภูมิยญฺจ. ตตฺถ สาริปุตฺตตฺเถรสฺส มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส มหากสฺสปตฺเถรสฺส มหากจฺจายนตฺเถรสฺส มหาโกฏฺิตตฺเถรสฺสาติ เอวมาทีนํ อสีติยาปิ มหาเถรานํ ปฏิสมฺภิทา อเสกฺขภูมิยํ ปเภทํ คตา, อานนฺทตฺเถรสฺส, จิตฺตสฺส คหปติโน, ธมฺมิกสฺส อุปาสกสฺส, อุปาลิสฺส คหปติโน, ขุชฺชุตฺตราย อุปาสิกายาติ เอวมาทีนํ ปฏิสมฺภิทา เสกฺขภูมิยํ ปเภทํ คตาติ อิมาสุ ทฺวีสุ ภูมีสุ ปเภทํ คจฺฉนฺติ. กตเมหิ ปญฺจหิ การเณหิ วิสทา โหนฺติ? อธิคเมน ปริยตฺติยา สวเนน ปริปุจฺฉาย ปุพฺพโยเคน. ตตฺถ อธิคโม นาม อรหตฺตปฺปตฺติ. อรหตฺตํ หิ ปตฺตสฺส ปฏิสมฺภิทา วิสทา โหนฺติ. ปริยตฺติ นาม พุทฺธวจนํ. ตํ หิ อุคฺคณฺหนฺตสฺส @เชิงอรรถ: ๑ สโคจรกิจฺจาทิวเสน. วิสุทฺธิ. ๓/๙ (สฺยา)--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘.
ปฏิสมฺภิทา วิสทา โหนฺติ สวนํ นาม สทฺธมฺมสฺสวนํ. สกฺกจฺจํ อฏฺึ กตฺวา ธมฺมํ สุณนฺตสฺส หิ ปฏิสมฺภิทา วิสทา โหนฺติ. ปริปุจฺฉา นาม ปาฬิอฏฺ- กถาทีสุ คณฺิปทอตฺถปทวินิจฺฉยกถา. อุคฺคหิตปาฬิอาทีสุ หิ อตฺถํ ปริปุจฺฉนฺตสฺส ปฏิสมฺภิทา วิสทา โหนฺติ. ปุพฺพโยโค นาม ปุพฺพพุทฺธานํ สาสเน โยคาวจรตา คตปจฺจาคติกภาเวน ยาว อนุโลมโคตฺรภุสมีปํ ปตฺตวิปสฺสนานุโยโค. ๑- ปุพฺพโยคาวจรสฺส หิ ปฏิสมฺภิทา วิสทา โหนฺติ. อิเมหิ ปญฺจหิ การเณหิ วิสทา โหนฺตีติ. เอเตสุ ปน การเณสุ ปริยตฺติ สวนํ ปริปุจฺฉาติ อิมานิ ตีณิ ปเภทสฺเสว พลวการณานิ. ปุพฺพโยโค อธิคมสฺส พลวปจฺจโย, ปเภทสฺส โหติ น โหตีติ? โหติ, น ปน ตถา. ปริยตฺติสวนปริปุจฺฉา หิ ปุพฺเพ โหนฺตุ วา มา วา, ปุพฺพโยเคน ปน ปุพฺเพ เจว เอตรหิ จ สงฺขารสมฺมสนํ วินา ปฏิสมฺภิทา นาม นตฺถิ. อิเม ปน เทฺวปิ เอกโต หุตฺวา ปฏิสมฺภิทา อุปตฺถมฺเภตฺวา วิสทา กโรนฺตีติ. อปเร อาหุ:- "ปุพฺพโยโค พาหุสจฺจํ เทสภาสา จ อาคโม ปริปุจฺฉา อธิคโม ครุสนฺนิสฺสโย ตถา มิตฺตสมฺปตฺติ เจวาติ ปฏิสมฺภิทปจฺจยา"ติ. ตตฺถ ปุพฺพโยโค วุตฺตนโยว. พาหุสจฺจํ นาม เตสุ เตสุ สตฺเถสุ จ สิปฺปายตเนสุ จ กุสลตา. เทสภาสา นาม เอกสตโวหารกุสลตา, วิเสเสน ปน มาคธิเก โกสลฺลํ. อาคโม นาม อนฺตมโส โอปมฺมวคฺคมตฺตสฺสปิ พุทฺธวจนสฺส ปริยาปุณนํ. ปริปุจฺฉา นาม เอกคาถายปิ อตฺถวินิจฺฉยปุจฺฉนํ. อธิคโม นาม โสตาปนฺนตา วา สกทาคามิตา วา อนาคามิตา วา อรหตฺตํ วา. @เชิงอรรถ: ๑ ตาว วิปสฺสนานุโยโค. วิสุทฺธิ. ๓/๙ (สฺยา)--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๙.
ครุสนฺนิสฺสโย นาม สุตปฏิภานพหุลานํ ครูนํ สนฺติเก วาโส. มิตฺตสมฺปตฺติ นาม ตถารูปานํเยว มิตฺตานํ ปฏิลาโภติ. ตตฺถ พุทฺธา จ ปจฺเจกพุทฺธา จ ปุพฺพโยคญฺเจว อธิคมญฺจ นิสฺสาย ปฏิสมฺภิทา ปาปุณนฺติ, สาวกา สพฺพานิปิ เอตานิ การณานิ. ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺติยา จ ปาฏิเยกฺโก กมฺมฏฺานภาวนานุโยโค นาม นตฺถิ, เสกฺขานํ ปน เสกฺขผล- วิโมกฺขนฺติกา, อเสกฺขานํ อเสกฺขผลวิโมกฺขนฺติกา จ ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺติ โหติ. ตถาคตานํ หิ ทสพลานิ วิย อริยานํ อริยผเลเหว ๑- ปฏิสมฺภิทา อิชฺฌนฺตีติ. อิมาสํ จตสฺสนฺนํ ปฏิสมฺภิทานํ มคฺโคติ ปฏิสมฺภิทามคฺโค, ปฏิสมฺภิทามคฺโค เอว ปกรณํ ปฏิสมฺภิทามคฺคปฺปกรณํ, ปกาเรน กรียนฺเต วุจฺจนฺเต เอตฺถ นานาเภทภินฺนา คมฺภีรา อตฺถา อิติ ปกรณํ. ตเทตํ ปฏิสมฺภิทามคฺคปฺปกรณํ อตฺถสมฺปนฺนํ พฺยญฺชนสมฺปนฺนํ คมฺภีรํ คมฺภีรตฺถํ โลกุตฺตรปฺปกาสนํ สุญฺตาปฏิสญฺุตฺตํ ปฏิปตฺติผลวิเสสสาธนํ ๒- ปฏิปตฺติปฏิปกฺขปฏิเสธนํ ๓- โยคาวจรานํ าณวรรตนากรภูตํ ธมฺมกถิกานํ ธมฺมกถาวิลาสวิเสสเหตุภูตํ สํสารภีรุกานํ ทุกฺขนิสฺสรณํ ตทุปายทสฺสเนน อสฺสาสชนนตฺถํ ตปฺปฏิปกฺขนาสนตฺถํ จ คมฺภีรตฺถานํ จ อเนเกสํ สุตฺตนฺตปทานํ อตฺถวิวรเณน สุชนหทยปริโตสชนนตฺถํ ตถาคเตน อรหตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน สพฺพตฺถ อปฺปฏิหตสพฺพญฺุตาณมหาปทีปาวภาเสน สกลชนวิคตมหากรุณา- สิเนหสินิทฺธหทเยน เวเนยฺยชนหทยคตกิเลสนฺธการวิธมนตฺถมุชฺชลิตสฺส สทฺธมฺมมหา- ปทีปสฺส ตทธิปฺปายวิกาสนสิเนหปริเสเกน ๔- ปญฺจวสฺสสหสฺสมวิรตมุชฺชลนมิจฺฉตา โลกานุกมฺปเกน สตฺถุ กปฺเปน ธมฺมราชสฺส ธมฺมเสนาปตินา อายสฺมตา สาริปุตฺตตฺเถเรน ภาสิตํ สุตฺวา อายสฺมตา อานนฺเทน ปมมหาสงฺคีติกาเล ยถาสุตเมว สงฺคีตึ อาโรปิตํ. ๕- @เชิงอรรถ: ๑ อริยานํ อริยผเลเนว. วิสุทฺธิ. ๓/๙ ๒ สี. ปฏิปตฺติผลวิเสสาวหํ @๓ สี. ปฏิปกฺขปฏิเสธนํ ๔ สี....สิญฺจนสิเนหปริปิเสเกน ๕ ม.,ก. สงฺคหํ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐.
ตเทตํ วินยปิฏกํ สุตฺตนฺตปิฏกํ อภิธมฺมปิฏกนฺติ ตีสุ ปิฏเกสุ สุตฺตนฺตปิฏก- ปริยาปนฺนํ. ทีฆนิกาโย มชฺฌิมนิกาโย สํยุตฺตนิกาโย องฺคุตฺตรนิกาโย ขุทฺทกนิกาโยติ ปญฺจสุ มหานิกาเยสุ ขุทฺทกมหานิกายปริยาปนฺนํ. สุตฺตํ เคยฺยํ เวยฺยากรณํ คาถา อุทานํ อิติวุตฺตกํ ชาตกํ อพฺภุตธมฺมํ เวทลฺลนฺติ นวสุ สตฺถุ สาสนงฺเคสุ ยถาสมฺภวํ เคยฺยเวยฺยากรณงฺคทฺวยสงฺคหิตํ. ทฺวาสีติ พุทฺธโต คณฺหึ เทฺว สหสฺสานิ ภิกฺขุโต จตุราสีติ สหสฺสานิ เย เม ธมฺมา ปวตฺติโนติ ๑- ธมฺมภณฺฑาคาริกตฺเถเรน ปน ปญฺจสุ เอตทคฺคํ อาโรปิเตน ปฏิญฺาตานํ จตุราสีติยา ธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานํ ภิกฺขุโต คหิเตสุ ทฺวีสุ ธมฺมกฺขนฺธสหสฺเสสุ อเนกสตธมฺมกฺขนฺธสงฺคหิตํ. ตสฺส ตโย วคฺคา มหาวคฺโค มชฺฌิมวคฺโค จูฬวคฺโคติ. เอเกกสฺมึ วคฺคสฺมึ ทสทสกํ กตฺวา าณกถาทิกา มาติกากถาปริโยสานา สมตึสกถา. เอวมเนกธา อวตฺถาปิตสฺส อิมสฺส ปฏิสมฺภิทามคฺคปฺปกรณสฺส อนุปุพฺพํ อปุพฺพปทตฺถวณฺณนํ กริสฺสาม. อิมํ หิ ปกรณํ ปาโต อตฺถโต อุทฺทิสนฺเตน จ นิทฺทิสนฺเตน จ สกฺกจฺจํ อุทฺทิสิตพฺพํ นิทฺทิสิตพฺพญฺจ, อุคฺคณฺหนฺเตนาปิ สกฺกจฺจํ อุคฺคเหตพฺพํ ธาเรตพฺพญฺจ. ตํ กิสฺส เหตุ? คมฺภีรตฺตา อิมสฺส ปกรณสฺส โลกหิตาย โลเก จิรฏฺิตตฺถํ. ตตฺถ สมตึสาย กถาสุ าณกถา กสฺมา อาทิโต กถิตาติ เจ? าณสฺส ปฏิปตฺติมลวิโสธกตฺเตน ปฏิปตฺติยา อาทิภูตตฺตา. วุตฺตํ หิ ภควตา:- ตสฺมาติห ตฺวํ ภิกฺขุ อาทิเมว วิโสเธหิ กุสลานํ ธมฺมานํ. โก จาทิ กุสลานํ ธมฺมานํ, สีลญฺจ สุวิสุทฺธํ ทิฏฺิ จ อุชุกาติ. ๒- อุชุกา ทิฏฺีติ หิ สมฺมาทิฏฺิสงฺขาตํ าณํ วุตฺตํ. ตสฺมาปิ าณกถา อาทิโต กถิตา. @เชิงอรรถ: ๑ ขุ.เถร. ๒๖/๑๐๒๗/๓๙๙ ๒ สํ.มหา. ๑๙/๓๖๙/๑๒๕--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑.
อปรมฺปิ วุตฺตํ:- ตตฺร ภิกฺขเว สมฺมาทิฏฺิ ปุพฺพงฺคมา โหติ. กถญฺจ ภิกฺขเว สมฺมาทิฏฺิ ปุพฺพงฺคมา โหติ, สมฺมาทิฏฺึ `สมฺมาทิฏฺี'ติ ปชานาติ, มิจฺฉาทิฏฺึ `มิจฺฉาทิฏี'ติ ปชานาติ. สาสฺส โหติ สมฺมาทิฏฺิ. สมฺมาสงฺกปฺปํ `สมฺมาสงฺกปฺโป'ติ ปชานาติ, มิจฺฉาสงฺกปฺปํ `มิจฺฉาสงฺกปฺโป'ติ ปชานาติ. สมฺมาวาจํ `สมฺมาวาจา'ติ ปชานาติ, มิจฺฉาวาจํ `มิจฺฉาวาจา'ติ ปชานาติ. สมฺมากมฺมนฺตํ `สมฺมากมฺมนฺโต'ติ ปชานาติ, มิจฺฉากมฺมนฺตํ `มิจฺฉากมฺมนฺโต'ติ ปชานาติ. สมฺมาอาชีวํ `สมฺมาอาชีโว'ติ ปชานาติ. มิจฺฉาอาชีวํ `มิจฺฉาอาชีโว'ติ ปชานาติ. สมฺมาวายามํ `สมฺมาวายาโม'ติ ปชานาติ มิจฺฉาวายามํ `มิจฺฉาวายาโม'ติ ปชานาติ, สมฺมาสตึ `สมฺมาสตี'ติ ปชานาติ มิจฺฉาสตึ `มิจฺฉาสตี'ติ ปชานาติ. สมฺมาสมาธึ `สมฺมาสมาธี'ติ ปชานาติ, มิจฺฉาสมาธึ `มิจฺฉาสมาธี'ติ ปชานาติ. สาสฺส โหติ สมฺมาทิฏฺี"ติ ๑- ปุพฺพงฺคมภูตาย หิ สมฺมาทิฏฺิยา สิทฺธาย มิจฺฉาทิฏฺีนมฺปิ มิจฺฉาทิฏฺิภาวํ ชานิสฺสตีติ สมฺมาทิฏฺิสงฺขาตํ าณํ ตาว โสเธตุํ ๒- าณกถา อาทิโต กถิตา. "อปิจุทายิ ติฏฺตุ ปุพฺพนฺโต, ติฏฺตุ อปรนฺโต ธมฺมํ เต เทเสสฺสามิ อิมสฺมึ สติ อิทํ โหติ, อิมสฺสุปฺปาทา อิทํ อุปฺปชฺชติ, อิมสฺมึ อสติ อิทํ น โหติ, อิมสฺส นิโรธา อิทํ นิรชฺฌตี"ติ ๓- จ ปุพฺพนฺตาปรนฺตทิฏฺิโย เปตฺวา าณสฺเสว วุตฺตตฺตา าณกถา อาทิโต กถิตา. "อลํ สุภทฺท ติฏฺเตตํ `สพฺเพ เต สกาย ปฏิญฺาย อพฺภญฺึสุ, สพฺเพว น อพฺภญฺึสุ, อุทาหุ เอกจฺเจ อพฺภญฺึสุ, @เชิงอรรถ: ๑ ม. อุ. ๑๔/๑๓๖/๑๒๑ ๒ ม.,ก. สาเธตุุํ ๓ ม.ม. ๑๓/๒๗๑/๒๔--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒.
เอกจฺเจ น อพฺภญฺึสูติ, ธมฺมนฺเต สุภทฺท เทเสสฺสามิ, ตํ สุณาหิ สาธุกํ มนสิกโรหิ ภาสิสฺสามี"ติ ๑- จ ปุถุสมณพฺราหฺมณปรปฺปวาทานํ วาเท เปตฺวา อริยสฺส อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺส เทสิตตฺตา, อฏฺงฺคิเก จ มคฺเค สมฺมาทิฏฺิสงฺขาตสฺส าณสฺส ปธานตฺตา าณกถา อาทิโต กถิตา. "จตฺตาริมานิ ภิกฺขเว โสตาปตฺติยงฺคานิ สปฺปุริสสํเสโว, สทฺธมฺมสฺสวนํ, โยนิโสมนสิกาโร, ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปตฺตี"ติ ๒- จ "สทฺธาชาโต อุปสงฺกมติ อุปสงฺกมนฺโต ปยิรุปาสติ, ปยิรุปาสนฺโต โสตํ โอทหติ, โอหิตโสโต ธมฺมํ สุณาติ, สุตฺวา ธมฺมํ ธาเรติ, ธาตานํ ธมฺมานํ ปญฺาย อตฺถํ อุปปริกฺขติ, อตฺถํ อุปปริกฺขโต ธมฺมา นิชฺฌานํ ขมนฺติ, ธมฺมนิชฺฌานกฺขนฺติยา ฉนฺโท ชายติ, ฉนฺทชาโต อุสฺสหติ, อุสฺสหิตฺวา ตุเลติ, ตุลยิตฺวา ปทหติ, ปหิตตฺโต กาเยน เจว ปรมตฺถสจฺจํ สจฺฉิกโรติ, ปญฺาย จ นํ ปฏิวิชฺฌ ปสฺสตี"ติ ๓- จ "อิธ ตถาคโต โลเก อุปฺปชฺชติ ฯเปฯ โส ธมฺมํ เทเสติ อาทิกลฺยาณนฺ"ติอาทีนิ ๔- จ อเนกานิ สุตฺตนฺตปทานิ อนุโลเมนฺเตน สุตมเย าณํ อาทึ กตฺวา ยถากฺกเมน าณกถา อาทิโต กถิตา. @เชิงอรรถ: ๑ ที.มหา. ๑๐/๒๑๓/๑๓๒ ๒ ที.ปา. ๑๑/๓๑๑/๒๐๒, สํ.มหา. ๑๙/๑๐๔๖/๓๕๒ @๓ ม.ม. ๑๓/๑๘๓,๔๓๒/๑๕๘,๔๒๐ ๔ ที.สี. ๙/๑๙๐/๖๓--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓.
สา ปนายํ าณกถา อุทฺเทสนิทฺเทสวเสน ทฺวิธา ิตา. อุทฺเทเส "โสตาวธาเน ปญฺา สุตมเย าณนฺ"ติอาทินา นเยน เตสตฺตติ าณานิ มาติกาวเสน อุทฺทิฏฺานิ. นิทฺเทเส "กถํ โสตาวธาเน ปญฺา สุตมเย าณํ. `อิเม ธมฺมา อภิญฺเยฺยา'ติ โสตาวธานํ, ตํ ปชานนา ปญฺา สุตมเย าณนฺ"ติอาทินา นเยน ตานิเยว เตสตฺตติ าณานิ วิตฺถารวเสน นิทฺทิฏฺานีติ. คนฺถารมฺภกถา นิฏฺิตา. --------------------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔.
๑. มหาวคฺค ๑. าณกถา มาติกาวณฺณนา [๑] ตตฺถ อุทฺเทเส ตาว โสตาวธาเน ปญฺา สุตมเย าณนฺติ เอตฺถ หิ โสตสทฺโท อเนกตฺถปฺปเภโท. ตถาเหส:- มํสวิญฺาณาเณสุ ตณฺหาทีสุ จ ทิสฺสติ ธารายํ อริยมคฺเค จิตฺตสนฺตติยมฺปิ จ. "โสตายตนํ โสตธาตุ โสตินฺทฺริยนฺ"ติอาทีสุ ๑- หิ อยํ โสตสทฺโท มํสโสเต ทิสฺสติ. "โสเตน สทฺทํ สุตฺวา"ติอาทีสุ ๒- โสตวิญฺาเณ. "ทิพฺพาย โสตธาตุยา"ติ- อาทีสุ ๓- าณโสเต. "ยานิ โสตานิ โลกสฺมินฺติ ยานิ เอตานิ โสตานิ มยา กิตฺติตานิ ปกิตฺติตานิ อาจิกฺขิตานิ เทสิตานิ ปญฺปิตานิ ปฏฺปิตานิ วิวริตานิ วิภตฺตานิ อุตฺตานีกตานิ ปกาสิตานิ. เสยฺยถิทํ, ตณฺหาโสโต ทิฏฺิโสโต กิเลสโสโต ทุจฺจริตโสโต อวิชฺชาโสโต"ติอาทีสุ ๔- ตณฺหาทีสุ ปญฺจสุ ธมฺเมสุ. "อทฺทสา โข ภควา มหนฺตํ ทารุกฺขนฺธํ คงฺคาย นทิยา โสเตน วุยฺหมานนฺ"ติ- อาทีสุ ๕- อุทกธารายํ. "อริยสฺเสตํ อาวุโส อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺส อธิวจนํ, ยทิทํ โสโต"ติอาทีสุ อริยมคฺเค. "ปุริสสฺส จ วิญฺาณโสตํ ปชานาติ อุภยโต อพฺโพจฺฉินฺนํ อิธ โลเก ปติฏฺิตญฺจ ปรโลเก ปติฏฺิตญฺจา"ติอาทีสุ ๖- จิตฺตสนฺตติยํ. อิธ ปนายํ มํสโสเต ทฏฺพฺโพ. เตน โสเตน เหตุภูเตน, การณภูเตน วา อวธียติ อวตฺถาปียติ อปฺปียตีติ โสตาวธานํ. กินฺตํ? สุตํ. สุตํ จ นาม "พหุสฺสุโต โหติ สุตธโร สุตสนฺนิจโย"ติอาทีสุ ๗- วิย โสตทฺวารานุสาเรน วิญฺาตํ อวธาริตํ @เชิงอรรถ: ๑ อภิ.วิ. ๓๕/๑๕๗,๑๘๓,๒๑๙/๘๐,๑๐๒,๑๔๕ ๒ ม.มู. ๑๒/๒๙๕/๒๕๘, ที.ปา. ๑๑/๓๕๖/๒๕๕ @๓ ที.ปา. ๑๑/๓๕๖/๒๕๖ ๔ ขุ.จูฬ. ๓๐/๗๖/๑๗ (สฺยา) ๕ สํ.สฬา. ๑๘/๓๒๒/๒๒๓ (สฺยา) @๖ ที.ปา. ๑๑/๑๔๙/๙๐ ๗ ม.มู. ๑๒/๓๓๓,๓๓๙/๒๙๘,๓๐๑--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕.
ธมฺมชาตํ, ตํ อิธ โสตาวธานนฺติ วุตฺตํ. ตสฺมึ โสตาวธานสงฺขาเต สุเต ปวตฺตา ปญฺา โสตาวธาเน ปญฺา. ปญฺาติ จ ตสฺส ตสฺส อตฺถสฺส ปากฏกรณสงฺขาเตน ปญฺาปนฏฺเน ๑- ปญฺา, เตน เตน วา อนิจฺจาทินา ปกาเรน ธมฺเม ชานาตีติปิ ปญฺา. สุตมเย าณนฺติ เอตฺถ สุตสทฺโท ตาว สอุปสคฺโค อนุปสคฺโค จ:- คมเน วิสฺสุเต ตินฺเต- นุโยโคปจิเตปิ จ สทฺเท จ โสตทฺวารานุ- สารญฺาเต จ ทิสฺสติ. ตถา หิสฺส "เสนาย ปสุโต"ติอาทีสุ คจฺฉนฺโตติ อตฺโถ. "สุตธมฺมสฺส ปสฺสโต"ติอาทีสุ ๒- วิสฺสุตธมฺมสฺสาติ อตฺโถ. "อวสฺสุตา อวสฺสุตสฺส ปุริส- ปุคฺคลสฺสา"ติอาทีสุ ๓- ตินฺตาตินฺตสฺสาติ อตฺโถ. "เย ฌานปสุตา ธีรา"ติอาทีสุ ๔- อนุยุตฺตาติ อตฺโถ. "ตุเมฺหหิ ปุญฺ ปสุตํ อนปฺปกนฺ"ติอาทีสุ ๕- อุปจิตนฺติ อตฺโถ. "ทิฏฺ สุตํ มุตํ วิญฺาตนฺ"ติอาทีสุ ๖- สทฺโทติ อตฺโถ. "พหุสฺสุโต โหติ สุตธโร สุตสนฺนิจโย"ติอาทีสุ ๗- โสตทฺวารานุสารวิญฺาตธโรติ อตฺโถ. อิธ ปนสฺส โสตทฺวารานุสาเรน วิญฺาตํ อุปธาริตนฺติ อตฺโถ. สุตมเย าณนฺติ ยา เอสา เอตํ สุตํ วิญฺาตํ อวธาริตํ ธมฺมํ อารพฺภ อารมฺมณํ กตฺวา สพฺพปมญฺจ อปราปรญฺจ ปวตฺตา ปญฺา, ตํ "สุตมเย าณนฺ"ติ วุตฺตํ โหติ, สุตมยํ าณนฺติ อตฺโถ. สุตมเยติ จ ปจฺจตฺตวจนเมตํ, ยถา "น เหวํ วตฺตพฺเพ. ๘- วนปฺปคุมฺเพ ยถา ผุสฺสิตคฺเค. ๙- นตฺถิ อตฺตกาเร นตฺถิ ปรกาเร นตฺถิ ปุริสกาเร"ติอาทีสุ ปจฺจตฺตวจนํ, เอวมิธาปิ ๑- ทฏฺพฺพํ. เตน วุตฺตํ "สุตมยํ าณนฺติ อตฺโถ"ติ. @เชิงอรรถ: ๑ สี. ปญฺาณฏฺเน ๒ วิ.มหา. ๔/๕/๕, ขุ.อุ. ๒๕/๑๑/๑๐๕ @๓ วิ. ภิกฺขุนี. ๓/๖๕๗/๔ ๔ ขุ.ธ. ๒๕/๑๘๑/๔๙ @๕ ขุ.ขุ. ๒๕/๑๒/๑๑, ขุ.เปต. ๒๖/๒๕/๑๕๔ ๖ ม.มู. ๑๒/๒๔๑/๒๐๓ @๗ ม.มู. ๑๒/๓๓๓,๓๓๙/๒๙๗,๓๐๑ ๘ อภิ.ก. ๓๗/๑,๑๒/๑,๑๒ @๙ ขุ.ขุ. ๒๕/๑๓/๘, ขุ.สุ. ๒๕/๘/๓๗๙ ๑๐ ที.สี. ๙/๑๖๙/๕๔--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖.
อถ วา สุเตน ปกโต ผสฺสาทิโก ธมฺมปุญฺโช สุตมโย, ตสฺมึ สุตมเย ธมฺมปุญฺเช ปวตฺตํ ตํ สมฺปยุตฺตํ าณํ สุตมเย าณํ. สภาวสามญฺลกฺขณวเสน ธมฺเม ชานาตีติ าณํ. ตํเยว าณํ ๑- ปริยายวจเนน อธิปฺปายปกาสนตฺถํ อนิยเมน "ปญฺา"ติ วตฺวา ปจฺฉา อธิปฺเปตํ "าณนฺ"ติ นิยเมตฺวา วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. าณญฺจ นาม สภาวปฏิเวธลกฺขณํ, อกฺขลิตปฏิเวธลกฺขณํ วา กุสลิสฺสาสขิตฺตอุสุปฏิเวโธ วิย, วิสโยภาสนรสํ ปทีโป วิย, อสมฺโมหปจฺจุปฏฺานํ อรญฺคตสุเทสโก วิย. "สมาหิโต ภิกฺขเว ภิกฺขุ ยถาภูตํ ปชานาตี"ติ ๒- วจนโต สมาธิปฏฺานํ. ลกฺขณาทีสุ หิ สภาโว วา สามญฺ วา ลกฺขณํ นาม, กิจฺจํ วา สมฺปตฺติ วา รโส นาม, ปฏฺานากาโร วา ผลํ วา ปจฺจุปฏฺานํ นาม, อาสนฺนการณํ ปทฏฺานํ นามาติ เวทิตพฺพํ. [๒] สุตฺวาน สํวเร ปญฺาติ:- ปาติโมกฺโข สตี เจว าณํ ขนฺติ ตเถว จ วีริยญฺจ ปญฺจิเม ธมฺมา สํวราติ ปกาสิตา. "อิมินา ปาติโมกฺขสํวเรน อุเปโต โหติ สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโต"ติ ๓- อาคโต ปาติโมกฺขสํวโร. "จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา น นิมิตฺตคฺคาหี โหติ นานุพฺยญฺชนคฺคาหี. ยตฺวาธิกรณเมนํ จกฺขุนฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยํ, ตสฺส สํวราย ปฏิปชฺชติ, รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยํ, จกฺขุนฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชตี"ติอาทินา ๔- นเยน อาคโต สติสํวโร. @เชิงอรรถ: ๑ สี.,ม. ตํเยว ธมฺมํ @๒ สํ.สฬา. ๑๘/๑๔๗/๙๙-๑๐๐ (สฺยา) สํ.มหา. ๑๙/๑๐๗๑/๓๖๑ @๓ อภิ.วิ. ๓๕/๕๑๑/๒๙๖ ๔ ที.สี. ๙/๒๑๓/๗๐, ม.มู. ๑๒/๒๕๙/๒๕๘, @สํ.สฬา. ๑๘/๓๑๗/๒๒๐ (สฺยา) องฺ.ติก. ๒๐/๑๖/๑๐๘--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗.
"ยานิ โสตานิ โลกสฺมึ (อชิตาติ ภควา) สติ เตสํ นิวารณํ โสตานํ สํวรํ พฺรูมิ ปญฺาเยเต ปิถียเร"ติ ๑- อาคโต าณสํวโร. "กตเม จ ภิกฺขเว อาสวา ปฏิเสวนา ปหาตพฺพา. อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ ปฏิสงฺขา โยนิโส จีวรํ ปฏิเสวตี"ติอาทินา ๒- นเยน อาคโต ปจฺจยปฏิเสวนา สํวโร, โสปิ าณสํวเรเนว สงฺคหิโต. "ขโม โหติ สีตสฺส อุณฺหสฺส ชิฆจฺฉาย ปิปาสาย ฑํสมกสวาตาตปสริสปสมฺผสฺสานํ ทุรุตฺตานํ ทุราคตานํ วจนปถานํ อุปฺปนฺนานํ สารีริกานํ เวทนานํ ทุกฺขานํ ติพฺพานํ ขรานํ กฏุกานํ อสาตานํ อมนาปานํ ปาณหรานํ อธิวาสกชาติโก โหตี"ติ ๓- อาคโต ขนฺติสํวโร. "อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ นาธิวาเสติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมตี"ติอาทินา ๔- นเยน อาคโต วีริยสํวโร. "อิธ อริยสาวโก มิจฺฉาอาชีวํ ปหาย สมฺมาอาชีเวน ชีวิตํ กปฺเปตี"ติ ๕- อาคโต อาชีวปาริสุทฺธิสํวโร, โสปิ วีริยสํวเรเนว สงฺคหิโต. เตสุ สตฺตสุ สํวเรสุ ปาติโมกฺขสํวรอินฺทฺริยสํวรอาชีวปาริสุทฺธิปจฺจยปฏิเสวนสงฺขาตา จตฺตาโร สํวรา อิธาธิปฺเปตา, เตสุ จ วิเสเสน ปาติโมกฺขสํวโร. สพฺโพปิจายํ สํวโร ยถาสกํ สํวริตพฺพานํ กายทุจฺจริตาทีนํ สํวรณโต สํวโรติ วุจฺจติ. สุตมเย าเณ วุตฺตํ ธมฺมํ สุตฺวา สํวรนฺตสฺส สํวรํ กโรนฺตสฺส ตสฺมึ สํวเร ปวตฺตา ตํสมฺปยุตฺตา ปญฺา "สุตฺวาน สํวเร ปญฺา"ติ วุตฺตา. อถวา เหตุอตฺเถ สุตฺวาติ วจนสฺส สมฺภวโต สุตเหตุนา สํวเร ปญฺาติปิ อตฺโถ. สีลมเย าณนฺติ เอตฺถ สีลนฺติ สีลนตฺเถน สีลํ. กิมิทํ สีลนํ นาม? สมาธานํ วา, กายกมฺมาทีนํ สุสีลฺยวเสน อวิปฺปกิณฺณตาติ อตฺโถ. อุปธารณํ @เชิงอรรถ: ๑ ขุ.สุ. ๒๕/๑๐๔๒/๕๓๒, ขุ.จูฬ. ๓๐/๗๕/๑๖ (สฺยา) ๒ ม.มู. ๑๒/๓๒/๑๔ @๓ ม.มู. ๑๒/๒๔/๑๔, องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๑๑๔/๑๓๔ @๔ ม.มู. ๑๒/๓๔๙/๓๑๐, องฺ.ฉกฺก. ๒๒/๓๒๙/๔๓๖ (สฺยา) ๕ สํ.มหา. ๑๙/๘/๗--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘.
วา กุสลานํ ธมฺมานํ ปติฏฺานวเสน อาธารณภาโวติ อตฺโถ. เอตเทว หิ เอตฺถ อตฺถทฺวยํ สทฺทลกฺขณวิทู อนุชานนฺติ. อญฺเ ปน "อธิเสวนฏฺเน อาจารฏฺเน ตสฺสีลฏฺเน สีรฏฺเน สีตลฏฺเน สิวฏฺเน สีลนฺ"ติ วณฺณยนฺติ. สีลนํ ลกฺขณํ ตสฺส ภินฺนสฺสาปิ อเนกธา สนิทสฺสนตฺตํ รูปสฺส ยถา ภินฺนสฺส'เนกธา. ยถา หิ นีลปีตาทิเภเทน อเนกธา ภินฺนสฺสาปิ รูปายตนสฺส สนิทสฺสนตฺตํ ลกฺขณํ นีลาทิเภเทน ภินฺนสฺสาปิ สนิทสฺสนภาวานติกฺกมนโต, ตถา สีลสฺส เจตนาทิเภเทน อเนกธา ภินฺนสฺสาปิ ยเทตํ กายกมฺมาทีนํ สมาธานวเสน กุสลานญฺจ ธมฺมานํ ปติฏฺานวเสน วุตฺตํ สีลนํ, ตเทว ลกฺขณํ เจตนาทิเภเทน อเนกธา ภินฺนสฺสาปิ สมาธานปติฏฺานภาวานติกฺกมนโต. เอวํ ลกฺขณสฺส ปนสฺส:- ทุสฺสีลฺยวิทฺธํสนตา อนวชฺชคุโณ ตถา กิจฺจสมฺปตฺติอตฺเถน รโส นาม ปวุจฺจติ. ตสฺมา อิทํ สีลํ นาม กิจฺจฏฺเน รเสน ทุสฺสีลฺยวิทฺธํสนรสํ, สมฺปตฺติอตฺเถน รเสน อนวชฺชรสนฺติ เวทิตพฺพํ. โสเจยฺยปจฺจุปฏฺานํ ตยิทํ ตสฺส วิญฺุหิ โอตฺตปฺปญฺจ หิรี เจว ปทฏฺานนฺติ วณฺณิตํ. ตยิทํ สีลํ "กายโสเจยฺยํ วจีโสเจยฺยํ มโนโสเจยฺยนฺ"ติ ๑- เอวํ วุตฺตโสเจยฺย- ปจฺจุปฏฺานํ, โสเจยฺยภาเวน ๒- ปจฺจุปฏฺาติ คหณภาวํ คจฺฉติ. หิโรตฺตปฺปญฺจ ปน ตสฺส วิญฺูหิ ปทฏฺานนฺติ วณฺณิตํ, อาสนฺนการณนฺติ อตฺโถ. หิโรตฺตปฺเป หิ สติ สีลํ @เชิงอรรถ: ๑ ที.ปา. ๑๑/๓๐๕/๑๙๖, ขุ,อิติ. ๒๕/๖๖/๒๘๑ ๒ ฉ. สุจิภาเวน--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙.
อุปฺปชฺชติ เจว ติฏฺติ จ, อสติ เนว อุปฺปชฺชติ น ติฏฺตีติ เอวํวิเธน สีเลน สหคตํ ตํสมฺปยุตฺตํ าณํ สีลมเย าณํ. อถวา สีลเมว ปกตํ สีลมยํ, ตสฺมึ สีลมเย ตํสมฺปยุตฺตํ าณํ. อสํวเร อาทีนวปจฺจเวกฺขณา จ, สํวเร อานิสํสปจฺจเวกฺขณา จ. สํวรปาริสุทฺธิปจฺจเวกฺขณา จ, สํวรสงฺกิเลสโวทาน- ปจจฺเวกฺขณา จ สีลมยาเณเนว สงฺคหิตา. [๓] สํวริตฺวา สมาทหเน ปญฺาติ สีลมยาเณ วุตฺตสีลสํวเรน สํวริตฺวา สํวรํ กตฺวา สีเล ปติฏฺาย สมาทหนฺตสฺส อุปจารปฺปนาวเสน จิตฺเตกคฺคตํ กโรนฺตสฺส ตสฺมึ สมาทหเน ปวตฺตา ตํสมฺปยุตฺตา ปญฺา. สมํ สมฺมา จ อาทหนํ ปนนฺติ จ สมาทหนํ, สมาธิสฺเสเวตํ ปริยายวจนํ. สมาธิภาวนามเย าณนฺติ เอตฺถ กุสลจิตฺเตกคฺคตา สมาธิ. เกนฏฺเน สมาธิ? สมาธานฏฺเน สมาธิ. กึ อิทํ สมาธานํ นาม? เอการมฺมเณ จิตฺตเจตสิกานํ สมํ สมฺมา จ อาธานํ, ปนนฺติ วุตฺตํ โหติ. ตสฺมา ยสฺส ธมฺมสฺสานุภาเวน เอการมฺมเณ จิตฺตเจตสิกา สมํ สมฺมา จ อวิกฺขิปมานา อวิปฺปกิณฺณา จ หุตฺวา ติฏฺนฺติ, อิทํ สมาธานนฺติ เวทิตพฺพํ. ตสฺส โข ปน สมาธิสฺส:- ลกฺขณํ ตุ อวิกฺเขโป วิกฺเขปทฺธํสนํ รโส อกมฺปนมุปฏฺานํ ปทฏฺานํ สุขํ ปน. ภาวียติ วฑฺฒียตีติ ภาวนา, สมาธิ เอว ภาวนา สมาธิภาวนา, สมาธิสฺส วา ภาวนา วฑฺฒนา สมาธิภาวนา. สมาธิภาวนาวจเนน อญฺ ภาวนํ ปฏิกฺขิปติ ปุพฺเพ วิย อุปจารปฺปนาวเสน สมาธิภาวนามเย าณํ. [๔] ปจฺจยปริคฺคเห ปญฺาติ เอตฺถ ปฏิจฺจ ผลเมตีติ ปจฺจโย. ปฏิจฺจาติ น วินา เตน, อปจฺจกฺขิตฺวาติ อตฺโถ. เอตีติ อุปฺปชฺชติ เจว ปวตฺตติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐.
จาติ อตฺโถ. อปิจ อุปการกตฺโถ ปจฺจยตฺโถ, ตสฺส ปจฺจยสฺส พหุวิธตฺตา ปจฺจยานํ ปริคฺคเห ววตฺถาปเน จ ปญฺา ปจฺจยปริคฺคเห ปญฺา. ธมฺมฏฺิติาณนฺติ เอตฺถ ธมฺมสทฺโท ตาว สภาวปญฺาปุญฺปญฺตฺติ- อาปตฺติปริยตฺตินิสฺสตฺตตาวิการคุณปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนาทีสุ ทิสฺสติ. อยํ หิ "กุสลา ธมฺมา อกุสลา ธมฺมา อพฺยากตา ธมฺมา"ติอาทีสุ ๑- สภาเว ทิสฺสติ. "ยสฺเสเต จตุโร ธมฺมา สทฺธสฺส ฆรเมสิโน สจฺจํ ธมฺโม ธิติ จาโค ส เว เปจฺจ น โสจตี"ติ- ๒- อาทีสุ ปญฺาย. "น หิ ธมฺโม อธมฺโม จ อุโภ สมวิปากิโน อธมฺโม นิรยํ เนติ ธมฺโม ปาเปติ สุคฺคตินฺ"ติ- ๓- อาทีสุ ปุญฺเ "ปญฺตฺติธมฺมา นิรุตฺติธมฺม อธิวจนธมฺมา"ติอาทีสุ ๔- ปญฺตฺติยํ ปาราชิกา ธมฺมา สํฆาทิเสสา ธมฺมา"ติอาทีสุ ๕- อาปตฺติยํ. "อิธ ภิกฺขุ ธมฺมํ ชานาติ สุตฺตํ เคยฺยํ เวยฺยากรณนฺ"ติอาทีสุ ๖- ปริยตฺติยํ. "ตสฺมึ โข ปน สมเย ธมฺมา โหนฺติ. ๗- ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรตี"ติอาทีสุ ๘- นิสฺสตฺตตายํ. "ชาติ- ธมฺมา ชราธมฺมา มรณธมฺมา"ติอาทีสุ ๙- วิกาเร. "ฉนฺนํ พุทฺธธมฺมานนฺ"ติอาทีสุ ๑๐- คุเณ. "เหตุมฺหิ าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา"ติอาทีสุ ๑๑- ปจฺจเย. "ิตาว สา ธาตุ ธมฺมฏฺิตตา ธมฺมนิยามตา"ติอาทีสุ ๑๒- ปจฺจยุปฺปนฺเน. สฺวายมิธาปิ ปจฺจยุปฺปนฺเน ทฏฺพฺโพ. อตถโต ปน อตฺตโน สภาวํ ธาเรนฺตีติ วา, ปจฺจเยหิ ธารียนฺตีติ วา, อตฺตโน ผลํ @เชิงอรรถ: ๑ อภิ.สงฺ. ๓๔/๑/๑ ๒ ขุ.สุ. ๒๕/๑๙๐/๓๗๐ ๓ ขุ.เถร. ๒๖/๓๐๔/๓๑๘ @๔ อภิ.สงฺ. ๓๔/๑๐๖-๘/๑๗ ๕ วิ.มหาวิ. ๑/๒๓๓/๑๖๖-๗ ๖ องฺ.ปญฺจก. ๒๒/๗๓/๙๘ (สฺยา) @๗ อภิ.สงฺ. ๓๔/๑๒๑/๔๑ ๘ ที.มหา. ๑๐/๓๗๓/๒๔๘, ม.มู. ๑๒/๑๐๖/๗๗ @๙ องฺ.ทสก. ๒๔/๑๐๗-๘/๑๗๕-๖ (สฺยา) ๑๐ ขุ.มหา. ๒๙/๒๓๑/๑๗๔ (สฺยา) @๑๑ อภิ.วิ. ๓๕/๗๒๐/๓๖๐ ๑๒ สํ.นิ. ๑๖/๒๐/๒๕, องฺ.ติก. ๒๐/๑๓๗/๒๗๘--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑.
ธาเรนฺตีติ วา, อตฺตโน ปริปูรณํ ๑- อปาเยสุ อปตมานํ ธาเรนฺตีติ วา สลกฺขเณ ๒- ธาเรนฺตีติ วา จิตฺเตน อวธารยนฺตีติ วา ยถาโยคํ ธมฺมาติ วุจฺจนฺติ. อิธ ปน อตฺตโน ปจฺจเยหิ ธารยนฺตีติ ธมฺมา, ปจฺจยสมุปฺปนฺนธมฺมา ติฏฺนฺติ อุปฺปชฺชนฺติ เจว ปวตฺตนฺติ จ เอตายาติ ธมฺมฏฺิติ, ปจฺจยธมฺมานเมตํ อธิวจนํ. ตสฺสํ ธมฺมฏฺิติยํ าณํ ธมฺมฏฺิติาณํ. อิทํ หิ สมาธิภาวนามยาเณ วุตฺตสมาธินา สมาหิเตน จิตฺเตน ยถาภูตาณทสฺสนตฺถาย โยคมารภิตฺวา ววตฺถาปิตนามรูปสฺส เตสํ นามรูปานํ ปจฺจยปริคฺคหปริยายํ ธมฺมฏฺิติาณํ อุปฺปชฺชติ. "นามรูปววตฺถาเน ๓- าณนฺ"ติ อวตฺวา เอวํ กสฺมา "ธมฺมฏฺิติาณนฺ"ติ วุตฺตนฺติ เจ? ปจฺจยปริคฺคเหเนว ปจฺจยสมุปฺปนฺนปริคฺคหสฺส สิทฺธตฺตา. ปจฺจยสมุปฺปนฺเน หิ อปริคฺคหิเต ปจฺจยปริคฺคโห น สกฺกา โหติ กาตํ. ตสฺมา ธมฺมฏฺิติาณคฺคหเณเนว ตสฺส เหตุภูตํ ปุพฺเพ สิทฺธํ นามรูปววตฺถานาณํ วุตฺตเมว โหตีติ เวทิตพฺพํ. กสฺมา ทุติยตติยาณํ วิย "สมาทหิตฺวา ปจฺจยปริคฺคเห ปญฺา"ติ น วุตฺตนฺติ เจ? สมถวิปสฺสนานํ ยุคนทฺธตฺตา. "สมาทหิตฺวา ยถา เจ วิปสฺสติ วิปสฺสมาโน ตถา เจ สมาทเห วิปสฺสนา จ สมโถ จ ตทา อหุ สมานภาคา ยุคนทฺธา วตฺตเร"ติ หิ วุตฺตํ. ตสฺมา สมาธึ อวิสฺสชฺเชตฺวา สมาธิญฺจ าณญฺจ ยุคนทฺธํ กตฺวา ยาว อริยมคฺโค ตาว อุสฺสุกฺกาเปตพฺพนฺติ าปนตฺถํ "ปจฺจยปริคฺคหเณ ปญฺา ธมฺมฏฺิติาณ"มิจฺเจว วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. [๕] อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ ธมฺมานํ สงฺขิปิตฺวา ววตฺถาเน ปญฺาติ เอตฺถ อตฺตโน สภาวํ, อุปฺปาทาทิกฺขณํ วา ปตฺวา อติ อิตา อติกฺกนฺตาติ @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปริปูรกํ ๒ ฉ.ม. สกสกลกฺขเณ ๓ สี. นามรูปสฺสววตฺถานํ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๒.
อตีตา, ตทุภยมฺปิ น อาคตา น สมฺปตฺตาติ อนาคตา, ตํ ตํ การณํ ปฏิจฺจ อุปฺปาทาทิอุทฺธํ ปนฺนา คตา ปวตฺตาติ ปจฺจุปฺปนฺนา. อทฺธาสนฺตติขณปจฺจุปฺปนฺเนสุ สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนํ อิธาธิปฺเปตํ. เตสํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ ปญฺจกฺขนฺธ- ธมฺมานํ เอเกกกฺขนฺธลกฺขเณ สงฺขิปิตฺวา กลาปวเสน ราสึ กตฺวา ววตฺถาเน นิจฺฉยเน สนฺนิฏฺาปเน ปญฺา. สมฺมสเน าณนฺติ สมฺมา อามสเน อนุมชฺชเน เปกฺขเณ าณํ, กลาปสมฺมสนาณนฺติ อตฺโถ. อิทํ หิ นามรูปววตฺถานาณานนฺตรํ นามรูป- ปจฺจยปริคฺคเห ธมฺมฏฺิติาเณ ิตสฺส "ยงฺกิญฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพนฺตํ รูปํ อนิจฺจโต ววตฺถเปติ, เอกํ สมฺมสนํ ทุกฺขโต ววตฺเถติ, เอกํ สมฺมสนํ อนตฺตโต ววตฺเถติ, เอกํ สมฺมสนนฺ"ติอาทินา ๑- นเยน วุตฺตสมฺมสนวเสน ปุพฺเพ ววตฺถาปิเต เอเกกสฺมึ ขนฺเธ ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต วิปสฺสนฺตสฺส กลาปสมฺมสนาณํ อุปฺปชฺชติ. [๖] ปจฺจุปฺปนฺนานํ ธมฺมานํ วิปริณามานุปสฺสเน ปญฺาติ สนฺตติวเสน ปจฺจุปฺปนฺนานํ อชฺฌตฺตานํ ๒- ปญฺจกฺขนฺธธมฺมานํ วิปริณามทสฺสเน ภงฺคทสฺสเน ปญฺา. ยสฺมา "อิเม ธมฺมา อุปฺปชฺชิตฺวา ภิชฺชนฺตี"ติ อุทยํ คเหตฺวาปิ เภเทเยว จิตฺตํ เปติ, ตสฺมา อวุตฺโตปิ อุทโย วุตฺโตเยว โหตีติ เวทิตพฺโพ. ปจฺจุปฺปนฺนานํ ธมฺมานํ ทสฺสเนน วา อุทยทสฺสนสฺส สิทฺธตฺตา อุทโย วุตฺโตเยว โหติ. น หิ อุทยํ วินา ธมฺมานํ อุปฺปนฺนตฺตํ สิชฺฌติ, ตสฺมา "ปจฺจุปฺปนฺนานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทวิปริณามานุปสฺสเน ปญฺา"ติ อวุตฺเตปิ วุตฺตเมว โหตีติ เวทิตพฺพํ. "อุทยพฺพยานุปสฺสเน าณนฺ"ติ นิยมิตตฺตา จ อุทยทสฺสนํ สิทฺธเมว โหตีติ อนนฺตรํ วุตฺตสฺส สมฺมสนาณสฺส ปารํ คนฺตฺวา ตํสมฺมสเนเยว @เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๔๘/๕๘ ๒ ฉ.ม. อชฺฌตฺตํ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๓.
ปากฏีภูเต อุทยพฺพเย ปริคฺคณฺหิตฺวา สงฺขารานํ ปริจฺเฉทกรณตฺถํ อุทยพฺพยานุ- ปสฺสนํ อารภนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ อุทยพฺพยานุปสฺสนาาณํ. ตํ หิ อุทยพฺพเย อนุปสฺสนโต อุทยพฺพยานุปสฺสนาติ วุจฺจติ. [๗] อารมฺมณํ ปฏิสงฺขาติ รูปกฺขนฺธาทิอารมฺมณํ ภงฺคโต ปฏิสงฺขาย ชานิตฺวา ปสฺสิตฺวา. ภงฺคานุปสฺสเน ปญฺา วิปสฺสเน าณนฺติ ตสฺส อารมฺมณํ ภงฺคโต ปฏิสงฺขาย อุปฺปนฺนสฺส าณสฺส ภงฺคํ อนุปสฺสเน ยา ปญฺา, ตํ "วิปสฺสเน าณนฺ"ติ วุตฺตํ โหติ. วิปสฺสนาติ จ วิวิธา ปสฺสนา วิปสฺสนา. อารมฺมณปฏิสงฺขาติปิ ปาโ. ตสฺสตฺโถ:- อารมฺมณสฺส ปฏิสงฺขา ชานนา ปสฺสนาติ วุตฺตนเยเนว อารมฺมณปฏิสงฺขา "ภงฺคานุปสฺสเน ปญฺา วิปสฺสเน าณนฺ"ติ วุตฺตํ โหติ. ยสฺมา ปน ภงฺคานุปสฺสนาย เอว วิปสฺสนา สิขํ ปาปุณาติ, ตสฺมา วิเสเสตฺวา อิทเมว "วิปสฺสเน าณนฺ"ติ วุตฺตํ. ยสฺมา อุทยพฺพยานุปสฺสนาย ิตสฺส มคฺคามคฺคาณทสฺสนํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา ตสฺสา สิทฺธาย ตํ สิทฺธเมว โหตีติ ตํ อวตฺวาว ภงฺคานุปสฺสนาาณํ ๑- วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อุทยพฺพยานุปสฺสนาย สุปริทิฏฺอุทยพฺพยสฺส สุปริจฺฉินฺเนสุ สงฺขาเรสุ ลหุํ ลหุํ อุปฏฺหนฺเตสุ าเณ ติกฺเข วหนฺเต อุทยํ ปหาย ภงฺเค เอว สติ สนฺติฏฺติ, ตสฺส "เอวํ อุปฺปชฺชิตฺวา เอวํ นาม สงฺขารา ภิชฺชนฺตี"ติ ปสฺสโต เอตสฺมึ าเน ภงฺคานุปสฺสนาาณํ อุปฺปชฺชติ. [๘] ภยตุปฏฺาเน ปญฺาติ อุปฺปาทปวตฺตนิมิตฺตอายูหนาปฏิสนฺธีนํ ภยโต อุปฏฺาเน ปีฬาโยคโต สปฺปฏิภยวเสน คหณูปคมเน ปญฺาติ อตฺโถ. ภยโต อุปฏฺาตีติ ภยตุปฏฺานํ, อารมฺมณํ, ตสฺมึ ภยตุปฏฺาเน. อถวา ภยโต อุปติฏฺตีติ ภยตุปฏฺานํ, ปญฺา, ตํ "ภยตุปฏฺานนฺ"ติ วุตฺตํ โหติ. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ภงฺคานุปสฺสนาย เอว วิปสฺสนาสิขํ าณํ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๔.
อาทีนเว าณนฺติ ภุมฺมวจนเมว. "ยา จ ภยตุปฏฺาเน ปญฺา, ยญฺจ อาทีนเว าณํ, ยา จ นิพฺพิทา, อิเม ธมฺมา เอกตฺถา พฺยญฺชนเมว นานนฺ"ติ ๑- วุตฺตตฺตา เอกมิว วุจฺจมานมฺปิ อวตฺถาเภเทน มุญฺจิตุกมฺยตาทิ วิย ติวิธเมว โหติ. ตสฺมา ภยตุปฏฺานอาทีนวานุปสฺสนาสุ สิทฺธาสุ นิพฺพิทานุปสฺสนา สิทฺธา โหตีติ กตฺวา อวุตฺตาปิ วุตฺตาว โหตีติ เวทิตพฺพา. สพฺพสงฺขารานํ ภงฺคารมฺมณํ ภงฺคานุปสฺสนํ อาเสวนฺตสฺส ภาเวนฺตสฺส พหุลีกโรนฺตสฺส ติภวจตุโยนิปญฺจคติสตฺตวิญฺาณฏฺิตินวสตฺตาวาเสสุ ปเภทกา สงฺขารา สุเขน ชีวิตุกามสฺส ภีรุกปุริสสฺส สีหพฺยคฺฆทีปิอจฺฉตรจฺฉยกฺขรกฺขส- จณฺฑโคณจณฺฑกุกฺกุรปภินฺนมทจณฺฑหตฺถิโฆรอาสิวิสอสนิวิจกฺกสุสานรณภูมิ ชลิตองฺคารกาสุอาทโย วิย มหาภยํ หุตฺวา อุปฏฺหนฺติ, ตสฺส "อตีตา สงฺขารา นิรุทฺธา, ปจฺจุปฺปนฺนา นิรุชฺฌนฺติ, อนาคตาปิ เอวเมว นิรุชฺฌิสฺสนฺตี"ติ ปสฺสโต เอตสฺมึ าเน ภยตุปฏฺานํ าณํ อุปฺปชฺชติ. ตสฺส ตํ ภยตุปฏฺานํ าณํ อาเสวนฺตสฺส ภาเวนฺตสฺส พหุลีกโรนฺตสฺส สพฺพภวโยนิคติิติสตฺตาวาเสสุ ๒- เนว ตาณํ น เลณํ น คติ น ปฏิสรณํ ปญฺายติ, สพฺพภวโยนิคติิติสตฺตาวาสคเตสุ สงฺขาเรสุ เอกสงฺขาเรปิ ปตฺถนา วา ปรามาโส วา น โหติ, ตโย ภวา วีตจฺจิตงฺคารปุณฺณา องฺคารกาสุโย วิย, จตฺตาโร มหาภูตา โฆรวิสา อาสิวิสา วิย, ปญฺจกฺขนฺธา อุกฺขิตฺตาสิกา วธกา วิย, ฉ อชฺฌตฺติกายตนานิ สุญฺคาโม วิย ฉ พาหิรายตนานิ คามฆาตกโจรา วิย, สตฺตวิญฺาณฏฺิติโย นว จ สตฺตาวาสา เอกาทสหิ อคฺคีหิ อาทิตฺตา สมฺปชฺชลิตา สโชติภูตา วิย จ, สพฺเพ สงฺขารา คณฺฑภูตา โรคภูตา สลฺลภูตา อฆภูตา อาพาธภูตา วิย จ นิรสฺสาทา นิรสา ๓- มหาอาทีนวราสิภูตา หุตฺวา อุปฏฺหนฺติ, สุเขน ชีวิตุกามสฺส ภีรุกปุริสสฺส รมณียาการสณฺิตมฺปิ สวาฬกมิว วนคหณํ, สสทฺทูลา วิย คุหา, สคาหรกฺขสํ วิย อุทกํ, @เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๒๒๗/๒๘๑ ๒ ฉ.ม....ิตินิวาสคเตสุ ๓ สี. นีรสา--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๕.
สมุสฺสิตขคฺคา วิย ปจฺจตฺถิกา, สวิสํ วิย โภชนํ, สโจโร วิย มคฺโค, อาทิตฺตมิว อคารํ, อุยฺยุตฺตเสนา วิย รณภูมิ. ยถา หิ โส ปุริโส เอตานิ สวาฬกวนคหณาทีนิ อาคมฺม ภีโต สํวิคฺโค โลมหฏฺชาโต สมนฺตโต อาทีนวเมว ปสฺสติ, เอวเมว โส โยคาวจโร ภงฺคานุปสฺสนาวเสน สพฺพสงฺขาเรสุ ภยโต อุปฏฺิเตสุ สมนฺตโต นิรสํ นิรสฺสาทํ อาทีนวเมว ปสฺสติ. ตสฺเสวํ ปสฺสโต อาทีนวานุปสฺสนาาณํ อุปฺปชฺชติ. โส เอวํ สพฺพสงฺขาเร อาทีนวโต สมฺปสฺสนฺโต สพฺพภวโยนิคติวิญฺาณฏฺิติ- สตฺตาวาสคเต สเภทเก สงฺขารคเต นิพฺพินฺทติ อุกฺกณฺติ นาภิรมติ. เสยฺยถาปิ นาม จิตฺตกูฏปพฺพตปาทาภิรโต สุวณฺณราชหํโส อสุจิมฺหิ จณฺฑาลคามทฺวาร- อาวาเฏ นาภิรมติ, สตฺตสุ มหาสเรสุเยว อภิรมติ, เอวเมว อยํ โยคี ราชหํโส สุปริทิฏฺาทีนเว สเภทเก สงฺขารคเต นาภิรมติ, ภาวนารามตาย ปน ภาวนารติยา สมนฺนาคตตฺตา สตฺตสุ อนุปสฺสนาสุเยว อภิรมติ. ยถา จ สุวณฺณปญฺชเรปิ ปกฺขิตฺโต สีโห มิคราชา นาภิรมติ, ติโยชนสหสฺสวิตฺถเต ปน หิมวนฺเตเยว รมติ, เอวมยมฺปิ โยคี สีโห ติวิเธ สุคติภเวปิ นาภิรมติ, ตีสุ อนุปสฺสนาสุเยว รมติ. ยถา จ สพฺพเสโต สตฺตปฺปติฏฺโ อิทฺธิมา เวหาสงฺคโม ฉทฺทนฺโต นาคราชา นครมชฺเฌ นาภิรมติ, หิมวติ ฉทฺทนฺตรหเทเยว รมติ, เอวมยํ โยคี วรวารโณ สพฺพสฺมึ สงฺขารคเต นาภิรมติ, "อนุปฺปาโท เขมนฺ"ติอาทินา ๑- นเยน นิทฺทิฏฺเ สนฺติปเทเยว รมติ, ตนฺนินฺนตปฺโปณตปฺปพฺภารมานโส โหติ. เอตฺตาวตาสฺส นิพฺพิทานุปสฺสนาาณํ อุปฺปนฺนํ โหตีติ. [๙] มุญฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺนา ปญฺา สงฺขารุเปกฺขาสุ าณนฺติ มุญฺจิตุํ จชิตุํ กาเมติ อิจฺฉตีติ มุญฺจิตุกาโม, มุญฺจิตุกามสฺส ภาโว มุญฺจิตุ- กมฺยตา, ปฏิสงฺขาติ อุปปริกฺขตีติ ปฏิสงฺขา, ปฏิสงฺขานํ วา ปฏิสงฺขา, สนฺติฏฺติ @เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๕๓/๖๐--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๖.
อชฺฌุเปกฺขตีติ สนฺติฏฺนา, สนฺติฏฺนํ วา สนฺติฏฺนา, มุญฺจิตุกามตา จ สา ปฏิสงฺขา จ สนฺติฏฺนา จาติ มุญฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺนา. อิติ ปุพฺพภาเค นิพฺพิทาาเณน นิพฺพินฺนสฺส อุปฺปาทาทีนิ ปริจฺจชิตุกามตา มุญฺจิตุกมฺยตา, มุญฺจนสฺส อุปายกรณตฺถํ มชฺเฌ ปฏิสงฺขานํ ปฏิสงฺขา, มุญฺจิตฺวา อวสาเน อชฺฌุเปกฺขนํ สนฺติฏฺนา. เอวมวตฺถาเภเทน ติปฺปการา ปญฺา สงฺขารานํ อชฺฌุเปกฺขนาสุ าณํ มุญฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺนาสงฺขาตานํ อวตฺถาเภเทน ภินฺนานํ ติสฺสนฺนมฺปิ ปญฺาณํ สงฺขารุเปกฺขตํ อิจฺฉนฺเตน ปน "ปญฺา"ติ จ "สงฺขารุเปกฺขาสู"ติ จ พหุวจนํ กตํ, อวตฺถาเภเทน ภินฺนสฺสาปิ เอกตฺตา "าณนฺ"ติ เอกวจนํ กตนฺติ เวทิตพฺพํ. วุตฺตญฺจ "ยา จ มุญฺจิตุกมฺยตา ยา จ ปฏิสงฺขานุปสฺสนา ยา จ สงฺขารุเปกฺขา, อิเม ธมฺมา เอกตฺถา พฺยญฺชนเมว นานนฺ"ติ. ๑- เกจิ ปน "สงฺขารุเปกฺขาสูติ พหุวจนํ สมถวิปสฺสนาวเสน สงฺขารุเปกฺขานํ พหุตฺตา"ติปิ วทนฺติ. สงฺขารุเปกฺขาสูติ จ กิริยาเปกฺขนฺติ เวทิตพฺพํ. อวตฺถาเภเทน ปน เตน นิพฺพิทาาเณน นิพฺพินฺทนฺตสฺส อุกฺกณฺนฺตสฺส สพฺพภวโยนิติวิญฺาณฏฺิติสตฺตาวาสคเตสุ สเภทเกสุ สงฺขาเรสุ จิตฺตํ น สชฺชติ น ลคฺคติ น พชฺฌติ, สพฺพสงฺขารคตํ มุญฺจิตุกามํ ฉฑฺเฑตุกามํ โหติ. อถวา ยถา ชาลพฺภนฺตรคโต มจฺโฉ, สปฺปมุขคโต มณฺฑูโก, ปญฺชรปกฺขิตฺโต วนกุกฺกุโฏ, ทฬฺหปาสวสงฺคโต มิโค, อหิตุณฺฑิกหตฺถคโต สปฺโป, มหาปงฺกปกฺขนฺโท กุญฺชโร, สุปณฺณมุขคโต นาคราชา, ราหุมุขปวิฏฺโ จนฺโท, สปตฺตปริกฺขิตฺโต ปุริโสติ เอวมาทโย ตโต ตโต มุจฺจิตุกามา นิสฺสริตุกามา ว โหนฺติ, เอวํ ตสฺส โยคิโน จิตฺตํ สพฺพสฺมา สงฺขารคตา มุจฺจิตุกามํ นิสฺสริตุกามํ โหติ. เอวํ หิ วุจฺจมาเน "มุจฺจิตุกามสฺส มุจฺจิตุกมฺยตา"ติ ปาโ ยุชฺชติ. เอวํ จ สติ @เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๒๒๗/๒๗๑--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๗.
"อุปฺปาทํ มุจฺจิตุกมฺยตา"ติอาทีสุ "อุปฺปาทา มุจฺจิตุกมฺยตา"ติอาทิ วตฺตพฺพํ โหติ, ตสฺมา ปุริโม เอว อตฺโถ สุนฺทรตโร. อถสฺส สพฺพสงฺขาเรสุ วิคตาลยสฺส สพฺพสงฺขารคตํ มุญฺจิตุกามสฺส มุญฺจิตุกมฺยตาาณํ อุปฺปชฺชติ. โส เอวํ สพฺพภว- โยนิคติวิญฺาณฏฺิติสตฺตาวาสคเต สเภทเก สงฺขาเร มุญฺจิตุกาโม มุญฺจนสฺส อุปายสมฺปาทนตฺถํ ปุน เต เอว สงฺขาเร ปฏิสงฺขานุปสฺสนาาเณน ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา วิปสฺสติ. เอวํ หิ วิปสฺสโต จสฺส อนิจฺจวเสน นิมิตฺตํ ปฏิสงฺขาาณํ อุปฺปชฺชติ, ทุกฺขวเสน ปวตฺตํ ปฏิสงฺขาาณํ อุปฺปชฺชติ, อนตฺตวเสน นิมิตฺตญฺจ ปวตฺตญฺจ ปฏิสงฺขาาณํ อุปฺปชฺชติ. โส ปฏิสงฺขานุปสฺสนาาเณน "สพฺเพ สงฺขารา สุญฺา"ติ ทิสฺวา ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา สงฺขาเร ปริคฺคณฺหนฺโต ภยญฺจ นนฺทิญฺจ วิปฺปหาย ภริยาย โทสํ ทิสฺวา วิสฺสฏฺภริโย วิย ปุริโส ตสฺสา ภริยาย สงฺขาเรสุ อุทาสีโน โหติ มชฺฌตฺโต, "อหนฺ"ติ วา "มมนฺ"ติ วา น คณฺหาติ. ตสฺส เอวํ ชานโต เอวํ ปสฺสโต ตีสุ ภเวสุ จิตฺตํ ปติลียติ ปฏิกุฏติ ปฏิวฏฺฏติ น สมฺปสาริยติ. เสยฺยถาปิ นาม ปทุมปลาเส อีสกํ โทเณ ๑- อุทกผุสิตานิ ปติลียนฺติ ปฏิกุฏนฺติ ปฏิวฏฺฏนฺติ น สมฺปสาริยนฺติ. เสยฺยถาปิ วา ปน กุกฺกุฏปตฺตํ วา นฺหารุททฺทุลํ วา อคฺคิมฺหิ ปกฺขิตฺตํ ปติลียติ ปฏิกุฏติ น สมฺปสารียติ, เอวํ ตสฺส ตีสุ ภเวสุ จิตฺตํ ปติลียติ ปฏิกุฏติ ปฏิวฏฺฏติ น สมฺปสารียติ, อุเปกฺขา สณฺาติ. เอวมสฺส สงฺขารุเปกฺขาาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ. อิมินา สงฺขารุเปกฺขาาเณน สทฺธึ อุปริ โคตฺรภุาณสฺส สาธกํ อนุโลมาณํ ปุพฺพาปราเณหิ อวุตฺตมฺปิ วุตฺตเมว โหตีติ เวทิตพฺพํ. วุตฺตํ หิ ภควตา:- "โส วต ภิกฺขเว ภิกฺขุ กญฺจิ สงฺขารํ นิจฺจโต สมนุปสฺสนฺโต อนุโลมิกาย ขนฺติยา สมนฺนาคโต ภวิสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ, @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อีสกํ โทเณ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๘.
อนุโลมิกาย ขนฺติยา อสมนฺนาคโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมิสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ, สมฺมตฺตนิยามํ อโนกฺกมมาโน โสตาปตฺติผลํ วา สกทาคามิผลํ วา อนาคามิผลํ วา อรหตฺตผลํ วา สจฺฉิกริสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชตี"ติอาทิ. ๑- วุตฺตญฺจ ธมฺมเสนาปตินา:- "กติหากาเรหิ อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ, กติหากาเรหิ สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ. จตฺตาฬีสาย อากาเรหิ อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ, จตฺตาฬีสาย อากาเรหิ สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมตี"ติอาทิ. ๒- ปฏฺาเน เจตํ วุตฺตํ ภควตา:- "อนุโลมํ โคตฺรภุสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย. อนุโลมํ โวทานสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย"ติอาทิ. ตสฺส หิ ตํ สงฺขารุเปกฺขาาณํ อาเสวนฺตสฺส ภาเวนฺตสฺส พหุลีกโรนฺตสฺส อธิโมกฺขสทฺธา พลวตรา โหติ, วีริยํ สุปคฺคหิตํ, สติ สูปฏฺิตา, จิตฺตํ สุสมาหิตํ, สงฺขารุเปกฺขาาณํ ติกฺขตรํ ปวตฺตติ. ตสฺส อิทานิ มคฺโค อุปฺปชฺชิสฺสตีติ สงฺขารุเปกฺขาย สงฺขาเร "อนิจฺจา"ติ วา "ทุกฺขา"ติ วา "อนตฺตา"ติ วา สมฺมสิตฺวา ภวงฺคํ โอตรติ. ภวงฺคานนฺตรํ สงฺขารุเปกฺขาย กตนเยเนว สงฺขาเร "อนิจฺจา"ติ วา "ทุกฺขา"ติ วา "อนตฺตา"ติ วา อารมฺมณํ กุรุมานํ อุปฺปชฺชติ มโนทฺวาราวชฺชนํ. ตทนนฺตรํ ตเถว สงฺขาเร อารมฺมณํ กตฺวา เทฺว ตีณิ จตฺตาริ วา ชวนจิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติ. ตํสมฺปยุตฺตํ าณํ อนุโลมาณํ. ตํ หิ ปุริมานญฺจ อฏฺนฺนํ วิปสฺสนาาณานํ กถกิจฺจตาย อนุโลเมติ, อุปริ จ ปตฺตพฺพานํ ๓- สตฺตตึสาย @เชิงอรรถ: ๑ องฺ.ฉกฺก. ๒๒/๓๖๙ (๙๘)/๔๙๑ (สฺยา), ขุ.ปฏิ. ๓๑/๓๖/๔๔๔ @๒ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๓๗/๔๔๕ ๓ อภิ.ป. ๔๐/๔๑๗/๑๒๘--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๙.
โพธิปกฺขิยธมฺมานํ อนุโลเมติ. ยถา หิ ธมฺมิโก ราชา วินิจฺฉยฏฺาเน นิสินฺโน อฏฺนฺนํ โวหาริกมหามตฺตานํ วินิจฺฉยํ สุตฺวา อคติคมนํ ปหาย มชฺฌตฺโต หุตฺวา "เอวํ โหตู"ติ อนุโมทมาโน เตสญฺจ วินิจฺฉยสฺส อนุโลเมติ, โปราณสฺส จ ราชธมฺมสฺส. ตตฺถ ราชา วิย อนุโลมาณํ, อฏฺโวหาริก- มหามตฺตา วิย อฏฺวิปสฺสนาาณานิ, โปราณิกราชธมฺโม วิย สตฺตตึสโพธิ- ปกฺขิยธมฺมา, ยถา ราชา "เอวํ โหตู"ติ อนุโมทมาโน โวหาริกานญฺจ วินิจฺฉยสฺส ราชธมฺมสฺส จ อนุโลเมติ, เอวมิทํ อนิจฺจาทิวเสน สงฺขาเร อารพฺภ อุปฺปชฺชมานานํ อฏฺนฺนญฺจ วิปสฺสนาาณานํ ตถกิจฺจตาย อนุโลเมติ, อุปริ จ ปตฺตพฺพานํ ๑- สตฺตตึสาย โพธิปกฺขิยธมฺมานํ. ตสฺมา อนุโลมาณนฺติ วุจฺจติ. [๑๐] พหิทฺธา วุฏฺานวิวฏฺฏเน ปญฺา โคตฺรภุาณนฺติ เอตฺถ พหิทฺธาติ สงฺขารนิมิตฺตํ. ตํ หิ อชฺฌตฺตจิตฺตสนฺตาเน อกุสลกฺขนฺเธ อุปาทาย พหิทฺธาติ วุตฺตํ. ตสฺมา พหิทฺธา สงฺขารนิมิตฺตมฺหา วุฏฺาติ วิคตํ หุตฺวา อุทฺธํ ติฏฺตีติ วุฏฺานํ, วิวฏฺฏติ ปราวตฺตติ ปรมฺมุขํ โหตีติ วิวฏฺฏนํ, วุฏฺานญฺจ ตํ วิวฏฺฏนญฺจาติ วุฏฺานวิวฏฺฏนํ. เตเนวาห:- "โคตฺรภุาณํ สมุทยสฺส อสมุจฺฉินฺทนโต ปวตฺตา น วุฏฺาติ, นิพฺพานารมฺมณโต ปน นิมิตฺตา วุฏฺาตีติ เอกโต วุฏฺานํ โหตีติ. ๒- ปุถุชฺชนโคตฺตาภิภวนโต อริยโคตฺตภาวนโต โคตฺรภู. อิทํ หิ อนุโลมาเณหิ ปทุมปลาสโต อุทกมิว สพฺพสงฺขารโต ปติลียมานจิตฺตสฺส อนุโลมาณสฺส อาเสวนนฺเต อนิมิตฺตํ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กุรุมานํ ปุถุชฺชนโคตฺตํ ปุถุชฺชนสงฺขํ ปุถุชฺชนภูมึ อติกฺกมมานํ อริยโคตฺตํ อริยสงฺขํ อริยภูมึ โอกฺกมมานํ นิพฺพานารมฺมเณ ปมาวตฺตนปมาโภคปมสมนฺนาหารภูตํ มคฺคสฺส @เชิงอรรถ: ๑ สี. วตฺตพฺพานํ ๒ วิสุทฺธิ. ๓/๓๓๒ (สฺยา)--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๐.
อนนฺตรสมนนฺตราเสวนอุปนิสฺสยนตฺถิวิคตวเสน ฉหิ อากาเรหิ ปจฺจยภาวํ สาธยมานํ สิขาปฺปตฺตํ วิปสฺสนาย มุทฺธภูตํ อปุนราวตฺตกํ อุปฺปชฺชติ. [๑๑] ทุภโต วุฏฺานวิวฏฺฏเน ปญฺา มคฺเค าณนฺติ เอตฺถ ทุภโตติ อุภโต. ทฺวยโตติ วา วุตฺตํ โหติ. กิเลสานํ สมุจฺฉินฺทนโต กิเลเสหิ จ ตทนุวตฺตกกฺ- ขนฺเธหิ จ นิพฺพานารมฺมณกรณโต พหิทฺธา สพฺพสงฺขารนิมิตฺเตหิ จ วุฏฺาติ วิวฏฺฏตีติ ทุภโต วุฏฺานวิวฏฺฏเน ปญฺา. เตเนวาห:- "จตฺตาริปิ มคฺคาณานิ อนิมิตฺตารมฺมณตฺตา นิมิตฺตโต วุฏฺหนฺติ, สมุทยสฺส สมุจฺฉินฺทนโต ปวตฺตา วุฏฺหนฺตีติ ทุภโต วุฏฺานานิ โหนฺตี"ติ. ๑- มคฺเค าณนฺติ นิพฺพานํ มคฺคติ เปกฺขติ, นิพฺพานตฺถิเกหิ วา มคฺคียติ อเนฺวสียติ, กิเลเส วา มาเรนฺโต คจฺฉติ ปวตฺตตีติ มคฺโค, ตสฺมึ มคฺเค าณํ. ชาติคฺคหเณน เอกวจนํ กตํ. ตํ หิ โคตฺตรภุาณสฺส อนนฺตรํ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กุรุมานํ สยํ วชฺเฌ กิเลเส นิรวเสสํ สมุจฺฉินฺทมานํ อนมตคฺคสํสารวฏฺฏทุกฺขสมุทฺทํ โสสยมานํ สพฺพาปายทฺวารานิ ปิทหมานํ สตฺตอริยธนํ สมฺมุขีภาวํ กุรุมานํ อฏฺงฺคิกํ มิจฺฉามคฺคํ ปชหมานํ สพฺพเวรภยานิ วูปสมยมานํ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส โอรสปุตฺตภาวมุปนยมานํ อญฺานิ จ อเนกานิ อานิสํสสตานิ ปฏิลาภยมานํ มคฺคาณํ อุปฺปชฺชติ. าตุํ อิจฺฉํ ปุริโส ลงฺฆิตฺวา มาติกาย ปรตีเร เวเคนาคมฺม ยถา คณฺหิตฺวา โอริติรตรุพทฺธํ. ๒- รชฺชุํ วา ทณฺฑํ วา อุลฺลงฺฆิตฺวาน ปารนินฺนตนุ ปาราปนฺโน ปน ตํ มุญฺจิย เวคํ ปติฏฺหติ ปาเร. @เชิงอรรถ: ๑ สี. โอริมตีเร ตนุพทฺธํ ๒ วิสุทฺธิ. ๓/๓๓๒ (สฺยา)--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๑.
เอวํ โยคาวจโร สกฺกายมยมฺหิ โอริเม ตีเร ทิฏฺภโย อภเย ปน าตุํ อิจฺฉํ อมตปาเร. อุทยพฺพยานุปสฺสน- ปภุติกเวเคน อาคโต รชฺชุํ รูปาวฺหํ ทณฺฑํ วา ตทิตรขนฺธาวฺหยํ สมฺมา. คณฺหิตฺวา อาวชฺชน- จิตฺเตน หิ ปุพฺพวุตฺตนยโตว อนุโลเมหุลฺลงฺฆิย นิพฺพุตินินฺโน ตทาสโนปคโต. ๑- ตํ มุญฺจิย โคตฺรภุนา อลทฺธอาเสวเนน ตุ ปเวธํ ปติโต สงฺขตปาเร ตโต ปติฏฺาติ มคฺคาเณน. ปสฺสิตุกาโม จนฺทํ จนฺเท ฉนฺนมฺหิ อพฺภปฏเลหิ ถุลกสุขุมสุขุเมสุ อพฺเภสุ หเฏสุ วายุนา กมโต. จนฺทํ ปสฺเสยฺย นโร ยถา ตเถวานุโลมาเณหิ กมา สจฺจจฺฉาทกโมเห วินาสิเต เปกฺขเต หิ โคตฺรภุ อมตํ. วาตา วิย เต จนฺทํ อมตํ น หิ เปกฺขเรนุโลมานิ ปุริโส อพฺภานิ ยถา โคตฺรภุ น ตมํ วิโนเทติ. ภมิตมฺหิ จกฺกยนฺเต ิโต นโร อญฺทินฺนสญฺาย อุสุปาเต ผลกสตํ อเปกฺขมาโน ยถา วิชฺเฌ. เอวมิธ มคฺคาณํ โคตฺรภุนา ทินฺนสญฺมวิหาย นิพฺพาเน วตฺตนฺตํ โลภกฺขนฺธาทิเก ปทาเลติ. @เชิงอรรถ: ๑ สี.,ม.,ก. ตทาสนฺนคโต--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๒.
สํสารทุกฺขชลธึ โสสยติ ปิทหติ ทุคฺคติทฺวารํ กุรุเต จ อริยธนินํ มิจฺฉามคฺคญฺจ ปชหาติ. เวรภยานิ สมยเต กโรติ นาถสฺส โอรสสุตตฺตํ อญฺเ จ อเนกสเต อานีสํเส ททาติ าณมิทนฺติ. [๑๒] ปโยคปฺปฏิปฺปสฺสทฺธิปญฺา ผเล าณนฺติ เอตฺถ ปโยโคติ ภุโส โยโค, ผลสจฺฉิกิริยาย มคฺคภาวนาย อุภโต วุฏฺานปโยโค, ตสฺส ปโยคสฺส ปฏิปฺปสฺสมฺภนํ นิฏฺานํ ปโยคปฏิปฺปสฺสทฺธิ. กึ ตํ? จตุมคฺคกิจฺจปริโยสานํ. ตสฺสา ปโยคปฏิปฺปสฺสทฺธิยา เหตุภูตาย ปวตฺตา ผเล ปญฺา ปโยคปฺปฏิปฺปสฺสทฺธิปญฺา. ผลติ วิปจฺจตีติ ผลํ, ตสฺมึ ผเล ตํสมฺปยุตฺตํ าณํ. เอเกกสฺส หิ มคฺคาณสฺส อนนฺตรา ตสฺส ตสฺเสว วิปากภูตานิ นิพฺพานารมฺมณานิ ตีณิ วา เทฺว วา เอกํ วา ผลจิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติ. อนนฺตรวิปากตฺตาเยว โลกุตฺตรกุสลานํ "สมาธิ- มานนฺตริกญฺมาหู"ติ ๑- จ, "ทนฺธํ อานนฺตริกํ ปาปุณาติ อาสวานํ ขยายา"ติ ๒- จ อาทิ วุตฺตํ. ยสฺส เทฺว อนุโลมานิ, ตสฺส ตติยํ โคตฺรภุ จตุตฺถํ มคฺคจิตฺตํ ตีณิ ผลจิตฺตานิ โหนฺติ. ยสฺส ตีณิ อนุโลมานิ, ตสฺส จตุตฺถํ โคตฺรภุ ปญฺจมํ มคฺคจิตฺตํ เทฺว ผลจิตฺตานิ โหนฺติ. ยสฺส จตฺตาริ อนุโลมานิ, ตสฺส ปญฺจมํ โคตฺรภุ ฉฏฺ มคฺคจิตฺตํ เอกํ ผลจิตฺตํ โหติ. อิทํ มคฺควีถิยํ ผลํ. กาลนฺตรผลํ ปน สมาปตฺติวเสน อุปฺปชฺชมานํ นิโรธา วุฏฺหนฺตสฺส อุปฺปชฺชมานญฺจ เอเตเนว สงฺคหิตํ. [๑๓] ฉินฺนวฏุมานุปสฺสเน ๓- ปญฺาติ เตน เตน อริยมคฺเคน สมุจฺฉินฺนํ ตํ ตํ อุปกฺกิเลสํ ปจฺฉา ปสฺสเน ปญฺา. วิมุตฺติาณนฺติ วิมุตฺติยา าณํ. วิมุตฺตีติ จ อุปกฺกิเลเสหิ วิมุตฺตํ ปริสุทฺธํ จิตฺตํ, วิมุตฺตภาโว วา, ตสฺสา วิมุตฺติยา ชานนํ @เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ขุ. ๒๕/๕/๖, ขุ.สุ. ๒๕/๒๒๘/๓๗๗ @๒ องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๑๖๒-๓/๑๗๑-๒ ๓ สี. ฉินฺนวฏฺฏมนุปสฺสเน--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๓.
าณํ วิมุตฺติาณํ. กิเลเสหิ วิมุตฺตํ จิตฺตสนฺตติมฺปิ กิเลเสหิ วิมุตฺตภาวมฺปิ ปจฺจเวกฺขนฺโต กิเลเสหิ น วินา ปจฺจเวกฺขตีติ เอเตน ปหีนกิเลสปจฺจเวกฺขณํ วุตฺตํ โหติ. "วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ าณํ โหตี"ติ ๑- หิ อิทเมว สนฺธาย วุตฺตํ. อวสิฏฺกิเลสปจฺจเวกฺขณํ ปน อวุตฺตมฺปิ อิมินาว วุตฺตํ โหตีติ คเหตพฺพํ. วุตฺตญฺจ:- "วุตฺตมฺหิ เอกธมฺเม เย ธมฺมา เอกลกฺขณา เตน วุตฺตา ภวนฺติ สพฺเพ อิติ วุตฺโต ลกฺขโณ หาโร"ติ. ๒- อถวา อรหโต อวสิฏฺกิเลสปจฺจเวกฺขณาภาวา จตุนฺนํ อริยานํ ลพฺภมานํ ปหีนกิเลสปจฺจเวกฺขณเมว วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. [๑๔] ตทา สมุทาคเต ธมฺเม ปสฺสเน ปญฺาติ ตทา มคฺคกฺขเณ ผลกฺขเณ จ สมุทาคเต ปฏิลาภวเสน จ ปฏิเวธวเสน จ สมาคเต สมฺปตฺเต สมงฺคิภูเต มคฺคผลธมฺเม จตุสจฺจธมฺเม จ ปสฺสนา เปกฺขณา ปชานนา ปญฺา. ปจฺจเวกฺขเณ าณนฺติ นิวตฺติตฺวา ภุสํ ปสฺสนํ ชานนํ าณํ. อิมินา จ าณทฺวเยน ปจฺจเวกฺขณาณานิ วุตฺตานิ โหนฺติ. โสตาปนฺนสฺส หิ มคฺควีถิยํ โสตาปตฺติผล- ปริโยสาเน จิตฺตํ ภวงฺคํ โอตรติ, ตโต ภวงฺคํ อุปจฺฉินฺทิตฺวา มคฺคปจฺจเวกฺขณตฺถาย มโนทฺวาราวชฺชนํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺมึ นิรุทฺเธ ปฏิปาฏิยา สตฺต มคฺคปจฺจเวกฺขณ- ชวนานีติ. ปุน ภวงฺคํ โอตริตฺวา เตเนว นเยน ผลาทีนํ ปจฺจเวกฺขณตฺถาย อาวชฺชนาทีนิ อุปฺปชฺชนฺติ. เยสํ อุปฺปตฺติยา เอส มคฺคํ ปจฺจเวกฺขติ, ผลํ ปจฺจเวกฺขติ, ปหีนกิเลเส ปจฺจเวกฺขติ, อวสิฏฺกิเลเส ปจฺจเวกฺขติ, นิพฺพานํ ปจฺจเวกฺขติ. โส หิ "อิมินา วตาหํ มคฺเคน อาคโต"ติ มคฺคํ ปจฺจเวกฺขติ, ตโต "อยํ เม อานิสํโส ลทฺโธ"ติ ผลํ ปจฺจเวกฺขติ, ตโต "อิเม นาม เม กิเลสา ปหีนา"ติ ปหีนกิเลเส ปจฺจเวกฺขติ, ตโต "อิเม นาม เม กิเลสา อวสิฏฺา"ติ อุปริมคฺควชฺเฌ กิเลเส ๓- @เชิงอรรถ: ๑ วิ.มหา. ๔/๒๓/๑๙, ที.สี. ๙/๒๔๘/๘๔ @๒ เนตฺติ. ๑๐/๓ (ม.) ๓ อุปริมคฺคตฺตยวชฺเฌ, วิสุทฺธิ. ๓/๓๒๕ (สฺยา)--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๔.
ปจฺจเวกฺขติ, อวสาเน "อยํ เม ธมฺโม อารมฺมณโต ปฏิลทฺโธ"ติ อมตํ นิพฺพานํ ปจฺจเวกฺขติ. อิติ โสตาปนฺนสฺส อริยสาวกสฺส ปญฺจ ปจฺจเวกฺขณานิ โหนฺติ. ยถา จ โสตาปนฺนสฺส, เอวํ สกทาคามิอนาคามีนมฺปิ. อรหโต ปน อวสิฏฺกิเลส- ปจฺจเวกฺขณํ นาม นตฺถีติ จตฺตาริเยว ปจฺจเวกฺขณานิ. เอวํ สพฺพานิ เอกูนวีสติ ปจฺจเวกฺขณาณานิ. อุกฺกฏฺปริจฺเฉโทเยว เจโส. ปหีนาวสิฏฺกิเลสปจฺจเวกฺขณํ เสกฺขานํ โหติ วา น วา. ตสฺส หิ ๑- อภาวโตเยว มหานาโม สกฺโก ภควนฺตํ ปุจฺฉิ "โกสุ นาม เม ธมฺโม อชฺฌตฺตํ อปฺปหีโน, เยน เม เอกทา โลภธมฺมาปิ จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺนฺตี"ติอาทิ. ๒- เอตฺถ ธมฺมฏฺิติาณาทีนํ เอกาทสนฺนํ าณานํ วิภาวนตฺถาย อยํ อุปมา เวทิตพฺพา:- ยถา ปุริโส "มจฺเฉ คเหสฺสามีติ มจฺฉขิปฺปํ คเหตฺวา ตทนุรูเป อุทเก โอสาเรตฺวา ขิปฺปมุเขน หตฺถํ โอตาเรตฺวา อนฺโตอุทเก กณฺหสปฺปํ มจฺฉสญฺาย คีวายํ ทฬฺหํ คเหตฺวา มหา วต มยา มจฺโฉ ลทฺโธ"ติ ตุฏฺโ อุกฺขิปิตฺวา ปสฺสนฺโต โสวตฺถิกตฺตยทสฺสเนน "สปฺโป"ติ สญฺชานิตฺวา ภีโต อาทีนวํ ทิสฺวา คหเณ นิพฺพินฺโน มุญฺจิตุกาโม หุตฺวา มุญฺจนสฺส อุปายํ กโรนฺโต อคฺคนงฺคุฏฺโต ปฏฺาย หตฺถํ นิพฺเพเตฺวา พาหํ อุกฺขิปิตฺวา อุปริสีเส เทฺว ตโย วาเร ปริพฺภเมตฺวา สปฺปํ ทุพฺพลํ กตฺวา "คจฺฉ เร ทุฏฺสปฺปา"ติ วิสฺสชฺเชตฺวา เวเคน ถลํ อารุยฺห ิตโกว "มหนฺตสฺส วต โภ สปฺปสฺส มุขโต มุตฺโตมฺหี"ติ หฏฺโ อาคตมคฺคํ โอโลเกยฺย. ตตฺถ ตสฺส ปุริสสฺส มจฺฉสญฺาย กณฺหสปฺปํ ทฬฺหํ คเหตฺวา ตุสฺสนํ วิย อิมสฺส โยคิโน อาทิโต พาลปุถุชฺชนสฺส อนิจฺจตาทิวเสน ภยานกํ ขนฺธปญฺจกํ นิจฺจาทิสญฺาย "อหํ มมา"ติ ทิฏฺิตณฺหาหิ ทฬฺหํ คเหตฺวา ตุสฺสนํ, ตสฺส @เชิงอรรถ: ๑ ตสฺส หิ ปจฺจเวกฺขณสฺส, วิสุทฺธิ. ๓/๓๒๕ (สฺยา) ๒ ม.มู. ๑๒/๑๗๕/๑๓๖--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๕.
ขิปฺปมุขโต สปฺปํ นีหริตฺวา โสวตฺถิกตฺตยํ ทิสฺวา "สปฺโป"ติ สญฺชานนํ วิย สปฺปจฺจยนามรูปปริคฺคเหน ฆนวินิพฺโภคํ กตฺวา กลาปสมฺมสนาทีหิ าเณหิ ขนฺธปญฺจกสฺส อนิจฺจาทิลกฺขณตฺตยํ ทิสฺวา "อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตา"ติ ตสฺส ววตฺถาปนํ, ตสฺส ภายนํ วิย อิมสฺส ภยตุปฏฺานาณํ, สปฺเป อาทีนวทสฺสนํ วิย อาทีนวานุปสฺสนาาณํ, สปฺปคฺคหเณ นิพฺพินฺทนํ วิย นิพฺพิทานุปสฺสนาาณํ, สปฺปํ มุญฺจิตุกามตา วิย มุญฺจิตุกมฺยตาาณํ, มุญฺจนสฺส อุปายกรณํ วิย ปฏิสงฺขานุ- ปสฺสนาาณํ, สปฺปํ ปริพฺภเมตฺวา ทุพฺพลํ กตฺวา นิวตฺติตฺวา ฑํสิตุํ อสมตฺถภาว- ปาปนํ วิย ติลกฺขณาโรปเนน สงฺขารุเปกฺขานุโลมาเณหิ สงฺขาเร ปริพฺภเมตฺวา ทุพฺพลํ กตฺวา ปุน นิจฺจสุขตฺตากาเรน อุปฏฺาตุํ อสมตฺถตาปาปนํ, สปฺปวิสฺสชฺชนํ วิย โคตฺรภุาณํ, สปฺปํ วิสฺสชฺเชตฺวา ถลํ อารุยฺห านํ วิย นิพฺพานถลํ อารุยฺห ิตํ มคฺคผลาณํ, หฏฺสฺส อาคตมคฺโคโลกนํ วิย มคฺคาทิปจฺจเวกฺขณาณนฺติ. อิเมสญฺจ สุตมยาณาทีนํ จุทฺทสนฺนํ าณานํ อุปฺปตฺติกฺกเมน ปฏิปตฺติกฺกเมน จ เทสนกฺกมสฺส กตตฺตา ปจฺจเวกฺขเณสุ ปมํ กิเลสปจฺจเวกฺขณํ โหติ, ตโต มคฺคผลนิพฺพานปจฺจเวกฺขณานีติ เวทิตพฺพํ. "โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย, กามราคพฺยาปาทานํ ตนุภาวาย, กามราคพฺยาปาทานํ อนวเสสปฺปหานาย, รูปราคอรูปราคมานอุทฺธจฺจอวิชฺชานํ อนวเสสปฺปหานายา"ติ ๑- จ กิเลสปฺปหานํเยว อธิกํ กตฺวา มคฺคปฏิปตฺติยา วุตฺตตฺตา ปฏิปตฺตานุรูเปเนว กิเลสปจฺจเวกฺขณสฺส อาทิภาโว ยุชฺชติ, อฏฺกถายํ วุตฺตกฺกโม ปน ทสฺสิโตเยว. โส ปน กโม ปญฺจวิโธ อุปฺปตฺติกฺกโม ปหานกฺกโม ปฏิปตฺติกฺกโม ภูมิกฺกโม เทสนกฺกโมติ. "ปมํ กลลํ โหติ กลลา โหติ อพฺพุทํ อพฺพุทา ชายเต เปสิ เปสิ นิพฺพตฺตี ฆโน"ติ ๒- @เชิงอรรถ: ๑ อภิ.สงฺ. ๓๔/๒๗๗,๓๓๙,๓๖๑-๓/๘๔,๙๖,๑๐๓-๔ ๒ สํ.ส. ๑๕/๒๓๕/๒๔๘--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๖.
เอวมาทิ อุปฺปตฺติกฺกโม. "ทสฺสเนน ปหาตพฺพา ธมฺมา, ภาวนาย ปหาตพฺพา ธมฺมา"ติ ๑- เอวมาทิ ปหานกฺกโม. "สีลวิสุทฺธิ จิตฺตวิสุทฺธิ ทิฏฺิวิสุทฺธิ กงฺขาวิตรณวิสุทฺธิ มคฺคามคฺคาณทสฺสนวิสุทฺธิ ปฏิปทาาณทสฺสนวิสุทฺธิ าณทสฺสน- วิสุทฺธี"ติ ๒- เอวมาทิ ปฏิปตฺติกฺกโม. "กามาวจรา ธมฺมา, รูปาวจรา ธมฺมา, อรูปาวจรา ธมฺมา"ติ ๓- เอวมาทิ ภูมิกฺกโม. "จตฺตาโร สติปฏฺานา จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ปญฺจินฺทฺริยานิ ปญฺจ พลานิ สตฺต โพชฺฌงฺคา อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค"ติ ๔- วา, "อนุปุพฺพิกถํ กเถสิ. เสยฺยถิทํ ทานกถํ สีลกถํ สคฺคกถํ กามานํ อาทีนวํ โอการํ สงฺกิเลสํ เนกฺขมฺเม อานิสํสํ ปกาเสตี"ติ ๕- วา เอวมาทิ เทสนกฺกโม. อิธ ปน จุทฺทสนฺนํ าณานํ อุปฺปตฺติกฺกโม ปฏิปตฺติกฺกโม จ ตทุภยวเสน ปฏิปาฏิยา เทสิตตฺตา เทสนกฺกโม จาติ ตโย กมา เวทิตพฺพา. [๑๕] อิทานิ ยสฺมา เหฏฺา สรูเปน นามรูปววตฺถานาณํ น วุตฺตํ, ตสฺมา ปญฺจธา นามรูปปฺปเภทํ ทสฺเสตุํ อชฺฌตฺตววตฺถาเน ปญฺา วตฺถุนานตฺเต าณนฺติอาทีนิ ปญฺจ าณานิ อุทฺทิฏฺานิ. สกเล หิ นามรูเป วุตฺเต ยํ ปริคฺคเหตุํ สกฺกา, ยํ จ ปริคฺคเหตพฺพํ, ตํ ปริคฺคเหสฺสติ. โลกุตฺตรนามํ หิ ปริคฺคเหตุํ จ น สกฺกา อนธิคตตฺตา, น จ ปริคฺคเหตพฺพํ อวิปสฺสนูปคตฺตา. ตตฺถ อชฺฌตฺตววตฺถาเนติ "เอวํ ปวตฺตมานา มยํ อตฺตาติ คหณํ คมิสฺสามา"ติ อิมินา วิย อธิปฺปาเยน อตฺตานํ อธิการํ กตฺวา ปวตฺตาติ อชฺฌตฺตา. อชฺฌตฺตสทฺโท ปนายํ โคจรชฺฌตฺเต นิยกชฺฌตฺเต อชฺฌตฺตชฺฌตฺเต วิสยชฺฌตฺเตติ จตูสุ อตฺเถสุ ทิสฺสติ. "เตน อานนฺท ภิกฺขุนา ตสฺมึเยว ปุริมสฺมึ สมาธินิมิตฺเต อชฺฌตฺตเมว จิตฺตํ สณฺเปตพฺพํ, อชฺฌตฺตรโต สมาหิโต"ติอาทีสุ ๖- หิ อยํ โคจรชฺฌตฺเต ทิสฺสติ. @เชิงอรรถ: ๑ อภิ.สงฺ. ๓๔/๘/๒ ๒ ม.มู. ๑๒/๒๕๒/๒๑๕ ๓ อภิ.สงฺ. ๓๔/๙๓-๕/๑๖ @๔ ม.อุ. ๑๔/๔๓/๓๓, ขุ.มหา. ๒๙/๘๙๑/๕๕๘ (สฺยา), ขุ.จูฬ. ๓๐/๑๖๗/๘๕ (สฺยา) @๕ วิ.มหา. ๔/๓๑/๒๖, ที.สี. ๙/๒๙๘/๑๐๘, ที.มหา. ๑๐/๘๓/๓๙ @๖ ขุ.ธ. ๒๕/๓๖๒/๘๐--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๗.
"อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ, ๑- อชฺฌตฺตํ วา ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรตี"ติอาทีสุ ๒- นิยกชฺฌตฺเต. "ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ, ๓- อชฺฌตฺติกา ธมฺมา"ติอาทีสุ ๔- อชฺฌตฺตชฺฌตฺเต. "อยํ โข ปนานนฺท วิหาโร ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺโธ ยทิทํ สพฺพนิมิตฺตานํ อมนสิการา อชฺฌตฺตํ สุญฺตํ อุปสมฺปชฺช วิหรตี"ติอาทีสุ ๕- วิสยชฺฌตฺเต, อิสฺสริยฏฺาเนติ อตฺโถ. ผลสมาปตฺติ หิ พุทฺธานํ อิสฺสริยฏฺานํ นาม. อิธ ปน อชฺฌตฺตชฺฌตฺเต ทฏฺพฺโพ. เตสํ อชฺฌตฺตานํ ววตฺถาเน อชฺฌตฺตววตฺถาเน. วตฺถุนานตฺเตติ วตฺถูนํ นานาภาเว, นานาวตฺถูสูติ อตฺโถ. เอตฺถ ชวนมโนวิญฺาณสฺส ปจฺจยภูโต ภวงฺคมโนปิ จกฺขาทิปญฺจกํ วิย อุปฺปตฺติฏฺานตฺตา วตฺถูติ วุตฺโต. อาวชฺชนมฺปิ ตนฺนิสฺสิตเมว กาตพฺพํ. [๑๖] พหิทฺธาติ ฉหิ อชฺฌตฺตชฺฌตฺเตหิ พหิภูเตสุ เตสํ วิสเยสุ. โคจรนานตฺเตติ วิสยนานตฺเต. [๑๗] จริยาววตฺถาเนติ วิญฺาณจริยาอญฺาณจริยาาณจริยาวเสน จริยานํ ววตฺถาเน. "จริยววตฺถาเน"ติ รสฺสํ กตฺวาปิ ปนฺติ. [๑๘] จตุธมฺมววตฺถาเนติ กามาวจรภูมิอาทีนํ จุทฺทสนฺนํ จตุกฺกานํ วเสน จตุนฺนํ จตุนฺนํ ธมฺมานํ ววตฺถาเน. ภูมีติ จ "ภูมิคตญฺจ เวหาสฏฺญฺจา"ติอาทีสุ ๖- ปวิยํ วตฺตติ. "อภูมึ ตาต มา เสวา"ติอาทีสุ ๗- วิสเย. "สุขภูมิยํ กามาวจเร"ติ- อาทีสุ ๘- อุปฺปชฺชนฏฺาเน. อิธ ปน โกฏฺาเส วตฺตติ. ปริจฺเฉเทติปิ วทนฺติ. [๑๙] นวธมฺมววตฺถาเนติ กามาวจรกุสลาทิวเสน ปาโมชฺชมูลกวเสน โยนิโสมนสิการมูลกวเสน จ นวนฺนํ นวนฺนํ ธมฺมานํ ววตฺถาเน. อิเมสุ จ ปญฺจสุ @เชิงอรรถ: ๑ ที.สี. ๙/๙๖,๔๖๘/๓๗,๒๐๔, อภิ.สงฺ. ๓๔/๑๖๑/๕๐ @๒ ที.มหา. ๑๐/๒๘๙,๓๗๓,๓๘๒/๑๘๖,๒๔๘,๒๕๗ @๓ ม.อุ. ๑๔/๓๔๙,๓๕๓/๓๐๗,๓๐๙ ๔ อภิ.สงฺ. ๓๔/๒๐/๔ @๕ ม.อุ. ๑๔/๑๘๗/๑๖๐ ๖ สํ.ส. ๑๕/๑๓๖/๑๒๑ @๗ ขุ.ชา. ๒๗/๘๖๓/๑๙๒ (สฺยา) ๘ อภิ.สงฺ. ๓๔/๙๘๘/๒๓๙--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๘.
าเณสุ ปมํ อชฺฌตฺตธมฺมา ววตฺถาเปตพฺพาติ วตฺถุนานตฺเต าณํ ปมํ วุตฺตํ, ตโต เตสํ วิสยา ววตฺถาเปตพฺพาติ ตทนนฺตรํ โคจรนานตฺเต าณํ วุตฺตํ, ตโต ปรานิ ตีณิ าณานิ ติณฺณํ จตุนฺนํ นวนฺนํ วเสน คณนานุโลเมน วุตฺตานิ. [๒๐] อิทานิ ยสฺมา นามรูปสฺเสว ปเภทโต ววตฺถาปนาณํ าตปริญฺา, ตทนนฺตรํ ตีรณปริญฺา, ตทนนฺตรํ ปหานปริญฺาติ ติสฺโส ปริญฺา, ตํสมฺพนฺธา จ ภาวนาสจฺฉิกิริยา โหนฺติ, ตสฺมา ธมฺมนานตฺตาณานนฺตรํ าตฏฺเ าณาทีนิ ปญฺจ าณานิ อุทฺทิฏฺานิ. ติสฺโส หิ ปริญฺา าตปริญฺา ตีรณปริญฺา ปหานปริญฺา จ. ตตฺถ "รุปฺปนลกฺขณํ รูปํ, เวทยิตลกฺขณา เวทนา"ติ เอวํ เตสํ เตสํ ธมฺมานํ ปจฺจตฺตลกฺขณสลฺลกฺขณวเสน ปวตฺตา ปญฺา าตปริญฺา นาม. "รูปํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา, เวทนา อนิจฺจา ทุกฺขา อนตฺตา"ติอาทินา นเยน เตสํ เตสํ ธมฺมานํ สามญฺลกฺขณํ อาโรเปตฺวา ปวตฺตา ลกฺขณารมฺมณิก- วิปสฺสนาปญฺา ตีรณปริญฺา นาม. เตสุเยว ปน ธมฺเมสุ นิจฺจสญฺาทิปชหนวเสน ปวตฺตา ลกฺขณารมฺมณิกวิปสฺสนาว ปหานปริญฺา นาม. ตตฺถ สงฺขารปริจฺเฉทโต ปฏฺาย ยาว ปจฺจยปริคฺคหา าตปริญฺาย ภูมิ. เอตสฺมึ หิ อนฺตเร ธมฺมานํ ปจฺจตฺตลกฺขณปฏิเวธสฺเสว อาธิปจฺจํ โหติ. กลาปสมฺมสนโต ปฏฺาย ยาว อุทยพฺพยานุปสฺสนา ตีรณปริญฺาย ภูมิ. เอตสฺมึ หิ อนฺตเร สามญฺลกฺขณปฏิเวธสฺเสว อาธิปจฺจํ โหติ. ภงฺคานุปสฺสนํ อาทึ กตฺวา อุปริ ปหานปริญฺาย ภูมิ. ตโต ปฏฺาย หิ "อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโต นิจฺจสญฺ ปชหติ, ทุกฺขโต อนุปสฺสนฺโต สุขสญฺ ปชหติ, อนตฺตโต อนุปสฺสนฺโต อตฺตสญฺ ปชหติ, นิพฺพินฺทนฺโต นนฺทึ ปชหติ, วิรชฺชนฺโต ราคํ ปชหติ, นิโรเธนฺโต สมุทยํ ปชหติ, ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปหชหตี"ติ ๑- เอวํ นิจฺจสญฺาทิปหานสาธิกานํ สตฺตนฺนํ อนุปสฺสนานํ อาธิปจฺจํ โหติ. @เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๕๒/๕๙--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๙.
ตตฺถ อภิญฺาปญฺาติ ธมฺมานํ รุปฺปนาทิสภาเวน ชานนปญฺา. สา หิ โสภนฏฺเน อภิสทฺเทน "เตสํ เตสํ ธมฺมานํ สภาวชานนวเสน โสภนํ ชานนนฺ"ติ กตฺวา อภิญฺาติ วุจฺจติ. าตฏฺเ าณนฺติ ชานนสภาวํ าณํ. [๒๑] ปริญฺาปญฺาติ ชานนปญฺา. สา หิ พฺยาปนฏฺเน ปริสทฺเทน "อนิจฺจาทิสามญฺลกฺขณวเสน สกิจฺจสมาปนวเสน วา พฺยาปิตํ ชานนนฺ"ติ กตฺวา ปริญฺาติ วุจฺจติ. ตีรณฏฺเ าณนฺติ อุปปริกฺขณสภาวํ, สมฺมสนภาวํ วา าณํ. [๒๒] ปหาเน ปญฺาติ นิจฺจสญฺาทีนํ ปชหนา ปญฺา, ปชหตีติ วา, ปชหนฺติ เอเตนาติ วา ปหานํ. ปริจฺจาคฏฺเ าณนฺติ ปริจฺจชนสภาวํ าณํ. [๒๓] ภาวนาปญฺาติ วฑฺฒนปญฺา. เอกรสฏฺเ าณนฺติ เอกกิจฺจสภาวํ าณํ, วิมุตฺติรเสน วา เอกรสภาวํ าณํ. [๒๔] สจฺฉิกิริยา ปญฺาติ ปฏิเวธวเสน ปฏิลาภวเสน วา ปจฺจกฺขกรณปญฺา. ผสฺสนฏฺเ ๑- าณนฺติ ตทุภยวเสเนว วินฺทนสภาวํ าณํ. [๒๕-๒๘] อิทานิ ยสฺมา ปหานภาวนาสจฺฉิกิริยาณานิ อริยมคฺคผล- สมฺปยุตฺตานิปิ โหนฺติ, ตสฺมา ตทนนฺตรํ อริยปุคฺคลานํเยว ลพฺภมานานิ จตฺตาริ ปฏิสมฺภิทาาณานิ อุทฺทิฏฺานิ. ตตฺถาปิ ปจฺจยุปฺปนฺโน อตฺโถ ทุกฺขสจฺจํ วิย ปากโฏ สุวิญฺเยฺโย จาติ ปมํ อตฺถปฏิสมฺภิทาาณํ อุทฺทิฏฺ, ตสฺส อตฺถสฺส เหตุธมฺมวิสยตฺตา ตทนนฺตรํ ธมฺมปฏิสมฺภิทาาณํ, ตทุภยสฺส นิรุตฺติวิสยตฺตา ตทนนฺตรํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทาาณํ, เตสุ ตีสุปิ าเณสุ ปวตฺตนโต ตทนนฺตรํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทาาณํ. ปการํ ทีฆํ กตฺวา จ ปนฺติ. @เชิงอรรถ: ๑ สี. ผุสนฏฺเ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๐.
[๒๙-๓๑] อิโต ปรานิ วิหารฏฺเ าณาทีนิ ตีณิ าณานิ อริยานํเยว สมฺภวโต ปฏิสมฺภิทาปเภทโต จ ปฏิสมฺภิทาาณานนฺตรํ อุทฺทิฏฺานิ. วิหารฏฺเ าณํ หิ ธมฺมปฏิสมฺภิทา โหติ, สมาปตฺตฏฺเ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, ธมฺมสภาเว าณํ หิ ปฏิสมฺภิทากถายํ ๑- ธมฺมปฏิสมฺภิทาติ วุตฺตํ. นิพฺพาเน าณํ ปน อตฺถปฏิสมฺภิทา เอว. ตตฺถ วิหารนานตฺเตติ อนิจฺจานุปสฺสนาทิวเสน นานาวิปสฺสนาวิหาเร. วิหารฏฺเติ วิปสฺสนาวิหารสภาเว. วิหาโรติ จ สสมฺปยุตฺตา วิปสฺสนา เอว. สมาปตฺตินานตฺเตติ อนิมิตฺตาทิวเสน นานาผลสมาปตฺติยํ. สมาปตฺตีติ จ โลกุตฺตรผลภูตา จิตฺตเจตสิกธมฺมา. วิหารสมาปตฺตินานตฺเตติ อุภยวเสน วุตฺตํ. [๓๒] ตโต วิหารสมาปตฺติาณสาธกสฺส "ทุภโต วุฏฺานวิวฏฺฏเน ปญฺา"ติ ปุพฺเพ วุตฺตสฺสาปิ มคฺคาณสฺส อาสวสมุจฺเฉทสมตฺถตํ อนนฺตรผล- ทายกตฺตญฺจ การเณน วิเสเสตฺวา อปเรนากาเรน วตฺตุกาเมน ตเทว "อานนฺตริก- สมาธิมฺหิ าณนฺ"ติ อุทฺทิฏฺ. ตตฺถ อวิกฺเขปปริสุทฺธตฺตาติ วิกฺขิปติ เตน จิตฺตนฺติ วิกฺเขโป, อุทฺธจฺจสฺเสตํ นามํ. น วิกฺเขโป อวิกฺเขโป, อุทฺธจฺจ- ปฏิปกฺขสฺส สมาธิสฺเสตํ นามํ. ปริสุทฺธสฺส ภาโว ปริสุทฺธตฺตํ, อวิกฺเขปสฺส ปริสุทฺธตฺตํ อวิกฺเขปปริสุทฺธตฺตํ, ตสฺมา อวิกฺเขปปริสุทฺธตฺตา สมาธิสฺส ปริสุทฺธภาเวนาติ อตฺโถ. อิทํ หิ อาสวสมุจฺเฉทสฺส อนนฺตรผลทายกตฺตสฺส จ การณวจนํ. อาสวสมุจฺเฉเทติ เอตฺถ อาสวนฺตีติ อาสวา, จกฺขุโตปิ ฯเปฯ มนโตปิ สนฺทนฺติ ปวตฺตนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. ธมฺมโต ยาว โคตฺรภุํ โอกาสโต ยาว ภวคฺคํ สวนฺตีติ วา อาสวา, เอตํ ธมฺมํ เอตญฺจ โอกาสํ อนฺโต กริตฺวา ปวตฺตนฺตีติ อตฺโถ. อนฺโตกรณตฺโถ หิ อยํ อากาโร. จิรปาริวาสิกฏฺเน มทิราทโย อาสวา วิยาติปิ อาสวา. โลกสฺมึ หิ จิรปาริวาสิกา มทิราทโย อาสวาติ วุจฺจนฺติ. ยทิ จ จิรปาริวาสิกฏฺเน อาสวา, เอเตเยว ภวิตุมรหนฺติ. วุตฺตํ เหตํ:- @เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๓๐/๓๖๐--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๑.
"ปุริมา ภิกฺขเว โกฏิ น ปญฺายติ อวิชฺชาย, อิโต ปุพฺเพ อวิชฺชา นาโหสิ, อถ ปจฺฉา สมภวี"ติอาทิ. ๑- อายตํ วา สํสารทุกฺขํ สวนฺติ ปสวนฺตีติปิ อาสวา, สมุจฺฉิชฺชติ ๒- เอเตนาติ สมุจฺเฉโท. ปญฺาติ กามาสวาทีนํ จตุนฺนํ อาสวานํ สมุจฺเฉเท ปญฺา. อานนฺตริกสมาธิมฺหิ าณนฺติ อตฺตโน ปวตฺติสมนนฺตรํ นิยเมเนว ผลปฺปทานโต อานนฺตริโกติ ลทฺธนาโม มคฺคสมาธิ. น หิ มคฺคสมาธิมฺหิ อุปฺปนฺเน ตสฺส ผลุปฺปตฺตินิเสธโก โกจิ อนฺตราโย อตฺถิ. ยถาห:- "อยํ จ ปุคฺคโล โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน อสฺส, กปฺปสฺส จ อุฑฺฑยฺหนเวลา อสฺส. เนว ตาว กปฺโป อุฑฺฑเหยฺย, ยาวายํ ปุคฺคโล น โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกโรติ, อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ิตกปฺปี. สพฺเพปิ มคฺคสมงฺคิโน ปุคฺคลา ิตกปฺปิโน"ติ. ๓- อิทํ เตน อานนฺตริกสมาธินา สมฺปยุตฺตํ าณํ. [๓๓] อิมินา มคฺคาเณน ผลปฺปตฺตานํ อริยานํเยว สมฺภวโต อิมสฺส าณสฺส อนนฺตรํ อรณวิหาราณาทีนิ จตฺตาริ าณานิ อุทฺทิฏฺานิ. ตตฺราปิ จ อรหโตเยว สตตเมว จ สมฺภวโต อรณวิหาเร าณํ ปมํ อุทฺทิฏฺ, ตทนนฺตรํ นิโรธสฺส อนาคามิอรหนฺตานํ สมฺภเวปิ พหุสมฺภารตฺตา วิเสเสน จ นิโรธสฺส นิพฺพานสมฺมตตฺตา จ นิโรธสมาปตฺติยา าณํ อุทฺทิฏฺ, ตทนนฺตรํ ปรินิพฺพานสฺส กาลนฺตเร ปรินิพฺพานกาลํ อาหจฺจ ิตตฺตา ทีฆกาลิกนฺติ ปรินิพฺพาเน าณํ อุทฺทิฏฺ, ตทนนฺตรํ สมสีสฏฺสฺส ๔- สพฺพกิเลสขยานนฺตรํ ปรินิพฺพานกาลํ อาหจฺจ @เชิงอรรถ: ๑ องฺ.ทสก. ๒๔/๖๑/๙๐ ๒ ม. สมุจฺฉินฺทติ @๓ อภิ.ปุ. ๓๖/๑๗/๑๒๐ ๔ ก. สมสีสนฺตสฺส--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๒.
ิตตฺตา รสฺสกาลิกนฺติ สมสีสฏฺเ าณํ อุทฺทิฏฺ. ตตฺถ สนฺโต จาติ จกาโร ทสฺสนาธิปเตยฺยญฺจ สนฺโต วิหาราธิคโม จ ปณีตาธิมุตฺตตา จาติ ตีหิปิ ปเทหิ สมฺพนฺธิตพฺโพ. ทสฺสนนฺติ วิปสฺสนาาณํ, อธิปติเยว อาธิปเตยฺยํ, อธิปติโต วา อาคตตฺตา อาธิปเตยฺยํ, ทสฺสนญฺจ ตํ อาธิปเตยฺยญฺจาติ ทสฺสนาธิปเตยฺยํ. วิหรตีติ วิหาโร, วิหรนฺติ เตน วาติ วิหาโร, อธิคมฺมติ ปาปุณียตีติ อธิคโม, วิหาโร เอว อธิคโม วิหาราธิคโม. โส จ กิเลสปริฬาหวิรหิตตฺตา นิพฺพุโตติ สนฺโต. โส จ อรหตฺตผลสมาปตฺติปญฺา. อุตฺตมฏฺเน อตปฺปกฏฺเน จ ปณีโต, ปธานภาวํ นีโตติ วา ปณีโต, ปณีเต อธิมุตฺโต วิสฏฺจิตฺโต ตปฺปรโม ปณีตาธิมุตฺโต, ตสฺส ภาโว ปณีตาธิมุตฺตตา. สา จ ผลสมาปตฺตาธิมุตฺตา ปุพฺพภาคปญฺา เอว. อรณวิหาเรติ นิกฺกิเลสวิหาเร. ราคาทโย หิ รณนฺติ สตฺเต จุณฺเณนฺติ ปีเฬนฺตีติ รณา, รณนฺติ เอเตหิ สตฺตา กนฺทนฺติ ปริเทวนฺตีติ วา รณา, วุตฺโต ติวิโธปิ วิหาโร, นตฺถิ เอตสฺส รณาติ อรโณ, วิวิเธ ปจฺจนีกธมฺเม หรนฺติ เอเตนาติ วิหาโร. ตสฺมึ อรเณ วิหาเร. นิทฺเทสวาเร ๑- วุตฺตปมชฺฌานาทีนิ จ ปณีตาธิมุตฺตตาย เอว สงฺคหิตานิ. ผลสมาปตฺตึ สมาปชฺชิตุกามตาย หิ ปมชฺฌานาทึ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย ฌานสมฺปยุตฺตธมฺเม วิปสฺสติ, ยา จ อรณวิภงฺคสุตฺตนฺเต ๒- ภควตา เทสิตา อรณปฏิปทา, สาปิ อิมินาว สงฺคหิตาติ เวทิตพฺพา. วุตฺตํ หิ ตตฺถ ภควตา:- "อรณวิภงฺคํ โว ภิกฺขเว เทเสสฺสามิ ฯเปฯ น กามสุขํ อนุยุญฺเชยฺย หีนํ คมฺมํ โปถุชฺชนิกํ อนริยํ อนตฺถสญฺหิตํ, น จ อตฺตกิลมถานุโยคํ อนุยุญฺเชยฺย ทุกฺขํ อนริยํ อนตฺถสญฺหิตํ. เอเต โข ภิกฺขเว อุโภ อนฺเต อนุปคมฺม มชฺฌิมา ปฏิปทา ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธา @เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๘๒/๑๐๑ ๒ ม.อุ. ๑๔/๓๒๓ อาทิ/๒๙๖--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๓.
จกฺขุกรณี าณกรณี อุปสมาย อภิญฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ. อุสฺสาหนญฺจ ชญฺา, อปสาทนญฺจ ชญฺา, อุสฺสาทนญฺจ ตฺวา อปสาทนํ จ ตฺวา เนวุสฺสาเทยฺย น อปสาเทยฺย, ธมฺมเมว เทเสยฺย. สุขวินิจฺฉยํ ชญฺา, สุขวินิจฺฉยํ ตฺวา อชฺฌตฺตํ สุขมนุยุญฺเชยฺย, รโหวาทํ น ภาเสยฺย, สมฺมุขา น ขีณํ ๑- ภเณ, อตรมาโนว ภาเสยฺย โน ตรมาโน, ชนปทนิรุตฺตึ นาภินิเวเสยฺย, สมญฺ นาติธาเวยฺยาติ. ๒- อยมุทฺเทโส อรณวิภงฺคสฺส ฯเปฯ ตตฺร ภิกฺขเว โย กามปฏิสนฺธิสุขิโน โสมนสฺสานุโยคํ อนนุโยโค หีนํ ฯเปฯ อนตฺถสญฺหิตํ, อทุกฺโข เอโส ธมฺโม อวิฆาโต อนุปายาโส อปริฬาโห สมฺมาปฏิปทา. ตสฺมา เอโส ธมฺโม อรโณ ฯเปฯ ตตฺร ภิกฺขเว โย อตฺตกิลมถานุโยคํ อนนุโยโค ทุกฺขํ อนริยํ อนตฺถสญฺหิตํ. อทุกฺโข เอโส ธมฺโม ฯเปฯ ตสฺมา เอโส ธมฺโม อรโณ. ตตฺร ภิกฺขเว ยายํ มชฺฌิมา ปฏิปทา ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธา ฯเปฯ อทุกฺโข เอโส ธมฺโม ฯเปฯ ตสฺมา เอโส ธมฺโม อรโณ ฯเปฯ ตตฺร ภิกฺขเว ยายํ เนวุสฺสาทนา น อปสาทนา ธมฺมเทสนา จ, อทุกฺโข เอโส ธมฺโม ฯเปฯ ตสฺมา เอโส ธมฺโม อรโณ ฯเปฯ ตตฺร ภิกฺขเว ยทิทํ เนกฺขมฺมสุขํ ปวิเวกสุขํ อุปสมสุขํ สมฺโพธิสุขํ, อทุกฺโข เอโส ธมฺโม ฯเปฯ ตสฺมา เอโส ธมฺโม อรโณ ฯเปฯ ตตฺร ภิกฺขเว ยฺวายํ รโหวาโท ภูโต ตจฺโฉ อตฺถสญฺหิโต, อทุกฺโข เอโส ธมฺโม ฯเปฯ ตสฺมา เอโส ธมฺโม อรโณ ฯเปฯ ตตฺร ภิกฺขเว ยฺวายํ สมฺมุขา ขีณวาโท ภูโต ตจฺโฉ อตฺถสญฺหิโต, อทุกฺโข เอโส ธมฺโม ฯเปฯ ตสฺมา เอโส ธมฺโม อรโณ ฯเปฯ ตตฺร ภิกฺขเว ยทิทํ @เชิงอรรถ: ๑ ก. สมฺมุขานากฺขิณํ ๒ ก. นาติสาเรยฺยาติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๔.
อตรมานสฺส ภาสิตํ, อทุกฺโข เอโส ธมฺโม ฯเปฯ ตสฺมา เอโส ธมฺโม อรโณ ฯเปฯ ตตฺร ภิกฺขเว ยฺวายํ ชนปทนิรุตฺติยา จ อนภินิเวโส สมญฺาย จ อนติสาโร, อทุกฺโข เอโส ธมฺโม ฯเปฯ ตสฺมา เอโส ธมฺโม อรโณติ. ตสฺมาติห ภิกฺขเว สรณญฺจ ธมฺมํ ชานิสฺสาม, อรณญฺจ ธมฺมํ ชานิสฺสาม. สรณญฺจ ธมฺมํ ตฺวา อรณํ จ ธมฺมํ ตฺวา อรณปฏิปทํ ปฏิปชฺชิสฺสามาติ เอวํ หิ โว ภิกฺขเว สิกฺขิตพฺพํ. สุภูติ จ ปน ภิกฺขเว กุลปุตฺโต อรณปฏิปทํ ปฏิปนฺโน"ติ ตตฺถ มชฺฌิมา ปฏิปทา ทสฺสนาธิปเตยฺเยน จ สนฺเตน วิหาราธิคเมน จ สงฺคหิตา. กามสุขํ อตฺตกิลมถํ อนนุโยโค มชฺฌิมา ปฏิปทา เอว. อรหโต หิ วิปสฺสนา ปุพฺพภาคมชฺฌิมา ปฏิปทา โหติ, อรหตฺตผลสมาปตฺติ อฏฺงฺคมคฺควเสน มชฺฌิมา ปฏิปทา จ. เสสา ปน ปณีตาธิมุตฺตตาย เอว สงฺคหิตาติ เวทิตพฺพา กิญฺจาปิ สพฺเพปิ อรหนฺโต อรณวิหาริโน, อญฺเ อรหนฺโต ธมฺมํ เทเสนฺตา "สมฺมาปฏิปนฺเน สมฺมาปฏิปนฺนา"ติ "มิจฺฉาปฏิปนฺเน มิจฺฉาปฏิปนฺนา"ติ ปุคฺคลวเสนาปิ อุสฺสาทนาปสาทนานิ กตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺติ, สุภูติตฺเถโร ปน "อยํ มิจฺฉาปฏิปทา, อยํ สมฺมาปฏิปทา"ติ ธมฺมวเสเนว ธมฺมํ เทเสสิ. เตเนว ภควา ตํเยว อรณปฏิปทํ ปฏิปนฺโนติ จ วณฺเณสิ, "เอตทคฺคํ ภิกฺขเว มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ อรณวิหารีนํ ยทิทํ สุภูตี"ติ ๑- จ อรณวิหารีนํ อคฺคฏฺาเน เปสีติ. [๓๔] ทฺวีหิ พเลหีติ สมถพลวิปสฺสนาพเลหิ. สมนฺนาคตตฺตาติ ยุตฺตตฺตา ปริปุณฺณตฺตา วา. ตโย จาติ วิภตฺติวิปลฺลาโส, ติณฺณํ จาติ วุตฺตํ โหติ. สงฺขารานนฺติ วจีสงฺขารกายสงฺขารจิตฺตสงฺขารานํ. ปฏิปฺปสฺสทฺธิยาติ ปฏิปฺปสฺ- สทฺธตฺถํ นิโรธตฺถํ, อปฺปวตฺตตฺถนฺติ วุตฺตํ โหติ. โสฬสหีติ อนิจฺจานุปสฺสนาทีนิ อฏฺ, @เชิงอรรถ: ๑ องฺ.เอกก. ๒๐/๒๐๑/๒๔--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๕.
มคฺคผลานิ อฏฺาติ โสฬสหิ. าณจริยาหีติ าณปฺปวตฺตีหิ. นวหีติ รูปารูปาวจร- สมาธิ ตทุปจาโร จาติ นวหิ. วสิภาวตา ปญฺาติ ลหุตา ยถาสุขวตฺตนํ อิสฺสริยํ วโส, โส อสฺส อตฺถีติ วสี, วสิโน ภาโว วสิภาโว, วสิภาโว เอว วสิภาวตา ยถา ปาฏิกุลฺยเมว ปาฏิกุลฺยตา. เอวํวิธา ปญฺา วสิภาวตาย ปญฺาติ วา อตฺโถ. สิการํ ทีฆํ กตฺวา จ ปนฺติ. สมนฺนาคตตฺตา จ ปฏิปฺปสฺสทฺธิยา จ าณจริยาหิ จ สมาธิจริยาหิ จาติ จกาโร สมฺพนฺธิตพฺโพ. นิโรธสมาปตฺติยา าณนฺติ อนาคามิอรหนฺตานํ นิโรธสมาปตฺตินิมิตฺตํ าณํ ยถา อชินมฺหิ หญฺเต ทีปีติ. นิโรธสมาปตฺตีติ จ เนวสญฺานาสญฺายตนสฺส อภาวมตฺตํ, น โกจิ ธมฺโม, ปญฺตฺติมตฺตํ. อภาวมตฺตตฺตา นิโรโธติ จ, สมาปชฺชนฺเตน สมาปชฺชียติ นามาติ สมาปตฺตีติ จ วุจฺจติ. [๓๕] สมฺปชานสฺสาติ สมฺมา ปกาเรหิ ชานาตีติ สมฺปชาโน. ตสฺส สมฺปชานสฺส. ปวตฺตปริยาทาเนติ ปวตฺตปริยาทานํ ๑- ปวตฺตนํ ปวตฺตํ, สมุทาจาโรติ อตฺโถ. กิเลสปวตฺตํ ขนฺธปวตฺตญฺจ. ตสฺส ปวตฺตสฺส ปริยาทานํ ปริกฺขโย อปฺปวตฺติ ปวตฺตปริยาทานํ. ตสฺมึ ปวตฺตปริยาทาเน. ปรินิพฺพาเน าณนฺติ อรหโต กามจฺฉนฺทาทีนํ ปรินิพฺพานํ อปฺปวตฺตํ อนุปาทิเสสปรินิพฺพานญฺจ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ตสฺมึ กิเลสปรินิพฺพาเน ขนฺธปรินิพฺพาเน จ ปวตฺตํ าณํ. [๓๖] สพฺพธมฺมานนฺติ สพฺเพสํ เตภูมกธมฺมานํ. สมฺมา สมุจฺเฉเทติ สนฺตติสมุจฺเฉทวเสน สุฏฺุ นิโรเธ. นิโรเธ จ อนุปฏฺานตาติ นิโรเธ กเต ปุน น อุปฏฺานตาย, ปุน อนุปฺปตฺติยนฺติ อตฺโถ. สมฺมาสมุจฺเฉเท จ นิโรเธ จ อนุปฏฺานตา จาติ จกาโร สมฺพนฺธิตพฺโพ. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๖.
สมสีสฏฺเ าณนฺติ เนกฺขมฺมาทีนิ สตฺตตฺตึส สมานิ, ตณฺหาทีนิ เตรส สีสานิ. ปจฺจนีกธมฺมานํ สมิตตฺตา สมานิ, ยถาโยคํ ปธานตฺตา จ โกฏิตฺตา จ สีสานิ. เอกสฺมึ อิริยาปเถ วา เอกสฺมึ โรเค วา สภาคสนฺตติวเสน เอกสฺมึ ชีวิตินฺทฺริเย วา เนกฺขมฺมาทีนิ สมานิ จ สทฺธาทีนิ สีสานิ จ อสฺส สนฺตีติ สมสีสี, สมสีสิสฺส อตฺโถ สมสีสฏฺโ. ตสฺมึ สมสีสฏฺเ, สมสีสิภาเวติ อตฺโถ. เอกสฺมึ อิริยาปเถ โรเค วา สภาคสนฺตติวเสน ชีวิเต วา วิปสฺสนํ อารภิตฺวา ตสฺมึเยว อิริยาปเถ โรเค สภาคชีวิเต วา จตฺตาริ มคฺคผลานิ ปตฺวา ตสฺมึเยว ปรินิพฺพายนฺตสฺส อรหโตเยว สมสีสิภาโว โหตีติ ตสฺมึ สมสีสิภาเว าณนฺติ วุตฺตํ โหติ. วุตฺตญฺจ ปุคฺคลปญฺตฺติยํ, ๑- ตสฺสา จ อฏฺกถายํ:- "กตโม จ ปุคฺคโล สมสีสี, ยสฺส ปุคฺคลสฺส อปุพฺพํ อจริมํ อาสวปริยาทานญฺจ โหติ ชีวิตปริยาทานญฺจ. อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล สมสีสี"ติ. "สมสีสินิทฺเทเส อปุพฺพํ อจริมนฺติ อปุเร อปจฺฉา, สนฺตติปฺปจฺจุปนฺนวเสน เอกวารํเยว, เอกกาลํเยวาติ อตฺโถ. ปริยาทานนฺติ ปริกฺขโย. อยนฺติ อยํ ปุคฺคโล สมสีสี นาม วุจฺจติ. โส ปเนส ติวิโธ โหติ อิริยาปถสมสีสี โรคสมสีสี ชีวิตสมสีสีติ. ตตฺถ โย จงฺกมนฺโตว วิปสฺสนํ อารภิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา จงฺกมนฺโตว ปรินิพฺพาติ, โย ิตโกว วิปสฺสนํ อารภิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา ิตโกว ปรินิพฺพาติ, โย นิสินฺโนว วิปสฺสนํ อารภิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา นิสินฺโนว ปรินิพฺพาติ, โย นิปนฺโนว วิปสฺสนํ อารภิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา นิปนฺโนว ปรินิพฺพาติ, อยํ อิริยาปถสมสีสี นาม. โย ปน เอกํ โรคํ ปตฺวา อนฺโตโรเคเยว วิปสฺสนํ อารภิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา เตเนว โรเคน ปรินิพฺพาติ, อยํ โรคสมสีสี นาม. กตโร @เชิงอรรถ: ๑ อภิ.ปุ. ๓๖/๑๖/๑๒๐--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๗.
ชีวิตสมสีสี? เตรส สีสานิ. ตตฺถ กิเลสสีสํ อวิชฺชํ อรหตฺตมคฺโค ปริยาทิยติ, ปวตฺตสีสํ ชีวิตินฺทฺริยํ จุติจิตฺตํ ปริยาทิยติ, อวิชฺชาปริยาทายกํ จิตฺตํ ชีวิตินฺทฺริยํ ปริยาทาตุํ น สกฺโกติ, ชีวิตินฺทฺริยปริยาทายกํ จิตฺตํ อวิชฺชํ ปริยาทาตุํ น สกฺโกติ. อวิชฺชาปริยาทายกํ จิตฺตํ อญฺ, ชีวิตินฺทฺริยปริยาทายกํ จิตฺตํ อญฺ. ยสฺส เจตํ สีสทฺวยํ สมํ ปริยาทานํ คจฺฉติ, โส ชีวิตสมสีสี นาม. กถมิทํ สมํ โหตีติ? วารสมตาย. ยสฺมึ หิ วาเร มคฺควุฏฺานํ โหติ. โสตาปตฺติมคฺเค ปญฺจ ปจฺจเวกฺขณานิ, สกทาคามิมคฺเค ปญฺจ, อนาคามิมคฺเค ปญฺจ, อรหตฺตมคฺเค จตฺตารีติ เอกูนวีสติเม ปจฺจเวกฺขณาเณ ปติฏฺาย ภวงฺคํ โอตริตฺวา ปรินิพฺพายติ. อิมาย วารสมตาย เอว อุภยสีสปริยาทานมฺปิ สมํ โหติ นาม. เตนายํ ปุคฺคโล `ชีวิตสมสีสี'ติ วุจฺจติ. อยเมว จ อิธ อธิปฺเปโต"ติ. [๓๗] อิทานิ ยสฺมา สุตมยสีลมยภาวนามยาณานิ วฏฺฏปาทกานิ สลฺเลขา นาม น โหนฺติ, โลกุตฺตรปาทกาเนว เอตานิ จ อญฺานิ จ าณานิ สลฺเลขาติ วุจฺจนฺติ, ตสฺมา ปจฺจนีกสลฺเลขนากาเรน ปวตฺตานิ าณานิ ทสฺเสตุํ สมสีสฏฺเ าณานนฺตรํ สลฺเลขฏฺเ าณํ อุทฺทิฏฺ. ตตฺถ ปุถุนานตฺตเตชปริยาทาเน ปญฺาติ โลกุตฺตเรหิ อสมฺมิสฺสตฺเถน ปุถูนํ ราคาทีนญฺจ นานตฺตานํ นานาสภาวานํ กามจฺฉนฺทาทีนญฺจ สนฺตาปนฏฺเน "เตชา"ติ ลทฺธนามานํ ทุสฺสีลฺยาทีนญฺจ ปริยาทาเน เขปเน ปญฺา, เนกฺขมฺมาทิมฺหิ สตฺตตฺตึสปฺปเภเท ธมฺเม ปญฺาติ วุตฺตํ โหติ. อถวา ปุถุภูตา นานตฺตภูตา จ เตชา เอว เตสํ ปุถุภูตานํ นานตฺตภูตานํ ทุสฺสีลฺยาทีนํ ปญฺจนฺนํ เตชานํ ปริยาทาเน ปญฺาติ อตฺโถ. เตเชหิเยว ปุถูนํ นานตฺตานญฺจ สงฺคหํ นิทฺเทสวาเร ปกาสยิสฺสาม. สลฺเลขฏฺเ าณนฺติ ปจฺจนีกธมฺเม สลฺเลขติ สมุจฺฉินฺทตีติ สลฺเลโข, ตสฺมึ เนกฺขมฺมาทิเก สตฺตตฺตึสปฺปเภเท สลฺเลขภาเว าณํ. "ปเร วิหึสกา ภวิสฺสนฺติ,--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๘.
มยเมตฺถ อวิหึสกา ภวิสฺสามาติ สลฺเลโข กรณีโย"ติอาทินา ๑- นเยน ภควตา สลฺเลข- สุตฺตนฺเต วุตฺโต จตุจตฺตาฬีสเภโทปิ สลฺเลโข อิมินา สงฺคหิโตเยวาติ เวทิตพฺโพ. [๓๘] อิทานิ สลฺเลเข ิเตน กตฺตพฺพํ สมฺมปฺปธานวีริยํ ทสฺเสตุํ ตทนนฺตรํ วีริยารมฺเภ าณํ อุทฺทิฏฺ. ตตฺถ อสลฺลีนตฺตปหิตตฺตปคฺคหฏฺเติ โกสชฺชวเสน อสลฺลีโน อสงฺกุจิโต อตฺตา อสฺสาติ อสลฺลีนตฺโต. อตฺตาติ จิตฺตํ. ยถาห:- "อุทกํ หิ นยนฺติ เนตฺติกา อุสุการา นมยนฺติ เตชนํ ทารุํ นมยนฺติ ตจฺฉกา อตฺตานํ ทมยนฺติ ปณฺฑิตา"ติ- อาทิ ๒- กาเย จ ชีวิเต จ อนเปกฺขตาย ปหิโต เปสิโต วิสฺสฏฺโ อตฺตา เอเตนาติ ปหิตตฺโต. อตฺตาติ อตฺตภาโว ยถาห:- "ยา ปน ภิกฺขุนี อตฺตานํ วธิตฺวา วธิตฺวา โรเทยฺยา"ติอาทิ. ๓- อสลฺลีนตฺโต จ โส ปหิตตฺโต จาติ อสลฺลีนตฺตปหิตตฺโต. สหชาตธมฺเม ปคฺคณฺหาติ อุปตฺถมฺเภตีติ ปคฺคโห, ปคฺคโห เอว อตฺโถ ปคฺคหฏฺโ, ปคฺคหสภาโวติ อตฺโถ. อสลฺลีนตฺตปหิตตฺตสฺส ปคฺคหฏฺโ อสลฺลีนตฺตปหิตตฺต- ปคฺคหฏฺโ. ตสฺมึ อสลฺลีนตฺตปหิตตฺตปคฺคหฏฺเ. "ตสฺมาติห ภิกฺขเว ตุเมฺหปิ อปฺปฏิวานํ ปทเหยฺยาถ. กามํ ตโจ จ นฺหารุ จ อฏฺิ จ อวสิสฺสตุ, อุปสุสฺสตุ สรีเร มํสโลหิตํ. ยํ ตํ ปุริสถาเมน ปุริสวีริเยน ปุริสปรกฺกเมน ปตฺตพฺพํ, น ตํ อปาปุณิตฺวา วีริยสฺส สณฺานํ ภวิสฺสตี"ติ ๔- วุตฺตตฺตา อสลฺลีนตฺตปหิตตฺต- วจเนน ปธานสฺมึ อปฺปฏิวานิตา อนิวตฺตนตา วุตฺตา. ปคฺคหฏฺวจเนน ปน โกสชฺชุทฺธจฺจวิมุตฺตํ สมปฺปวตฺตํ วีริยํ วุตฺตํ. วีริยารมฺเภ าณนฺติ วีรภาโว วีริยํ, วีรานํ วา กมฺมํ, วิธินา วา นเยน อุปาเยน อีรยิตพฺพํ ปวตฺตยิตพฺพนฺติ วีริยํ, ตเทตํ อุสฺสาหลกฺขณํ, สหชาตานํ @เชิงอรรถ: ๑ ม.มู. ๑๒/๘๓/๕๖ ๒ ขุ.ธ. ๒๕/๑๔๕/๔๒ @๓ วิ.ภิกฺขุนี. ๓/๘๘๐/๑๐๗ ๔ องฺ.ทุก. ๒๐/๕/๕๐--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๙.
ธมฺมานํ อุปตฺถมฺภนรสํ, อสํสีทนภาวปจฺจุปฏฺานํ, "สํวิคฺโค โยนิโส ปทหตี"ติ ๑- วจนโต สํเวคปทฏฺานํ, วีริยารมฺภวตฺถุปทฏฺานํ วา. สมฺมา อารทฺธํ สพฺพสมฺปตฺตีนํ มูลํ โหตีติ ทฏฺพฺพํ. วีริยสงฺขาโต อารมฺโภ วีริยารมฺโภ. อิมินา เสสารมฺเภ ปฏิกฺขิปติ. อยํ หิ อารมฺภสทฺโท กมฺเม อาปตฺติยํ กิริยายํ วีริเย หึสายํ วิโกปเนติ อเนเกสุ อตฺเถสุ อาคโต. "ยงฺกิญฺจิ ทุกฺขํ สมฺโภติ สพฺพํ อารมฺภปจฺจยา อารมฺภานํ นิโรเธน นตฺถิ ทุกฺขสฺส สมฺภโว"ติ ๒- เอตฺถ หิ กมฺมํ อารมฺโภติ อาคตํ. "อารมฺภติ จ วิปฺปฏิสารี จ โหตี"ติ ๓- เอตฺถ อาปตฺติ. "มหายญฺา มหารมฺภา, น เต โหนฺติ มหปฺผลา"ติ ๔- เอตฺถ ยูปุสฺสาปนาทิ- กิริยา. "อารมฺภถ นิกฺขมถ, ยุญฺชถ พุทฺธสาสเน"ติ ๕- เอตฺถ วีริยํ. "สมณํ โคตมํ อุทฺทิสฺส ปาณํ อารมฺภนฺตี"ติ ๖- เอตฺถ หึสา. "พีชคามภูตคามสมารมฺภา ปฏิวิรโต โหตี"ติ ๗- เอตฺถ เฉทนภญฺชนาทิกํ วิโกปนํ. อิธ ปน วีริยเมว อธิปฺเปตํ. เตน วุตฺตํ "วีริยสงฺขาโต อารมฺโภ วีริยารมฺโภ"ติ. วีริยํ หิ อารภนกวเสน อารมฺโภติ วุจฺจติ. ตสฺมึ วีริยารมฺเภ าณํ. อสลฺลีนตฺตา ปหิตตฺตาติปิ ปนฺติ, อสลฺลีนภาเวน ปหิตภาเวนาติ อตฺโถ. ปุริมปาโเยว สุนฺทโร. เกจิ ปน "สติธมฺมวิจยวีริยปีติ- สมฺโพชฺฌงฺคานํ สมตา อสลฺลีนตฺตตา, สติสมาธิปสฺสทฺธิอุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคานํ สมตา ปหิตตฺตตา, สตฺตนฺนํ สมฺโพชฺฌงฺคานํ สมตา ปคฺคหฏฺโ"ติ วณฺณยนฺติ. [๓๙] อิทานิ สมฺมาวายามสิทฺธํ มคฺคผลํ ปตฺเตน โลกหิตตฺถํ ธมฺมเทสนา กาตพฺพาติ ทสฺเสตุํ ตทนนฺตรํ อตฺถสนฺทสฺสเน าณํ อุทฺทิฏฺ. ตตฺถ @เชิงอรรถ: ๑ องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๑๑๓/๑๓๑ ๒ ขุ.สุ. ๒๕/๗๕๐/๔๘๑ @๓ องฺ.ปญฺจก. ๒๒/๑๔๒/๑๘๕ (สฺยา), อภิ.ปุ. ๓๖/๑๙๑/๑๗๙ @๔ องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๓๙/๔๗, สํ.ส. ๑๕/๑๒๐/๙๒ ๕ สํ.ส. ๑๕/๑๘๕/๑๘๘ @๖ ม.ม. ๑๓/๕๑/๓๔ ๗ ที.สี. ๙/๑๐,๑๑/๕,๖, ม.มู. ๑๒/๒๙๓/๒๕๗--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๕๐.
นานาธมฺมปฺปกาสนตาติ สพฺพสงฺขตาสงฺขตวเสน นานาธมฺมานํ ปกาสนตา ทีปนตา เทสนตา. ปกาสนตาติ จ ปกาสนา เอว. ๑- อตฺถสนฺทสฺสเนติ นานาอตฺถานํ ปเรสํ สนฺทสฺสเน. ธมฺมา จ อตฺถา จ เต เอว. [๔๐] อิทานิ ปเรสํ ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺเสนฺตสฺส ตสฺส อริยปุคฺคลสฺส ยถาสภาวธมฺมเทสนาการณํ ทสฺสนวิสุทฺธึ ทสฺเสตุํ ตทนนฺตรํ ทสฺสนวิสุทฺธิาณํ อุทฺทิฏฺ. ตตฺถ สพฺพธมฺมานํ เอกสงฺคหตา นานตฺเตกตฺตปฏิเวเธติ สพฺเพสํ สงฺขตาสงฺขตธมฺมานํ เอกสงฺคหตาย จ กามจฺฉนฺทาทีนํ นานตฺตสฺส จ เนกฺขมฺมาทีนํ เอกตฺตสฺส จ ปฏิเวโธ, อภิสมโยติ อตฺโถ. โส ปน ๒- มคฺคปญฺา ผลปญฺา จ. มคฺคปญฺา สจฺจาภิสมยกฺขเณ สจฺจาภิสมยวเสน ปฏิวิชฺฌตีติ ปฏิเวโธ, ผลปญฺา ปฏิวิทฺธตฺตา ปฏิเวโธ. เอกสงฺคหตาติ เอตฺถ ชาติสงฺคโห สญฺชาติ- สงฺคโห กิริยาสงฺคโห คณนสงฺคโหติ จตุพฺพิโธ สงฺคโห. ตตฺถ "สพฺเพ ขตฺติยา อาคจฺฉนฺตุ, สพฺเพ พฺราหฺมณา, สพฺเพ เวสฺสา, สพฺเพ สุทฺทา อาคจฺฉนฺตุ ", "ยา จาวุโส วิสาข สมฺมาวาจา, โย จ สมฺมากมฺมนฺโต, โย จ สมฺมาอาชีโว, อิเม ธมฺมา สีลกฺขนฺเธ สงฺคหิตา"ติ ๓- อยํ ชาติสงฺคโห นาม. "เอกชาติกา อาคจฺฉนฺตู"ติ วุตฺตฏฺาเน วิย หิ อิธ สพฺเพ ชาติยา เอกสงฺคหิตา. "สพฺเพ โกสลกา อาคจฺฉนฺตุ, สพฺเพ มาคธิกา, สพฺเพ ภารุกจฺฉกา อาคจฺฉนฺตุ ", "โย จาวุโส วิสาข สมฺมาวายาโม, ยา จ สมฺมาสติ, โย จ สมฺมาสมาธิ, อิเม ธมฺมา สมาธิกฺขนฺเธ สงฺคหิตา"ติ ๓- อยํ สญฺชาติสงฺคโห นาม. "เอกฏฺาเน ชาตา สํวฑฺฒา ๔- อาคจฺฉนฺตู"ติ วุตฺตฏฺาเน วิย หิ อิธ สพฺเพ ชาติฏฺาเนน นิวุตฺโถ- กาเสน เอกสงฺคหิตา. "สพฺเพ หตฺถาโรหา อาคจฺฉนฺตุ, สพฺเพ อสฺสาโรหา อาคจฺฉนฺตุ, สพฺเพ รถิกา อาคจฺฉนฺตุ ", "ยา จาวุโส วิสาข สมฺมาทิฏฺิ, โย จ สมฺมาสงฺกปฺโป, @เชิงอรรถ: ๑ สี. เทสนตาติ จ ปกาสนตา เอว ๒ ม.,ก. สา ปเนสา @๓ ม.มู. ๑๒/๔๖๒/๔๑๒ ๔ สี.,ก. ชาติสมฺพนฺธา--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๕๑.
อิเม ธมฺมา ปญฺากฺขนฺเธ สงฺคหิตา"ติ ๑- อยํ กิริยาสงฺคโห นาม. สพฺเพว หิ เต อตฺตโน กิริยากรเณน เอกสงฺคหิตา. "จกฺขายตนํ กตมํ ขนฺธคณนํ คจฺฉติ, จกฺขายตนํ รูปกฺขนฺธคณนํ คจฺฉติ. หญฺจิ จกฺขายตนํ รูปกฺขนฺธคณนํ คจฺฉติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ จกฺขายตนํ รูปกฺขนฺเธน สงฺคหิตนฺ"ติ ๒- อยํ คณนสงฺคโห นาม. อยมิธ อธิปฺเปโต. ตถฏฺาทีสุ ทฺวาทสสุ อากาเรสุ วิสุํ วิสุํ เอเกน สงฺคโห คณนปริจฺเฉโท เอเตสนฺติ เอกสงฺคหา, เอกสงฺคหานํ ภาโว เอกสงฺคหตา. ทสฺสนวิสุทฺธิาณนฺติ มคฺคผลาณํ ทสฺสนํ, ทสฺสนเมว วิสุทฺธิ ทสฺสนวิสุทฺธิ, ทสฺสนวิสุทฺธิ เอว าณํ ทสฺสนวิสุทฺธิาณํ. มคฺคาณํ วิสุชฺฌตีติ ทสฺสนวิสุทฺธิ, ผลาณํ วิสุทฺธตฺตา ทสฺสนวิสุทฺธิ. [๔๑] อิทานิ ทสฺสนวิสุทฺธิสาธกานิ วิปสฺสนาาณานิ ทฺวิธา ทสฺเสตุํ ตทนนฺตรํ ขนฺติาณปริโยคาหณาณานิ อุทฺทิฏฺานิ. ตตฺถ วิทิตตฺตา ปญฺาติ รูปกฺขนฺธาทีนํ อนิจฺจาทิโต วิทิตตฺตา ปวตฺตา ปญฺา. ขนฺติาณนฺติ วิทิตเมว ขมตีติ ขนฺติ, ขนฺติ เอว าณํ ขนฺติาณํ. เอเตน อธิวาสนขนฺตึ ปฏิกฺขิปติ. เอตํ กลาปสมฺมสนาทิวเสน ปวตฺตํ ตรุณวิปสฺสนาาณํ. [๔๒] ผุฏฺตฺตา ปญฺาติ รูปกฺขนฺธาทีนํ อนิจฺจาทิวเสน าณผสฺเสน ผุฏฺตฺตา ปวตฺตา ปญฺา. ปริโยคาหเณ าณนฺติ ผุฏฺเมว ปริโยคาหติ ปวิสตีติ ปริโยคาหณํ, าณํ. คาการํ รสฺสํ กตฺวาปิ ปนฺติ. เอตํ ภงฺคานุปสฺสนาทิวเสน ปวตฺตํ ติกฺขวิปสฺสนาาณํ. เกจิ ปน "วิปสฺสนาาณเมว สทฺธาวาหิสฺส ขนฺติาณํ, ปญฺาวาหิสฺส ปริโยคาหณาณนฺ"ติ วทนฺติ. เอวํ สนฺเต เอตานิ เทฺว าณานิ เอกสฺส น สมฺภวนฺติ, ตทสมฺภเว เอกสฺส สาวกสฺส สตฺตสฏฺิ สาวกสาธารณาณานิ น สมฺภวนฺติ, ตสฺมา ตํ น ยุชฺชติ. @เชิงอรรถ: ๑ ม.มู. ๑๒/๔๖๒/๔๑๒ ๒ อภิ.ก. ๓๗/๑๑๒๘/๓๖๓ (สฺยา)--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๕๒.
[๔๓] อิทานิ ยสฺมา ปุถุชฺชนา เสกฺขา จ วิปสฺสนูปเค ขนฺธาทโย ธมฺเม สกเล เอว สมฺมสนฺติ, น เตสํ เอกเทสํ, ตสฺมา เตสํ ปเทสวิหาโร น ลพฺภติ, อรหโตเยว ยถารุจิ ปเทสวิหาโร ลพฺภตีติ ทสฺสนวิสุทฺธิสาธกานิ าณานิ วตฺวา ตทนนฺตรํ อรหโต ทสฺสนวิสุทฺธิสิทฺธํ ปเทสวิหาราณํ อุทฺทิฏฺ. ตตฺถ สโมทหเน ปญฺาติ ขนฺธาทีนํ เอกเทสสฺส เวทนาธมฺมสฺส สโมทหนปญฺา, สมฺปิณฺฑปญฺา ราสิกรณปญฺา. สโมธาเน ปญฺาติปิ ปาโ, โสเยว อตฺโถ. ปเทสวิหาเร าณนฺติ ขนฺธาทีนํ ปเทเสน เอกเทเสน อวยเวน วิหาโร ปเทสวิหาโร, ตสฺมึ ปเทสวิหาเร าณํ. ตตฺถ ปเทโส นาม ขนฺธปเทโส อายตนธาตุสจฺจอินฺทฺริยปจฺจยาการสติปฏฺานฌานนามรูปธมฺมปเทโสติ นานาวิโธ. เอวํ นานาวิโธ เจส เวทนา เอว. กถํ? ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ เวทนากฺขนฺธวเสน ขนฺเธกเทโส, ทฺวาทสนฺนํ อายตนานํ เวทนาวเสน ธมฺมายตเนกเทโส, อฏฺารสนฺนํ ธาตูนํ เวทนาวเสน ธมฺมธาเตกเทโส, จตุนฺนํ สจฺจานํ เวทนาวเสน ทุกฺขสจฺเจกเทโส, พาวีสติยา อินฺทฺริยานํ ปญฺจเวทนินฺทฺริยวเสน อินฺทฺริเยกเทโส, ทฺวาทสนฺนํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺคานํ ผสฺสปจฺจยา เวทนาวเสน ปจฺจยากาเรกเทโส, จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ เวทนานุปสฺสนาวเสน สติปฏฺาเนกเทโส, จตุนฺนํ ฌานานํ สุขอุเปกฺขาวเสน ฌาเนกเทโส, นามรูปานํ เวทนาวเสน นามรูเปกเทโส, กุสลาทีนํ สพฺพธมฺมานํ เวทนาวเสน ธมฺเมกเทโสติ เอวํ เวทนา เอว ขนฺธาทีนํ ปเทโส, ตสฺสา เวทนาย เอว ปจฺจเวกฺขณวเสน ปเทสวิหาโร. [๔๔] อิทานิ ยสฺมา สมาธิภาวนามยาณาทีนิ ภาเวนฺตา ปุถุชฺชนา เสกฺขา จ เต เต ภาเวตพฺพภาวนาธมฺเม อธิปตี เชฏฺเก กตฺวา เตน เตน ปหาตพฺเพ ตปฺปจฺจนีเก นานาสภาเว ธมฺเม อเนกาทีนเว อาทีนวโต ปจฺจเวกฺขิตฺวา ตสฺส ตสฺส ภาวนาธมฺมสฺส วเสน จิตฺตํ ปติฏฺเปตฺวา เต เต ปจฺจนีกธมฺเม--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๕๓.
ปชหนฺติ, ปชหนฺตา จ วิปสฺสนากาเล สพฺพสงฺขาเร สุญฺโต ทิสฺวา ปจฺฉา สมุจฺเฉเทน ปชหนฺติ, ตถา ปชหนฺตา จ เอกาภิสมยวเสน สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌนฺตา ปชหนฺติ, ยถาวุตฺเตเหว อากาเรหิ สพฺเพปิ อริยา ยถาโยคํ ปฏิปชฺชนฺติ, ตสฺมา ปเทสวิหาราณานนฺตรํ สญฺาวิวฏฺฏาณาทีนิ ฉ าณานิ ยถากฺกเมน อุทฺทิฏฺานิ. ตตฺถ อธิปตตฺตา ปญฺาติ เนกฺขมฺมาทีนํ อธิปติภาเวน เนกฺขมฺมาทีนิ อธิกานิ กตฺวา ตทธิกภาเวน ปวตฺตา ปญฺาติ อตฺโถ. สญฺาวิวฏฺเฏ าณนฺติ สญฺาย วิวฏฺฏนํ ปราวตฺตนํ ปรมฺมุขภาโวติ ๑- สญฺาวิวฏฺโฏ, ยาย สญฺาย เต เต ภาวนาธมฺเม อธิปตึ กโรติ, ตาย สญฺาย เหตุภูตาย, กรณภูตาย วา ตโต ตโต กามจฺฉนฺทาทิโต วิวฏฺฏนาณนฺติ วุตฺตํ โหติ. เอตฺโต วิวฏฺโฏติ อวุตฺเตปิ ยโต วิวฏฺฏติ, ตโต เอว วิวฏฺโฏติ คยฺหติ ยถา วิวฏฺฏนานุปสฺสนาย. สา ปน สญฺา สญฺชานนลกฺขณา, ตเทเวตนฺติ ปุน สญฺชานนปจฺจยนิมิตฺตกรณรสา ทารุอาทีสุ ตจฺฉกาทโย วิย, ยถา คหิตนิมิตฺตวเสน อภินิเวสกรณปจฺจุปฏฺานา หตฺถิทสฺสกอนฺธา วิย, อารมฺมเณ อโนคาฬฺหวุตฺติตาย อจิรฏฺานปจฺจุปฏฺานา วา วิชฺชุ วิย, ยถา อุปฏฺิตวิสยปทฏฺานา ติณปุริสเกสุ มิคโปตกานํ ปุริสาติ อุปฺปนฺนสญฺา วิย. [๔๕] นานตฺเต ปญฺาติ นานาสภาเว ภาเวตพฺพโต อญฺสภาเว กามจฺฉนฺทาทิเก อาทีนวทสฺสเนน ปวตฺตา ปญฺา. นานตฺเตติ จ นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมวจนํ. นานตฺตปหานํ วา นานตฺตํ, นานตฺตปหานนิมิตฺตํ นานตฺตปหานเหตุเนกฺขมฺมาทีสุ ปญฺาติ อธิปฺปาโย. เจโตวิวฏฺเฏ าณนฺติ เจตโส กามจฺฉนฺทาทิโต วิวฏฺฏนํ เนกฺขมฺมาทีสุ าณํ. เจโตติ เจตฺถ เจตนา อธิปฺเปตา. สา เจตนาภาวลกฺขณา, อภิสนฺทหณลกฺขณา วา, อายูหนรสา, สํวิทหนปจฺจุปฏฺานา สกิจฺจปรกิจฺจสาธกา เชฏฺสิสฺสมหาวฑฺฒกิอาทโย วิย. อจฺจายิกกมฺมานุสฺสรณาทีสุ ปนายํ สมฺปยุตฺตานํ อุสฺสาหนภาวเน ปากฏา โหติ. @เชิงอรรถ: ๑ ม.,ก. ปรมฺมุขภาโว--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๕๔.
[๔๖] อธิฏฺาเน ปญฺาติ เนกฺขมฺมาทิวเสน จิตฺตสฺส ปติฏฺาเน ๑- ปญฺา. จิตฺตวิวฏฺเฏ าณนฺติ กามจฺฉนฺทาทิปหานวเสน จิตฺตสฺส วิวฏฺฏเน าณํ. จิตฺตํ เจตฺถ วิชานนลกฺขณํ, ปุพฺพงฺคมรสํ, สนฺธานปจฺจุปฏฺานํ, นามรูปปทฏฺานํ. [๔๗] สุญฺเต ปญฺาติ อตฺตตฺตนิยสุญฺตาย อนตฺตานตฺตนิเย ปวตฺตา อนตฺตานุปสฺสนาปญฺา. าณวิวฏฺเฏ าณนฺติ าณเมว อภินิเวสโต วิวฏฺฏตีติ วิวฏฺโฏ, ตํ าณวิวฏฺฏภูตํ าณํ. [๔๘] โวสคฺเค ปญฺาติ เอตฺถ โวสชฺชตีติ โวสคฺโค, กามจฺฉนฺทาทีนํ โวสคฺโค เนกฺขมฺมาทิมฺหิ ปญฺา. วิโมกฺขวิวฏฺเฏ าณนฺติ กามจฺฉนฺทาทิเกหิ วิมุจฺจตีติ วิโมกฺโข, วิโมกฺโข เอว วิวฏฺโฏ วิโมกฺขวิวฏฺโฏ, โส เอว าณํ. [๔๙] ตถฏฺเ ปญฺาติ เอเกกสฺส สจฺจสฺส จตุพฺพิเธ จตุพฺพิเธ อวิปรีต- สภาเว กิจฺจวเสน อสมฺโมหโต ปวตฺตา ปญฺา. สจฺจวิวฏฺเฏ าณนฺติ จตูสุ สจฺเจสุ อุภโตวุฏฺานวเสน วิวฏฺฏตีติ สจฺจวิวฏฺโฏ, โส เอว าณํ. เอกเมว าณํ อธิปติกตธมฺมวเสน สญฺาวิวฏฺโฏติ, ปหาตพฺพธมฺมวเสน เจโตวิวฏฺโฏติ, จิตฺต- ปติฏฺาปนวเสน จิตฺตวิวฏฺโฏติ, ปจฺจนีกปหานวเสน วิโมกฺขวิวฏฺโฏติ เอวํ จตุธา วุตฺตํ. อนตฺตานุปสฺสนาว สุญฺตาการวเสน "าณวิวฏฺเฏ าณนฺ"ติ วุตฺตา, มคฺคาณเมว เหฏฺา "มคฺเค าณนฺ"ติ จ "อานนฺตริกสมาธิมฺหิ าณนฺ"ติ จ ทฺวิธา วุตฺตํ, ๒- วิวฏฺฏนาการวเสน "สจฺจวิวฏฺเฏ าณนฺ"ติ วุตฺตํ. [๕๐] อิทานิ ตสฺส สจฺจวิวฏฺฏาณวเสน ปวตฺตสฺส อาสวานํ ขเย าณสฺส วเสน ปวตฺตานิ กมโต ฉ อภิญฺาาณานิ อุทฺทิฏฺานิ. ตตฺถาปิ โลกปากฏานุภาวตฺตา อติวิมฺหาปนนฺติ ปมํ อิทฺธิวิธาณํ อุทฺทิฏฺ, @เชิงอรรถ: ๑ สี. อธิฏฺาเน ๒ สี. วุตฺตมฺปิ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๕๕.
เจโตปริยาณสฺส วิสยโต ทิพฺพโสตาณํ โอฬาริกวิสยนฺติ ทุติยํ ทิพฺพโสตาณํ อุทฺทิฏฺ, สุขุมวิสยตฺตา ตติยํ เจโตปริยาณํ อุทฺทิฏฺ. ตีสุ วิชฺชาสุ ปุพฺเพนิวาสจฺฉาทกาตีตตมวิโนทกตฺตา ปมํ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณํ อุทฺทิฏฺ, ปจฺจุปฺปนฺนานาคตตมวิโนทกตฺตา ทุติยํ ทิพฺพจกฺขุาณํ อุทฺทิฏฺ, สพฺพตม- สมุจฺเฉทกตฺตา ตติยํ อาสวานํ ขเย าณํ อุทฺทิฏฺ. ตตฺถ กายมฺปีติ รูปกายมฺปิ. จิตฺตมฺปีติ ปาทกชฺฌานจิตฺตมฺปิ. เอกววตฺถานตาติ ปริกมฺมจิตฺเตน เอกโต ปนตาย จ ทิสฺสมานกาเยน, อทิสฺสมานกาเยน วา คนฺตุกามกาเล ยถาโยคํ กายสฺสปิ จิตฺตสฺสปิ มิสฺสีกรณตาย จาติ วุตฺตํ โหติ. กาโยติ เจตฺถ สรีรํ. สรีรํ หิ อสุจิสญฺจยโต กุจฺฉิตานํ เกสาทีนญฺเจว จกฺขุโรคาทีนํ โรคสตานญฺจ อายภูตโต กาโยติ วุจฺจติ. สุขสญฺญฺจ ลหุสญฺญฺจาติ เอตฺถ จตุตฺถชฺฌานสมฺปยุตฺตํ เอกํเยว สญฺ อาการนานตฺตโต ทฺวิธา กตฺวา สมุจฺจยตฺโถ จสทฺโท ปยุตฺโต. จตุตฺถชฺฌานสฺมึ หิ อุเปกฺขา สนฺตตฺตา ๑- สุขนฺติ วุตฺตา, ตํสมฺปยุตฺตา สญฺา สุขสญฺา. สาเยว นีวรเณหิ เจว วิตกฺกาทิปจฺจนีเกหิ จ วิมุตฺตตฺตา ลหุสญฺา. อธิฏฺานวเสนาติ อธิกํ กตฺวา านวเสน, ปวิสนวเสนาติ อธิปฺปาโย. อธิฏฺานวเสน จาติ จสทฺโท สมฺพนฺธิตพฺโพ. เอตฺตาวตา สพฺพปฺปการสฺส อิทฺธิวิธสฺส ยถาโยคํ การณํ วุตฺตํ. อิชฺฌนฏฺเ ปญฺาติ อิชฺฌนสภาเว ปญฺา. อิทฺธิวิเธ าณนฺติ อิชฺฌนฏฺเน อิทฺธิ, นิปฺผตฺติอตฺเถน ปฏิลาภฏฺเน จาติ วุตฺตํ โหติ. ยํ หิ นิปฺผชฺชติ ปฏิลพฺภต จ, ตํ อิชฺฌตีติ วุจฺจติ. ยถาห:- "กามํ กามยมานสฺส, ตสฺส เจตํ สมิชฺฌตี"ติ. ๒- ตถา "เนกฺขมฺมํ อิชฺฌตีติ อิทฺธิ, ปฏิหรตีติ ปาฏิหาริยํ, อรหตฺตมคฺโค อิชฺฌตีติ อิทฺธิ, ปฏิหรตีติ ปาฏิหาริยนฺ"ติ. ๓- อปโร นโย:- อิชฺฌนฏฺเน อิทฺธิ, อุปายสมฺปทาเยตํ อธิวจนํ. อุปายสมฺปทา หิ อิชฺฌติ อธิปฺเปตผลปฺปสวนโต. ยถาห @เชิงอรรถ: ๑ ก. สนฺตํ ๒ ขุ.สุ. ๒๕/๗๗๓/๔๘๖ ๓ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๓๒/๔๓๘--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๕๖.
"อยํ โข จิตฺโต คหปติ สีลวา กลฺยาณธมฺโม, สเจ ปณิทหิสฺสติ, อนาคตมทฺธานํ ราชา อสฺสํ จกฺกวตฺตีติ. อิชฺฌิสฺสติ หิ สีลวโต เจโตปณิธิ วิสุทฺธตฺตา"ติ. ๑- อปโร นโย:- เอตาย สตฺตา อิชฺฌนฺตีติ อิทฺธิ, อิชฺฌนฺตีติ อิทฺธา วุทฺธา อุกฺกํสคตา โหนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. อิทฺธิ เอว วิธํ อิทฺธิวิธํ, อิทฺธิโกฏฺาโส อิทฺธิวิกปฺโปติ อตฺโถ. ตํ อิทฺธิวิธํ าณนฺติ วุตฺตํ โหติ. [๕๑] วิตกฺกวิปฺผารวเสนาติ ทิพฺพโสตธาตุอุปฺปาทนตฺถํ ปริกมฺมกรณกาเล สทฺทนิมิตฺเตสุ อตฺตโน วิตกฺกวิปฺผารวเสน วิตกฺกเวควเสน. วิตกฺโกติ เจตฺถ วิตกฺเกตีติ วิตกฺโก, วิตกฺกนํ วา วิตกฺโก, อูหนนฺติ วุตฺตํ โหติ. สฺวายํ อารมฺมเณ จิตฺตสฺส อภินิโรปนลกฺขโณ, อาหนนปริยาหนนรโส. ตถา หิ เตน โยคาวจโร อารมฺมณํ วิตกฺกาหตํ วิตกฺกปริยาหตํ กโรตีติ วุจฺจติ. อารมฺมเณ จิตฺตสฺส อานยน- ปจฺจุปฏฺาโน, ตชฺชาสมนฺนาหาเรน ปน อินฺทฺริเยน จ ปริกฺขิตฺเต วิสเย อนนฺตราเยน อุปฺปชฺชนโต อาปาถคตวิสยปทฏฺาโนติ วุจฺจติ. นานตฺเตกตฺตสทฺทนิมิตฺตานนฺติ นานา- สภาวานํ เอกสภาวานญฺจ สทฺทนิมิตฺตานํ. สทฺทา เอว เจตฺถ วิตกฺกุปฺปตฺติการณตฺตา สงฺขารนิมิตฺตตฺตา จ นิมิตฺตานิ. เภริสทฺทาทิวเสน เอกคฺฆนีภูตา, อเนกา วา สทฺทา, นานาทิสาสุ วา สทฺทา, นานาสตฺตานํ วา สทฺทา นานตฺตสทฺทา, เอกทิสาย สทฺทา เอกสตฺตสฺส วา สทฺทา, เภริสทฺทาทิวเสน เอเกกสทฺทา วา เอกตฺตสทฺทา. สทฺโทติ เจตฺถ สปฺปตีติ สทฺโท, กถียตีติ อตฺโถ. ปริโยคาหเณ ปญฺาติ ปวิสนปญฺา, ปชานนปญฺาติ อตฺโถ. โสตธาตุวิสุทฺธิาณนฺติ สวนฏฺเน นิชฺชีวฏฺเน จ โสตธาตุ, โสตธาตุกิจฺจกรณวเสน จ โสตธาตุ วิยาติปิ โสตธาตุ, ปริสุทฺธตฺตา นิรุปกฺกิเลสตฺตา วิสุทฺธิ, โสตธาตุ เอว วิสุทฺธิ โสตธาตุวิสุทฺธิ, โสตธาตุวิสุทฺธิ เอว าณํ โสตธาตุวิสุทฺธิาณํ. @เชิงอรรถ: ๑ สํ.สฬา. ๑๘/๕๘๔/๓๗๓ (สฺยา)--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๕๗.
[๕๒] ติณฺณนฺนํ จิตฺตานนฺติ โสมนสฺสสหคตโทมนสฺสสหคตอุเปกฺขาสหคตวเสน ติณฺณนฺนํ จิตฺตานํ, วิปฺผารตฺตาติ วิปฺผารภาเวน เวเคนาติ อตฺโถ. เหตุอตฺเถ นิสฺสกฺกวจนํ, เจโตปริยาณุปฺปาทนตฺถํ ปริกมฺมกรณกาเล ปเรสํ ติณฺณนฺนํ จิตฺตานํ วิปฺผารเหตุนา. อินฺทฺริยานํ ปสาทวเสนาติ จกฺขาทีนํ ฉนฺนํ อินฺทฺริยานํ ปสาทวเสน, อินฺทฺริยานํ ปติฏฺิโตกาสา เจตฺถ ผลูปจาเรน อินฺทฺริยานนฺติ วุตฺตา ยถา "วิปฺปสนฺนานิ โข เต อาวุโส อินฺทฺริยานิ ปริสุทฺโธ ฉวิวณฺโณ ปริโยทาโต"ติ. ๑- อินฺทฺริยปติฏฺิโตกาเสสุปิ หทยวตฺถุ เอว อิธ อธิปฺเปตํ. ปสาทวเสนาติ จ อนาวิลภาววเสน. "ปสาทปฺปสาทวเสนา"ติ วตฺตพฺเพ อปฺปสาทสทฺทสฺส โลโป กโตติ เวทิตพฺพํ, อถวา อิทมปฺปสนฺนนฺติ คหณสฺส ปสาทํ อเปกฺขิตฺวา เอว สมฺภวโต "ปสาทวเสนา"ติ วจเนเนว อปฺปสาโทปิ วุตฺโตว โหตีติ เวทิตพฺพํ. นานตฺเตกตฺตวิญฺาณจริยา ปริโยคาหเณ ปญฺาติ ยถาสมฺภวํ นานาสภาวเอกสภาวเอกูนนวุติวิญฺาณปฺปวตฺติวิชานนปญฺา. เอตฺถ อสมาหิตสฺส วิญฺาณจริยา นานตฺตา, สมาหิตสฺส วิญฺาณจริยา เอกตฺตา. สราคาทิจิตฺตํ วา นานตฺตํ, วีตราคาทิจิตฺตํ เอกตฺตํ. เจโตปริยาณนฺติ เอตฺถ ปริยาตีติ ปริยํ, ปริจฺฉินฺทตีติ อตฺโถ. เจตโส ปริยํ เจโตปริยํ, เจโตปริยญฺจ ตํ าณญฺจาติ เจโตปริยาณํ. วิปฺผารตาติปิ ปาโ, วิปฺผารตายาติ อตฺโถ. [๕๓] ปจฺจยปฺปวตฺตานํ ธมฺมานนฺติ ปฏิจฺจสมุปฺปาทวเสน ปจฺจยโต ปวตฺตานํ ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมานํ. นานตฺเตกตฺตกมฺมวิปฺผารวเสนาติ เอตฺถ อกุสลํ กมฺมํ นานตฺตํ, กุสลํ กมฺมํ เอกตฺตํ. กามาวจรํ วา กมฺมํ นานตฺตํ, รูปาวจรารูปาวจรํ กมฺมํ เอกตฺตํ. นานตฺเตกตฺตกมฺมวิปฺผารวเสน ปจฺจยปวตฺตานํ ธมฺมานํ ปริโยคาหเณ ปญฺาติ สมฺพนฺโธ. ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณนฺติ ปุพฺเพ อตีตชาตีสุ นิวุตฺถขนฺธา ปุพฺเพนิวาโส. นิวุตฺถาติ อชฺฌาวุตฺถา อนุภูตา อตฺตโน สนฺตาเน @เชิงอรรถ: ๑ วิ.มหา. ๔/๖๑/๕๒--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๕๘.
อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธา. ปุพฺเพ อตีตชาตีสุ นิวุตฺถธมฺมา วา ปุพฺเพนิวาโส. นิวุตฺถาติ โคจรนิวาเสน นิวุตฺถา อตฺตโน วิญฺาเณน วิญฺาตา ปริจฺฉินฺนา, ปรวิญฺาณวิญฺาตาปิ วา. ฉินฺนวฏุมกานุสฺสรณาทีสุ เต พุทฺธานํเยว ลพฺภนฺติ. ปุพฺเพนิวาสานุสฺสตีติ ยาย สติยา ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ, สา ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติ. าณนฺติ ตาย สติยา สมฺปยุตฺตํ าณํ. [๕๔] โอภาสวเสนาติ ทิพฺเพน จกฺขุนา รูปทสฺสนตฺถํ ปสาริตสฺส เตโชกสิณโอทาตกสิณอาโลกกสิณานํ อญฺตรสฺส จตุตฺถชฺฌานารมฺมณสฺส กสิโณภาสสฺส วเสน. นานตฺเตกตฺตรูปนิมิตฺตานนฺติ นานาสตฺตานํ รูปานิ, นานตฺตกายํ อุปปนฺนานํ วา สตฺตานํ รูปานิ, นานาทิสาสุ วา รูปานิ, อสมฺมิสฺสานิ วา รูปานิ นานตฺตรูปานิ, เอกสตฺตสฺส รูปานิ, เอกตฺตกายํ อุปปนฺนสฺส วา รูปานิ, เอกทิสายํ วา รูปานิ, นานาทิสาทีนํ สมฺมิสฺสีภูตานิ วา รูปานิ เอกตฺตรูปานิ. รูปนฺติ เจตฺถ วณฺณายตนเมว. ตํ หิ รูปยตีติ รูปํ, วณฺณวิการํ อาปชฺชมานํ หทยงฺคตภาวํ ปกาสตีติ อตฺโถ. รูปเมว รูปนิมิตฺตํ. เตสํ นานตฺเตกตฺตรูปนิมิตฺตานํ. ทสฺสนฏฺเ ปญฺาติ ทสฺสนภาเว ปญฺา. ทิพฺพจกฺขุาณนฺติ ทิพฺพสทิสตฺตา ทิพฺพํ. เทวานํ หิ สุจริตกมฺมนิพฺพตฺตํ ปิตฺตเสมฺหรุหิราทีหิ อปลิพุทฺธํ อุปกฺกิเลสวิมุตฺตตาย ทูเรปิ อารมฺมณสมฺปฏิจฺฉน- สมตฺถํ ทิพฺพํ ปสาทจกฺขุ โหติ. อิทญฺจาปิ วีริยภาวนาพลนิพฺพตฺตํ าณจกฺขุํ ตาทิสเมวาติ ทิพฺพสทิสตฺตา ทิพฺพํ, ทิพฺพวิหารวเสน ปฏิลทฺธตฺตา อตฺตนา ทิพฺพวิหารสนฺนิสฺสิตตฺตาปิ ทิพฺพํ, อาโลกปริคฺคเหน มหาชุติกตฺตาปิ ทิพฺพํ, ติโรกุฑฺฑาทิคตรูปทสฺสเนน มหาคติกตฺตาปิ ทิพฺพํ. ตํ สพฺพํ สทฺทสตฺถานุสาเรน เวทิตพฺพํ. ทสฺสนฏฺเน จกฺขุ, จกฺขุกิจฺจกรเณน จกฺขุมิวาติปิ จกฺขุ, ทิพฺพญฺจ ตํ จกฺขุ จาติ ทิพฺพจกฺขุ, ทิพฺพจกฺขุ จ ตํ าณญฺจาติ ทิพฺพจกฺขุาณํ.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๕๙.
[๕๕] จตุสฏฺิยา อากาเรหีติ อฏฺสุ มคฺคผเลสุ เอเกกสฺมึ อฏฺนฺนํ อฏฺนฺนํ อินฺทฺริยานํ วเสน จตุสฏฺิยา อากาเรหิ. ติณฺณนฺนํ อินฺทฺริยานนฺติ อนญฺาตญฺสฺสามีตินฺทฺริยํ อญฺินฺทฺริยํ อญฺาตาวินฺทฺริยนฺติ อิเมสํ ติณฺณนฺนํ อินฺทฺริยานํ. วสิภาวตา ปญฺาติ วสิภาวตาย ปวตฺตา ปญฺา, อรหตฺตผเล อฏฺนฺนํ อินฺทฺริยานํ วเสน อฏฺหิ อากาเรหิ อญฺาตาวินฺทฺริยสฺส วสิภาวตาย อรหตฺตมคฺคกฺขเณ อภาเวปิ การณสิทฺธิวเสน ตทตฺถสาธนตาย วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อาสวานํ ขเย าณนฺติ อตฺตนา วชฺฌานํ อาสวานํ ขยกรํ อรหตฺตมคฺคาณํ. [๕๖-๕๙] อิทานิ อาสวานํ ขยาณสงฺขาตอรหตฺตมคฺคาณสมฺพนฺเธน จตุนฺนมฺปิ มคฺคาณานํ เอเกกสฺส มคฺคาณสฺส เอกาภิสมยตํ ทสฺเสตุํ "ปริญฺฏฺเ ปญฺา"ติอาทีนิ จตฺตาริ าณานิ อุทฺทิฏฺานิ. ตตฺถาปิ โอฬาริกตฺตา สพฺพสตฺตสาธารณตฺตา จ สุวิญฺเยฺยนฺติ ทุกฺขสจฺจํ ปมํ วุตฺตํ, ตสฺเสว เหตุทสฺสนตฺถํ ตทนนฺตรํ สมุทยสจฺจํ, เหตุนิโรธา ผลนิโรโธติ าปนตฺถํ ตทนนฺตรํ นิโรธสจฺจํ, ตทธิคมูปายทสฺสนตฺถํ อนฺเต ๑- มคฺคสจฺจํ. ภวสุขสฺสาทคธิตานํ วา สตฺตานํ สํเวคชนนตฺถํ ปมํ ทุกฺขมาห, ตํ เนว อกตํ อาคจฺฉติ, น อิสฺสรนิมฺมานาทิโต โหติ, อิโต ปน โหตีติ าปนตฺถํ ตทนนฺตรํ สมุทยสจฺจํ, ตโต สเหตุเกน ทุกฺเขน อภิภูตตฺตา สํวิคฺคมานสานํ ทุกฺขนิสฺสรณคเวสีนํ นิสฺสรณทสฺสเนน อสฺสาสชนนตฺถํ นิโรธํ, ตโต นิโธาธิคมตฺถํ นิโรธสมฺปาปกํ มคฺคนฺติ. อิทานิ ตพฺพิสยานิ าณานิ เตเนว กเมน อุทฺทิฏฺานิ. ตตฺถ ปริญฺฏฺเติ ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺาทิเก จตุพฺพิเธ ปริชานิตพฺพสภาเว. ปหานฏฺเติ สมุทยสฺส อายูหนฏฺาทิเก จตุพฺพิเธ ปหาตพฺพสภาเว. สจฺฉิกิริยฏฺเติ นิโรธสฺส นิสฺสรณฏฺาทิเก จตุพฺพิเธ สจฺฉิกาตพฺพสภาเว. ภาวนฏฺเติ มคฺคสฺส นิยฺยานฏฺาทิเก จตุพฺพิเธ ภาเวตพฺพสภาเว. @เชิงอรรถ: ๑ สี. ตทนนฺตรํ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖๐.
[๖๐-๖๓] อิทานิ ภาวิตมคฺคสฺส ปจฺจเวกฺขณวเสน วา อภาวิตมคฺคสฺส อนุสฺสววเสน วา วิสุํ วิสุํ สจฺจาณานิ ทสฺเสตุํ ทุกฺเข าณาทีนิ จตฺตาริ าณานิ อุทฺทิฏฺานิ. ตตฺถ ทุกฺเขติ เอตฺถ ทุอิติ อยํ สทฺโท กุจฺฉิเต ทิสฺสติ. กุจฺฉิตํ หิ ปุตฺตํ ทุปุตฺโตติ วทนฺติ. ขํสทฺโท ปน ตุจฺเฉ. ตุจฺฉํ หิ อากาสํ `ขนฺ'ติ วุจฺจติ. อิทญฺจ ปมสจฺจํ กุจฺฉตํ อเนกุปทฺทวาธิฏฺานโต, ตุจฺฉํ พาลชนปริกปฺปิตธุวสุภสุขตฺตภาววิรหิตโต. ตสฺมา กุจฺฉิตตฺตา ตุจฺฉตฺตา จ "ทุกฺขนฺ"ติ วุจฺจติ. ทุกฺขสมุทเยติ เอตฺถ สํอิติ อยํ สทฺโท "สมาคโม สเมตนฺ"ติอาทีสุ ๑- วิย สํโยคํ ทสเสติ, อุอิติ อยํ สทฺโท "อุปฺปนฺนํ อุทิตนฺ"ติอาทีสุ ๒- วิย อุปฺปตฺตึ. อย-สทฺโท ปน การณํ ทีเปติ. อิทญฺจาปิ ทุติยสจฺจํ อวเสสปจฺจยสมาโยเค สติ ทุกฺขสฺส อุปฺปตฺติการณํ. อิติ ทุกฺขสฺส สํโยเค อุปฺปตฺติการณตฺตา "ทุกฺขสมุทยนฺ"ติ วุจฺจติ. ทุกฺขนิโรเธติ เอตฺถ นิสทฺโท อภาวํ, โรธสทฺโท จ จารกํ ทีเปติ. ตสฺมา อภาโว เอตฺถ สํสารจารกสงฺขาตสฺส ทุกฺขโรธสฺส สพฺพคติสุญฺตฺตา, สมธิคเต วา ตสฺมึ สํสารจารกสฺส ทุกฺขโรธสฺส อภาโว โหติ ตปฺปฏิปกฺขตฺตาติปิ "ทุกฺขนิโรธนฺ"ติ วุจฺจติ. ทุกฺขสฺส วา อนุปฺปตฺตินิโรธปจฺจยตฺตา ทุกฺขนิโรธนฺติ วุจฺจติ. ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทายาติ เอตฺถ ยสฺมา อยํ เอตํ ทุกฺขนิโรธํ คจฺฉติ อารมฺมณกรณวเสน ตทภิมุขีภูตตฺตา, ๓- ปฏิปทา จ โหติ ทุกฺขนิโรธปฺปตฺติยา, ตสฺมา ทุกฺขนิโรธคามินิปฏิปทาติ วุจฺจติ. จตฺตาริ มคฺคาณาเนว เหฏฺา @เชิงอรรถ: ๑ อภิ.วิ. ๓๕/๑๙๙/๑๑๙, ที.มหา. ๑๐/๓๙๖/๒๖๑ @๒ วิ.มหาวิ. ๑/๑๘๒/๑๐๐, ขุ.จูฬ. ๓๐/๗๔๐/๗๗๗ (สฺยา) ๓ สี. ตทภิมุขภูตตฺตา--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖๑.
วุฏฺานาการทีปนวเสน "มคฺเค าณนฺ"ติ วุตฺตานิ, อนนฺตรผลทายกตฺตสฺส การณปริทีปน- วเสน "อานนฺตริกสมาธิมฺหิ าณนฺ"ติ วุตฺตานิ, วิวฏฺฏนาการทีปนวเสน "สจฺจวิวฏฺเฏ าณนฺ"ติ วุตฺตานิ, มคฺคปฏิปาฏิกฺกเมเนว อรหตฺตมคฺคาณุปฺปตฺตึ, ตสฺส ๑- จ าณสฺส อภิญฺาภาวํ ทีเปตุํ อรหตฺตมคฺคาณเมว "อาสวานํ ขเย าณนฺ"ติ วุตฺตํ, ปุน จตุนฺนมฺปิ มคฺคาณานํ เอกาภิสมยตํ ทีเปตุํ "ปริญฺฏฺเ ปญฺา ทุกฺเข าณนฺ"ติอาทีนิ จตฺตาริ าณานิ วุตฺตานิ. ปุน เอเกกสฺมึ สจฺเจ วิสุํ วิสุํ อุปฺปตฺติทีปนวเสน "ทุกฺเข าณนฺ"ติอาทีนิ จตฺตาริ าณานิ อุทฺทิฏฺานีติ เอวํ ปุพฺพาปรวิเสโส เวทิตพฺโพติ. [๖๔-๖๗] อิทานิ สพฺเพสํ อริยปุคฺคลานํ อริยมคฺคานุภาเวเนว ปฏิสมฺภิทาาณานิ สิทฺธานีติ ทสฺเสตุํ อตฺถปฏิสมฺภิเท าณนฺติอาทีนิ ปุน จตฺตาริ ปฏิสมฺภิทาาณานิ อุทฺทิฏฺานิ. อิมานิ หิ ปฏิสมฺภิทาปเภทาภาเวปิ สพฺพอริยปุคฺคลสาธารณานิ สุทฺธิกปฏิสมฺภิทาาณานิ, เหฏฺา อุทฺทิฏฺานิ ปน ปภินฺนปฏิสมฺภิทานํ ปเภทปฺปตฺตานิ ปฏิสมฺภิทาาณานีติ เวทิตพฺพานีติ อยเมเตสํ อุภยตฺถวจเน วิเสโส. ยสฺมา วา อนนฺตรํ อุทฺทิฏฺ ทุกฺขารมฺมณํ นิโรธารมฺมณญฺจ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา โหติ, สมุทยารมฺมณํ มคฺคารมฺมณญฺจ าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา, ตทภิลาเป าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, เตสุ าเณสุ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา, ตสฺมา ตมฺปิ อตฺถวิเสสํ ทสฺเสตุํ สุทฺธิกปฏิสมฺภิทาาณานิ อุทฺทิฏฺานีติ เวทิตพฺพานิ. ยสฺมาเยว จ เหฏฺา นานตฺตสทฺเทน วิเสเสตฺวา วุตฺตานิ, อิธ ตถา อวิเสเสตฺวา วุตฺตานีติ. [๖๘] เอวํ ปฏิปาฏิยา สตฺตสฏฺิ สาวกสาธารณาณานิ อุทฺทิสิตฺวา อิทานิ สาวเกหิ อสาธารณานิ ตถาคตานํเยว อาเวณิกานิ าณานิ ทสฺเสตุํ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตาณาทีนิ ฉ อสาธารณานิ าณานิ อุทฺทิฏฺานิ. ตตฺถาปิ @เชิงอรรถ: ๑ สี. อรหตฺตมคฺคาณุปฺปตฺติกสฺส--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖๒.
ยสฺมา ตถาคตา สตฺตานํ ธมฺมเทสนาย ภาชนาภาชนตฺตํ โอโลเกนฺตา พุทฺธจกฺขุนา โอโลเกนฺติ. พุทฺธจกฺขุ นาม อินฺทฺริยปโรปริยตฺตาสยานุสยาณทฺวยเมว. ยถาห:- "อทฺทสา โข ภควา พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกนฺโต สตฺเต อปฺปรชกฺเข มหารชกฺเข ติกฺขินฺทฺริเย มุนินฺทฺริเย"ติอาทิ. ๑- สตฺตสนฺตาเน จ โอโลเกนฺตา ปมํ อินฺทฺริยปฺปากาปริปากํ โอโลเกนฺติ, อินฺทฺริย- ปริปากญฺจ ตฺวา อาสยาทีนํ อนุรูเปน ธมฺมเทสนตฺถํ ตโต อาสยานุสยจริตานิ โอโลเกนฺติ, ตสฺมาปิ ปมํ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตาณํ อุทฺทิฏฺ, ตทนนฺตรํ อาสยานุสยาณํ. ธมฺมํ เทเสนฺตา จ ยสฺมา ปาฏิหาริเยน วิเนตพฺพานํ ปาฏิหาริยํ กโรนฺติ, ตสฺมา อาสยานุสยาณานนฺตรํ ยมกปาฏิหาริเย าณํ อุทฺทิฏฺ, อิเมสํ ติณฺณํ าณานํ เหตุปริทีปนตฺถํ ตทนนฺตรํ มหากรุณาาณํ อุทฺทิฏฺ, มหากรุณาาณสฺส ปริสุทฺธภาวปริทีปนตฺถํ ตทนนฺตรํ สพฺพญฺุตญฺาณํ อุทฺทิฏฺ, สพฺพญฺุสฺสาปิ สพฺพธมฺมานํ อาวชฺชนปฏิพทฺธภาวปริทีปนตฺถํ สพฺพญฺุตญฺาณสฺส อนาวริยภาวทีปนตฺถญฺจ ตทนนฺตรํ อนาวรณาณํ อุทฺทิฏฺนฺติ เวทิตพฺพํ. อินฺทฺริยปโรปริยตฺตาณนฺติ เอตฺถ อุปริ "สตฺตานนฺ"ติ ปทํ อิเธว อาหริตฺวา สตฺตานํ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตาณนฺติ โยเชตพฺพํ. ปรานิ จ อปรานิ จ ปราปรานีติ วตฺตพฺเพ สนฺธิวเสน โรการํ กตฺวา ปโรปรานีติ วุจฺจติ. ปโรปรานํ ภาโว ปโรปริยํ, ปโรปริยเมว ปโรปริยตฺตํ, เวเนยฺยสตฺตานํ สทฺธาทีนํ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ปโรปริยตฺตํ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตํ, อินฺทฺริยปโรปริยตฺตสฺส าณํ อินฺทฺริย- ปโรปริยตฺตาณํ, อินฺทฺริยานํ อุตฺตมานุตฺตมภาวาณนฺติ อตฺโถ. อินฺทฺริยวโร- วริยตฺตาณนฺติปิ ปาโ. วรานิ จ อวริยานิ จ วโรวริยานิ, วโรวริยานํ ภาโว วโร- วริยตฺตนฺติ โยเชตพฺพํ. อวริยานีติ จ น อุตฺตมานีติ อตฺโถ. อถ วา ปรานิ จ โอปรานิ @เชิงอรรถ: ๑ วิ.มหา. ๔/๙/๙, ม.มู. ๑๒/๒๘๓/๒๔๔, ม.ม. ๑๓/๓๓๙/๓๒๑--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖๓.
จ ปโรปรานิ, เตสํ ภาโว ปโรปริยตฺตนฺติ โยเชตพฺพํ. โอปรานีติ จ โอรานีติ วุตฺตํ โหติ, ลามกานีติ อตฺโถ "ปโรปรา ยสฺส สเมจฺจ ธมฺมา"ติอาทีสุ ๑- วิย. "อินฺทฺริยปโรปริยตฺเต าณนฺ"ติ ภุมฺมวจเนนาปิ ปาโ. [๖๙] สตฺตานํ อาสยานุสเย าณนฺติ เอตฺถ รูปาทีสุ ขนฺเธสุ ฉนฺทราเคน สตฺตา วิสตฺตาติ สตฺตา. วุตฺตํ เหตํ ภควตา:- "รูเป โข ราธ โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที ยา ตณฺหา, ตตฺร สตฺโต ตตฺร วิสตฺโต, ตสฺมา `สตฺโต'ติ วุจฺจติ. เวทนาย สญฺาย สงฺขาเรสุ วิญฺาเณ โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที ยา ตณฺหา, ตตฺร สตฺโต ตตฺร วิสตฺโต, ตสฺมา `สตฺโต'ติ วุจฺจตี"ติ. ๒- อกฺขรจินฺตกา ปน อตฺถํ อวิจาเรตฺวา "นามมตฺตเมตนฺ"ติ อิจฺฉนฺติ. เยปิ อตฺถํ วิจาเรนฺติ, เต สพฺพโยเคน ๓- สตฺตาติ อิจฺฉนฺติ. เตสํ สตฺตานํ. อาสยนฺติ นิสฺสยนฺติ เอตํ อิติ อาสโย, มิจฺฉาทิฏฺิยา, สมฺมาทิฏฺิยา วา กามาทีหิ เนกฺขมฺมาทีหิ วา ปริภาวิตสฺส สนฺตานสฺเสตํ อธิวจนํ. สตฺตสนฺตาเน อนุเสนฺติ อนุปวตฺตนฺตีติ อนุสยา, ถามคตานํ กามราคาทีนํ เอตํ อธิวจนํ. อาสโย จ อนุสโย จ อาสยานุสโย. ชาติคฺคหเณน จ ทฺวนฺทสมาสวเสน จ เอกวจนํ เวทิตพฺพํ. ยสฺมา จริตาธิมุตฺติโย อาสยานุสยสงฺคหิตา, ตสฺมา อุทฺเทสจริตาธิมุตฺตีสุ าณานิ อาสยานุสยาเณเนว สงฺคเหตฺวา "อาสยานุสเย าณนฺ"ติ วุตฺตํ. เยเนว หิ อธิปฺปาเยน อุทฺเทโส กโต, เตเนว อธิปฺปาเยน นิทฺเทโส กโตติ. [๗๐] ยมกปาฏิหีเร าณนฺติ เอตฺถ อคฺคิกฺขนฺธอุทกธาราทีนํ อปุพฺพํ อจริมํ สกึเยว ปวตฺติโต ยมกํ, อสฺสทฺธิยาทีนํ ปฏิปกฺขธมฺมานํ หรณโต ปาฏิหีรํ, ยมกญฺจ ตํ ปาฏิหีรญฺจาติ ยมกปาฏิหีรํ. @เชิงอรรถ: ๑ ขุ.สุ. ๒๕/๔๘๐/๔๒๔ ๒ สํ.ข. ๑๗/๑๖๑/๑๕๓ ๓ ฉ.ม. สตฺวโยเคน--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖๔.
[๗๑] มหากรุณาสมาปตฺติยา าณนฺติ เอตฺถ ปรทุกฺเข สติ สาธูนํ หทยกมฺปนํ กโรตีติ กรุณา, กินาติ วา ปรทุกฺขํ หึสติ วินาเสตีติ กรุณา, กิรียติ วา ทุกฺขิเตสุ ผรณวเสน ปสารียตีติ กรุณา, ผรณกมฺมวเสน กมฺมคุณวเสน จ มหตี กรุณา มหากรุณา, สมาปชฺชนฺติ เอตํ มหาการุณิกาติ สมาปตฺติ, มหากรุณา จ สา สมาปตฺติ จาติ มหากรุณาสมาปตฺติ. ตสฺสํ มหากรุณาสมาปตฺติยํ, ตํสมฺปยุตฺตํ าณํ. [๗๒-๗๓] สพฺพญฺุตาณํ อนาวรณาณนฺติ เอตฺถ ปญฺจเนยฺยปถปฺปเภทํ ๑- สพฺพํ อญฺาสีติ สพฺพญฺู, สพฺพญฺุสฺส ภาโว สพฺพญฺุตา, สา เอว าณํ "สพฺพญฺุตาาณนฺ"ติ วตฺตพฺเพ "สพฺพญฺุตาณนฺ"ติ วุตฺตํ. สงฺขตาสงฺขตาทิเภทา สพฺพธมฺมา หิ สงฺขาโร วิกาโร ลกฺขณํ นิพฺพานํ ปญฺตฺตีติ ปญฺเจว เนยฺยปถา โหนฺติ. สพฺพญฺูติ จ กมสพฺพญฺู สกึสพฺพญฺู สตตสพฺพญฺู สตฺติสพฺพญฺู าตสพฺพญฺูติ ปญฺจวิธา สพฺพญฺุโน สิยุํ. กเมน สพฺพชานนกาลาสมฺภวโต กมสพฺพญฺุตา น โหติ, สกึ สพฺพารมฺมณคหณาภาวโต สกึสพฺพญฺุตา น โหติ, จกฺขุวิญฺาณาทีนํ ยถารมฺมณจิตฺตสมฺภวโต ภวงฺคจิตฺตวิโรธโต ยุตฺติอภาวโต จ สตตสพฺพญฺุตา น โหติ, ปริเสสโต สพฺพชานนสมตฺถตฺตา สตฺติสพฺพญฺุตา วา สิยา, วิทิตสพฺพธมฺมตฺตา าตสพฺพญฺุตา วา สิยา. สตฺติสพฺพญฺุโน ๒- สพฺพชานนตฺตํ นตฺถีติ ตมฺปิ น ยุชฺชติ. "น ตสฺส อทฺทิฏฺมิธตฺถิ กิญฺจิ อโถ อวิญฺาตมชานิตพฺพํ สพฺพํ อภิญฺาสิ ยทตฺถิ เนยฺยํ ตถาคโต เตน สมนฺตจกฺขู"ติ ๓- @เชิงอรรถ: ๑ สี. ปญฺจเยฺยปถปฺปเภทํ ๒ ม.,ก. สตฺตสพฺพญฺุตฺเต @๓ ขุ.มหา. ๒๙/๗๒๗/๔๓๖ (สฺยา)--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖๕.
วุตฺตตฺตา าตสพฺพญฺุตฺตเมว ยุชฺชติ. เอวํ หิ สติ กิจฺจโต อสมฺโมหโต การณสิทฺธิโต อาวชฺชนปฏิพทฺธโต สพฺพญฺุตฺตเมว โหตีติ. อาวชฺชนปฏิพทฺธตฺตา เอว หิ นตฺถิ เอตสฺส อาวรณนฺติ อนาวรณํ, ตเทว อนาวรณาณนฺติ วุจฺจตีติ. อิมานิ เตสตฺตติ าณานีติ สาวเกหิ สาธารณาสาธารณวเสน อุทฺทิฏฺานิ อิมานิ เตสตฺตติ าณานิ. อิเมสํ เตสตฺตติยา าณานนฺติ อาทิโต ปฏฺาย วุตฺตานํ อิเมสํ เตสตฺตติาณานํ. อุพฺภาหนตฺเถ เจตํ สามิวจนํ. เตสตฺตตีนนฺติปิ ปาโ. "เตสตฺตติยา"ติ วตฺตพฺเพ เอกสฺมึ พหุวจนํ เวทิตพฺพํ. สตฺตสฏฺิ าณานีติ อาทิโต ปฏฺาย สตฺตสฏฺิ าณานิ. สาวกสาธารณานีติ สวนนฺเต อริยาย ชาติยา ชาตตฺตา สาวกา, สมานํ ธารณเมเตสนฺติ สาธารณานิ, ตถาคตานํ สาวเกหิ สาธารณานิ สาวกสาธารณานิ. ฉ าณานีติ อนฺเต อุทฺทิฏฺานิ ฉ าณานิ. อสาธารณานิ สาวเกหีติ สาวเกหิ อสาธารณานิ ตถาคตานํเยว าณานีติ. สทฺธมฺมปฺปกาสินิยา ปฏิสมฺภิทามคฺคฏฺกถาย าณกถามาติกุทฺเทสวารวณฺณนา นิฏฺิตา. --------------อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๗ หน้า ๑-๖๕. http://84000.org/tipitaka/atthapali/th_line.php?B=47&A=1&pagebreak=1 The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=47&A=1&pagebreak=1 อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=31&i=0 เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=31&A=1 พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=31&A=1 The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=31&A=1 สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๑ http://84000.org/tipitaka/read/?index_31
     ![อ่านหน้า[ต่าง] ถัดไป](go3.gif)   |
|
บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑.
การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย.
หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]