อรรถกถาเล่มที่ ๔๙ ภาษาบาลีอักษรไทย
 อป.อ.๑ (วิสุทฺธ.๑)

หน้าที่ ๒๔๙.
                     ๑. สาริปุตฺตตฺเถราปทานวณฺณนา
     ตทนนฺตรํ เถราปทานสงฺคหคาถาโย สํวณฺเณตุํ "อถ เถราปทานํ สุณาถา"ติ
อาห. อถอปทานสทฺทานมตฺโถ เหฏฺา วุตฺโตว. เอตฺถ เถรสทฺโท ปนายํ
กาลถิรปญฺตฺตินามเธยฺยเชฏฺาทีสุ อเนเกสุ อตฺเถสุ วตฺตติ. ตถา หิ
"เถโรวสฺสิกานิ ๑- ปูตีนิ จุณฺณกชาตานี"ติอาทีสุ กาเล, เถโรวสฺสิกานิ จิรกาลํ
โอวสฺสิกานีติ อตฺโถ. "เถโรปิ ตาว มหา"อิจฺจาทีสุ ๒- ถิเร ถิรสีโลติ อตฺโถ.
"เถรโก อยมายสฺมา มหลฺลโก"ติอาทีสุ ปญฺตฺติยํ, โลกปญฺตฺติมตฺโตติ อตฺโถ.
"จุนฺทตฺเถโร ผุสฺสตฺเถโร"ติอาทีสุ นามเธยฺเย, เอวํ กตนาโมติ อตฺโถ. "เถโร
จายํ กุมาโร มม ปุตฺเตสู"ติอาทีสุ เชฏฺเ, เชฏฺโ กุมาโรติ อตฺโถ. อิธ ปนายํ
กาเล จ ถิเร จ วตฺตติ. ตสฺมา จิรํ กาลํ ิโตติ เถโร, ถิรตรสีลาจารมทฺทวาทิ-
คุณาภิยุตฺโต ๓- วา เถโรติ วุจฺจติ. เถโร จ เถโร จาติ เถรา, เถรานํ อปทานํ
การณํ เถราปทานํ, ตํ เถราปทานํ สุณาถาติ สมฺพนฺโธ. หิมวนฺตสฺส อวิทูเร,
ลมฺพโก นาม ปพฺพโตติอาทิ อายสฺมโต สาริปุตฺตตฺเถรสฺส อปทานํ, ตสฺสายสฺมโต
มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส จ วตฺถุ เอวํ เวทิตพฺพํ:-
     อตีเต กิร อิโต กปฺปโต สตสหสฺสกปฺปาธิเก เอกอสงฺเขฺยยฺยมตฺถเก
อายสฺมา สาริปุตฺโต พฺราหฺมณมหาสาลกุเล นิพฺพตฺติตฺวา นาเมน สรทมาณโว
นาม อโหสิ. มหาโมคฺคลฺลาโน คหปติมหาสาลกุเล นิพฺพตฺติตฺวา นาเมน
สิริวฑฺฒนกุฏุมฺพิโก นาม อโหสิ. เต อุโภปิ สหปํสุกีฬนสหายา อเหสุํ. เตสุ
สรทมาณโว ปิตุ อจฺจเยน กุลสนฺตกํ ธนํ ปฏิปชฺชิตฺวา เอกทิวสํ รโหคโต
จินฺเตสิ "อิเมสํ สตฺตานํ มรณํ นาม เอกนฺติกํ, ตสฺมา มยา เอกํ ปพฺพชฺชํ
อุปคนฺตฺวา วิโมกฺขมคฺโค คเวสิตพฺโพ"ติ สหายํ อุปสงฺกมิตฺวา "สมฺม อหํ
ปพฺพชิตุกาโม, กึ ตฺวํ ปพฺพชิตุํ สกฺขิสฺสสี"ติ วตฺวา เตน "น สกฺขิสฺสามี"ติ
@เชิงอรรถ: ๑ ที. มหา. ๑๐/๓๗๙/๒๕๒, ม. มู. ๑๒/๑๑๒/๘๑ (เตโรวสฺสิกานิ).
@๒ อิ., ม. เถโร ปิตามหา วา ปทีปสาตนฺตการาทีสุ.  ๓ ม. ถิรกร....
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๕๐.
วุตฺเต "โหตุ อหเมว ปพฺพชิสฺสามี"ติ รตนโกฏฺาคารานิ วิวราเปตฺวา
กปณทฺธิกาทีนํ มหาทานํ ทตฺวา ปพฺพตปาทํ คนฺตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิ.
ตสฺส ปพฺพชิตสฺส อนุปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตา จตุสตฺตติสหสฺสมตฺตา พฺราหฺมณปุตฺตา
อเหสุํ. โส ปญฺจ อภิญฺาโย อฏฺ จ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา เตสมฺปิ
ชฏิลานํ กสิณปริกมฺมํ อาจิกฺขิ. เต สพฺเพปิ ปญฺจาภิญฺา อฏฺ จ สมาปตฺติโย
นิพฺพตฺเตสุํ.
     เตน สมเยน อโนมทสฺสี นาม สมฺมาสมฺพุทฺโธ โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา
ปวตฺติตวรธมฺมจกฺโก สตฺเต สํสารมโหฆโต ตาเรตฺวา ๑- เอกทิวสํ สรทตาปสสฺส
จ อนฺเตวาสิกานญฺจ สงฺคหํ กตฺตุกาโม เอโก อทุติโย ปตฺตจีวรมาทาย อากาเสน
คนฺตฺวา "พุทฺธภาวํ เม ชานาตู"ติ ตาปสสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว อากาสโต โอตริตฺวา
ปวิยํ ปติฏฺาสิ. สรทตาปโส สตฺถุ สรีเร มหาปุริสลกฺขณานิ อุปธาเรตฺวา
"สพฺพญฺุพุทฺโธเยวายนฺ"ติ นิฏฺ คนฺตฺวา ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา อาสนํ ปญฺาเปตฺวา
อทาสิ. นิสีทิ ภควา ปญฺตฺเต อาสเน. สรทตาปโส สตฺถุ สนฺติเก เอกมนฺตํ
นิสีทิ.
     ตสฺมึ สมเย ตสฺส อนฺเตวาสิกา จตุสตฺตติสหสฺสมตฺตา ชฏิลา ปณีตปณีตานิ
โอชวนฺตานิ ผลาผลานิ คเหตฺวา อาคตา สตฺถารํ ทิสฺวา สญฺชาตปสาทา
อตฺตโน อาจริยสฺส สตฺถุ จ นิสินฺนาการํ โอโลเกตฺวา "อาจริย มยํ ปุพฺเพ
`ตุเมฺหหิ มหนฺตตโร โกจิ นตฺถี'ติ มญฺาม, อยํ ปน ปุริโส ตุเมฺหหิ มหนฺตตโร
มญฺเ"ติ อาหํสุ. กึ วเทถ ตาตา, สาสเปน สทฺธึ อฏฺสฏฺิโยชนสตสหสฺสุพฺเพธํ
สิเนรุํ สมํ กาตุํ อิจฺฉถ, สพฺพญฺุพุทฺเธน มํ ตุลํ มา กริตฺถาติ. อถ เต ตาปสา
อาจริยสฺส วจนํ สุตฺวา "ยาว มหาวตายํ ปุริสุตฺตโม"ติ สพฺเพว ปาเทสุ นิปติตฺวา
สตฺถารํ วนฺทึสุ.
     อถ เต อาจริโย อาห "ตาตา สตฺถุ อนุจฺฉวิโก โน เทยฺยธมฺโม
นตฺถิ, สตฺถา จ ภิกฺขาจารเวลาย อิธาคโต, หนฺท มยํ เทยฺยธมฺมํ ยถาพลํ
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ตาเรนฺโต.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๕๑.
ทสฺสาม. ตุเมฺหหิ ยํ ยํ ปณีตํ ผลาผลํ อาภตํ, ตํ ตํ อาหรถา"ติ อาหราเปตฺวา
หตฺเถ โธวิตฺวา สยํ ตถาคตสฺส ปตฺเต ปติฏฺาเปสิ. สตฺถารา ผลาผเล
ปฏิคฺคหิตมตฺเต เทวตา ทิพฺโพชํ ปกฺขิปึสุ. ตาปโส อุทกมฺปิ สยเมว ปริสฺสาเวตฺวา
อทาสิ. ตโต โภชนกิจฺจํ นิฏฺาเปตฺวา สตฺถริ นิสินฺเน สพฺเพ อนฺเตวาสิกา
ปกฺโกสาเปตฺวา สตฺถุ สนฺติเก สารณียํ กถํ กเถนฺโต นิสีทิ. สตฺถา
"เทฺว อคฺคสาวกา ภิกฺขุสํเฆน สทฺธึ อาคจฺฉนฺตู"ติ จินฺเตสิ. ตาวเทว
สตสหสฺสขีณาสวปริวารา อคฺคสาวกา อาคนฺตฺวา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ
อฏฺสุ.
     ตโต สรทตาปโส อนฺเตวาสิเก อามนฺเตสิ "ตาตา สตฺถุ ภิกฺขุสํฆสฺส จ
ปุปฺผาสเนน ปูชา กาตพฺพา, ตสฺมา ปุปฺผานิ อาหรถา"ติ. เต ตาวเทว อิทฺธิยา
วณฺณคนฺธสมฺปนฺนานิ ปุปฺผานิ อาหริตฺวา พุทฺธสฺส โยชนปฺปมาณํ ปุปฺผาสนํ
ปญฺาเปสุํ, อุภินฺนํ อคฺคสาวกานํ ติคาวุตํ, เสสภิกฺขูนํ อฑฺฒโยชนิกาทิเภทํ ๑-
สํฆนวกสฺส อุสภมตฺตํ ปญฺาเปสุํ. เอวํ ปญฺตฺเตสุ อาสเนสุ สรทตาปโส
ตถาคตสฺส ปุรโต อญฺชลึ ปคฺคยฺห "ภนฺเต มยฺหํ อนุคฺคหตฺถาย อิมํ ปุปฺผาสนํ
อภิรุหถา"ติ อาห. นิสีทิ ภควา ปุปฺผาสเน. สตฺถริ นิสินฺเน เทฺว อคฺคสาวกา
เสสภิกฺขู จ อตฺตโน อตฺตโน ปตฺตาสเน นิสีทึสุ. สตฺถา "เตสํ มหปฺผลํ
โหตู"ติ นิโรธํ สมาปชฺชิ. สตฺถุ สมาปนฺนภาวํ ตฺวา เทฺว อคฺคสาวกาปิ เสสภิกฺขูปิ
นิโรธํ สมาปชฺชึสุ. ตาปโส สตฺตาหํ นิรนฺตรํ สตฺถุ ปุปฺผจฺฉตฺตํ ธาเรนฺโต
อฏฺาสิ. อิตเร วนมูลผลํ ปริภุญฺชิตฺวา เสสกาเล อญฺชลึ ปคฺคยฺห อฏฺสุ.
สตฺถา สตฺตาหสฺส อจฺจเยน นิโรธโต วุฏฺหิตฺวา อคฺคสาวกํ นิสภตฺเถรํ
อามนฺเตสิ "ตาปสานํ ปุปฺผาสนานุโมทนํ กโรหี"ติ. เถโร สาวกปารมีาเณ
ตฺวา เตสํ ปุปฺผาสนานุโมทนํ อกาสิ. ตสฺส เทสนาวสาเน สตฺถา ทุติยํ
อคฺคสาวกํ อโนมตฺเถรํ อามนฺเตสิ "ตฺวมฺปิ อิเมสํ ธมฺมํ เทเสหี"ติ. โสปิ
เตปิฏฺกํ พุทฺธวจนํ สมฺมสิตฺวา เตสํ ธมฺมํ กเถสิ. ทฺวินฺนมฺปิ เทสนาย
ธมฺมาภิสมโย นาโหสิ. อถ สตฺถา พุทฺธวิสเย ตฺวา ธมฺมเทสนํ อารภิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. อฑฺฒคาวุตาทิเภทํ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๕๒.
เทสนาวสาเน เปตฺวา สรทตาปสํ อวเสสา สพฺเพปิ จตุสตฺตติสหสฺสชฏิลา
อรหตฺตํ ปาปุณึสุ. สตฺถา เต "เอถ ภิกฺขโว"ติ หตฺถํ ปสาเรสิ. เต ตาวเทว
อนฺตรหิตตาปสเวสา อฏฺปริกฺขารธรา สฏฺิวสฺสิกตฺเถโร วิย อเหสุํ.
     สรทตาปโส ปน "อโห วตาหมฺปิ อยํ นิสภตฺเถโร วิย อนาคเต เอกสฺส
พุทฺธสฺส สาวโก ภเวยฺยนฺ"ติ เทสนากาเล อุปฺปนฺนปริวิตกฺกตาย อญฺวิหิโต
หุตฺวา มคฺคผลานิ ปฏิวิชฺชิตุํ นาสกฺขิ. อถ สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ตถา ปณิธานํ
อกาสิ. สตฺถา อนนฺตราเยน สมิชฺฌนภาวํ ทิสฺวา "อิโต กปฺปสตสหสฺสาธิกํ
เอกํ อสงฺเขฺยยฺยํ อติกฺกมิตฺวา โคตมสฺส นาม สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส อคฺคสาวโก
สาริปุตฺโต นาม  ภวิสฺสตี"ติ พฺยากริตฺวา ธมฺมกถํ วตฺวา ภิกฺขุสํฆปริวาโร
อากาสํ ปกฺขนฺทิ. สรทตาปโสปิ สหายสฺส สิริวฑฺฒสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา
"สมฺม มยา อโนมทสฺสิสฺส ภควโต ปาทมูเล อนาคเต อุปฺปชฺชนกสฺส
โคตมสมฺมาสมฺพุทฺธสฺส อคฺคสาวกฏฺานํ ปตฺถิตํ, ตวมฺปิ ตสฺส ทุติยสาวกฏฺานํ
ปตฺเถหี"ติ. สิริวฑฺโฒ ตํ อุปเทสํ สุตฺวา ๑- อตฺตโน นิเวสนทฺวาเร อฏฺกรีสมตฺตํ
านํ สมตลํ กาเรตฺวา ลาชปญฺจมานิ ปุปฺผานิ วิกิริตฺวา นีลุปฺปลจฺฉทนํ
มณฺฑปํ กาเรตฺวา พุทฺธาสนํ ปญฺาเปตฺวา ภิกฺขูนมฺปิ อาสนานิ ปญฺาเปตฺวา
มหนฺตํ สกฺการสมฺมานํ สชฺเชตฺวา สรทตาปเสน สตฺถารํ นิมนฺตาเปตฺวา สตฺตาหํ
มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสํฆํ มหารเหหิ วตฺเถหิ อจฺฉาเทตฺวา
ทุติยสาวกภาวาย ปณิธานํ อกาสิ. สตฺถา ตสฺส อนนฺตราเยน สมิชฺฌนภาวํ
ทิสฺวา วุตฺตนเยน พฺยากริตฺวา ภตฺตานุโมทนํ กตฺวา ปกฺกามิ. สิริวฑฺโฒ
หฏฺปหฏฺโ ยาวชีวํ กุสลกมฺมํ กตฺวา ทุติยจิตฺตวาเร กามาวจรเทวโลเก
นิพฺพตฺติ. สรทตาปโส จตฺตาโร พฺรหฺมวิหาเร ภาเวตฺวา พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติ.
     ตโต ปฏฺาย เตสํ อุภินฺนมฺปิ อนฺตรา กมฺมํ น กถิตํ. อมฺหากํ
ปน ภควโต อุปฺปตฺติโต ปุเรตรเมว สรทตาปโส ราชคหสฺส อวิทูเร
อุปติสฺสคาเม รูปสาริยา พฺราหฺมณิยา กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. ตํทิวสเมวสฺส
สหาโยปิ ราชคหสฺเสว อวิทูเร โกลิตคาเม โมคฺคลิยา พฺราหฺมณิยา กุจฺฉิมฺหิ
@เชิงอรรถ: ๑ ม. อุปเทเส ตฺวา.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๕๓.
ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. ตสฺมา โมคฺคลฺลาโน โมคฺคลิยา พฺราหฺมณิยา ปุตฺโตติ
โมคฺคลฺลาโน. โมคฺคลิโคตฺเตน ชาโตติ วา โมคฺคลฺลาโน. อถ วา
มาตุกุมาริกกาเล ตสฺสา มาตาปิตูหิ วุตฺตํ "มา อุคฺคลิ มา อุคฺคลี"ติ
วจนมุปาทาย ๑- "มุคฺคลี"ติ นามํ, ตสฺสา มุคฺคลิยา ปุตฺโตติ โมคฺคลฺลาโน. อถ
วา โสตาปตฺติมคฺคาทิมคฺคสฺส ลาเภ อาทาเน ปฏิวิชฺฌเน อลํ สมตฺโถติ
โมคฺคลฺลาโนติ. ตานิ กิร เทฺว กุลานิ ยาว สตฺตมา กุลปริวฏฺฏา
อาพทฺธสหายาเนว. เตสํ ทวินฺนํ เอกทิวสเมว คพฺภปริหารมทํสุ. ทสมาสจฺจเยน
ชาตานมฺปิ เตสํ ฉสฏฺิ ธาติโย ปฏฺเปสุํ. นามคฺคหณทิวเส
รูปสารีพฺราหฺมณิยา ปุตฺตสฺส อุปติสฺสคาเม เชฏฺกุลสฺส ปุตฺตตฺตา อุปติสฺโสติ
นามํ กรึสุ. อิตรสฺส โกลิตคาเม เชฏฺกุลสฺส ปุตฺตตฺตา โกลิโตติ นามํ
กรึสุ. เต อุโภปิ มหตา ปริวาเรน วฑฺฒนฺตา วุทฺธิมนฺวาย สพฺพสิปฺปานํ
ปารํ อคมํสุ.
     อเถกทิวสํ เต ราชคเห คิรคฺคสมชฺชํ ปสฺสนฺตา มหาชนํ สนฺนิปติตํ
ทิสฺวา าณสฺส ปริปากํ คตตฺตา โยนิโส อุมฺมุชฺชนฺตา "สพฺเพปิเม โอรํ
วสฺสสตาว มจฺจุมุขํ ปวิสนฺตี"ติ สํเวคํ ปฏิลภิตฺวา "อเมฺหหิ โมกฺขธมฺโม
ปริเยสิตพฺโพ, ตญฺจ ปริเยสนฺเตหิ เอกา ปพฺพชฺชา ลทฺธุํ วฏฺฏตี"ติ นิจฺฉยํ
กตฺวา ปญฺจมาณวกสเตหิ สทฺธึ สญฺชยสฺส ปริพฺพาชกสฺส สนฺติเก ปพฺพชึสุ.
เตสํ ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺาย สญฺชโย ลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺโต อโหสิ. เต
กติปาเหเนว สพฺพํ สญฺชยสฺส สมยํ ปริมชฺชิตฺวา ตตฺถ สารํ อทิสฺวา ตโต
นิพฺพิชฺชิตฺวา ตตฺถ ตตฺถ ปณฺฑิตสมฺมเต สมณพฺราหฺมเณ ปญฺหํ ปุจฺฉนฺติ, เต
เตหิ ปุฏฺา น สมฺปาเทนฺติ. อญฺทตฺถุ เตเยว เตสํ ปญฺหํ วิสฺสชฺเชนฺติ.
เอวํ เต โมกฺขํ ปริเยสนฺตา กติกํ อกํสุ "อเมฺหสุ โย ปมํ อมตํ อธิคจฺฉติ,
โส อิตรสฺส อาโรเจตู"ติ. เตน จ สมเยน อมฺหากํ สตฺถริ ปมาภิสมฺโพธึ ๒-
ปตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺเก อนุปุพฺเพน อุรุเวลกสฺสปาทิเก สหสฺสชฏิเล
ทเมตฺวา ราชคเห วิหรนฺเต เอกทิวสํ อุปติสฺโส ปริพฺพาชโก ปริพฺพาชการามํ
@เชิงอรรถ: ๑ สี., อิ. มา อุคฺคิลิ มา อุคฺคิลีติ.  ๒ สี. ปรมาภิสมฺโพธึ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๕๔.
คจฺฉนฺโต อายสฺมนฺตํ อสฺสชิตฺเถรํ ราชคเห ปิณฺฑาย จรนฺตํ ทิสฺวา "น
มยา เอวรูโป อากปฺปสมฺปนฺโน ปพฺพชิโต ทิฏฺปุพฺโพ, สนฺตธมฺเมน นาม
เอตฺถ ภวิตพฺพนฺ"ติ สญฺชาตปสาโท ปญฺหํ ปุจฺฉิตุํ อายสฺมนฺตํ อุทิกฺขนฺโต
ปิฏฺิโต อนุพนฺธิ. เถโรปิ ลทฺธปิณฺฑปาโต ปริภุญฺชิตุํ ปติรูปํ โอกาสํ
คโต. ปริพฺพาชโก อตฺตโน ปริพฺพาชกปี ปญฺาเปตฺวา อทาสิ.
ภตฺตกิจฺจปริโยสาเน จสฺส อตฺตโน กุณฺฑิกาย อุทกํ อทาสิ. เอวํ โส
อาจริยวตฺตํ กตฺวา กตภตฺตกิจฺเจน เถเรน สทฺธึ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา "โก วา
เต สตฺถา, กสฺส วา ตฺวํ  ธมฺมํ โรเจสี"ติ ปุจฺฉิ. เถโร สมฺมาสมฺพุทฺธํ
อปทิสิ. ปุน เตน "กึ วาที ปนายสฺมโต สตฺถา"ติ ปุฏฺโ "อิมสฺส
สาสนสฺส คมฺภีรตํ ทสฺเสสฺสามี"ติ อตฺตโน นวกภาวํ ปเวเทตฺวา สงฺเขปวเสน
จสฺส สาสนธมฺมํ กเถนฺโต "เย ธมฺมา เหตุปฺปภวา"ติ ๑- คาถมาห. ปริพฺพาชโก
ปมปททฺวยเมว สุตฺวา สหสฺสนยสมฺปนฺเน โสตาปตฺติมคฺคผเล ๒- ปติฏฺหิ.
อิตรํ ปททฺวยํ โสตาปนฺนกาเล นิฏฺาสิ. คาถาปริโยสาเน ปน โสตาปนฺโน
หุตฺวา อุปริวิเสเส อปวตฺตนฺเต "ภวิสฺสติ เอตฺถ การณนฺ"ติ สลฺลกฺเขตฺวา
เถรํ อาห "มา ภนฺเต อุปริ ธมฺมเทสนํ วฑฺฒยิตฺถ, เอตฺตกเมว อลํ, กหํ
อมฺหากํ สตฺถา วสตี"ติ. เวฬุวเนติ. "ภนฺเต ตุเมฺห ปุรโต คจฺฉถ, อหํ
มยฺหํ สหายสฺส กตปฏิญฺ โมเจตฺวา ตํ คเหตฺวา อาคมิสฺสามี"ติ
ปญฺจปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา เถรํ อุยฺโยเชตฺวา ปริพฺพาชการามํ
อคมาสิ.
     โกลิตปริพฺพาชโก ตํ ทูรโต ว อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา "มุขวณฺโณ น
อญฺทิวเสสุ วิย อทฺธาเนน อมตํ อธิคตํ ภวิสฺสตี"ติ เตเนวสฺส วิเสสาธิคมํ
สมฺภาเวตฺวา อมตาธิคมํ ปุจฺฉิ. โสปิสฺส "อาวุโส อมตมธิคตนฺ"ติ ปฏิชานิตฺวา
ตเมว คาถํ อภาสิ. คาถาปริโยสาเน โกลิโต โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิตฺวา
อาห "กหํ โน สตฺถา"ติ. เวฬุวเนติ. เตน หิ อาวุโส อายาม, สตฺถารํ
ปสฺสิสฺสามาติ. อุปติสฺโส สพฺพกาลมฺปิ อาจริยปูชโก ว, ตสฺมา สญฺชยสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ วิ. มหา. ๔/๖๑/๕๓, ขุ. อป. ๓๒/๒๘๖/๓๖.  ๒ โสตาปตฺติมคฺเค (มโน. ปู. ๑/๑๔๓).
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๕๕.
สตฺถุ คุเณ ปกาเสตฺวา ตมฺปิ สตฺถุ สนฺติกํ เนตุกาโม อโหสิ. โส
ลาภาสาปกโต อนฺเตวาสิกภาวํ อนิจฺฉนฺโต "น สกฺโกมิ จาฏิ หุตฺวา
อุทกสิญฺจนํ โหตุนฺ"ติ ปฏิกฺขิปิ. เต อเนเกหิ การเณหิ ตํ สญฺาเปตุํ
อสกฺโกนฺตา อตฺตโน โอวาเท วตฺตมาเนหิ อฑฺฒเตยฺยสเตหิ อนฺเตวาสิเกหิ
สทฺธึ เวฬุวนํ อคมํสุ. สตฺถา เต ทูรโตว อาคจฺฉนฺเต ทิสฺวา "เอตํ เม
สาวกยุคํ ภวิสฺสติ, อคฺคํ ภทฺทยุคนฺ"ติ วตฺวา เตสํ ปริสาย จริยวเสน ธมฺมํ
เทเสตฺวา อรหตฺเต ปติฏฺาเปตฺวา เอหิภิกฺขุภาเวน อุปสมฺปทํ อทาสิ. ยถา
เตสํ เอวํ อคฺคสาวกานมฺปิ อิทฺธิมยปตฺตจีวรํ อาคตเมว. อุปริมคฺคตฺตยกิจฺจํ
ปน น นิฏฺาสิ. กสฺมา? สาวกปารมีาณสฺส มหนฺตตาย.
     เตสุ อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน ปพฺพชิตโต สตฺตเม ทิวเส
มคธรฏฺเ กลฺลวาลคาเม สมณธมฺมํ กโรนฺโต ถินมิทฺเธ โอกฺกมนฺเต
สตฺถารา สํเวชิโต ถินมิทฺธํ วิโนเทตฺวา ธาตุกมฺมฏฺานํ ๑- สุณนฺโต เอว
อุปริมคฺคตฺตยํ อธิคนฺตฺวา สาวกปารมีาณสฺส มตฺถกํ ปาปุณิ. อายสฺมา
สาริปุตฺโต ปพฺพชฺชาย อทฺธมาสํ อติกฺกมิตฺวา สตฺถารา สทฺธึ ราชคเห
สูกรขตเลเณ วิหรนฺโต อตฺตโน ภาคิเนยฺยสฺส ทีฆนขปริพฺพาชกสฺส
เวทนาปริคฺคหสุตฺตนฺเต ๒- เทสิยมาเน เทสนานุสาเรน าณํ เปเสตฺวา ปรสฺส
วฑฺฒิตํ ภตฺตํ ภุญฺชนฺโต วิย สาวกปารมีาณสฺส มตฺถกํ ปาปุณิ. อิติ
ทฺวินฺนํ อคฺคสาวกานํ สตฺถุ สมีเป เอว สาวกปารมีาณํ มตฺถกํ ปตฺตํ.
     เอวํ ปตฺตสาวกปารมีาโณ อายสฺมา สาริปุตฺโต "เกน กมฺเมน อยํ
สมฺปตฺติ ลทฺธา"ติ อาวชฺเชนฺโต ตํ ตฺวา ปีติโสมนสฺสวเสน อุทานํ
อุทาเนนฺโต "หิมวนฺตสฺส อวิทูเร"ติอาทิมาห. เตน วุตฺตํ:-
   [๑๔๑] "หิมวนฺตสฺส อวิทูเร         ลมฺพโก นาม ปพฺพโต
         อสฺสโม สุกโต มยฺหํ         ปณฺณสาลา สุมาปิตา"ติ.
     ตตฺถ หิมวนฺตสฺสาติ หิโม อสฺส อตฺถีติ หิมวา, ตสฺส หิมวนฺตสฺส
อวิทูเร สมีเป, หิมาลยปฏิพทฺธวเนติ อตฺโถ. ลมฺพโก นาม ปพฺพโตติ
@เชิงอรรถ: ๑ องฺ. สตฺตก. ๒๓/๖๑/๗๑-๒.  ๒ ม.ม. ๑๓/๔/๑๗๙.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๕๖.
เอวํนามโก ปํสุมิสฺสกปพฺพโต. อสฺสโม สุกโต มยฺหนฺติ ตสฺมึ ลมฺพเก
ปพฺพเต มยฺหํ มมตฺถาย กโต อสฺสโม อรญฺวาโส อาสมนฺตโต สโมติ
อสฺสโม. นตฺถิ ปวิฏฺานํ สโม ปริสฺสโม เอตฺถาติ วา อสฺสโม, โส
อิตฺถมฺภูโต อรญฺวาโส สุฏฺุ กโต, รตฺติฏฺานทิวาฏฺานกุฏิมณฺฑปาทิวเสน
สุนฺทเรนากาเรน กโตติ. อตฺโถ. ปณฺณสาลาติ อุสีรปพฺพชาทีหิ ปณฺเณหิ
ฉาทิตา นิวสนปณฺณสาลาติ อตฺโถ.
   [๑๔๒] อุตฺตานกูลา นทิกา          สุปติตฺถา มโนรมา
         สุสุทฺธปุลินากิณฺณา           อวิทูเร มมสฺสมํ.
     ตตฺถ อุตฺตานกูลาติ อคมฺภีรา นที. สุปติตฺถาติ สุนฺทรปติตฺถา.
มโนรมาติ มนลฺลีนา มนาปา. สุสุทฺธปุลินากิณฺณาติ สุฏฺุ ธวลมุตฺตาทล ๑-
สทิสวาลุกากิณฺณา คหนีภูตาติ อตฺโถ. สา อิตฺถมฺภูตา นทิกา กุนฺนที มมสฺสมํ
มยฺหํ อสฺสมสฺส อวิทูเร สมีเป อโหสีติ อตฺโถ. "อสฺสมนฺ"ติ จ สตฺตมฺยตฺเถ
อุปโยควจนนฺติ เวทิตพฺพํ.
   [๑๔๓] อสกฺขรา อปพฺภารา         สาทุ อปฺปฏิคนฺธิกา
         สนฺทตี นทิกา ตตฺถ          โสภยนฺตา มมสฺสมํ.
     ตตฺถ อสกฺขราติ "ปุลินากิณฺณา"ติ วุตฺตตฺตา อสกฺขรา สกฺขรวิรหิตา.
อปพฺภาราติ ปพฺภารวิรหิตา, อคมฺภีรกูลาติ อตฺโถ. สาทุ อปฺปฏิคนฺธิกาติ
สาทุรโสทกา ทุคฺคนฺธรหิตา มยฺหํ อสฺสมปทํ โสภยนฺตี นทิกา ขุทฺทกนที
สนฺทติ ปวตฺตตีติ อตฺโถ.
   [๑๔๔] กุมฺภีลา มกรา เจตฺถ        สุสุมารา จ กจฺฉปา
         สนฺทติ นทิกา ตตฺถ          โสภยนฺตา มมสฺสมํ.
     ตตฺถ กุมฺภีลมจฺฉา มกรมจฺฉา จ สุสุมารา จณฺฑมจฺฉา จ
กจฺฉปมจฺฉา จ เอตฺถ เอติสฺสํ นทิยํ กีฬนฺตา อเหสุนฺติ สมฺพนฺโธ. มมสฺสมํ
โสภยนฺตา นทิกา ขุทฺทกนที สนฺทติ ปวตฺตตีติ สมฺพนฺโธ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี.... ชาล...
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๕๗.
   [๑๔๕] ปาีนา ปาวุสา มจฺฉา       พลชา มุญฺชโรหิตา
         วคฺคฬา ๑- ปปตายนฺตา      โสภยนฺติ มมสฺสมํ.
     ปาีนมจฺฉา จ ปาวุสา มจฺฉา จ พลชมจฺฉา มุญฺชมจฺฉา โรหิตมจฺฉา
จ วคฺคฬมจฺฉา จ เอเต สพฺเพ มจฺฉชาติกา อิโต จิโต จ ปปตายนฺตา
นทิยา สทฺธึ ปวตฺตนฺตา มม อสฺสมปทํ โสภยนฺตีติ อตฺโถ.
   [๑๔๖] อุโภ กูเลสุ นทิยา          ปุปฺผิโน ผลิโน ทุมา
         อุภโต อภิลมฺพนฺตา          โสภยนฺติ มมสฺสมํ.
     ตตฺถ อุโภ กูเลสูติ ตสฺสา นทิยา อุโภสุ ปสฺเสสุ ธุวปุปฺผิโน
ธุวผลิโน รุกฺขา อุภโต อภิลมฺพนฺตา นทิยา อุโภ ตีเร เหฏฺา โอนมนฺตา
มม อสฺสมํ โสภยนฺตีติ อตฺโถ.
   [๑๔๗] อมฺพา สาลา จ ติลกา       ปาฏลี สินฺทุวารกา
         ทิพฺพคนฺธา สมฺปวนฺติ         ปุปฺผิตา มม อสฺสเม.
     ตตฺถ อมฺพาติ มธุปิณฺฑิอมฺพา จ สาลรุกฺขา จ ติลกรุกฺขา จ
ปาฏลิรุกฺขา จ สินฺทุวารกรุกฺขา จ เอเต รุกฺขา นิจฺจกาลํ ปุปฺผิตา ปุปฺผนฺตา.
ทิพฺพา คนฺธา อิว มม อสฺสเม สุคนฺธา สมฺปวนฺติ สมนฺตโต ปวายนฺตีติ อตฺโถ.
   [๑๔๘] จมฺปกา สฬลา นีปา         นาคปุนฺนาคเกตกา
         ทิพฺพคนฺธา สมฺปวนฺติ         ปุปฺผิตา มม อสฺสเม.
     ตตฺถ จมฺปกรุกฺขา จ สฬลรุกฺขา จ สุวณฺณวฏฺฏลสทิสปุปฺผา นีปรุกฺขา
จ นาครุกฺขา จ ปุนฺนาครุกฺขา จ สุคนฺธยนฺตา เกตกรุกฺขา จ เอเต สพฺเพ
รุกฺขา ทิพฺพา คนฺธาริว มม อสฺสเม ปุปฺผิตา ผุลฺลิตา สมฺปวนฺติ สุคนฺธํ
สุฏฺุ ปวายนฺตีติ อตฺโถ.
   [๑๔๙] อธิมุตฺตา อโสกา จ         ภคินีมาลา จ ปุปฺผิตา
         องฺโกลา พิมฺพิชาลา จ       ปุปฺผิตา มม อสฺสเม.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. วคฺคุลา.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๕๘.
     ตตฺถ ปุปฺผิตา อธิมุตฺตกรุกฺขา จ ปุปฺผิตา อโสกรุกฺขา จ ปุปฺผิตา
ภคินีมาลา จ ปุปฺผิตา องฺโกลา จ ปุปฺผิตา พิมฺพิชาลา จ เอเต รุกฺขา มม
อสฺสเม ผุลฺลิตา โสภยนฺตีติ สมฺพนฺโธ.
   [๑๕๐] เกตกา กนฺทลิ ๑- เจว      โคธุกา ติณสูลิกา
         ทิพฺพคนฺธํ สมฺปวนฺตา         โสภยนฺติ มมสฺสมํ.
     ตตฺถ เกตกาติ สุคนฺธเกตกคจฺฉา จ. กนฺทลิรุกฺขา จ โคธุกรุกฺขา จ
ติณสูลิกคจฺฉา จ เอเต สพฺเพ รุกฺขชาติกา ทิพฺพคนฺธํ ปวายมานา มม
อสฺสมํ สกลํ โสภยนฺตีติ อตฺโถ.
   [๑๕๑] กณิการา กณฺณิกา จ         อสนา อชฺชุนา พหู
         ทิพฺพคนฺธํ สมฺปวนฺตา         โสภยนฺติ มมสฺสมํ.
     เอเต กณิการาทโย รุกฺขา มม อสฺสมํ สกลํ โสภยนฺตา ทิพฺพคนฺธํ
สมฺปวายนฺตีติ สมฺพนฺโธ.
   [๑๕๒] ปุนฺนาคา คิริปุนฺนาคา        โกวิฬารา จ ปุปฺผิตา
         ทิพฺพคนฺธํ สมฺปวนฺตา         โสภยนฺติ มมสฺสมํ.
     ปุนฺนาคาทโย รุกฺขา ทิพฺพคนฺธํ ปวายมานา มม อสฺสมํ โสภยนฺตีติ
อตฺโถ.
   [๑๕๓] อุทฺทาลกา จ กุฏชา         กทมฺพา วกุลา ๒- พหู
         ทิพฺพคนฺธํ สมฺปวนฺตา         โสภยนฺติ มมสฺสมํ.
     อุทฺทาลกาทโย รุกฺขา ทิพฺพคนฺธํ วายมานา มม อสฺสมํ โสภยนฺตีติ
สมฺพนฺโธ.
   [๑๕๔] อาฬกา อิสิมุคฺคา จ         กทลิมาตุลุงฺคิโย
         คนฺโธทเกน สํวฑฺฒา         ผลานิ ธารยนฺติ เต.
     ตตฺถ เอเต อาฬกาทโย คจฺฉา จนฺทนาทิสุคนฺธคนฺโธทเกน วฑฺฒิตฺวา
สุวณฺณผลานิ ธาเรนฺตา มม อสฺสมํ โสภยนฺตีติ อตฺโถ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี., อิ. กทลี.  ๒ สี., ม. พกุลา.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๕๙.
   [๑๕๕] อญฺเ ปุปฺผนฺติ ปทุมา        อญฺเ ชายนฺติ เกสรี
         อญฺเ โอปุปฺผา ปทุมา       ปุปฺผิตา ตฬาเก ตทา.
     ตตฺถ อญฺเ ปุปฺผนฺติ ปทุมาติ มม อสฺสมสฺส อวิทูเร ตฬาเก
อญฺเ เอกจฺเจ ปทุมา ปุปฺผนฺติ, เอกจฺเจ เกสรี ปทุมา ชายนฺติ นิพฺพตฺตนฺติ,
เอกจฺเจ ปทุมา โอปุปฺผา วิคลิตปตฺตเกสราติ อตฺโถ.
   [๑๕๖] คพฺภํ คณฺหนฺติ ปทุมา         นิทฺธาวนฺติ มุฬาลิโย
         สิงฺฆาฏิปตฺตมากิณฺณา         โสภนฺติ ตฬาเก ตทา.
     ตตฺถ คพฺภํ คณฺหนฺติ ปทุมาติ ตทา ตาปเสน หุตฺวา มม วสนสมเย
เอกจฺเจ ปทุมา ตฬากพฺภนฺตเร มกุลปุปฺผาทโย คณฺหนฺติ. มุฬาลิโย ปทุมมูลา
นิทฺธาวนฺติ อิโต กทฺทมพฺภนฺตรโต หตฺถิทาา วิย คจฺฉนฺตีติ อตฺโถ.
ปตฺตปุปฺผมากิณฺณา คหนีภูตา สิงฺฆาฏิโย โสภยนฺตีติ อตฺโถ.
   [๑๕๗] นยิตา อมฺพคนฺธี จ          อุตฺตลี พนฺธุชีวกา
         ทิพฺพคนฺธา สมฺปวนฺติ         ปุปฺผิตา ตฬาเก ตทา.
     ตทา มม วสนสมเย ตฬากสฺส สมีเป นยิตา จ คจฺฉา อมฺพคนฺธี
จ คจฺฉา อุตฺตลี นาม คจฺฉา จ พนฺธุชีวกา จ เอเต สพฺเพ คจฺฉา
ปุปฺผิตา ปุปฺผธาริตา สุคนฺธวาหกา ตฬากํ โสภยนฺตีติ อตฺโถ.
   [๑๕๘] ปาีนา ปาวุสา มจฺฉา       พลชา มุญฺชโรหิตา
         สงฺกุลา ๑- มคฺคุรา ๒- เจว  วสนฺติ ตฬาเก ตทา.
     ตทา มม วสนสมเย นิพฺภีตา ปาีนาทโย มจฺฉา ตฬาเก วสนฺตีติ
สมฺพนฺโธ.
   [๑๕๙] กุมฺภีลา สุํสุมารา ๓- จ     ตนฺติคาหา จ รกฺขสา
         โอคุหา อชครา จ          วสนฺติ ตฬาเก ตทา.
     ตทา มม วสนสมเย มม อสฺสมสมีเป ตฬาเก เอเต กุมฺภีลาทโย
มจฺฉา นิพฺภีตา นิรุปทฺทวา วสนฺตีติ สมฺพนฺโธ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สํคุลา.  ๒ สี., อิ. มกรา.  ๓ ฉ.ม. สุสุมารา.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๖๐.
   [๑๖๐] ปาเรวตา รวิหํสา          จกฺกวากา นทีจรา
         โกกิลา สุกสาฬิกา          อุปชีวนฺติ ตํ สรํ.
     ตตฺถ มม อสฺสมสมีเป สรํ นิสฺสาย ปาเรวตา ปกฺขี จ รวิหํสา
ปกฺขี จ นทีจรา จกฺกวากปกฺขี จ โกกิลา ปกฺขี จ สุกปกฺขี จ สาฬิกาปกฺขี
จ ตํ สรํ อุปนิสฺสาย ชีวนฺตีติ สมฺพนฺโธ.
   [๑๖๑] กุกุตฺถกา กุฬีรกา           วเน โปกฺขรสาตกา
         ทินฺทิภา สุวโปตา จ         อุปชีวนฺติ ตํ สรํ.
     ตตฺถ กุกุตฺถกาติ เอวํ นามิกา ปกฺขี จ. กุฬีรกาติ เอวํ นามิกา
ปกฺขี จ. วเน โปกฺขรสาตกา ปกฺขี จ ทินฺทิภา ปกฺขี จ สุวโปตา ปกฺขี
จ เอเต สพฺเพ ปกฺขิโน ตํ มม อสฺสมสมีเป สรํ นิสฺสาย ชีวนฺตีติ
สมฺพนฺโธ.
   [๑๖๒] หํสา โกญฺจา มยุรา จ       โกกิลา ตมฺพจูฬกา
         ปมฺมกา ๑- ชีวํชีวา จ       อุปชีวนฺติ ตํ สรํ.
     สพฺเพ เอเต หํสาทโย ปกฺขิโน ตํ สรํ อุปนิสฺสาย ชีวนฺติ ชีวิตํ
ปาเลนฺตีติ อตฺโถ.
   [๑๖๓] โกสิกา โปฏฺสีสา จ        กุรรา เสนกา พหู
         มหากาฬา จ สกุณา         อุปชีวนฺติ ตํ สรํ.
     ตตฺถ โกสิกา จ ปกฺขี โปฏฺสีสา จ ปกฺขี กุรรา จ ปกฺขี เสนกา
จ ปกฺขี มหากาฬา จ ปกฺขี ถเล พหู ปกฺขิโน ตํ สรํ ตสฺส สรสฺส
สมีเป ชีวนฺติ ชีวิกํ กปฺเปนฺตีติ อตฺโถ.
   [๑๖๔] ปสทา จ วราหา จ         จมรา คณฺฑกา พหู
         โรหิจฺจา สุกโปตา จ        อุปชีวนฺติ ตํ สรํ.
     ตตฺถ ปสทาทโย เอเต มิคา ตํ สรํ ตสฺมึ สรสมีเป, ภุมฺมตฺเถ
อุปโยควจนํ, ชีวิตํ ปริปาเลนฺตา วิหรนฺตีติ อตฺโถ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ปมฺปกา, ม. จมฺปกา.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๖๑.
     [๑๖๕] สีหพฺยคฺฆา จ ทีปี จ      อจฺฉโกกตรจฺฉกา
           ติธา ปภินฺนมาตงฺคา      อุปชีวนฺติ ตํ สรํ
     เอเต สีหาทโย จตุปฺปทา สรสมีเป อุปทฺทวรหิตา ชีวนฺตีติ สมฺพนฺโธ.
     [๑๖๖] กินฺนรา วานรา เจว     อโถปิ วนกมฺมิกา
           เจตา จ ลุทฺทกา เจว    อุปชีวนฺติ ตํ สรํ.
     เอตฺถ เอเต เอวํนามิกา กินฺนราทโย สตฺตา ตสฺมึ สรสมีเป
วสนฺตีติ อตฺโถ.
     [๑๖๗] ตินฺทุกานิ ปิยาลานิ       มธุเก กาสุมาริโย ๑-
           ธุวํ ผลานิ ธาเรนฺติ      อวิทูเร มมสฺสมํ.
     ตตฺถ เอเต ตินฺทุกาทโย รุกฺขา ธุวํ เหมนฺตคิมฺหวสฺสานสงฺขาเต
กาลตฺตเย มม อสฺสมโต อวิทูเร าเน มธุรผลานิ ธาเรนฺตีติ สมฺพนฺโธ.
     [๑๖๘] โกสมฺพา สฬลา นิมฺพา    สาทุผลสมายุตา
           ธุวํ ผลานิ ธาเรนฺติ      อวิทูเร มมสฺสมํ.
     ตตฺถ เอเต โกสมฺพาทโย รุกฺขา สารผลา มธุรผลา อุตฺตมผลา สมายุตา สํ
สุฏฺุ อายุตา สมงฺคีภูตา นิจฺจํ ผลธาริโน มม อสฺสมสมีเป โสภนฺตีติ อตฺโถ.
     [๑๖๙] หรีตกา อามลกา        อมฺพชมฺพุวิภีตกา
           โกลา ภลฺลาตกา พิลฺลา   ผลานิ ธารยนฺติ เต.
     เต หรีตกาทโย รุกฺขา มม อสฺสมสมีเป ชาตา นิจฺจํ ผลานิ ธารยนฺตีติ
สมฺพนฺโธ.
     [๑๗๐] อาลุวา จ กฬมฺพา จ     พิฬาลีตกฺกฬานิ จ
           ชีวกา สุตกา เจว       พหุกา มม อสฺสเม.
     เอเต อาลุวาทโย มูลผลา ขุทฺทา มธุรสา มม อสฺสมสมีเป พหู สนฺตีติ
สมฺพนฺโธ.
@เชิงอรรถ:      ๑ สี., อิ. มธุเกกา สุมารโย, ม. มธุกา กาสุมารโย.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๖๒.
     [๑๗๑] อสฺสมสฺสาวิทูรมฺหิ        ตฬากาสุํ ๑- สุนิมฺมิตา
           อจฺโฉทกา สีตชลา       สุปติตฺถา มโนรมา.
     ตตฺถ อสฺสมสฺสาวิทูรมฺหิ อสฺสมสฺส สมีเป สุนิมฺมิตา สุฏฺุ
อาโรหนโอโรหนกฺขมํ กตฺวา นิมฺมิตา อจฺโฉทกา วิปฺปสนฺโนทกา สีตชลา
สีโตทกา สุปติตฺถา สุนฺทรติตฺถา มโนรมา โสมนสฺสกรา ตฬากา อาสุํ
อเหสุนฺติ อตฺโถ.
     [๑๗๒] ปทุมุปฺปลสญฺฉนฺนา        ปุณฺฑรีกสมายุตา
           มนฺทาลเกหิ สญฺฉนฺนา     ทิพฺพคนฺโธ ปวายติ.
     ตตฺถ ปทุเมหิ จ อุปฺปเลหิ จ สญฺฉนฺนา ปริปุณฺณา ปุณฺฑรีเกหิ
สมายุตา สมงฺคีภูตา มนฺทาลเกหิ จ สญฺฉนฺนา คหนีภูตา ตฬากา ทิพฺพคนฺธานิ
อุปวายนฺติ สมนฺตโต วายนฺตีติ อตฺโถ.
     [๑๗๓] เอวํ สพฺพงฺคสมฺปนฺเน     ปุปฺผิเต ผลิเต วเน
           สุกเต อสฺสเม รมฺเม     วิหรามิ อหํ ตทา.
     ตตฺถ เอวํ สพฺพงฺคสมฺปนฺเนติ สพฺเพหิ นทิกาทิอวยเวหิ ๒- สมฺปนฺเน
ปริปุณฺเณ ปุปฺผผลรุกฺเขหิ คหนีภูเต วเน สุกเต รมณีเย อสฺสเม อรญฺาวาเส
ตทา ตาปสภูตกาเล อหํ วิหรามีติ อตฺโถ.
     เอตฺตาวตา อสฺสมสมฺปตฺตึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อตฺตโน สีลาทิคุณสมฺปตฺตึ
ทสฺเสนฺโต:-
     [๑๗๔] "สีลวา วตฺตสมฺปนฺโน     ฌายี ฌานรโต สทา
           ปญฺจาภิญฺาพลปฺปตฺโต     สุรุจิ นาม ตาปโส"ติ
อาห.
     ตตฺถ สีลวาติ ฌานสมฺปยุตฺตจตุปาริสุทฺธิสีลสทิเสหิ ปญฺจหิ สีเลหิ
สมฺปุณฺโณติ อตฺโถ. วตฺตสมฺปนฺโนติ "อิโต ปฏฺาย ฆราวาสํ ปญฺจ กามคุเณ
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ตฬากาปิ.                          ๒ สี., อิ. นติกาทิอวยเวหิ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๖๓.
วา น เสวิสฺสามี"ติ วตฺตสมาทาเนน สมฺปนฺโน. ฌายีติ ลกฺขณูปนิชฺฌาน-
อารมฺมณูปนิชฺฌาเนหิ ฌายี ฌายนสีโล. ฌานรโตติ เอเตสุ ฌาเนสุ รโต สลฺลีโน
สทา สมฺปุณฺโณ. ปญฺจาภิญฺาพลปฺปตฺโตติ อิทฺธิวิธทิพฺพโสตปรจิตฺตวิชานน-
ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติทิพฺพจกฺขุสงฺขาตาหิ ปญฺจหิ อภิญฺาหิ วิเสสปญฺาหิ
พลสมฺปนฺโน, ปริปุณฺโณติ อตฺโถ. นาเมน สุรุจิ นาม ตาปโส หุตฺวา
วิหรามีติ สมฺพนฺโธ.
     เอตฺตเกน อตฺตโน คุณสมฺปตฺตึ ทสฺเสตฺวา ปริสสมฺปตฺตึ ทสฺเสนฺโต:-
     [๑๗๕] "จตุวีสสหสฺสานิ           สิสฺสา มยฺหํ อุปฏฺหุํ
           สพฺเพ มํ พฺราหฺมณา เอเต   ชาติมนฺโต ยสสฺสิโน"ติ-
อาทิมาห.
     ตตฺถ เอเต สพฺเพ จตุวีสติสหสฺสพฺราหฺมณา มยฺหํ สิสฺสา ชาติมนฺโต
ชาติสมฺปนฺนา ยสสฺสิโน ปริวารสมฺปนฺนา มํ อุปฏฺหุนฺติ สมฺพนฺโธ.
     [๑๗๖] ลกฺขเณ อิติหาเส จ        สนิฆณฺฑุสเกฏุเภ
           ปทกา เวยฺยากรณา        สธมฺเม ปารมึ คตา.
     ตตฺถ ลกฺขเณติ ลกฺขณสตฺเถ. สพฺพโลกิยานํ อิตฺถิปุริสานํ "อิเมหิ
ลกฺขเณหิ สมนฺนาคตา ทุกฺขิตา ภวนฺติ, อิเมหิ สุขิตา ภวนฺตี"ติ. ลกฺขณํ ชานาติ. ๑-
ตปฺปกาสโก คนฺโถ ลกฺขณํ, ตสฺมึ ลกฺขเณ จ. อิติหาเสติ "อิติห อาส อิติห
อาสา"ติ วุตฺตวจนปฏิทีปเก คนฺเถ. ลกฺขเณ จ อิติหาเส จ ปารมึ ปริโยสานํ
คตาติ สมฺพนฺโธ. รุกฺขปพฺพตาทีนํ นามปฺปกาสกคนฺถํ "นิฆณฺฑู"ติ วุจฺจติ
เกฏุเภติ กิริยากปฺปวิกปฺปานํ กวีนํ อุปการโก คนฺโถ. นิฆณฺฑุยา สห วตฺตตีติ
สนิฆณฺฑุ, เกฏุเภน สห วตฺตตีติ สเกฏุภํ, ตสฺมึ สนิฆณฺฑุสเกฏุเภ เวทตฺตเย
ปารมึ คตาติ สมฺพนฺโธ. ปทกาติ นามปทสมาสตทฺธิตาขฺยาตกิตกาทิปเทสุ เฉกา.
เวยฺยากรณานิ จนฺทปาณินียกลาปาทิพฺยากรเณ เฉกา. สธมฺเม ปารมึ คตาติ
อตฺตโน ธมฺเม พฺราหฺมณธมฺเม เวทตฺตเย ปารมึ ปริโยสานํ คตา ปตฺตาติ อตฺโถ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ชานนา.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๖๔.
     [๑๗๗] อุปฺปาเตสุ นิมิตฺเตสุ      ลกฺขเณสุ จ โกวิทา
           ปพฺยา ภูมนฺตลิกฺเข      มม สิสฺสา สุสิกฺขิตา.
     ตตฺถ อุกฺกาปาตภูมิกมฺปาทิเกสุ อุปฺปาเตสุ จ สุภนิมิตฺตาสุภนิมิตฺเตสุ จ
อิตฺถิลกฺขณปุริสลกฺขณมหาปุริสลกฺขเณสุ จ โกวิทา เฉกา. ปวิยา จ ภูมิยา จ
สกลโลเก จ อนฺตลิกฺเข อากาเส จาติ สพฺพตฺถ มม สิสฺสา สุสิกฺขิตา.
     [๑๗๘] อปฺปิจฺฉา นิปกา เอเต    อปฺปาหารา อโลลุปา
           อากิญฺจญฺ ปตฺถยนฺตา     ปริวาเรนฺติ มํ สทา.
     ตตฺถ อปฺปิจฺฉาติ อปฺปเกนาปิ ยาเปนฺตา. นิปกาติ เนปกฺกสงฺขาตาย
ปญฺาย สมนฺนาคตา. อปฺปาหาราติ เอกาหารา เอกภตฺติกาติ อตฺโถ. อโลลุปาติ
โลลุปตณฺหาย อปฺปวตฺตนกา. ลาภาลาเภนาติ ลาเภน จ สนฺตุฏฺา โสมนสฺสา
เอเต มม สิสฺสา สทา นิจฺจกาลํ มํ ปริวาเรนฺติ อุปฏฺหนฺตีติ อตฺโถ.
     [๑๗๙] ฌายี ฌานรตา ธีรา      สนฺตจิตฺตา สมาหิตา
           อากิญฺจญฺ ปตฺถยนฺตา     ปริวาเรนฺติ มํ สทา.
     ตตฺถ ฌายีติ ลกฺขณูปนิชฺฌานอารมฺมณูปนิชฺฌาเนหิ สมนฺนาคตา.
ฌายนสีลา วา. ฌานรตาติ เตสุ จ ฌาเนสุ รตา อลฺลีนา. ธีราติ
ธิติสมฺปนฺนา. สนฺตจิตฺตาติ วูปสนฺตมนา. สมาหิตาติ เอกคฺคจิตฺตา. อากิญฺจญฺนฺติ
นิปฺปลิโพธภาวํ. ปตฺถยนฺตาติ อิจฺฉนฺตา. อิตฺถมฺภูตา เม สิสฺสา สทา มํ
ปริวาเรนฺตีติ สมฺพนฺโธ.
     [๑๘๐] อภิญฺาปารมิปฺปตฺตา      เปตฺติเก โคจเร รตา
           อนฺตลิกฺขจรา ธีรา       ปริวาเรนฺติ มํ สทา.
     ตตฺถ อภิญฺาปารมิปฺปตฺตาติ ปญฺจสุ อภิญฺาสุ ปารมึ ปริโยสานํ
ปตฺตา ปูริตาติ อตฺโถ. เปตฺติเก โคจเร รตาติ พุทฺธานุญฺาตาย
อวิญฺตฺติยา ลทฺเธ อาหาเร รตาติ อตฺโถ. อนฺตลิกฺขจราติ อนฺตลิกฺเขน
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๖๕.
อากาเสน คจฺฉนฺตา อาคจฺฉนฺตา จาติ อตฺโถ. ธีราติ ถิรภูตา ๑- สีหพฺยคฺฆาทิปริสฺสเย
อจฺฉมฺภิตสภาวาติ อตฺโถ. เอวํภูตา มม ตาปสา สทา มํ ปริวาเรนฺตีติ อตฺโถ.
     [๑๘๑] สํวุตา ฉสุ ทฺวาเรสุ      อเนชา รกฺขิตินฺทฺริยา
           อสํสฏฺา จ เต ธีรา     มม สิสฺสา ทุราสทา.
     ตตฺถ จกฺขาทีสุ ฉสุ ทฺวาเรสุ รูปาทีสุ ฉสุ อารมฺมเณสุ สํวุตา ปิหิตา
ปฏิจฺฉนฺนา, รกฺขิตโคปิตทฺวาราติ อตฺโถ. อเนชา นิตฺตณฺหา รกฺขิตินฺทฺริยา
โคปิตจกฺขาทิอินฺทฺริยา อสํสฏฺา าตีหิ คหฏฺเหิ อมิสฺสีภูตาติ อตฺโถ. ทุราสทาติ
ทุฏฺุ อาสทา, อาสาเทตุํ ฆฏฺเฏตุํ อสกฺกุเณยฺยา อโยคฺคาติ อตฺโถ.
     [๑๘๒] ปลฺลงฺเกน นิสชฺชาย      านจงฺกมเนน จ
           วีตินาเมนฺติ เต รตฺตึ     มม สิสฺสา ทุราสทา.
     ตตฺถ มม สิสฺสา ปลฺลงฺเกน อูรุพทฺธาสเนน เสยฺยํ วิหาย นิสชฺชาย
จ าเนน จ จงฺกเมน จ สกลํ รตฺตึ วิเสเสน อตินาเมนฺติ อติกฺกาเมนฺตีติ
สมฺพนฺโธ.
     [๑๘๓] รชนีเย น รชฺชนฺติ       ทุสฺสนีเย น ทุสฺสเร
           โมหนีเย น มุยฺหนฺติ      มม สิสฺสา ทุราสทา.
     เต อิตฺถมฺภูตา มม สิสฺสา ตาปสา รชนีเย รชฺชิตพฺเพ วตฺถุสฺมึ
น รชฺชนฺติ รชฺชํ น อุปฺปาเทนฺติ. ทุสฺสนีเย ทุสฺสิตพฺเพ โทสํ
อุปฺปาเทตุํ ยุตฺเต วตฺถุมฺหิ น ทุสฺสเร โทสํ น กโรนฺติ. โมหนีเย โมหิตุํ
ยุตฺเต วตฺถุมฺหิ น มุยฺหนฺติ โมหํ น กโรนฺติ. ปญฺาสมฺปยุตฺตา ภวนฺตีติ
อตฺโถ.
     [๑๘๔] อิทฺธึ วีมํสมานา เต      วตฺตนฺติ นิจฺจกาลิกํ
           ปวึ เต ปกมฺเปนฺติ      สารมฺเภน ทุราสทา.
     เต มม สิสฺสา "เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหติ, พหุธาปิ หุตฺวา เอโก
โหตี"ติอาทิกํ ๒- อิทฺธิวิกุพฺพนํ นิจฺจกาลิกํ วีมํสมานา วตฺตนฺตีติ สมฺพนฺโธ. เต
@เชิงอรรถ: ๑ สี. วีรภูตา.                         ๒ ขุ. ปฏิ. ๓๑/๑๐๒/๑๑๕.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๖๖.
มม สิสฺสา อากาเสปิ อุทเกปิ ปวึ นิมฺมินิตฺวา อิริยาปถํ ปกมฺเปนฺตีติ อตฺโถ.
สารมฺเภน ยุคคฺคาเหน กลหกรเณน น อาสาเทตพฺพาติ อตฺโถ.
     [๑๘๕] กีฬมานา จ เต สิสฺสา    กีฬนฺติ ฌานกีฬิตํ
           ชมฺพุโต ผลมาเนนฺติ      มม สิสฺสา ทุราสทา.
     เต มม สิสฺสา กีฬมานา ปมชฺฌานาทิกีฬํ กีฬนฺติ ลฬนฺติ รมนฺตีติ
อตฺโถ. ชมฺพุโต ผลมาเนนฺตีติ หิมวนฺตมฺหิ สตโยชนุพฺเพธชมฺพุรุกฺขโต
ฆฏปฺปมาณํ ชมฺพุผลํ อิทฺธิยา คนฺตฺวา อาเนนฺตีติ อตฺโถ.
     [๑๘๖] อญฺเ คจฺฉนฺติ โคยานํ    อญฺเ ปุพฺพวิเทหกํ
           อญฺเ จ อุตฺตรกุรุํ       เอสนาย ทุราสทา.
     เตสํ มม สิสฺสานํ อนฺตเร อญฺเ เอกจฺเจ โคยานํ อปรโคยานํ
ทีปํ คจฺฉนฺติ, เอกจฺเจ ปุพฺพวิเทหกํ ทีปํ คจฺฉนฺติ, เอกจฺเจ อุตฺตรกุรุํ ทีปํ
คจฺฉนฺติ, เต ทุราสทา เอเตสุ าเนสุ เอสนาย คเวสนาย ปจฺจยปริเยสนาย
คจฺฉนฺตีติ สมฺพนฺโธ.
     [๑๘๗] ปุรโต เปเสนฺติ ขารึ     ปจฺฉโต จ วชนฺติ เต
           จตุวีสสหสฺเสหิ          ฉาทิตํ โหติ อมฺพรํ.
     เต มม สิสฺสา อากาเสน คจฺฉมานา ขารึ ตาปสปริกฺขารภริตํ กาชํ
ปุรโต เปเสนฺติ ปมํ อภิมุขญฺจ ตํ เปเสตฺวา สยํ ตสฺส ปจฺฉโต คจฺฉนฺตีติ
อตฺโถ. เอวํ คจฺฉมาเนหิ จตุวีสสหสฺเสหิ ตาปเสหิ อมฺพรํ อากาสตลํ ฉาทิตํ
ปฏิจฺฉนฺนํ โหตีติ สมฺพนฺโธ.
     [๑๘๘] อคฺคิปากี อนคฺคี จ       ทนฺโตทุกฺขลิกาปิ จ
           อเสฺมน โกฏฺฏิตา เกจิ    ปวตฺตผลโภชนา.
     ตตฺถ เกจิ เอกจฺเจ มม สิสฺสา อคฺคิปากี ผลาผลปณฺณาทโย ปจิตฺวา
ขาทนฺติ, เอกจฺเจ อนคฺคี อคฺคีหิ อปจิตฺวา อามกเมว ขาทนฺติ, เอกจฺเจ
ทนฺติกา ทนฺเตหิเยว ตจํ อุปฺปาเฏตฺวา ขาทนฺติ. เอกจฺเจ อุทุกฺขลิกา
อุทุกฺขเลหิ โกฏฺเฏตฺวา ขาทนฺติ. เอกจฺเจ อเสฺมน โกฏฺฏิตา ปาสาเณน
โกฏฺเฏตฺวา ขาทนฺติ. เอกจฺเจ สยํปติตผลาหาราติ สมฺพนฺโธ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๖๗.
     [๑๘๙] อุทโกโรหณา เกจิ       สายํ ปาโต สุจีรตา
           โตยาภิเสจนกรา        มม สิสฺสา ทุราสทา.
     ทุราสทา มม สิสฺสา เกจิ สุจีรตา สุทฺธิกามา สายํ ปาโต จ
อุทโกโรหณา อุทกปเวสกาติ อตฺโถ. เกจิ โตยาภิเสจนกรา อุทเกน อตฺตนิ
อภิสิญฺจนกราติ อตฺโถ.
     [๑๙๐] ปรูฬฺหกจฺฉนขโลมา       ปงฺกทนฺตา รชสฺสิรา
           คนฺธิตา สีลคนฺเธน       มม สิสฺสา ทุราสทา.
     ตตฺถ เต ทุราสทา มม สิสฺสา กจฺเฉสุ อุภยกจฺเฉสุ จ หตฺถปาเทสุ
จ ปรูฬฺหา สญฺชาตา, ทีฆนขโลมาติ อตฺโถ. ขุรกมฺมรหิตตฺตา อมณฺฑิตา
อปสาธิตาติ อธิปฺปาโย. ปงฺกทนฺตาติ อิฏฺกจุณฺณขีรปาสาณจุณฺณาทีหิ
ธวลมกตตฺตา มลคฺคหิตทนฺตาติ อตฺโถ. รชสฺสิราติ เตลมกฺขนาทิรหิตตฺตา
ธูลีหิ มกฺขิตสีสาติ อตฺโถ. คนฺธิตา สีลคนฺเธนาติ ฌานสมาธิสมาปตฺตีหิ
สมฺปยุตฺตสีเลน สมงฺคีภูตตฺตา โลกิยสีลคนฺเธน สพฺพตฺถ สุคนฺธีภูตาติ อตฺโถ.
มม สิสฺสา ทุราสทาติ อิเมหิ วุตฺตปฺปการคุเณหิ สมนฺนาคตตฺตา อาสาเทตุํ
ฆฏฺเฏตุํ อสกฺกุเณยฺยา มม สิสฺสาติ สมฺพนฺโธ.
     [๑๙๑] ปาโตว สนฺนิปติตฺวา      ชฏิลา อุคฺคตาปนา
           ลาภาลาภํ ปกิตฺเตตฺวา    คจฺฉนฺติ อมฺพเร ตทา.
     ตตฺถ ปาโตว สนฺนิปติตฺวาติ สตฺตมฺยตฺเถ โตปจฺจโย, ๑- ปาตราสกาเลเยว
มม สนฺติเก ราสิภูตาติ อตฺโถ. อุคฺคตาปนา ปากฏตปา ปตฺถฏตปา ชฏิลา
ชาฏาธาริโน ตาปสา. ลาภาลาภํ ปกิตฺเตตฺวา ขุทฺทเก จ มหนฺเต จ ลาเภ
ปากเฏ กตฺวา ตทา ตสฺมึ กาเล อมฺพเร อากาสตเล คจฺฉนฺตีติ สมฺพนฺโธ.
     [๑๙๒] ปุน เตสํเยว คุเณ ปกาเสนฺโต เอเตสํ ปกฺกมนฺตานนฺติอาทิมาห.
ตตฺถ อากาเส วา ถเล วา ปกฺกมนฺตานํ คจฺฉนฺตานํ เอเตสํ
ตาปสานํ วากจีรชนิโต มหาสทฺโท ปวตฺตตีติ อตฺโถ. มุทิตา โหนฺติ
@เชิงอรรถ: ๑ ม. สตฺตมฺยตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๖๘.
เทวตาติ เอวํ มหาสทฺทํ ปวตฺเตตฺวา คจฺฉนฺตานํ อชินจมฺมสทฺเทน สนฺตุฏฺา
"สาธุ สาธุ อยฺยา"ติ โสมนสฺสชาตา เทวตา มุทิตา สนฺตุฏฺา โหนฺตีติ
สมฺพนฺโธ.
     [๑๙๓] ทิโสทิสนฺติ เต อิสโย อนฺตลิกฺขจรา อากาสจาริโน
ทกฺขิณาทิสานุทิสํ ปกฺกมนฺติ คจฺฉนฺตีติ สมฺพนฺโธ. สเก พเลนุปตฺถทฺธาติ
อตฺตโน สรีรพเลน วา ฌานพเลน วา สมนฺนาคตา ยทิจฺฉกํ ยตฺถ ยตฺถ
คนฺตุกามา, ตตฺถ ตตฺเถว คจฺฉนฺตีติ สมฺพนฺโธ.
     [๑๙๔] ปุน เตสเมวานุภาวํ ปกาเสนฺโต ปวีกมฺปกา เอเตติอาทิมาห.
ตทา เอเต สพฺพตฺถ อิจฺฉาจารา ปวีกมฺปกา เมทนีสญฺจลนชาติกา
นภจาริโน อากาสจาริโน. อุคฺคเตชาติ อุคฺคตเตชา ปตฺถฏเตชา ทุปฺปสหา
ปสยฺห อภิภวิตฺวา ปวตฺติตุํ อสกฺกุเณยฺยาติ ทุปฺปสหา. สาคโรว อโขภิยาติ
อญฺเหิ อโขภิโย อนาลุฬิโต สาคโร อิว สมุทฺโท วิย อญฺเหิ อโขภิยา
กมฺเปตุํ อสกฺกุเณยฺยา โหนฺตีติ สมฺพนฺโธ.
     [๑๙๕] านจงฺกมิโน เกจีติ เตสํ มม สิสฺสานํ อนฺตเร เอกจฺเจ
อิสโย านิริยาปถจงฺกมนิริยาปถสมฺปนฺนา เอกจฺเจ อิสโย เนสชฺชิกา
นิสชฺชิริยาปถสมฺปนฺนา เอกจฺเจ อิสโย ปวตฺตโภชนา สยํปติตปณฺณาหารา
เอวรูเปหิ คุเณหิ ยุตฺตตฺตา ทุราสทาติ สมฺพนฺโธ.
     [๑๙๖] เต สพฺเพ โถเมนฺโต เมตฺตาวิหาริโนติอาทิมาห. ตตฺถ
"อปริมาเณสุ จกฺกวาเฬสุ อปริมาณา สตฺตา สุขี โหนฺตู"ติอาทินา
สิเนหลกฺขณาย เมตฺตาย ผริตฺวา วิหรนฺติ, อตฺตภาวํ ปวตฺเตนฺตีติ
เมตฺตาวิหาริโน เอเต มม สิสฺสาติ อตฺโถ. สพฺเพ เต อิสโย สพฺพปาณินํ
สพฺเพสํ สตฺตานํ หิเตสี หิตคเวสกา. อนตฺตุกฺกํสกา อตฺตานํ น อุกฺกํสกา
อมานิโน กสฺสจิ กญฺจิ ปุคฺคลํ น วมฺเภนฺติ นีจํ กตฺวา น มญฺนฺตีติ
อตฺโถ.
     [๑๙๗] เต มม สิสฺสา สีลสมาธิสมาปตฺติคุณยุตฺตตฺตา สีหราชา อิว
อฉมฺภีตา นิพฺภยา คชราชา อิว หตฺถิราชา วิย ถามวา สรีรพลฌานพลสมฺปนฺนา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๖๙.
พฺยคฺฆราชา อิว ทุราสทา ฆฏฺเฏตุมสกฺกุเณยฺยา มม สนฺติเก อาคจฺฉนฺตีติ
สมฺพนฺโธ.
     [๑๙๘] ตโต อตฺตโน อานุภาวสฺส ทสฺสนเลเสน ปกาเสนฺโต
วิชฺชาธราติอาทิมาห. ตตฺถ มนฺตสชฺฌายาทิวิชฺชาธรา จ รุกฺขปพฺพตาทีสุ วสนฺตา
ภุมฺมเทวตา จ ภูมฏฺถลฏฺา นาคา จ คนฺธพฺพเทวา จ จณฺฑา รกฺขสา
จ กุมฺภณฺฑา เทวา จ ทานวา เทวา จ อิจฺฉิติจฺฉิตนิมฺมานสมตฺถา ครุฬา
จ ตํ สรํ อุปชีวนฺตีติ สมฺพนฺโธ, ตสฺมึ สเร สรสฺส สมีเป วสนฺตีติ อตฺโถ.
     [๑๙๙] ปุนปิ เตสํเยว อตฺตโน สิสฺสตาปสานํ คุเณ วณฺเณนฺโต
เต ชฏา ขาริภริตาติอาทิมาห. ตํ สพฺพํ อุตฺตานตฺถเมว. ขาริภารนฺติ
อุทญฺจนกมณฺฑลุอาทิกํ ตาปสปริกฺขารํ.
     [๒๐๗] ปุนปิ อตฺตโน คุเณ ปกาเสนฺโต อุปฺปาเต สุปิเน จาปีติอาทิมาห.
ตตฺถ พฺราหฺมณสิปฺเปสุ นิปฺผตฺตึ คตตฺตา นกฺขตฺตปาเ จ เฉกตฺตา
"อิมสฺส ราชกุมารสฺส อุปฺปนฺนนกฺขตฺตํ สุภํ อสุภนฺ"ติ อุปฺปาตลกฺขเณ
จ สุปิเน จ ปวตฺตึ ปุจฺฉิเตน "อิทํ สุปินํ สุภํ, อิทํ อสุภนฺ"ติ
สุปินนิปฺผตฺติกถเน จ สพฺเพสํ อิตฺถิปุริสานํ หตฺถปาทลกฺขณกถเน จ สุฏฺุ
สิกฺขิโต สกลชมฺพุทีเป ปวตฺตมานํ มนฺตปทํ ลกฺขณมนฺตโกฏฺาสํ สพฺพํ
อหํ ตทา มม ตาปสกาเล ธาเรมีติ สมฺพนฺโธ.
     [๒๐๘] อตฺตโน พฺยากรณํ พุทฺธคุณปุพฺพงฺคมํ ปกาเสนฺโต อโนมทสฺสีติอาทิมาห.
ตตฺถ น โอมกนฺติ อโนมํ. มํสจกฺขุทิพฺพจกฺขุสมนฺตจกฺขุธมฺมจกฺขุพุทฺธจกฺขูหิ
สพฺพสตฺตานํ ปสฺสนํ ทสฺสนํ นาม, อโนมํ ทสฺสนํ ยสฺส
ภควโต โส ภควา อโนมทสฺสี. ภาคฺยวนฺตตาทีหิ การเณหิ ภควา โลกสฺส
เชฏฺเสฏฺตฺตา โลกเชฏฺโ อุสโภ นิสโภ อาสโภติ ตโย ควเชฏฺกา. ตตฺถ
ควสตเชฏฺโก อุสโภ, ควสหสฺสเชฏฺโก นิสโภ, ควสตสหสฺสเชฏฺโก อาสโภ,
นรานํ อาสโภ นราสโภ, ปฏิวิทฺธสพฺพธมฺโม สมฺพุทฺโธ วิเวกกาโม เอกีภาวํ
อิจฺฉนฺโต หิมวนฺตํ หิมาลยปพฺพตํ อุปาคมีติ สมฺพนฺโธ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๗๐.
     [๒๐๙] อชฺโฌคาเหตฺวา หิมวนฺตนฺติ หิมวนฺตสมีปํ โอคาเหตฺวา
ปวิสิตฺวาติ อตฺโถ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมว.
     [๒๑๐-๑] ชลิตํ ชลมานํ อินฺทีวรปุปฺผํ อิว หุตาสนํ โหมสฺส
อาสนํ อาทิตฺตํ อาภายุตํ อคฺคิกฺขนฺธํ อิว คคเน อากาเส โชตมานํ วิชฺชุ
อิว สุฏฺุ ผุลฺลํ สาลราชํ อิว นิสินฺนํ โลกนายกํ อทฺทสนฺติ สมฺพนฺโธ.
     [๒๑๓] เทวานํ เทโว เทวเทโว, ตํ เทวเทวํ ทิสฺวาน ตสฺส ลกฺขณํ
ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณสญฺชานนการณํ. "พุทฺโธ นุ โข น วา พุทฺโธ"ติ
อุปธารยึ วิจาเรสึ. จกฺขุมํ ปญฺจหิ จกฺขูหิ จกฺขุมนฺตํ ชินํ เกน การเณน
ปสฺสามีติ สมฺพนฺโธ.
     [๒๑๔] จรณุตฺตเม อุตฺตมปาทตเล สหสฺสารานิ จกฺกลกฺขณานิ
ทิสฺสนฺติ, อหํ ตสฺส ภควโต ตานิ ลกฺขณานิ ทิสฺวา ตถาคเต นิฏฺ คจฺฉึ
สนฺนิฏฺานํ อคมาสึ, นิสฺสนฺเทโห อาสินฺติ อตฺโถ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมว.
     [๒๑๘] สยมฺภู สยเมว ภูตา. อมิโตทย อมิตานํ อปริมาณานํ
คุณานํ อุทย อุฏฺานฏฺาน, อิทํ ปททฺวยํ อาลปนเมว. อิมํ โลกํ อิมํ
สตฺตโลกํ สํ สุฏฺุ อุทฺธรสิ สํสารโต อุทฺธริตฺวา นิพฺพานถลํ ปาเปสีติ
อตฺโถ. เต สพฺเพ สตฺตา ตว ทสฺสนํ อาคมฺม อาคนฺตฺวา กงฺขาโสตํ
วิจิกิจฺฉามโหฆํ ตรนฺติ อติกฺกมนฺตีติ สมฺพนฺโธ.
     [๒๑๙] ภควนฺตํ โถเมนฺโต ตาปโส ตุวํ สตฺถาติอาทิมาห. ตตฺถ
ภนฺเต สพฺพญฺุ ตุวํ สเทวกสฺส โลกสฺส สตฺถา อาจริโย อุตฺตมฏฺเน
ตฺวเมว เกตุ อุจฺโจ, สกลโลเก ปกาสนฏฺเน ตฺวเมว ธโช, โลกตฺตเย
อุคฺคตตฺตา ตฺวเมว ยูโป อุสฺสาปิตถมฺภสทิโส, ปาณินํ สพฺพสตฺตานํ ตฺวเมว
ปรายโน อุตฺตมคมนียฏฺานํ ๑- ตฺวเมว ปติฏฺา ปติฏฺฏฺานํ โลกสฺส
โมหนฺธการวิธมนโต ตฺวเมว ทีโป เตลปทีโป วิย ทฺวิปทุตฺตโม ทฺวิปทานํ
เทวพฺรหฺมมนุสฺสานํ อุตฺตโม เสฏฺโติ สมฺพนฺโธ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. อุตฺตมปติฏฺานํ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๗๑.
     [๒๒๐] ปุน ภควนฺตํเยว โถเมนฺโต สกฺกา สมุทฺเท อุทกนฺติอาทิมาห.
ตตฺถ จตุราสีติโยชนสหสฺสคมฺภีเร สมุทฺเท อุทกํ อาฬฺหเกน ปเมตุํ มินิตุํ
สกฺกา ภเวยฺย, ภนฺเต สพฺพญฺุ ตว าณํ "เอตฺตกํ ปมาณนฺ"ติ ปเมตเว
มินิตุํ น เตฺวว สกฺกาติ อตฺโถ.
     [๒๒๑] ตุลมณฺฑเล ตุลปญฺชเร เปตฺวา ปวึ เมทนึ ธาเรตุํ สกฺกา,
ภนฺเต สพฺพญฺุ ตว าณํ ธาเรตุํ น ตุ เอว สกฺกาติ สมฺพนฺโธ.
     [๒๒๒] ภนฺเต สพฺพญฺุ อากาโส ๑- สกลนฺตลิกฺขํ รชฺชุยา วา
องฺคุเลน วา มินิตุํ สกฺกา ภเวยฺย, ตว ปน าณํ าณากาสํ น ตุ เอว
ปเมตเว มินิตุํ สกฺกาติ อตฺโถ.
     [๒๒๓] มหาสมุทฺเท อุทกนฺติ จตุราสีติโยชนสหสฺสคมฺภีเร สาคเร
อขิลํ อุทกญฺจ, จตุนหุตาธิกทฺวิโยชนสตสหสฺสพหลํ อขิลํ ปวิญฺจ ชเห
ชเหยฺย อติกฺกเมยฺย สมํ กเรยฺย พุทฺธสฺส าณํ อุปาทาย คเหตฺวา ตุเลยฺย
สมํ กเรยฺย. อุปมาโต อุปมาวเสน น ยุชฺชเร น โยเชยฺยุํ. ๒- าณเมว
อธิกนฺติ อตฺโถ.
     [๒๒๔] จกฺขุม ปญฺจหิ จกฺขูหิ จกฺขุมนฺต, อาลปนเมตํ. สห เทเวหิ
ปวตฺตสฺส โลกสฺส, ภุมฺมตฺเถ สามิวจนํ. สเทวเก โลกสฺมึ อนฺตเร เยสํ
ยตฺตกานํ สตฺตานํ จิตฺตํ ปวตฺตติ. เอเต ตตฺตกา สจิตฺตกา สตฺตา ตว
าณมฺหิ อนฺโตชาลคตา าณชาลสฺมึ อนฺโต ปวิฏฺาติ สมฺพนฺโธ, าณชาเลน
สพฺพสตฺเต ปสฺสสีติ อตฺโถ.
     [๒๒๕] ภนฺเต สพฺพญฺุ สพฺพธมฺมชานนก ตฺวํ เยน าเณน
จตุมคฺคสมฺปยุตฺเตน สกลํ อุตฺตมํ โพธึ นิพฺพานํ ปตฺโต อธิคโต อสิ ภวสิ,
เตน าเณน ปรติตฺถิเย อญฺติตฺถิเย มทฺทสี อภิภวสีติ สมฺพนฺโธ.
     [๒๒๖] เตน ตาปเสน โถมิตาการํ ปกาเสนฺตา ธมฺมสงฺคาหกา เถรา
อิมา คาถา ถวิตฺวานาติ อาหํสุ. ตตฺถ อิมา คาถาติ เอตฺตกาหิ คาถาหิ
@เชิงอรรถ: ๑ สี., อิ. อากาสํ.                      ๒ สี., อิ. น โยเชยฺย.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๗๒.
ถวิตฺวาน โถมนํ กตฺวาน นาเมน สุรุจิ นาม ตาปโส เสสฏฺกถาสุ ๑- ปน
"สรทมาณโว"ติ อาคโต. โส อฏฺกถานยโต ปาโเยว ปมาณํ, อถ วา
สุนฺทรา รุจิ อชฺฌาสโย นิพฺพานาลโย อสฺสาติ สุรุจิ. สรติ คจฺฉติ
อินฺทฺริยทมนาย ปวตฺตตีติ สรโท, อิติ ทฺวยมฺปิ ตสฺเสว นามํ. โส สุรุจิตาปโส
อชินจมฺมํ ปตฺถริตฺวาน ปวิยํ นิสีทิ, อจฺจาสนฺนาทโย ฉ นิสชฺชโทเส
วชฺเชตฺวา สรโท นิสีทีติ อตฺโถ.
     [๒๒๗] ตตฺถ นิสินฺโน ตาปโส ตสฺส ภควโต าณเมว โถเมนฺโต
จุลฺลาสีติสหสฺสานีติอาทิมาห. ตตฺถ จุลฺลาสีติสหสฺสานีติ จตุราสีติสหสฺสานิ
คิริราชา เมรุปพฺพตราชา มหณฺณเว สาคเร อชฺโฌคาโฬฺห อธิโอคาโฬฺห
ปวิฏฺโ ตาวเทว ตตฺตกานิ จตุราสีติสหสฺสานิ อจฺจุคฺคโต อติอุคฺคโต อิทานิ
ปวุจฺจตีติ สมฺพนฺโธ.
     [๒๒๘] ตาว อจฺจุคฺคโต ตถา อติอุคฺคโต เนรุ, โส มหาเนรุ
อายโต อุจฺจโต จ วิตฺถารโต จ เอวํ มหนฺโต เนรุราชา โกฏิสตสหสฺสิโย
สงฺขาณุเภเทน จุณฺณิโต จุณฺณวิจุณฺณํ กโต อสิ.
     [๒๒๙] ภนฺเต สพฺพญฺุ ตว าณํ ลกฺเข ปิยมานมฺหิ าเณ สตํ
วา สหสฺสํ วา สตสหสฺสํ วา เอเกกํ พินฺทุํ กตฺวา ปิเต ตเทว มหาเนรุสฺส
จุณฺณํ ขยํ คจฺเฉยฺย, ตว าณํ ปเมตเว ปมาณํ กาตุํ เอว น สกฺกาติ
สมฺพนฺโธ.
     [๒๓๐] สุขุมจฺฉิเกน สุขุมจฺฉิทฺเทน ชาเลน โย สกลมหาสมุทฺเท อุทกํ
ปริกฺขิเป สมนฺตโต ปริกฺขํ กเรยฺย, เอวํ ปริกฺขิเต เย เกจิ ปาณา อุทเก
ชาตา สพฺเพ เต อนฺโตชาลคตา สิยุํ ภเวยฺยุนฺติ อตฺโถ.
     [๒๓๑] ตมุปเมยฺยํ ทสฺเสนฺโต ตเถว หีติอาทิมาห. ตตฺถ ยถา อุทชา
ปาณา อนฺโตชาลคตา โหนฺติ, ตเถว มหาวีร มหาโพธิอธิคมาย วีริยกร. เย
เกจิ ปุถุ อเนกา ติตฺถิยา มิจฺฉา ติตฺถกรา ทิฏฺิคหณปกฺขนฺทา ทิฏฺิสงฺขาตคหณํ
@เชิงอรรถ:  ๑ มโน. ปู. ๑/๑๓๕.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๗๓.
ปวิฏฺา ปรามาเสน สภาวโต ปรโต อามสนลกฺขณาย ทิฏฺิยา โมหิตา
ปิหิตา สนฺติ.
     [๒๓๒] ตว สุทฺเธน นิกฺกิเลเสน าเณน อนาวรณทสฺสินา สพฺพธมฺมานํ
อาวรณรหิตทสฺสนสีเลน เอเต สพฺเพ ติตฺถิยา อนฺโตชาลคตา าณชาลสฺสนฺโต
ปเวสิตา วา ตเถวาติ สมฺพนฺโธ. าณํ เต นาติวตฺตเรติ ตว าณํ เต
ติตฺถิยา นาติกฺกมนฺตีติ อตฺโถ.
     [๒๓๓] เอวํ วุตฺตโถมนาวสาเน ภควโต อตฺตโน พฺยากรณารพฺภํ ทสฺเสตุํ
ภควา ตมฺหิ สมเยติอาทิมาห. ตตฺถ ยสฺมึ สมเย ตาปโส ภควนฺตํ โถเมสิ,
ตสฺมึ โถมนาย ปริโยสานกาเล สงฺขฺยาติกฺกนฺตปริวารตาย มหายโส อโนมทสฺสี
ภควา กิเลสมาราทีนํ ชิตตฺตา ชิโน. สมาธิมฺหา อปฺปิตสมาธิโต วุฏฺหิตฺวา
สกลชมฺพุทีปํ ทิพฺพจกฺขุนา โอโลเกสีติ สมฺพนฺโธ.
     [๒๓๔-๕] ตสฺส อโนมทสฺสิสฺส ภควโต มุนิโน โมนสงฺขาเตน าเณน
สมนฺนาคตสฺส นิสโภ นาม สาวโก สนฺตจิตฺเตหิ วูปสนฺตกิเลสมานเสหิ
ตาทีหิ อิฏฺานิฏฺเสุ อกมฺปิยสภาวตฺตา ตาทิภิ ขีณาสเวหิ สุทฺเธหิ
ปริสุทฺธกายกมฺมาทิยุตฺเตหิ ฉฬภิญฺเหิ ตาทีหิ อฏฺหิ โลกธมฺเมหิ อกมฺปนสภาเวหิ
สตสหสฺเสหิ ปริวุโต พุทฺธสฺส จิตฺตํ อญฺาย ชานิตฺวา โลกนายกํ อุเปสิ,
ตาวเทว สมีปํ อคมาสีติ สมฺพนฺโธ.
     [๒๓๖] เต ตถา อาคตา สมานา ตตฺถ ภควโต สมีเป. อนฺตลิกฺเข
อากาเส ิตา ภควนฺตํ ปทกฺขิณํ อกํสุ. เต สพฺเพ ปญฺชลิกา นมสฺสมานา
อากาสโต พุทฺธสฺส สนฺติเก โอตรุํ โอโรหึสูติ สมฺพนฺโธ.
     [๒๓๗] ปุน พฺยากรณทานสฺส ปุพฺพภาคการณํ ปกาเสนฺโต สิตํ
ปาตุกรีติอาทิมาห. ตํ สพฺพํ อุตฺตานตฺถเมว.
     [๒๔๑] โย มํ ปุปฺเผนาติ โย ตาปโส มยิ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา
อเนกปุปฺเผน มํ ปูเชสิ, าณญฺจ เม อนุ ปุนปฺปุนํ ถวิ โถเมสิ, ตมหนฺติ
ตํ ตาปสํ อหํ กิตฺตยิสฺสามิ ปากฏํ กริสฺสามิ, มม ภาสโต ภาสนฺตสฺส วจนํ
สุโณถ สวนวิสยํ กโรถ มนสิ กโรถ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๗๔.
     [๒๕๐] ปจฺฉิเม ภวสมฺปตฺเตติ พฺยากรณํ ททมาโน ภควา อาห. ตตฺถ
ปจฺฉิเม ปริโยสานภูเต ภเว สมฺปตฺเต สติ. มนุสฺสตฺตํ มนุสฺสชาตึ คมิสฺสติ,
มนุสฺสโลเก อุปฺปชฺชิสฺสตีติ อตฺโถ. รูปสารธนสารวยสารกุลสารโภคสาร ๑-
ปุญฺสาราทีหิ สาเรหิ สารวนฺตตาย สารี นาม พฺราหฺมณี กุจฺฉินา ธารยิสฺสติ.
     [๒๕๓] พฺยากรณมูลมารภิ อปริเมยฺเย อิโต กปฺเปติ. เอตฺถ ทฺวินฺนํ
อคฺคสาวกานํ เอกํ อสงฺเขฺยยฺยํ กปฺปสตสหสฺสญฺจ ปารมี ปูริตา, ตถาปิ
คาถาพนฺธสุขตฺถํ อนฺตรกปฺปานิ อุปาทาย เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
     [๒๕๔] "สาริปุตฺโตติ นาเมน, เหสฺสติ อคฺคสาวโก"ติ พฺยากรณมทาสิ,
พฺยากรณํ ทตฺวา ตํ โถเมนฺโต โส ภควา อยํ ภาคีรถีติอาทิมาห. คงฺคา
ยมุนา สรภู มหี อจิรวตีติ อิมาสํ ปญฺจนฺนํ คงฺคานํ อนฺตเร อยํ ภาคีรถี
นาม ปมมหาคงฺคา หิมวนฺตา ปภาวิตา หิมวนฺตโต อาคตา อโนตตฺตทหโต
ปภวา ๒- มโหทธึ มหาอุทกกฺขนฺธํ อปฺปยนฺติ ปาปุณนฺติ มหาสมุทฺทํ มหาสาครํ
อปฺเปติ อุปคจฺฉติ ยถา, ตถา เอว อยํ สาริปุตฺโต สเก ตีสุ วิสารโท อตฺตโน
กุเล ปวตฺตมาเนสุ ตีสุ เวเทสุ วิสารโท อปกฺขลิตาโณ ปตฺถฏาโณ.
ปญฺาย ปารมึ คนฺตฺวา อตฺตโน สาวกาณสฺส ปริโยสานํ คนฺตฺวา, ปาณิเน
สพฺพสตฺเต ตปฺปยิสฺสติ สนฺตปฺเปสฺสติ สุหิตภาวํ กริสฺสตีติ อตฺโถ.
     [๒๕๗] หิมวนฺตมุปาทายาติ หิมาลยปพฺพตํ อาทึ กตฺวา มโหทธึ
มหาสมุทฺทํ อุทกภารํ ๓- สาครํ ปริโยสานํ กตฺวา เอตฺถนฺตเร เอเตสํ ทฺวินฺนํ
ปพฺพตสาครานํ มชฺเฌ ยํ ปุลินํ ยตฺตกา วาลุกราสิ อตฺถิ, คณนาโต คณนวเสน
อสงฺขิยํ สงฺขฺยาติกฺกนฺตํ.
     [๒๕๘] ตมฺปิ สกฺกา อเสเสนาติ ตํ ปุลินมฺปิ นิเสเสน สงฺขาตุํ สกฺกา
สกฺกุเณยฺย ภเวยฺย, สา คณนา ยถา โหตีติ สมฺพนฺโธ. ตถา สาริปุตฺตสฺส
ปญฺาย อนฺโต ปริโยสานํ น เตฺวว ภวิสฺสตีติ อตฺโถ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี...เกสสาร...       ๒ สี. ปภูตา.       ๓ ม. อุทกธารํ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๗๕.
     [๒๕๙] ลกฺเข ฯเปฯ ภวิสฺสตีติ ลกฺเข าณลกฺเข าณสฺส เอกสฺมึ
กาเล ๑- ปิยมานมฺหิ ปิเต สติ คงฺคาย วาลุกา ขีเย ปริกฺขยํ คจฺเฉยฺยาติ
อตฺโถ.
     [๒๖๐] มหาสมุทฺเทติ จตุราสีติโยชนสหสฺสคมฺภีเร จตุมหาสาคเร อูมิโย
คาวุตาทิเภทา ตรงฺคราสโย คณนาโต อสงฺขิยา สงฺขฺยาวิรหิตา ยถา โหนฺติ,
ตเถว สาริปุตฺตสฺส ปญฺาย อนฺโต ปริโยสานํ น เหสฺสติ น ภวิสฺสตีติ
สมฺพนฺโธ.
     [๒๖๑] โส เอวํ ปญฺา สาริปุตฺโต โคตมโคตฺตตฺตา โคตมํ สกฺยกุเล
เชฏฺกํ สกฺยปุงฺควํ สมฺพุทฺธํ อาราธยิตฺวา วตฺตปฏิปตฺติสีลาจาราทีหิ จิตฺตาราธนํ
กตฺวา ปญฺาย สาวกาณสฺส ปารมึ ปริโยสานํ คนฺตฺวา ตสฺส ภควโต
อคฺคสาวโก เหสฺสตีติ สมฺพนฺโธ.
     [๒๖๒] โส เอวํ อคฺคสาวกฏฺานํ ปตฺโต สกฺยปุตฺเตน ภควตา
อิฏฺานิฏฺเสุ อกมฺปิยสภาเวน ปวตฺติตํ ปากฏํ กตํ ธมฺมจกฺกํ สทฺธมฺมํ
อนุวตฺเตสฺสติ อวินสฺสมานํ ธาเรสฺสติ. ธมฺมวุฏฺิโย ธมฺมเทสนาสงฺขาตา
วุฏฺิโย วสฺเสนฺโต เทเสนฺโต ปกาเสนฺโต วิวรนฺโต วิภชนฺโต อุตฺตานีกโรนฺโต
ปวตฺติสฺสตีติ อตฺโถ.
     [๒๖๓] โคตโม สกฺยปุงฺคโว ภควา เอตํ สพฺพํ อภิญฺาย วิเสเสน
าเณน ชานิตฺวา ภิกฺขุสํเฆ อริยปุคฺคลมชฺเฌ นิสีทิตฺวา อคฺคฏฺาเน
สกลปญฺาทิคุณคณาภิรเม อุจฺจฏฺาเน เปสฺสตีติ สมฺพนฺโธ.
     [๒๖๔] เอวํ โส ลทฺธพฺยากรโณ โสมนสฺสปฺปตฺโต ปีติโสมนสฺสวเสน
อุทานํ อุทาเนนฺโต อโห เม สุกตํ กมฺมนฺติอาทิมาห. ตตฺถ อโหติ วิมฺหยตฺเถ
นิปาโต. อโนมทสฺสิสฺส ภควโต สตฺถุโน ครุโน สุกตํ สุฏฺุ กตํ สทฺทหิตฺวา
กตํ กมฺมํ ปุญฺโกฏฺาสํ อโห วิมฺหยํ อจินฺเตยฺยานุภาวนฺติ อตฺโถ. ยสฺส ภควโต
@เชิงอรรถ:                ๑ สี., อิ. ภาเค.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๗๖.
อหํ การํ ปุญฺสมฺภารํ กตฺวา สพฺพตฺถ สกลคุณคเณ ปารมึ ปริโยสานํ
คโต ปรมํ โกฏึ สมฺปตฺโต, โส ภควา อโห วิมฺหโยติ สมฺพนฺโธ.
     [๒๖๕] อปริเมยฺเยติ สงฺขฺยาติกฺกนฺตกาลสฺมึ กตํ กุสลกมฺมํ เม มยฺหํ
อิธ อิมสฺมึ ปจฺฉิมตฺตภาเว ผลํ วิปากํ ทสฺเสสิ. สุมุตฺโต สุฏฺุ วิมุตฺโต
เฉเกน ธนุคฺคเหน ขิตฺโต สรเวโค อิว อหํ เตน ปุญฺผเลน กิเลเส ฌาปยึ
ฌาเปสินฺติ อตฺโถ.
     [๒๖๖] อตฺตโน เอว วีริยํ ๑- ปกาเสนฺโต อสงฺขตนฺติอาทิมาห. ตตฺถ
อสงฺขตนฺติ น สงฺขตํ, ปจฺจเยหิ สมาคมฺม น กตนฺติ อตฺโถ. ตํ อสงฺขตํ
นิพฺพานํ กิเลสกาลุสฺสิยาภาเวน อจลํ กตสมฺภารานํ ปติฏฺฏฺเน ปทํ คเวสนฺโต
ปริเยสนฺโต สพฺเพ ติตฺถิเย สกเล ติตฺถกเร ทิฏฺุปฺปาทเก ปุคฺคเล วิจินํ
อุปปริกฺขนฺโต เอสาหํ เอโส อหํ ภเว กามภวาทิเก ภเว สํสรึ ปริพฺภมินฺติ
สมฺพนฺโธ.
     [๒๖๗-๘] อตฺตโน อธิปฺปายํ ปกาเสนฺโต ยถาปิ พฺยาธิโต โปโสติอาทิมาห.
ตตฺถ พฺยาธิโต พฺยาธินา ปีฬิโต โปโส ปุริโส โอสธํ ปริเยเสยฺย
ยถา, ตถา อหํ อสงฺขตํ อมตํ ปทํ นิพฺพานํ คเวสนฺโต อพฺโพกิณฺณํ ๒-
อวิจฺฉินฺนํ นิรนฺตรํ ปญฺจสตํ ชาติปญฺจสเตสุ อตฺตภาเวสุ อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชินฺติ
สมฺพนฺโธ.
     [๒๗๑] กุติตฺเถ สญฺจรึ อหนฺติ ลามเก ติตฺเถ คมนมคฺเค อหํ สญฺจรึ.
     [๒๗๒] สารตฺถิโก โปโส สารคเวสี ปุริโส. กทลึ เฉตฺวาน ผาลเยติ
กทลิกฺขนฺธํ เฉตฺวา เทฺวธา ผาเลยฺย. น ตตฺถ สารํ วินฺเทยฺยาติ ผาเลตฺวา
จ ปน ตตฺถ กทลิกฺขนฺเธ สารํ น วินฺเทยฺย น ลเภยฺย, โส ปุริโส สาเรน
ริตฺตโก ตุจฺโฉติ สมฺพนฺโธ.
     [๒๗๓] ยถา กทลิกฺขนฺโธ สาเรน ริตฺโต ตุจฺโฉ, ตเถว ตถา เอว
โลเก ติตฺถิยา นานาทิฏฺิคติกา พหุชฺชนา อสงฺขเตน นิพฺพาเนน ริตฺตา
ตุจฺฉาติ สมฺพนฺโธ. เสติ นิปาตมตฺตํ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. กิริยํ.   ๒ สี. อพฺโพจฺฉินฺนํ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๗๗.
     [๒๗๔] ปจฺฉิมภเว ปริโยสานชาติยํ พฺรหฺมพนฺธุ พฺราหฺมณกุเล ชาโต
อหํ อโหสินฺติ อตฺโถ. มหาโภคํ ฉฑฺเฑตฺวานาติ ๑- มหนฺตํ โภคกฺขนฺธํ เขฬปิณฺฑํ
อิว ฉฑฺเฑตฺวา อนคาริยํ กสิวาณิชฺชาทิกมฺมวิรหิตํ ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชึ
ปฏิปชฺชินฺติ อตฺโถ.
                      ปมภาณวารวณฺณนา สมตฺตา.
     [๒๗๕-๗] อชฺฌายโก ฯเปฯ มุนึ โมเน สมาหิตนฺติ โมนํ วุจฺจติ
าณํ, เตน โมเนน สมนฺนาคโต มุนิ, ตสฺมึ โมเน สมฺมา อาหิตํ ปิตํ
สมาหิตํ จิตฺตนฺติ อตฺโถ. อาคุสงฺขาตํ ปาปํ น กโรตีติ นาโค, อสฺสชิตฺเถโร,
ตํ มหานาคํ สุฏฺุ ผุลฺลํ วิกสิตปทุมํ ยถา วิโรจมานนฺติ อตฺโถ.
     [๒๗๘-๘๑] ทิสฺวา เม ฯเปฯ ปุจฺฉิตุํ อมตํ ปทนฺติ อุตฺตานตฺถเมว.
     [๒๘๒] วีถินฺตเรติ วีถิอนฺตเร อนุปฺปตฺตํ สมฺปตฺตํ อุปคตํ ตํ เถรํ
อุปคนฺตฺวาน สมีปํ คนฺตฺวา อหํ ปุจฺฉินฺติ สมฺพนฺโธ.
     [๒๘๔] กีทิสนฺเต มหาวีราติ สกลธิติปุริสสาสเน อรหนฺตานมนฺตเร
ปมํ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตเน อรหตฺตปฺปตฺตมหาวีร, อนุชาตปริวารพหุลตาย มหายส เต
ตว พุทฺธสฺส กีทิสํ สาสนํ ธมฺมํ ธมฺมเทสนาสงฺขาตํ สาสนนฺติ สมฺพนฺโธ.
โภ ภทฺรมุข เม มยฺหํ สาธุ ภทฺทกํ สาสนํ กถยสฺสุ กเถหีติ อตฺโถ.
     [๒๘๕] ตโต กถิตาการํ ทสฺเสนฺโต โส เม ปุฏฺโติอาทิมาห. ตตฺถ
โสติ อสฺสชิตฺเถโร, เม มยา ปุฏฺโ "สาสนํ กีทิสนฺ"ติ กถิโต สพฺพํ กถํ
กเถสิ. สพฺพํ สาสนํ อตฺถคมฺภีรตาย คมฺภีรํ เทสนาธมฺมปฏิเวธคมฺภีรตาย คมฺภีรํ
ปรมตฺถสจฺจวิภาวิตาทิวเสน นิปุณํ ปทํ นิพฺพานํ ตณฺหาสลฺลสฺส หนฺตารํ
วินาสกรํ สพฺพสฺส สํสารทุกฺขสฺส อปนุทนํ เขปนกรํ ธมฺมนฺติ สมฺพนฺโธ.
     [๒๘๖] เตน กถิตาการํ ทสฺเสนฺโต เย ธมฺมาติอาทิมาห. เหตุปฺปภวา
เหตุโต การณโต อุปฺปนฺนา ชาตา ภูตา สญฺชาตา นิพฺพตฺตา อภินิพฺพตฺตา
@เชิงอรรถ:  ๑ ปาฬิ. ฉฑฺฑยิตฺวานาติ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๗๘.
เย ธมฺมา เย สปฺปจฺจยา สภาวธมฺมา ๑- สนฺติ สํวิชฺชนฺติ อุปลภนฺตีติ สมฺพนฺโธ.
เตสํ ธมฺมานํ เหตุํ การณํ ตถาคโต อาห กเถสิ. เตสญฺจ โย นิโรโธติ
เตสํ เหตุธมฺมานํ โย นิโรโธ นิรุชฺฌนสภาโว, เอวํวาที มหาสมโณติ
สีลสมาธิปญฺาทิคุณปริวารมหนฺตตาย สมิตปาปตฺตา วิทฺธํสิตปาปตฺตา จ มหาสมโณ
ภควา เอวํวาที เหตุวูปสมนาทิวทนสีโล กเถตาติ อตฺโถ.
     [๒๘๗] ตโต วุตฺตธมฺมํ สุตฺวา อตฺตนา ปจฺจกฺขกตปฺปการํ ทสฺเสนฺโต
โสหนฺติอาทิมาห. ตํ อุตฺตานเมว.
     [๒๘๙] เอเสว ธมฺโม ยทิ ตาวเทวาติ สเจปิ อิโต อุตฺตรึ นตฺถิ,
เอตฺตกเมว อิทํ โสตาปตฺติผลเมว ปตฺตพฺพํ. ตถา เอโส เอว ธมฺโมติ อตฺโถ.
ปจฺจพฺยถ ปฏิวิทฺธถ ตุเมฺห อโสกํ ปทํ นิพฺพานํ. อเมฺหหิ นาม อิทํ ปทํ
พหุเกหิ กปฺปนหุเตหิ อทิฏฺเมว อพฺภตีตํ.
     [๒๙๐] ยฺวาหํ ธมฺมํ คเวสนฺโตติ โย อหํ ธมฺมํ สนฺติปทํ คเวสนฺโต
ปริเยสนฺโต กุติตฺเถ กุจฺฉิตติตฺเถ นินฺทิตพฺพติตฺเถ สญฺจรึ ปริพฺภมินฺติ อตฺโถ.
โส เม อตฺโถ อนุปฺปตฺโตติ โส ปริเยสิตพฺโพ อตฺโถ มยา อนุปฺปตฺโต
สมฺปตฺโต, อิทานิ ปน เม มยฺหํ นปฺปมชฺชิตุํ อปฺปมาเทน ภวิตุํ กาโลติ อตฺโถ.
     [๒๙๑] อหํ อสฺสชินา เถเรน โตสิโต กตโสมนสฺโส อจลํ นิจฺจลํ
นิพฺพานปทํ ปตฺวาน ปาปุณิตฺวา สหายกํ โกลิตมาณวํ คเวสนฺโต ปริเยสนฺโต
อสฺสมปทํ อคมาสินฺติ อตฺโถ.
     [๒๙๒] ทูรโตว มมํ ทิสฺวาติ อสฺสมปทโต ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ มมํ
ทิสฺวา สุสิกฺขิโต เม มม สหาโย านนิสชฺชาทิอิริยาปเถหิ สมฺปนฺโน สมงฺคีภูโต
อิทํ อุปริ วุจฺจมานวจนํ อพฺรวิ กเถสีติ อตฺโถ.
     [๒๙๓] โภ สหาย ปสนฺนมุขเนตฺโตสิ ปสนฺเนหิ โสภเนหิ ททฺทลฺลมาเนหิ
มุขเนตฺเตหิ สมนฺนาคโต อสิ. มุนิภาโว อิว เต ทิสฺสติ ปญฺายติ. อิตฺถมฺภูโต
@เชิงอรรถ: ๑ สี., อิ. สปฺปจฺจยา สงฺขารธมฺมา.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๗๙.
ตฺวํ อมตาธิคโต อมตํ นิพฺพานํ อธิคโต อสิ, กจฺจิ อจฺจุตํ นิพฺพานปทํ อธิคโต
อธิคจฺฉีติ ปุจฺฉามีติ อตฺโถ.
     [๒๙๔] สุภานุรูโป อายาสีติ สุภสฺส ปสนฺนวณฺณสฺส อนุรูโป หุตฺวา
อายาสิ อาคจฺฉสิ. อาเนญฺชการิโต วิยาติ โตมราทีหิ การิโต อาเนญฺโช
หตฺถี วิย ทนฺโตว ตีหิ มาเสหิ สุสิกฺขิโต อิว พาหิตปาปตฺตา พฺราหฺมณ
ทนฺตทมโถ สิกฺขิตสิกฺโข นิพฺพานปเท อุปสนฺโต อสีติ ปุจฺฉิ.
     [๒๙๕] เตน ปุฏฺโ อมตํ มยาติอาทิมาห. ตํ อุตฺตานตฺถเมว.
     [๒๙๙] อปริโยสิตสงฺกปฺโปติ "อนาคเต เอกสฺส พุทฺธสฺส อคฺคสาวโก
ภเวยฺยน"ติ ปตฺถิตปตฺถนาย โกฏึ อปฺปตฺตสงฺกปฺโปติ อตฺโถ. กุติตฺเถ อคนฺตพฺพมคฺเค
อหํ สญฺจรึ ปริพฺภมึ. ภนฺเต โคตม โลกเชฏฺ ตว ทสฺสนํ อาคมฺม ปตฺวา
มม สงฺกปฺโป มยฺหํ ปตฺถนา ปูริโต อรหตฺตมคฺคาธิคเมน สาวกปารมีาณสฺส
ปาปุณเนน ปริปุณฺโณติ อธิปฺปาโย.
     [๓๐๐] ปวิยํ ปติฏฺายาติ ปวิยํ นิพฺพตฺตา สมเย เหมนฺตกาเล
ปุปฺผนฺติ วิกสนฺติ, ทิพฺพคนฺธา สุคนฺธา สุฏฺุ ปวนฺติ ปวายนฺติ, สพฺพปาณินํ
สพฺเพ เทวมนุสฺเส โตเสนฺติ โสมนสฺสยุตฺเต กโรนฺติ ยถา.
     [๓๐๑] ตเถวาหํ มหาวีราติ มหาวีริยวนฺต สกฺยกุลปสุตมหาปริวาร
เต ตว สาสเน ปติฏฺาย อหํ ปติฏฺหิตฺวา ปุปฺผิตุํ อรหตฺตมคฺคาเณน
วิกสิตุํ สมยํ กาลํ เอสามิ คเวสามิ ตเถวาติ สมฺพนฺโธ.
     [๓๐๒] วิมุตฺติปุปฺผนฺติ สพฺพกิเลเสหิ วิมุจฺจนโต วิโมจนโต วา วิมุตฺติ
อรหตฺตผลวิมุตฺติสงฺขาตํ ปุปฺผํ เอสนฺโต คเวเสนฺโต, ตญฺจ โข ภวสํสารโมจนํ
กามภวาทิภเวสุ สํสรณํ คมนํ ภวสํสารํ, ตโต โมจนํ ภวสํสารโมจนํ.
วิมุตฺติปุปฺผลาเภนาติ วิมุจฺจนํ วิมุจฺจนฺติ วา กตสมฺภารา เอตายาติ วิมุตฺติ,
อคฺคผลํ. ปุปฺผนฺติ วิกสนฺติ เวเนยฺยา เอเตนาติ ปุปฺผํ. วิมุตฺติ เอว ปุปฺผํ
วิมุตฺติปุปฺผํ. ลภนํ ลาโภ, วิมุตฺติปุปฺผสฺส ลาโภ วิมุตฺติปุปฺผลาโภ. เตน
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๘๐.
วิมุตฺติปุปฺผลาเภน อธิคมเนน สพฺพปาณินํ สพฺพสตฺเต โตเสมิ โสมนสฺสํ
ปาเปมีติ อตฺโถ.
     [๓๐๓] "ยาวตา พุทฺธเขตฺตมฺหี"ติอาทีสุ จกฺขุม ปญฺจหิ จกฺขูหิ
จกฺขุมนฺต ยตฺตเก าเน รตนสุตฺตาทีนํ ปริตฺตานํ อาณา อานุภาโว ปวตฺตติ,
ตตฺตเก สตสหสฺสโกฏิจกฺกวาฬสงฺขาเต พุทฺธเขตฺเต เปตฺวาน มหามุนึ
สมฺมาสมฺพุทฺธํ วชฺเชตฺวา อวเสเสสุ สตฺเตสุ อญฺโ โกจิ ตว ปุตฺตสฺส ตุยฺหํ
ปุตฺเตน มยา ปญฺาย สทิโส สโม นตฺถีติ สมฺพนฺโธ. เสสํ อุตฺตานเมว.
     [๓๐๘] ปฏิปนฺนาติ จตุมคฺคสมงฺคิโน จ ผลฏฺา อรหตฺตผเล ิตา จ
เสขา ผลสมงฺคิโน เหฏฺิเมหิ ตีหิ ผเลหิ สมนฺนาคตา จ เอเต อฏฺ อริยภิกฺขู
อุตฺตมตฺถํ นิพฺพานํ อาสึสกา ๑- คเวสกา ตํ ปญฺวนฺตํ ปริวาเรนฺติ สทา
สพฺพกาลํ เสวนฺติ ภชนฺติ ปยิรุปาสนฺตีติ อตฺโถ.
     [๓๑๐] กายเวทนาจิตฺตธมฺมานุปสฺสนาสงฺขาตานํ จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ
กุสลา เฉกา สติสมฺโพชฺฌงฺคาทีนํ สตฺตนฺนํ สมฺโพชฺฌงฺคานํ ภาวนาย วฑฺฒนาย
รตา อลฺลีนา.
     [๓๑๔] อุฬุราชาว ตารกราชา อิว จ โสภสิ.
     [๓๑๕] รุกฺขปพฺพตรตนสตฺตาทโย ธาเรตีติ ธรณี, ธรณิยํ รุหา สญฺชาตา
วฑฺฒิตา จาติ ธรณีรุหา รุกฺขา. ปวิยํ ปติฏฺาย รุหนฺติ วฑฺฒนฺติ วุฑฺฒึ
วิรุฬฺหึ อาปชฺชนฺติ. เวปุลฺลตํ วิปุลฺลภาวํ ปริปูรภาวํ ปาปุณนฺติ, เต รุกฺขา
กเมน ผลํ ทสฺสยนฺติ ผลธาริโน โหนฺติ.
     [๓๑๗-๙] ปุนปิ ภควนฺตเมว โถเมนฺโต สินฺธุ สรสฺสตีติอาทิมาห. ตตฺถ
สินฺธุวาทิ ๒- นาม คงฺคา จ, สรสฺสตี นาม คงฺคา จ, นนฺทิยคงฺคา จ จนฺทภาคาคงฺคา
จ, คงฺคา นาม คงฺคา จ, ยมุนา นาม คงฺคา จ, สรภู นาม คงฺคา จ, มหี
นาม คงฺคา จ. สนฺทมานานํ คจฺฉนฺตีนํ เอตาสํ คงฺคานํ สาคโรว สมุทฺโท เอว
สมฺปฏิจฺฉติ ปฏิคฺคณฺหาติ ธาเรติ. ตทา เอตา สพฺพคงฺคา ปุริมํ นามํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อาสีสกา.   ๒ สี. สินฺธุวาร.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๘๑.
สินฺธุวาทิคงฺคาตฺยาทิกํ ปุริมํ นามปญฺตฺติโวหารํ ชหนฺติ ฉฑฺเฑนฺติ สาคโรเตว
สาคโร อิติ เอว ายติ ปากฏา ภวติ ยถา. ตเถว ตถา เอว อิเม จตุพฺพณฺณา
ขตฺติยพฺราหฺมณเวสฺสสุทฺทสงฺขาตา จตฺตาโร กุลา ตวนฺติเก ตว อนฺติเก สมีเป
ปพฺพชิตฺวา ปตฺตกาสายจีวรธาริโน ปริจรนฺตา ปุริมํ นามํ ขตฺติยาทินามเธยฺยํ
ปญฺตฺติโวหารํ ชหนฺติ จชนฺติ, พุทฺธปุตฺตาติ พุทฺธสฺส โอรสาติ ฌายเร
ปากฏา ภเวยฺยุํ.
     [๓๒๐-๔] จนฺโท จนฺทมณฺฑโล อพฺภา มหิกา รโช ธุโม ราหูติ
ปญฺจหิ อุปกฺกิเลเสหิ วิรหิตตฺตา วิมโล วิคตมโล นิมฺมโล อากาสธาตุยา
อากาสคพฺเภ คจฺฉํ คจฺฉนฺโต สพฺเพ ตารกสมูเห อาภาย มทฺทมาโน โลเก
อติโรจติ ททฺทลฺลติ ยถา. ตเถว ตถา เอว ตฺวํ ฯเปฯ.
     [๓๒๕-๗] อุทเก ชาตา อุทเก สํวฑฺฒา กุมุทา มนฺทาลกา จ พหู
สงฺขาติกฺกนฺตา โตเยน อุทเกน กทฺทมกลเลน จ อุปลิมฺปนฺติ อลฺลียนฺติ ยถา,
ตเถว พหุกา สตฺตา อปริมาณา สตฺตา โลเก ชาตา สํวฑฺฒา ราเคน จ
โทเสน จ อฏฺฏิตา พนฺธิตา วิรูหเร วิรุหนฺติ. กทฺทเม กุมุทํ ยถา วิรุหติ
สญฺชายติ. เกสรีติ ปทุมํ.
     [๓๒๙-๓๐] รมฺมเก มาเสติ กตฺติกมาเส "โกมุทิยา จาตุมาสินิยา"ติ
วุตฺตตฺตา. วาริชา ปทุมปุปฺผาทโย พหู ปุปฺผา ปุปฺผนฺติ วิกสนฺติ, ตํ มาสํ
ตํ กตฺติกมาสํ นาติวตฺตนฺติ วาริชาติ สมฺพนฺโธ. สมโย ปุปฺผนาย โสติ
โส กตฺติกมาโส ปุปฺผนาย วิกสนาย สมโย กาโลติ อตฺโถ. ยถา ปุปฺผนฺติ
ตเถว ตฺวํ สกฺยปุตฺต ปุปฺผิโต วิกสิโต อสิ. ปุปฺผิโต เต วิมุตฺติยาติ เต
ตุยฺหํ สิสฺสา กตสมฺภารา ภิกฺขู วิมุตฺติยา อรหตฺตผลาเณน ปุปฺผิโต วิกสิโต.
ยถา วาริชํ ปทุมํ ปุปฺผนสมยํ นาติกฺกมติ, ตถา เต สาสนํ โอวาทานุสาสนึ
นาติวตฺตนฺติ นาติกฺกมนฺตีติ อตฺโถ.
     [๓๓๓-๔] ยถาปิ เสโล หิมวาติ หิมวา นาม เสลมยปพฺพโต.
สพฺพปาณินํ สพฺเพสํ พฺยาธิตานํ สตฺตานํ โอสโธ โอสธวนฺโต สพฺพนาคานํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๘๒.
สพฺพอสุรานํ สพฺพเทวานญฺจ อาลโย อคารภูโต ยถา, ตเถว ตฺวํ มหาวีร
สพฺพปาณินํ ชราพฺยาธิมรณาทีหิ ปโมจนโต โอสโธ วิย. ยถา โส หิมวา
นาคาทีนํ อาลโย, ตถา, ตเถว ตฺวํ มหาวีร สพฺพปาณินํ ชราพฺยาธิมรณาทีหิ
ปโมจนโต โอสโธ วิย. ยถา โส หิมวา นาคาทีนํ อาลโย, ตถา เตวิชฺชาย
จ ฉฬภิญฺาย จ อิทฺธิยา จ ปารมึ ปริโยสานํ คตา ปตฺตา ตุวํ นิสฺสาย
วสนฺตีติ สมฺพนฺโธ. เหฏฺา วา อุปริ วา อุปมาอุปเมยฺยวเสน คาถานํ
สมฺพนฺธนยา สุวิญฺเยฺยาว.
     [๓๔๒] อาสยานุสยํ ตฺวาติ เอตฺถ อาสโยติ อชฺฌาสโย จริยา,
อนุสโยติ ถามคตกิเลโส. "อยํ ราคจริโต อยํ โทสจริโต อยํ โมหจริโต"ติอาทินา
อาสยญฺจ อนุสยํ กิเลสปวตฺติญฺจ ชานิตฺวาติ อตฺโถ. อินฺทฺริยานํ พลาพลนฺติ
สทฺธินฺทฺริยาทีนํ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ติกฺขินฺทฺริโย มุทินฺทฺริโย สฺวากาโร
ทฺวากาโร สุวิญฺาปโย ทุวิญฺาปโยติ เอวํ พลาพลํ ชานิตฺวา. ภพฺพาภพฺเพ
วิทิตฺวานาติ "มยา เทสิตํ ธมฺมํ ปฏิวิชฺฌิตุํ อยํ ปุคฺคโล ภพฺโพ สมตฺโถ อยํ
ปุคฺคโล อภพฺโพ"ติ วิทิตฺวา ปจฺจกฺขํ กตฺวา ภนฺเต สพฺพญฺุ ตฺวํ
จาตุทฺทีปิกมหาเมโฆ วิย ธมฺมเทสนาสีหนาเทน อภีตนาเทน คชฺชสิ สกลํ จกฺกวาฬํ
เอกนินฺนาทํ กโรสิ.
     [๓๔๓-๔] จกฺกวาฬปริยนฺตาติ สมนฺตา จกฺกวาฬคพฺภํ ปูเรตฺวา ปริสา
นิสินฺนา ภเวยฺย. เต เอวํ นิสินฺนา นานาทิฏฺี อเนกทสฺสนคาหิโน วิวทมาโน
เทฺวฬฺหกชาโต วิวทนฺติ, ตํ เตสํ วิมติจฺเฉทนาย ทุพุทฺธิฉินฺทนตฺถาย สพฺเพสํ
สตฺตานํ จิตฺตมญฺาย จิตฺตาจารํ ตฺวา โอปมฺมกุสโล อุปมาอุปเมยฺเยสุ ทกฺโข
ตฺวํ มุนิ เอกํ ปญฺหํ กเถนฺโตว เอเกเนว ปญฺหกถเนน สกลจกฺกวาฬคพฺเภ
นิสินฺนานํ ปาณีนํ วิมตึ สํสยํ ฉินฺทสิ นิกฺกงฺขํ กโรตีติ อตฺโถ.
     [๓๔๕] อุปทิสสทิเสเหวาติ เอตฺถ อุทกสฺส อุปริ ทิสฺสนฺติ ปากฏา
โหนฺตีติ อุปทิสา, เสวาลา. อุปทิเสหิ สทิสา อุปทิสสทิสา, มนุสฺสา. ยถา
หิ อุปทิสา เสวาลา อุทกํ อทิสฺสมานํ กตฺวา ตสฺสุปริ ปตฺถริตฺวา ิตาโหนฺติ,
ตถา วสุธา ปวี เตหิ อุปทิสสทิเสหิ เอว มนุสฺเสหิ นิรนฺตรํ ปตฺถริตฺวา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๘๓.
ิเตหิ ปูริตา ภเวยฺย. เต สพฺเพว ปวึ ปูเรตฺวา ิตา มนุสฺสา ปญฺชลิกา สิรสิ
อญฺชลึ ปคฺคหิตา กิตฺตยุํ โลกนายกํ โลกนายกสฺส พุทฺธสฺส คุณํ กเถยฺยุํ.
     [๓๔๖] เต สพฺเพ เทวมนุสฺสา กปฺปํ วา สกลํ กปฺปํ กิตฺตยนฺตา
คุณํ กเถนฺตาปิ นานาวณฺเณหิ นานปฺปกาเรหิ คุเณหิ กิตฺตยุํ. ตถาปิ เต สพฺเพ
ปริเมตุํ คุณปมาณํ กเถตุํ น ปปฺเปยฺยุํ น สมฺปาปุเณยฺยุํ น สกฺกุเณยฺยุํ.
อปฺปเมยฺโย ตถาคโต สมฺมาสมฺพุทฺโธ อปริเมยฺโย คุณาติเรโก. เอเตน
คุณมหนฺตตํ ทีเปติ.
     [๓๔๗] สเกน ถาเมน อตฺตโน พเลน เหฏฺา อุปมาอุปเมยฺยวเสน
ชิโน ชิตกิเลโส พุทฺโธ มยา กิตฺติโต โถมิโต ยถา อโหสิ, เอวเมว สพฺเพ
เทวมนุสฺสา กปฺปโกฏีปิ ๑- กปฺปโกฏิสเตปิ กิตฺเตนฺตา ปกิตฺตยุํ กเถยฺยุนฺติ อตฺโถ.
     [๓๔๘] ปุนปิ คุณานํ อปฺปมาณตํ ทีเปตุํ สเจ หิ โกจิ เทโว วาติอาทิมาห.
ปูริตํ ปริกฑฺเฒยฺยาติ มหาสมุทฺเท ปูริตอุทกํ สมนฺตโต อากฑฺเฒยฺย. โส ปุคฺคโล
วิฆาตํ ทุกฺขเมว ลเภยฺย ปาปุเณยฺยาติ อตฺโถ.
     [๓๕๐] วตฺเตมิ ชินสาสนนฺติ ชิเนน ภาสิตํ สกลํ ปิฏกตฺตยํ. วตฺเตมิ
ปวตฺเตมิ รกฺขามีติ อตฺโถ. ธมฺมเสนาปตีติ ธมฺเมน ปญฺาย ภควโต
จตุปริสสงฺขาตาย ปริสาย ปติ ปธาโนติ ธมฺมเสนาปติ. สกฺยปุตฺตสฺส ภควโต
สาสเน อชฺช อิมสฺมึ วตฺตมานกาเล จกฺกวตฺติรญฺโ เชฏฺปุตฺโต วิย สกลํ
พุทฺธสาสนํ ปาเลมีติ อตฺโถ.
     [๓๕๒-๓] อตฺตโน สํสารปริพฺภมํ ทสฺเสนฺโต โย โกจิ มนุโช ภารนฺติอาทิมาห.
โย โกจิ มนุโช มานุโส ภารํ สีสภารํ มตฺถเก สีเส เปตฺวา
ธาเรยฺย วเหยฺย, สทา สพฺพกาลํ โส มนุโช เตน ภาเรน ทุกฺขิโต ปีฬิโต
อภิภูโต อสฺส ภเวยฺย. ภาโร ภริตภาโร ภริโต อตีว ภาริโต. ตถา เตน
ปกาเรน อหํ ราคคฺคิโทสคฺคิโมหคฺคิสงฺขาเตหิ ตีหิ อคฺคีหิ ฑยฺหมาโน คิรึ
อุทฺธริโต ยถา มหาเมรุปพฺพตํ อุทฺธริตฺวา อุกฺขิปิตฺวา สีเส ปิโต ภวภาเรน
ภวสํสารุปฺปตฺติภาเรน ภริโต ทุกฺขิโต ภเวสุ สํสรึ ปริพฺภมินฺติ สมฺพนฺโธ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. กปฺปโกฏึ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๘๔.
     [๓๕๔] โอโรปิโต จ เม ภาโรติ อิทานิ ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺาย
โส ภวภาโร มยา โอโรปิโต นิกฺขิตฺโต. ภวา อุคฺฆาฏิตา มยาติ สพฺเพ นว
ภวา มยา วิทฺธํสิตา. สกฺยปุตฺตสฺส ภควโต สาสเน ยํ กรณียํ กตฺตพฺพํ
มคฺคปฏิปาฏิยา กิเลสวิทฺธํสนกมฺมํ อตฺถิ, ตํ สพฺพํ มยา กตนฺติ อตฺโถ.
     [๓๕๕] ปุน อตฺตโน วิเสสํ ทสฺเสนฺโต ยาวตา พุทฺธเขตฺตมฺหีติอาทิมาห.
ตตฺถ ยาวตา ยตฺตเก ทสสหสฺสจกฺกวาฬสงฺขาเต พุทฺธเขตฺเต สกฺยปุงฺควํ
สกฺยกุลเชฏฺกํ ภควนฺตํ เปตฺวา อวเสสสตฺเตสุ โกจิปิ ปญฺาย เม มยา สโม
นตฺถีติ ทีเปติ. เตนาห "อหํ อคฺโคมฺหิ ปญฺาย, สทิโส เม น วิชฺชตี"ติ.
     [๓๕๖] ปุน อตฺตโน อานุภาวํ ปกาเสนฺโต สมาธิมฺหีตฺยาทิมาห. ตํ
สุวิญฺเยฺยเมว.
     [๓๖๐] ฌานวิโมกฺขานขิปฺปปฏิลาภีติ ปมชฺฌานาทีนํ ฌานานํ โลกโต
วิมุจฺจนโต "วิโมกฺขนฺ"ติ สงฺขํ คตานํ อฏฺนฺนํ โลกุตฺตรวิโมกฺขานญฺจ ขิปฺปลาภี
สีฆํ ปาปุณาตีติ อตฺโถ.
     [๓๖๒] เอวํ มหานุภาวสฺสาปิ อตฺตโน สพฺรหฺมจารีสุ คารวพหุมานตํ
ปกาเสนฺโต อุทฺธตวิโสวาติอาทิมาห. ๑- ตตฺถ อุทฺธตวิโส อุปฺปาฏิตโฆรวิโส สปฺโป
อิว ฉินฺนวิสาโณว ฉินฺทิตสิงฺโค อุสโภ อิว อหํ อิทานิ นิกฺขิตฺตมานทปฺโปว
ฉฑฺฑิตโคตฺตมทาทิมานทปฺโปว คณํ สํฆสฺส สนฺติกํ ครุคารเวน อาทรพหุมาเนน
อุเปมิ อุปคจฺฉามิ.
     [๓๖๓] อิทานิ อตฺตโน ปญฺาย มหตฺตตํ ปกาเสนฺโต ยทิ รูปินีติอาทิมาห.
เอวรูปา เม มหตี ปญฺา อรูปินี สมานา ยทิ รูปินี ภเวยฺย, ตทา เม มม
ปญฺา วสุปตีนํ ปวิสฺสรานํ ราชูนํ สเมยฺย สมา ภเวยฺยาติ อธิปฺปาโย.
เอวํ อตฺตโน ปญฺาย มหตฺตภาวํ ทสฺเสตฺวา ตโต ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาเณน
ปุพฺเพ กมฺมํ สริตฺวา อโนมทสฺสิสฺสาติอาทิมาห. ตตฺถ อโนมทสฺสิสฺส ภควโต
มยา กตาย าณโถมนาย ผลํ เอตํ มม ปญฺามหตฺตนฺติ อตฺโถ.
@เชิงอรรถ: ๑ ปาฬิ. อุทฺธฏทาโฒว.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๘๕.
     [๓๖๔] ปวตฺติตํ ธมฺมจกฺกนฺติ เอตฺถ จกฺกสทฺโท ปนายํ "จตุจกฺกยานนฺ"ติอาทีสุ
วาหเน วตฺตติ. "ปวตฺติเต จ ปน ภควตา ธมฺมจกฺเก"ติอาทีสุ ๑-
เทสนายํ. "จกฺกํ วตฺตย สพฺพปาณินนฺ"ติอาทีสุ ๒- ทานมยปุญฺกิริยายํ. "จกฺกํ
วตฺเตติ อโหรตฺตนฺ"ติอาทีสุ อิริยาปเถ. "อิจฺฉาหตสฺส โปสสฺส, จกฺกํ ภมติ
มตฺถเก"ติอาทีสุ ๓- ขุรจกฺเก. "ราชา จกฺกวตฺตี จกฺกานุภาเวน วตฺตนโก"ติอาทีสุ ๔-
รตนจกฺเก. อิธ ปนายํ เทสนายํ. ตาทินา ตาทิคุณสมนฺนาคเตน สกฺยปุตฺเตน
โคตมสมฺพุทฺเธน ปวตฺติตํ เทสิตํ ปิฏกตฺตยสงฺขาตํ ธมฺมจกฺกํ อหํ สมฺมา
อวิปรีเตน อนุวตฺเตมิ อนุคนฺตฺวา วตฺเตมิ, เทเสมิ เทสนํ กโรมิ. อิทํ อนุวตฺตนํ
เทสิตสฺส อนุคนฺตฺวา ปจฺฉา เทสนํ ปุริมพุทฺธานํ กตาย าณโถมนาย
ผลนฺติ สมฺพนฺโธ.
     [๓๖๕] ตโต สปฺปุริสูปนิสฺสยโยนิโสมนสิการาทิปุญฺผลํ ทสฺเสนฺโต
มา เม กทาจิ ปาปิจฺโฉติอาทิมาห. ตตฺถ ปาปิจฺโฉ ลามกาย อิจฺฉาย
สมนฺนาคโต ปาปจารี ปุคฺคโล จ านนิสชฺชาทีสุ วตฺตปฏิวตฺตกรเณ กุสีโต จ
ฌานสมาธิมคฺคภาวนาทีสุ หีนวีริโย จ คนฺถธุรวิปสฺสนาธุรวิรหิตตฺตา อปฺปสฺสุโต
จ อาจริยุปชฺฌายาทีสุ อาจารวิรหิตตฺตา อนาจาโร จ ปุคฺคโล กทาจิ กาเล
กตฺถจิ าเน เม มยา สห สเมโต สมาคโต มา อหุ มา ภวตูติ สมฺพนฺโธ.
     [๓๖๖] พหุสฺสุโตติ ปริยตฺติปฏิเวธวเสน ทุวิโธ พหุสฺสุโต จ ปุคฺคโล.
เมธาวีติ เมธาย ปญฺาย สมนฺนาคโต จ. สีเลสุ สุสมาหิโตติ
จตุปาริสุทฺธิสีลมคฺคสมฺปยุตฺตสีลอฏฺงฺคุโปสถสีลาทีสุ สุฏฺุ อาหิโต ปิตจิตฺโต
จ. เจโตสมถานุยุตฺโตติ จิตฺตสฺส เอกีภาวมนุยุตฺโต จ ปุคฺคโล. อปิ มุทฺธนิ ติฏฺตุ
เอวรูโป ปุคฺคโล มยฺหํ มุทฺธนิ สิรสิ อปิ ติฏฺตูติ อตฺโถ.
     [๓๖๗] อตฺตโน ลทฺธผลานิสํสํ วตฺวา ตตฺถญฺเ นิโยเชนฺโต ตํ โว
วทามิ ภทฺทนฺเตติอาทิมาห. ตํ สุวิญฺเยฺยเมว.
@เชิงอรรถ: ๑ วิ. มหา. ๔/๑๗/๑๕, สํ. มหา. ๑๙/๑๐๘๑/๓๖๙.  ๒ ขุ. ชา. ๒๗/๑๔๙/๑๘๑.
@๓ ขุ. ชา. ๒๗/๑๐๓/๑๓๗.  ๔ ที.สี. ๙/๒๕๘/๘๘, ขุ. อิติ. ๒๕/๒๒/๒๔๖.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๘๖.
     [๓๖๘-๙] ยมหนฺติ ยํ อสฺสชิตฺเถรํ อหํ ปมํ อาทิมฺหิ ทิสฺวา
โสตาปตฺติมคฺคปฏิลาเภน สกฺกายทิฏฺาทีนํ กิเลสานํ ปหีนตฺตา วิมโล มลรหิโต
อหุํ อโหสิ, โส อสฺสชิตฺเถโร เม มยฺหํ อาจริโย โลกุตฺตรธมฺมสิกฺขาปโก
อหุํ. อหํ ตสฺส สวนาย อนุสาสเนน อชฺช ธมฺมเสนาปติ อหุํ. สพฺพตฺถ
สพฺเพสุ คุเณสุ ปารมึ ปตฺโต ปริโยสานํ ปตฺโต อนาสโว นิกฺกิเลโส วิหรามิ.
     [๓๗๐] อตฺตโน อาจริเย สคารวํ ทสฺเสนฺโต โย เม อาจริโยติอาทิมาห.
โย อสฺสชิ นาม เถโร สตฺถุ สาวโก เม มยฺหํ อาจริโย อาสิ อโหสิ, โส
เถโร ยสฺสํ ทิสายํ ยสฺมึ ทิสาภาเค วสติ, อหํ ตํ ทิสาภาคํ อุสฺสีสมฺหิ
สีสุปริภาเค กโรมีติ สมฺพนฺโธ.
     [๓๗๑] ตโต อตฺตโน านนฺตรปฺปตฺตภาวํ ทสฺเสนฺโต มม กมฺมนฺติอาทิมาห.
โคตโม ภควา สกฺยปุงฺคโว สกฺยกุลเกตุ สพฺพญฺุตญฺาเณน มม
ปุพฺเพ กตกมฺมํ สริตฺวาน ตฺวา ภิกฺขุสํฆมชฺเฌ นิสินฺโน อคฺคฏฺาเน
อคฺคสาวกฏฺาเน มํ เปสีติ สมฺพนฺโธ.
     อตฺถปฏิสมฺภิทา ธมฺมปฏิสมฺภิทา นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา ปฏิภานปฏิสมฺภิทาติ
อิมา จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา จ, ตาสํ เภโท ปฏิสมฺภิทามคฺเค ๑- วุตฺโตเยว.
จตุมคฺคจตุผลวเสน วา รูปารูปฌานวเสน วา อฏฺ วิโมกฺขา สํสารวิมุจฺจนธมฺมา จ
อิทฺธิวิธาทโย ฉ อภิญฺาโย จ สจฺฉิกตา ปจฺจกฺขํ กตา. กตํ พุทฺธสฺส สาสนนฺติ
พุทฺธสฺส อนุสิฏฺิ โอวาทสงฺขาตํ สาสนํ กตํ อรหตฺตมคฺคาเณน นิปฺผาทิตนฺติ
อตฺโถ.
     อิตฺถํ สุทนฺติ เอตฺถ อิตฺถนฺติ นิทสฺสนตฺเถ นิปาโต. อิมินา ปกาเรนาติ
อตฺโถ. เตน สกลสาริปุตฺตาปทานํ นิทสฺเสติ สุทนฺติ ปทปูรเณ นิปาโต.
อายสฺมาติ ครุคารวาธิวจนํ. สาริปุตฺโตติ มาตุนามวเสน กตนามเธยฺโย เถโร.
อิมา คาถาโยติ อิมา สกลา สาริปุตฺตตฺเถราปทานคาถาโย อภาสิ กเถสิ.
อิติ-สทฺโท ปริสมาปนตฺเถ นิปาโต, สกลํ สาริปุตฺตาปทานํ นิฏฺิตนฺติ อตฺโถ.
               สาริปุตฺตตฺเถราปทานวณฺณนา นิฏฺิตา. ๒-
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ. ปฏิ. ๓๑/๒๘/๙๒, อภิ. วิ. ๓๕/๗๑๘/๓๕๙.  ๒ ฉ.ม. สมตฺตา, เอวมุปริปิ.


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๙ หน้า ๒๔๙-๒๘๖.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/th_line.php?B=49&A=6204&pagebreak=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=49&A=6204&pagebreak=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=32&i=3
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=32&A=290
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=32&A=438
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=32&A=438
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๒
http://84000.org/tipitaka/read/?index_32