อรรถกถาเล่มที่ ๕ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ที.อ. (สุมงฺคล.๒)

หน้าที่ ๗๘.
                          ๒. มหานิทานสุตฺต
                            นิทานวณฺณนา
      [๙๕] เอวมฺเม สุตํ ฯเปฯ กุรูสูติ มหานิทานสุตฺตํ.
      ตตฺรายํ อนุตฺตานปทวณฺณนา:- กุรูสุ วิหรตีติ กุรู นาม ชานปทิโน
ราชกุมารา, เตสํ นิวาโส เอโกปิ ชนปโท รุฬฺหิสทฺเทน "กุรูสุ"ติ ๑-
วุจฺจติ. ตสฺมึ กุรูสุ ชนปเท. อฏฺกถาจริยา ปนาหุ:- มนฺธาตุกาเล ตีสุ ทีเปสุ
มนุสฺสา "ชมฺพูทีโป นาม พุทฺธปจฺเจกพุทฺธมหาสาวกจกฺกวตฺติปฺปภูตีนํ
อุตฺตมปุริสานํ ๒- อุปฺปตฺติภูมิ อุตฺตมทีโป อติรมณีโย"ติ สุตฺวา รญฺา
มนฺธาตุจกฺกวตฺตินา จกฺกรตนํ ปุรกฺขิตฺวา ๓- จตฺตาโร ทีเป  อนุปริสํยายนฺเตน ๔-
สทฺธึ อาคมึสุ. ตโต ราชา ปริณายกรตนํ ปุจฺฉิ "อตฺถิ นุ โข มนุสฺสโลกโต
รมณียตรํ านนฺ"ติ. กสฺมา? เทว เอวํ ภณสิ, กึ น ปสฺสสิ จนฺทิมสุริยานํ
อานุภาวํ, นนุ เอเตสํ านํ อิโต รมณียตรนฺติ. ราชา จกฺกรตนํ ปุรกฺขิตฺวา
ตตฺถ อคมาสิ. จตฺตาโร มหาราชาโน "มนฺธาตุมหาราชา อาคโต"ติ สุตฺวาว
"มหิทฺธิโก ราชา, ๕- น สกฺกา ยุทฺเธน ปฏิพาหิตุนฺ"ติ สกํ รชฺชํ นิยฺยาเทสุํ.
โส ตํ คเหตฺวา ปุน ปุจฺฉิ "อตฺถิ นุ โข อิโต รมณียตรํ านนฺ"ติ.
      อถสฺส ตาวตึสภวนํ กถยึสุ "ตาวตึสภวนํ เทว อิโต รมณียตรํ,
ตตฺถ สกฺกสฺส เทวรญฺโ อิเม จตฺตาโร มหาราชาโน ปริจารกา โทวาริกภูมิยํ
ติฏฺนฺติ, สกฺโก เทวราชา มหิทฺธิโก มหานุภาโว, ตสฺสีมานิ อุปโภคฏฺานานิ:-
โยชนสหสฺสุพฺเพโธ เวชยนฺโต ปาสาโท, ปญฺจโยชนสตุพฺเพธา สุธมฺมา เทวสภา,
ทิยฑฺฒโยชนสติโก เวชยนฺตรโถ, ตถา เอราวโณ หตฺถี, ทิพฺพรุกฺขสหสฺส-
ปฏิมณฺฑิตํ นนฺทวนํ. ๖- จิตฺตลตาวนํ, ปารุสกวนํ, มิสฺสกวนํ, โยชนสตุพฺเพโธ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. กุรูติ  ๒ ฉ.ม. อุตฺตมมนุสฺสานํ.  ๓ ฉ.ม., อิ. ปฺรกฺขตฺวา, เอวมุปริปิ.
@๔ ฉ.ม. อนุสํยายนฺเตน.  ๕ ฉ.ม. มหานุภาวา ราชา, อิ. มหาราชา.
@๖ ฉ.ม., อิ. นนฺทนวนํ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๗๙.
ปาริจฺฉตฺตโก โกวิฬาโร, ตสฺส เหฏฺา สฏฺิโยชนายามา ๑-
ปญฺาสโยชนวิตฺถฏา ๒- ปญฺจทสโยชนุพฺเพธา ชยกุสุมปุปฺผวณฺณา ๓-
ปณฺฑุกมฺพลสิลา, ยสฺสา มุทุตาย สกฺกสฺส นิสีทโต อุปฑฺฒกาโย อนุปวิสตี"ติ.
      ตํ สุตฺวา ราชา ตตฺถ คนฺตุกาโม จกฺกรตนํ อพฺภุกฺกิริ. ตํ อากาเส
อุฏฺาสิ ๔- สทฺธึ จตุรงฺคินิยา เสนาย. อถ ทฺวินฺนํ เทวโลกานํ เวมชฺฌโต
จกฺกรตนํ โอตริตฺวา ปวิยํ ปติฏฺาสิ, สทฺธึ ปริณายกรตนปฺปมุขาย
จตุรงฺคินิยา เสนาย. ราชา เอกโกว ตาวตึสภวนํ อคมาสิ. สกฺโก "มนฺธาตา
อาคโต"ติ สุตฺวาว ตสฺส ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา "สฺวาคตนฺเต มหาราช, สกนฺเต
มหาราช, อนุสาส มหาราชา"ติ วตฺวา สทฺธึ นาฏเกหิ รชฺชํ เทฺว ภาเค
กตฺวา เอกํ ภาคมทาสิ. รญฺโ ตาวตึสภวเน ปติฏฺิตมตฺตสฺเสว มนุสฺสภาโว
วิคจฺฉิ, เทวภาโว ปาตุรโหสิ. ตสฺส กิร สกฺเกน สทฺธึ ปณฺฑุกมฺพลสิลายํ
นิสินฺนสฺส อกฺขินิมฺมิสฺสมตฺเตน นานตฺตํ ปญฺายตีติ ๕- ตํ อสลฺลกฺเขนฺตา เทวา
สกฺกสฺส จ ตสฺส จ นานตฺเต มุยฺหนฺติ โส ตตฺถ ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวมาโน
ยาว ฉตฺตึส สกฺกา อุปฺปชฺชิตฺวา จุตา, ตาว รชฺชํ ๖- กาเรตฺวา อติตฺโตว
กาเมหิ ตโต จวิตฺวา อตฺตโน อุยฺยาเน ปติโต ๗- วาตาตเปน ผุฏฺคตฺโต
กาลมกาสิ.
      จกฺกรตเน ปน ปวิยํ ปติฏฺิเต ปริณายกรตนํ สุวณฺณปเฏ
มนฺธาตุ อุปาหนํ ลิขาเปตฺวา อิทํ มนฺธาตุ รชฺชนฺติ รชฺชมนุสาสิ. เตปิ ตีหิ
ทีเปหิ อาคตมนุสฺสา ปน คนฺตุํ อสกฺโกนฺตา ปริณายกรตนํ อุปสงฺกมิตฺวา
"เทว มยํ รญฺโ อานุภาเวน อาคตา, อิทานิ คนฺตุํ น สกฺโกม, วสนฏฺานํ
โน เทหี"ติ ยาจึสุ. โส เตสํ เอกเมกํ ชนปทมทาสิ. ตตฺถ ปุพฺพวิเทหโต
อาคตมนุสฺเสหิ อาวสิตปฺปเทโส ตาเยว ปุริมสญฺาย "วิเทหรฏฺนฺ"ติ นามํ
ลภิ, อมรโคยานโต ๘- อาคตมนุสฺเสหิ อาวสิตปฺปเทโส "อปรนฺตชนปโท"ติ
@เชิงอรรถ: ๑ อิ. สฏฺิโยชนายตา.  ๒ อิ. วิตฺถารา.  ๓ อิ. สุมน....
@๔ ฉ.ม. ปติฏาสิ, อิ. อุฏฺาหิ. ๕ ฉ.ม.อิ. อิติสทฺโท น ทิสฺสติ. ๖ อิ. สกฺกรชฺชํ
@๗ ฉ.ม. ปติฏฺิโต     ๘ ฉ.ม. อิ. อปรโคยานโต.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๘๐.
นามํ ลภิ, อุตฺตรกุรุโต อาคตมนุสฺเสหิ อาวสิตปฺปเทโส "กุรุรฏฺนฺ"ติ นามํ
ลภิ, พหุเก ปน คามนิคมาทโย อุปาทาย พหุวจเนน โวหริยติ. เตน วุตฺตํ
"กุรูสุ วิหรตี"ติ.
      กมฺมาสธมฺมนฺติ ๑- เอตฺถ เกจิ ธการสฺส ทกาเรน อตฺถํ วณฺณยนฺติ.
กมฺมาโส เอตฺถ ทมิโตติ กมฺมาสธมฺโม. กมฺมาโสติ กมฺมาสปาโท โปริสาโท
วุจฺจติ. ตสฺส กิร ปาเท ขาณุเกน วิทฺธฏฺาเน วโณ รุหนฺโต จิตฺตทารุสทิโส
หุตฺวา รุหิ, ตสฺมา กมฺมาสปาโทติ ปญฺายิตฺถ, โส จ ตสฺมึ โอกาเส ทมิโต
โปริสาทภาวโต ปฏิเสธิโต. เกน? มหาสตฺเตน. กตรสฺมึ ชาตเกติ?
มหาสุตฺตโสมชาตเกติ เอเก. อิเม ๒- ปน เถรา ชยทิสชาตเกติ วทนฺติ. ตทา หิ
มหาสตฺเตน กมฺมาสปาโท ทมิโต. ยถาห:-
                   ปุตฺโต ยทา โหมิ ชยทฺทิสสฺส,
                   ปญฺจาลรฏฺาธิปติสฺส อตฺรโช.
                   จตฺวาน ๓- ปาณํ ปิตรํ อโมจยึ,
                   กมฺมาสปาทํปิ จหํ ปสาทยินฺติ.
      เกจิ ปน ธกาเรเนว อตฺถํ วณฺณยนฺติ. กุรุรฏฺวาสีนํ กิร กุรุธมฺโม ๔-
ตสฺมึ กมฺมาโส ชาโต, ตสฺมา ตํ านํ กมฺมาโส เอตฺถ ธมฺโม ชาโตติ
กมฺมาสธมฺมนฺติ วุจฺจติ. ตตฺถ นิวุฏฺนิคมสฺสาปิ ๕- เอตเทว นามํ. ภุมฺมวจเนน
กสฺมา น วุตฺตนฺติ. อวสโนกาสโต. ภควโต กิร ตสฺมึ นิคเม วสโนกาโส
โกจิ วิหาโร นาม นาโหสิ, นิคมโต ปน อปกฺกมฺม อญฺตรสฺมึ อุทกสมฺปนฺเน
รมณีเย ภูมิภาเค มหาวนสณฺโฑ อโหสิ, ตตฺถ ภควา วิหาสิ ตํ นิคมํ โคจรคามํ
กตฺวา, ตสฺมา เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ "กุรูสุ วิหรติ กมฺมาสธมฺมํ นาม
กุรูนํ นิคโม, ตํ โคจรคามํ กตฺวา"ติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. กมฺมาสธมฺมํ นาม กุรูนํ นิคโมติ กมฺมาสธมฺมนฺติ    ๒ อิ. เกจิ.   ๓ ฉ.ม.
@  จชิตฺวาน, อิ. จชิตฺวา.  ๔ ฉ.ม., อิ. กุรุวตฺตธมฺโม  ๕ ฉ.ม. นิวิฏฺนิคมสฺสาปิ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๘๑.
      อายสฺมาติ ปิยวจนเมตํ ครุวจนเมตํ. ๑- อานนฺโทติ ตสฺส เถรสฺส นามํ.
เอกมนฺตนฺติ ภาวนปุํสกนิทฺเทโส "วิสมํ จนฺทิมสุริยา ปริหรนฺตี"ติ ๒- อาทีสุ ๓-
วิย. ตสฺมา ยถา นิสินฺโน เอกมนฺเต นิสินฺโน โหติ, ตถา นิสีทีติ เอวเมตฺถ
อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ภุมฺมฏฺเ วา เอตํ อุปโยควจนํ. นิสีทีติ อุปาวิสิ. ปณฺฑิตา
หิ ครุฏฺานิยํ อุปสงฺกมิตฺวา อาสนกุสลตาย เอกมนฺเต นิสีทนฺติ. อยญฺจ เตสํ
อญฺตโร, ตสฺมา เอกมนฺตํ นิสีทิ.
      กถํ นิสินฺโน ปน เอกมนฺตํ นิสินฺโน โหตีติ. ฉ นิสชฺชโทเส วชฺเชตฺวา.
เสยฺยถีทํ:- อติทูรํ, อจฺจาสนฺนํ, อุปริวาตํ, อุนฺนตปฺปเทสํ, อติสมฺมุขํ,
อติปจฺฉาติ. อติทูเร นิสินฺโน หิ สเจ กเถตุกาโม โหติ, อุจฺจาสทฺเทน กเถตพฺพํ
โหติ. อจฺจาสนฺเน นิสินฺโน สํฆฏฺฏนํ กโรติ. อุปริวาเต นิสินฺโน สรีรคนฺเธน
พาธติ. อุนฺนตปฺปเทเส นิสินฺโน อคารวํ ปกาเสติ. อติสมฺมุขา นิสินฺโน สเจ
ทฏฺุกาโม โหติ, จกฺขุนา จกฺขุํ อาหจฺจ ทฏฺพฺพํ โหติ. อติปจฺฉา นิสินฺโน
สเจ ทฏฺุกาโม โหติ, คีวํ ปสาเรตฺวา ๔- ทฏฺพฺพํ โหติ. ตสฺมา อยํปิ ติกฺขตฺตุํ
ภควนฺตํ ปทกฺขิณํ กตฺวา สกฺกจฺจํ วนฺทิตฺวา เอเต ฉ นิสชฺชโทเส วชฺเชตฺวา
ทกฺขิณชานุมณฺฑลสฺส อภิมุขฏฺาเน ฉพฺพณฺณานํ พุทฺธรสฺมีนํ อนฺโต ปวิสิตฺวา
ปสนฺนลาขารสํ วิคฺคาหนฺโต วิย สุวณฺณปฏํ ปารุปนฺโต วิย รตฺตุปฺปลมาลาวิตานมชฺฌํ
ปวิสนฺโต วิย จ ธมฺมภณฺฑาคาริโก อายสฺมา อานนฺโท นิสีทิ.
เตน วุตฺตํ "เอกมนฺตํ นิสีที"ติ.
      กาย ปน เวลาย เกน การเณน อยมายสฺมา ภควนฺตํ อุปสงฺกนฺโตติ.
สายณฺหเวลาย ปจฺจยาการปญฺหาปุจฺฉนการเณน. ตํทิวสํ กิรายสฺมา กุลสงฺคหตฺถาย
ฆรทฺวาเร ฆรทฺวาเร สหสฺสภณฺฑิกํ นิกฺขิปนฺโต วิย กมฺมาสธมฺมคามํ ปิณฺฑาย
จริตฺวา ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต สตฺถุ วตฺตํ ทสฺเสตฺวา สตฺถริ คนฺธกุฏึ ปวิฏฺเ
สตฺถารํ วนฺทิตฺวา อตฺตโน ทิวาฏฺานํ คนฺตฺวา อนฺเตวาสิเกสุ วตฺตํ ทสฺเสตฺวา
ปฏิกฺกนฺเตสุ ทิวาฏฺานํ ปฏิสมฺมชฺชิตฺวา จมฺมกฺขณฺฑํ ปญฺาเปตฺวา อุทกตุมฺพโต
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. คารววจนเมตํ.        ๒ ฉ.ม. ปริวตฺตนฺติ
@๓ องฺ. จตุกฺก ๒๑/๗๐ อธมฺมิกสุตฺต    ๔ ฉ.ม. ปริวตฺเตตฺวา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๘๒.
อุทกํ คเหตฺวา อุทเกน หตฺถปาเท สีตเล กตฺวา ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสินฺโน
โสตาปตฺติผลสมาปตฺตึ สมาปชฺชิ อถ ปริจฺฉินฺนกาลวเสน สมาปตฺติโต วุฏฺาย
ปจฺจยากาเร าณํ โอตาเรสิ. โส "อวิชฺชาปจฺจยา สํขารา"ติ อาทิโต ปฏฺาย
อนฺตํ, อนฺตโต ปฏฺาย อาทึ, อุภยนฺตโต ปฏฺาย มชฺฌํ, มชฺฌโต ปฏฺาย
อุโภ อนฺเต ปาเปนฺโต ติกฺขตฺตุํ ทฺวาทสปทํ ปจฺจยาการํ สมฺมสิ. ตสฺเสวํ
สมฺมสนฺตสฺส ปจฺจยากาโร อติวิภูโต หุตฺวา อุตฺตานกุตฺตานโก วิย อุปฏฺาสิ.
      ตโต จินฺเตสิ "อยํ ปจฺจยากาโร สพฺพพุทฺเธหิ `คมฺภีโร เจว
คมฺภีราวภาโส จา'ติ กถิโต, มยฺหํ โข ปน ปเทสาเณ ิตสฺส สาวกสฺส
สโต อุตฺตาโน วิภูโต ปากโฏ หุตฺวา อุปฏฺาติ, มยฺหํเยว นุ โข เอส
อุตฺตานโก หุตฺวา อุปฏฺาติ, อุทาหุ อญฺเสมฺปี"ติ. อถสฺส เอตทโหสิ "หนฺทาหํ
อิมํ ปญฺหํ คเหตฺวา ภควนฺตํ ปุจฺฉามิ, อทฺธา เม ภควา อิมํ อตฺถุปฺปตฺตึ กตฺวา
สาลินฺทํ สิเนรุํ อุกฺขิปนฺโต วิย เอกํ สุตฺตนฺตกฺขนฺธํ ๑- กเถตฺวา ทสฺเสสฺสติ.
พุทฺธานํ หิ วินยปญฺตฺตึ, ภุมฺมนฺตรํ, ปจฺจยาการํ, สมยนฺตรนฺติ อิมานิ จตฺตาริ
านานิ ปตฺวา คชฺชิตํ มหนฺตํ โหติ, าณํ อนุปวิสติ, พุทฺธาณสฺส มหนฺตภาโว
ปญฺายติ, เทสนา คมฺภีรา โหติ ติลกฺขณาหตา ๒- สุญฺตาปฏิสํยุตฺตา"ติ.
      โส กิญฺจาปิ ปกติยาว เอกทิวเส สตวารมฺปิ สหสฺสวารมฺปิ ภควนฺตํ
อุปสงฺกมนฺโต น อเหตุอการเณน อุปสงฺกมติ, ตํทิวสํ ปน อิมํ ปญฺหํ
คเหตฺวา "อิมํ พุทฺธคนฺธหตฺถึ อาสชฺช าณโกญฺจนาทํ โสสฺสามิ, พุทฺธสีหํ
อาสชฺช าณสีหนาทํ โสสฺสามิ, พุทฺธสินฺธวํ อาสชฺช าณปทวิกฺกมํ
ปสฺสิสฺสามี"ติ จินฺเตตฺวา ทิวาฏฺานา อุฏฺาย จมฺมกฺขณฺฑํ ปปฺโผเฏตฺวา อาทาย
สายณฺหสมเย ภควนฺตํ อุปสงฺกมิ. เตน วุตฺตํ "สายณฺหเวลาย ปจฺจยาการปญฺหา-
ปุจฺฉนการเณน อุปสงฺกนฺโต"ติ ๓-
      ยาว คมฺภีโรติ เอตฺถ ยาวสทฺโท ปมาณาติกฺกเม, อติกฺกมฺม ปมาณํ
คมฺภีโร, อติคมฺภีโรติ อตฺโถ. คมฺภีราวภาโสติ คมฺภีโรว หุตฺวา อวภาสติ,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. สุตฺตนฺตกถํ   ๒ ฉ.ม. ติลกฺขณพฺภาหตา   ๓ ฉ.ม. อุปสงฺกมนฺโต"ติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๘๓.
ทิสฺสตีติ อตฺโถ. เอกํ หิ อุตฺตานเมว คมฺภีราวภาสํ โหติ ปูติปณฺณรสวเสน ๑-
กาฬวณฺณํ ปุราณอุทกํ วิย. ตญฺหิ ชานุปฺปมาณํปิ สตโปริสํ วิย ทิสฺสติ. เอกํ
คมฺภีรํ อุตฺตานาวภาสํ โหติ มณิคงฺคาย วิปฺปสนฺนํ อุทกํ วิย. ตญฺหิ สตโปริสํปิ
ชานุปฺปมาณํ วิย ขายติ. เอกํ อุตฺตานํ อุตฺตานาวภาสํ โหติ จาฏิอาทีสุ อุทกํ
วิย. เอกํ คมฺภีรํ คมฺภีราวภาสํ โหติ สิเนรุปาทกมหาสมุทฺเท อุทกํ วิย ทิสฺสติ. ๒-
เอวํ อุทกเมว จตฺตาริ นามานิ ลภติ. ปฏิจฺจสมุปฺปาเท ปเนตํ นตฺถิ. อยํ หิ
คมฺภีโร เจว คมฺภีราวภาโส จาติ เอกเมว นามํ ลภติ. เอวรูโป สมาโนปิ อถ
จ ปน เม อุตฺตานกุตฺตานโก วิย ขายติ, ยทิทํ อจฺฉริยํ ภนฺเต อพฺภุตํ ภนฺเตติ
เอวํ อตฺตโน วิมฺหยํ ปกาเสนฺโต ปญฺหํ ปุจฺฉิตฺวา ตุณฺหีภูโต นิสีทิ.
      ภควา ตสฺส วจนํ สุตฺวา "อานนฺโท ภวคฺคคฺคหณาย หตฺถํ
ปสาเรนฺโต วิย, สิเนรุํ ภินฺทิตฺวา ๓- มิญฺชํ นีหริตุํ วายมมาโน วิย, วินา
นาวาย มหาสมุทฺทํ ตริตุกาโม วิย, ปวึ ปริวตฺเตตฺวา ปโวชํ คเหตุํ
วายมมาโน วิย จ พุทฺธวิสยํ ปญฺหํ อตฺตโน อุตฺตานนฺติ วทติ, หนฺทสฺส
คมฺภีรภาวํ อาจิกฺขามี"ติ ๔- จินฺเตตฺวา มา เหวนฺติ อาทิมาห.
      ตตฺถ มา เหวนฺติ หกาโร นิปาตมตฺตํ, เอวํ มา ภณีติ อตฺโถ.
มา เหวนฺติ จ อิทํ วจนํ ภควา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อุสฺสาเทนฺโตปิ ๕- ภณติ
อปสาเทนฺโตปิ.
                          อุสฺสาทนาวณฺณนา
      ตตฺถ อุสฺสาเทนฺโตปิ:- อานนฺท ตฺวํ มหาปญฺโ วิสทาโณ,
เตน เต คมฺภีโรปิ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท อุตฺตานโก วิย ขายติ. อญฺเสํ ปเนส
อุตฺตานโกติ น สลฺลกฺเขตพฺโพ, คมฺภีโรเยว จ คมฺภีราวภาโส จ. ตตฺถ จตสฺโส
อุปมา วทนฺติ. ฉ มาเส สุโภชนรสผุฏฺสฺส กิร กตโยคสฺส มหามลฺลสฺส
สมชฺชสมเย กตมลฺลปาสาณปริจยสฺส ๖- ยุทฺธภูมึ คจฺฉนฺตสฺส อนฺตรา มลฺลปาสาณํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. ปูติปณฺณาทิวเสน  ๒ ฉ.ม.,อิ. ทิสฺสตีติ นตฺถิ  ๓ ฉ.ม.,อิ. ฉินฺทิตฺวา
@๔ ฉ.ม.,อิ. อาจิกฺขิสฺสามิ    ๕ ม. อุสฺสาเรนฺโตปิ      ๖ อิ. กตมลฺลเนปุญฺสฺส
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๘๔.
ทสฺเสสุํ, โส กึ เอตนฺติ อาห. มลฺลปาสาโณติ. อาหรถ นนฺติ. อุกฺขิปิตุํ น
สกฺโกมาติ วุตฺเต สยํ คนฺตฺวา กุหึ อิมสฺส ภาริยฏฺานนฺติ วตฺวา ทฺวีหิ
หตฺเถหิ เทฺว ปาสาเณ อุกฺขิปิตฺวา กีฬาคุเล วิย ขิปิตฺวาว อคมาสิ. ตตฺถ
มลฺลสฺส มลฺลปาสาโณ ลหุโกติ น อญฺเสํ ลหุโกติ วตฺตพฺโพ. ฉ มาเส
สุโภชนรสผุฏฺโ มลฺโล วิย หิ กปฺปสตสหสฺสํ อภินีหารสมฺปนฺโน อายสฺมา
อานนฺโท, ยถา มลฺลสฺส มหาพลตาย มลฺลปาสาโณ ลหุโก, เอวํ เถรสฺส
มหาปญฺตาย ปฏิจฺจสมุปฺปาโท อุตฺตาโน, โส อญฺเสํ อุตฺตาโนติ น วตฺตพฺโพ.
      มหาสมุทฺเท จ ติมิ นาม มจฺโฉ ทฺวิโยชนสติโก, ติมิงฺคโล
ติโยชนสติโก, ติมิติมิงฺคโล ๑- จตุโยชนสติโก, ติมิรมิงฺคโล ๒- ปญฺจโยชนสติโก,
อานนฺโท ติมินฺโท ๓- อชฺฌาโรโห มหาติมีติ อิเม จตฺตาโร โยชนสหสฺสิกา.
ตตฺถ ติมิรมิงฺคเลเนว ทีเปนฺติ. ตสฺส กิร ทกฺขิณกณฺณํ จาเลนฺตสฺส ปญฺจ
โยชนสเต ปเทเส อุทกํ จลติ. ตถา วามกณฺณํ. ตถา นงฺคุฏฺ. ตถา สีสํ.
เทฺว ปน กณฺเณ จาเลตฺวา นงฺคุฏฺเน อุทกํ ปหริตฺวา สีสํ อปราปรํ กตฺวา ๔-
กีฬิตุํ อารทฺธสฺส สตฺตฏฺโยชนสเต ปเทเส ภาชเน ปกฺขิปิตฺวาปิ อุทฺธเน
อาโรปิตํ วิย อุทกํ ปกฺกุฏฺติ, ๕- ติโยชนสตมตฺเต ปเทเส อุทกํ ปิฏฺึ ฉาเทตุํ
น สกฺโกติ. โส เอวํ วเทยฺย "อยํ มหาสมุทฺโท คมฺภีโร คมฺภีโรติ วทนฺติ,
กุตสฺส คมฺภีรตา, มยํ ๖- ปิฏฺิปฏิจฺฉาทนมตฺตํปิ อุทกํ น ลภามา"ติ. ตตฺถ
กายูปปนฺนสฺส ติมิรมิงฺคลสฺส มหาสมุทฺโท อุตฺตาโนติ อญฺเสํ ขุทฺทกมจฺฉานํ
อุตฺตาโนติ น วตฺตพฺโพ, เอวเมว าณูปปนฺนสฺส เถรสฺส ปฏิจฺจสมุปฺปาโท
อุตฺตาโนติ อญฺเสํปิ อุตฺตาโนติ น วตฺตพฺโพ.
      สุปณฺณราชา จ ทิยฑฺฒโยชนสติโก, ตสฺส ทกฺขิณปกฺโข ปญฺาสโยชนิโก
โหติ, ตถา วามปกฺโข, ปิญฺชวฏฺฏิ ๗- สฏฺิโยชนิกา, คีวา ตึสโยชนิกา,
มุขํ นวโยชนํ, ปาทา ทฺวาทสโยชนิกา. ตสฺมึ สุปณฺณวาตํ ทสฺเสตุํ อารทฺเธ
สตฺตฏฺโยชนสตํ านํ นปฺปโหติ. โส เอวํ วเทยฺย "อยํ อากาโส อนนฺโต
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. ติมิปิงฺคโล.    ๒ ฉ.ม. อิ. ติมิรปิงฺคโล   ๓ ฉ.ม. ติมินนฺโท.
@๔ อิ. กมฺเปตฺวา. ๕ ฉ.ม. ปกฺกุติ. อิ. ปกฺกฏฺ  ๖ ม. มยฺหํ.  ๗ ฉ.ม. ปิญฺฉวฏฺฏิ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๘๕.
อนนฺโตติ วทนฺติ, กุตสฺส อนนฺตตา, มยํ ปกฺขวาตปฺปสารโณกาสํปิ น ลภามา"ติ.
ตตฺถ กายูปนนฺนสฺส สุปณฺณรญฺโ อากาโส ปริตฺโตติ อญฺเสํ ขุทฺทกปกฺขีนํ
ปริตฺโตติ น วตฺตพฺโพ, เอวเมว าณูปปนฺนสฺส เถรสฺเสว ปฏิจฺจสมุปฺปาโท
อุตฺตาโนติ อญฺเสํปิ อุตฺตาโนติ น วตฺตพฺโพ.
      ราหุ อสุรินฺโท ปน ปาทนฺตโต ยาว เกสนฺตา โยชนานํ จตฺตาริ
สหสฺสานิ อฏฺ จ สตานิ โหนฺติ. ตสฺส ทฺวินฺนํ พาหานํ อนฺตรํ ทฺวาทสโยชนสติกํ.
พหลนฺเตน ๑- ฉโยชนสติกํ. หตฺถปาทตลานิ ปุถุลโต ทฺวิโยชนสตานิ,
ติโยชนสติก นาสิกา, ตถา มุขํ. เอเกกํ องฺคุลิปพฺพํ ปญฺาสโยชนํ, ตถา
ภมุกนฺตรํ. นลาฏํ ติโยชนสติกํ. สีสํ นวโยชนสติกํ. ตสฺส มหาสมุทฺทํ โอติณฺณสฺส
คมฺภีรํ อุทกํ ชานุปฺปมาณํ โหติ. โส เอวํ วเทยฺย "อยํ มหาสมุทฺโท คมฺภีโร
คมฺภีโรติ วทนฺติ, กุตสฺส คมฺภีรตา, มยํ ชานุปฏิจฺฉาทนมตฺตํปิ อุทกํ น
ลภามา"ติ. ตตฺถ กายูปปนฺนสฺส ราหุโน มหาสมุทฺโท อุตฺตาโนติ อญฺเสํ
อุตฺตาโนติ น วตฺตพฺโพ, เอวเมว าณูปปนฺนสฺส เถรสฺส ปฏิจฺจสมุปฺปาโท
อุตฺตาโนติ อญฺเสํปิ อุตฺตาโนติ น วตฺตพฺโพ. เอตมตฺถํ สนฺธาย ภควา "มา
เหวํ อานนฺท อวจ, มา เหวํ อานนฺท อวจา"ติ อาห.
      เถรสฺส หิ จตูหิ การเณหิ คมฺภีโรปิ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท อุตฺตาโนติ
อุปฏฺาสิ, ๒- กตเมหิ จตูหิ, ปุพฺพูปนิสฺสยสมฺปตฺติยา, ติตฺถวาเสน, โสตาปนฺนตาย,
พหุสฺสุตภาเวนาติ.
                        ปุพฺพูปนิสฺสยสมฺปตฺติกถา
      อิโต กิร สตสหสฺสิเม กปฺเป ปทุมุตฺตโร นาม สตฺถา โลเก
อุปฺปชฺชิ. ตสฺส หํสวติ นาม อโหสิ, อานนฺโท นาม ราชา ปิตา, สุเมธา
นาม เทวี มาตา, โพธิสตฺโต อุตฺตรกุมาโร นาม อโหสิ. โส ปุตฺตสฺส ชาตทิวเส
มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมฺม ปพฺพชิตฺวา ปธานมนุยุญฺชนฺโต ๓- อนุกฺกเมน สพฺพญฺุตํ
ปตฺวา "อเนกชาติสํสารนฺ"ติ อุทานํ อุทาเนตฺวา สตฺตาหํ โพธิปลฺลงฺเก
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. พหลตฺเตน, ม. พหลตฺเถน.   ๒ ฉ.ม. อุปฏฺาติ.   ๓ อิ. ปธานํ อนุยุตฺโต.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๘๖.
วีตินาเมตฺวา ปวิยํ เปสฺสามีติ ปาทํ อภินีหริ. อถ ปวึ ภินฺทิตฺวา มหนฺตํ
ปทุมํ อุฏฺาสิ. ตสฺส ธุรปตฺตานิ นวุติหตฺถานิ, เกสรํ ตึสหตฺถํ, กณฺณิกา
ทฺวาทสหตฺถา, นวฆฏปฺปมาณา ๑- เรณุ อโหสิ.
      สตฺถา ปน อุพฺเพธโต อฏฺปณฺณาสหตฺโถ ๒- อโหสิ ตสฺส อุภินฺนํ
พาหานมนฺตรํ อฏฺารสหตฺถํ, นลาฏํ ปญฺจหตฺถํ, หตฺถปาทา เอกาทสหตฺถา.
ตสฺส เอกาทสหตฺเถน ปาเทน ทฺวาทสหตฺถาย กณฺณิกาย อกฺกนฺตมตฺตสฺส
นวฆฏปฺปมาณา เรณุ อุฏฺาย อฏฺปญฺาสหตฺถํ ปเทสํ อุคฺคนฺตฺวา
โอกิณฺณมโนสิลาย จุณฺณํ วิย ปจฺโจกิณฺณา. ๓- ตทุปาทาย ภควา ปทุมุตฺตโรเตฺวว
ปญฺายิตฺถ.
      ตสฺส เทวิโล จ สุชาโต จ เทฺว อคฺคสาวกา อเหสุํ. อมิตา จ
อสมา จ เทฺว อคฺคสาวิกา. สุมโน นาม อุปฏฺาโก. ปทุมุตฺตโร นาม ภควา
ปิตุ สงฺคหํ กุรุมาโน ภิกฺขุสตสหสฺสปริวาโร หํสวติยา ราชธานิยา วสติ.
      กนิฏฺภาตา ปนสฺส สุมนกุมาโร นาม. ตสฺส ราชา หํสวติโต
วีสติโยชนสเต ปเทเส ๔- โภคคามํ อทาสิ. โส กทาจิ กรหจิ ๕- อาคนฺตฺวา
ปิตรญฺจ สตฺถารญฺจ ปสฺสติ. อเถกทิวสํ ปจฺจนฺโต กุปิโต. สุมโน รญฺโ
เปเสสิ "ปจฺจนฺโต กุปิโต"ติ. ราชา "ตฺวํ มยา ตตฺถ กสฺมา ปิโต"ติ
ปฏิเปเสสิ. โส นิกฺขมฺม โจเร วูปสเมตฺวา "อุปสนฺโต เทว ชนปโท"ติ
รญฺโ เปเสสิ. ราชา ตุฏฺโ "สีฆํ มม ปุตฺโต อาคจฺฉตู"ติ อาห. ตสฺส
สหสฺสมตฺตา อมจฺจา โหนฺติ. โส เตหิ สทฺธึ อนฺตรามคฺเค มนฺเตสิ "มยฺหํ
ปิตา ตุฏฺโ สเจ เม วรํ เทติ, กึ คณฺหามิ"ติ. อถ นํ เอกจฺเจ "หตฺถึ
คณฺหถ, อสฺสํ คณฺหถ, รถํ คณฺหถ, ชนปทํ คณฺหถ, สตฺต รตนานิ
คณฺหถา"ติ อาหํสุ. อปเร "ตุเมฺห ปวิสฺสรสฺส ปุตฺตา, ตุมฺหากํ ธนํ น
ทุลฺลภํ, ลทฺธํปิ เจตํ สพฺพํ ปหาย คมนียํ, ปุญฺเมว เอกํ อาทาย คมนียํ,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. นวฆฏปฺปมาโน เอวมุปริปิ   ๒ ฉ.ม. อฏฺปณฺณาสหตฺถุพฺเพโธ.
@๓ ฉ.ม.,อิ. ปจฺโจกิณฺโณ  ๔ ฉ.ม.,อิ. าเน   ๕ ฉ.ม.,อิ. กรหจีติ น ทิสฺสติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๘๗.
ตสฺมา เต เทเว วรํ ททมาเน เตมาสํ ปทุมุตฺตรํ ภควนฺตํ อุปฏฺาตุํ วรํ
คณฺหถา"ติ. โส "ตุเมฺห มยฺหํ กลฺยาณมิตฺตา, น มเมตํ จิตฺตํ อตฺถิ, ตุเมฺหหิ ปน
อุปฺปาทิตํ, เอวํ กริสฺสามี"ติ คนฺตฺวา ปิตรํ วนฺทิตฺวา ปิตรา ๑- อาลิงฺคิตฺวา ๒-
ตสฺส มตฺถเก จุมฺพิตฺวา "วรํ เต ปุตฺต เทมี"ติ วุตฺโต ๓- "สาธุ มหาราช,
อิจฺฉามหํ มหาราช ภควนฺตํ เตมาสํ จตูหิ ปจฺจเยหิ อุปฏฺหนฺโต ชีวิตํ
อวญฺฌํ ๔- กาตุํ, อิมํ เม วรํ เทหี"ติ อาห. "น สกฺกา ตาต, อญฺเ วเร
เทมีติ. "เทว ขตฺติยานํ นาม เทฺว กถา นตฺถิ เอตํ เม เทหิ, น มมญฺเน
อตฺโถ"ติ. ตาต พุทฺธานํ นาม จิตฺตํ ทุชฺชานํ, สเจ ภควา น อิจฺฉิสฺสติ,
มยา ทินฺโนปิ กึ ภวิสฺสตีติ. โส "สาธุ เทว อหํ ภควโต จิตฺตํ ชานิสฺสามีติ
วิหารํ คโต.
      เตน จ สมเยน ภตฺตกิจฺจํ นิฏฺเปตฺวา ภควา คนฺธกุฏึ ปวิฏฺโ
โหติ. โส มณฺฑลมาเล สนฺนิสินฺนานํ ภิกฺขูนํ สนฺติกํ อคมาสิ. เต ตํ อาหํสุ
"ราชปุตฺต กสฺมา อาคโตสี"ติ. ภควนฺตํ ทสฺสนาย, ทสฺเสถ เม ภควนฺตนฺติ.
น มยํ ราชปุตฺต อิจฺฉิติจฺฉิตกฺขเณ สตฺถารํ ทฏฺุํ ลภามาติ. โก ปน ภนฺเต
ลภตีติ. สุมนตฺเถโร นาม ราชปุตฺตาติ. โส "กุหึ ภนฺเต เถโร"ติ เถรสฺส
นิสินฺนฏฺานํ ปุจฺฉิตฺวา คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา "อิจฺฉามหํ ภนฺเต ภควนฺตํ ปสฺสิตุํ,
ทสฺเสถ เม"ติ อาห. เถโร "เอหิ ราชปุตฺตา"ติ ตํ คเหตฺวา ตํ
คนฺธกุฏิปริเวเณ เปตฺวา คนฺธกุฏึ อภิรุหิ. อถ นํ ภควา "สุมน กสฺมา อาคโตสี"ติ
อาห. ราชปุตฺโต "ภนฺเต ภควนฺตํ ทสฺสนาย อาคโต"ติ. "เตนหิ ภิกฺขุ อาสนํ
ปญฺาเปหี"ติ. เถโร อาสนํ ปญฺาเปสิ, นิสีทิ ภควา ปญฺตฺเต อาสเน.
ราชปุตฺโต ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา ปฏิสนฺถารํ อกาสิ. กทา อาคโตสิ ราชปุตฺตาติ.
ภนฺเต ตุเมฺหสุ คนฺธกุฏึ ปวิฏฺเสุ. ภิกฺขู ปน "น มยํ อิจฺฉิติจฺฉิตกฺขเณ
ภควนฺตํ ทฏฺุํ ลภามา"ติ มํ เถรสฺส สนฺติกํ ปาเหสุํ. เถโร ปน
เอกวจเนเนว ทสฺเสสิ. เถโร ภนฺเต ตุมฺหากํ สาสเน วลฺลโภ มญฺเติ. อาม
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปิตราปิ                ๒ ฉ.ม. อาลิงฺเคตฺวา
@๓ ฉ.ม. วุตฺเต                 ๔ ม. อวชฺฌํ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๘๘.
ราชกุมาร, วลฺลโภ เอส ภิกฺขุ มยฺหํ สาสเนติ. ภนฺเต พุทฺธานํ สาสเน กึ กตฺวา
วลฺลภา โหนฺตีติ. ๑- ทานํ ทตฺวา สีลํ สมาทิยิตฺวา อุโปสถกมฺมํ กตฺวา
ราชกุมาราติ. ๒- ภควา อหํ เถโร วิย พุทฺธสาสเน วลฺลโภ โหตุกาโม, เตเมาสํ เม
วสฺสาวาสํ อธิวาเสถาติ. ภควา "อตฺถิ นุ โข ตตฺถ คเตน อตฺโถ"ติ
โอโลเกตฺวา ๓- อตฺถีติ ทิสฺวา "สุญฺาคาเร โข ราชกุมาร ตถาคตา อภิรมนฺตี"ติ
อาห. กุมาโร "อญฺาตํ ภควา อญฺาตํ สุคตา"ติ วตฺวา "อหํ ภนฺเต ปุริมตรํ
คนฺตฺวา วิหารํ กาเรมิ, มยา เปสิเต ภิกฺขุสตสหสฺเสน สทฺธึ อาคจฺฉถา"ติ
ปฏิญฺ คเหคฺวา ปิตุ สนฺติกํ คนฺตฺวา "ทินฺนา เม เทว ภควตา ปฏิญฺา,
มยา ปหิเต ภควนฺตํ เปเสยฺยาถา"ติ ปิตรํ วนฺทิตฺวา นิกฺขมิตฺวา โยชเน
โยชเน วิหารํ กาเรตฺวา ๔- วีสติโยชนสตํ อทฺธานํ คนฺตฺวา อตฺตโน นคเร
วิหารฏฺานํ วิจินนฺโต โสภนํ ๕- นาม กุฏุมฺพิกฺสฺส อุยฺยานํ ทิสฺวา สตสหสฺเสน
กีณิตฺวา สตสหสฺสํ วิสชฺเชตฺวา วิหารํ กาเรสิ. ตตฺถ ภควโต คนฺธกุฏึ
เสสภิกฺขูนญฺจ รตฺติฏฺานทิวาฏฺานตฺถาย กุฏิเลณมณฺฑเป กาเรตฺวา ๖-
ปาการปริกฺเขปํ ๗- กตฺวา ทฺวารโกฏฺกญฺจ นิฏฺเปตฺวา ปิตุ สนฺติกํ เปเสสิ
"นิฏฺิตํ มยฺหํ กิจฺจํ, สตฺถารํ ปหิณถา"ติ.
      ราชา ภควนฺตํ โภเชตฺวา "ภควา สุมนสฺส กิจฺจํ นิฏฺิตํ, ตุมฺหากํ
คมนํ ปจฺจาสึสตี"ติ อาห. ภควา สตสหสฺสภิกฺขุปริวาโร โยชเน โยชเน
วิหาเรสุ วสมาโน อคมาสิ. กุมาโร "สตฺถา อาคจฺฉตี"ติ ๘-  สุตฺวา โยชนํ
ปจฺจุคฺคนฺตฺวา คนฺธมาลาทีหิ ๙- ปูชยมาโน วิหารํ ปเวเสตฺวา:-
      สตสหสฺเสน เม กีตํ           สตสหสฺเสน มาปิตํ
      โสภนํ นาม อุยฺยานํ           ปฏิคฺคณฺห มหามุนีติ
วิหารํ นิยฺยาเทสิ.
      โส วสฺสูปนายิกทิวเส ทานํ ทตฺวา อตฺตโน ปุตฺตทาเร จ อมจฺเจ
จ ปกฺโกสาเปตฺวา อาห:- "อยํ สตฺถา อมฺหากํ สนฺติกํ ทูรโตว อาคโต,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วลฺลโภ โหตีติ.  ๒ ฉ.ม., อิ. กุมาราติ.  ๓ อิ. อาโลเกตฺวา.
@๔ อิ. กาเรนฺโต.   ๕ ก. อิ. โสภสฺส   ๖ ฉ.ม., อิ. การาเปตฺวา
@๗ ฉ.ม., อิ. ปาการปริกฺเขเป.  ๘ ฉ.ม. อาคโตติ.  ๙ ฉ.ม. มาลาทีหิ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๘๙.
พุทฺธา จ นาม ธมฺมครุโน น อามิสจกฺขุกา. ตสฺมา อหํ อิมํ เตมาสํ เทฺว
สาฏฺเก นิวาเสตฺวา ทส สีลานิ สมาทิยิตฺวา อิเธว วสิสฺสามิ, ตุเมฺห
ขีณาสวสตสหสฺสสฺส อิมินาว นีหาเรน เตมาสํ ทานํ ทเทยฺยาถา"ติ.
      โส สุมนตฺเถรสฺส วสนฏฺานสภาเคเยว าเน วสนฺโต ยํ เถโร
ภควโต วตฺตํ กโรติ, ตํ สพฺพํ ทิสฺวา "อิมสฺมึ าเน เอกนฺตวลฺลโภ เอส
เถโร เอตสฺเสว เม านนฺตรํ ปตฺเถตุํ วฏฺฏตี"ติ จินฺเตตฺวา อุปกฏฺาย ๑-
ปวารณาย คามํ ปวิสิตฺวา สตฺตาหํ มหาทานํ ทตฺวา สตฺตเม ทิวเส
ภิกฺขุสตสหสฺสสฺส ปาทมูเล ติจีวรํ เปตฺวา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา "ภนฺเต ยเทตํ
มยา มคฺเค โยชนนฺตริกํ โยชนนฺตริกํ วิหารํ การาปนโต ปฏฺาย ปุญฺ
กตํ, ตํ เนว สคฺคสมฺปตฺตึ น มารสมฺปตฺตึ, น พฺรหฺมสมฺปตฺตึ ปตฺถยนฺเตน,
พุทฺธสฺส ปน อุปฏฺากภาวํ ปตฺถยนฺเตน กตํ. ตสฺมา อหํปิ ภควา อนาคเต
สุมนตฺเถโร วิย พุทฺธสฺส อุปฏฺาโก ภเวยฺยนฺ"ติ ปญฺจปติฏฺิเตน นิปติตฺวา
วนฺทิ.
      ภควา "มหนฺตํ  กุลปุตฺตสฺส จิตฺตํ อิชฺฌิสฺสติ ๒- นุ โข โน"ติ
โอโลเกนฺโต "อนาคเต อิโต สตสหสฺสิเม กปฺเป โคตโม นาม พุทฺโธ
อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺเสว ๓- อุปฏฺาโก ภวิสฺสตี"ติ ตฺวา:-
       อิจฺฉิตํ ปตฺถิตํ ตุยฺหํ         สพฺพเมว สมิชฺฌตุ
       สพฺเพ ปูเรนฺตุ สงฺกปฺปา     จนฺโท ปณฺณรโส ๔- ยถาติ อาห.
      กุมาโร ตํ สุตฺวา "พุทธา นาม อเทฺวชฺฌกถา โหนฺตี"ติ ทุติยทิวเสเยว
ตสฺส ภควโต ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา ปิฏฺิโต  ปฏฺิโต คจฺฉนฺโต วิย อโหสิ.
โส ตสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท วสฺสสตสหสฺสํ ทานํ ทตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺติตฺวา
กสฺสปพุทฺธกาเลปิ ปิณฺฑาย จรนฺตสฺส ๕- เถรสฺส ปตฺตคฺคหณตฺถํ อุตฺตริสาฏกํ ทตฺวา
ปูชํ อกาสิ. ปุน สคฺเค นิพฺพตฺติตฺวา ตโต จุโต พาราณสีราชา หุตฺวา
อฏฺนฺนํ ปจฺเจกพุทฺธานํ ปณฺณสาลาโย กาเรตฺวา มณิอาธารเก อุปฏฺเปตฺวา
จตูหิ ปจฺจเยหิ ทสวสฺสสหสฺสานิ อุปฏฺานํ อกาสิ. เอตานิ ปากฏฏฺานานิ.
@เชิงอรรถ: ๑ อิ. วูปกฏฺาย            ๒ ฉ.ม. สมิชฺฌิสฺสติ        ๓ อิ. ตสฺเสส.
@๔ อิ. ปณฺณรเส             ๕ ฉ.ม., อิ. จรโต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๙๐.
      กปฺปสตสหสฺสํ ปน ทานํ ททมาโนว อมฺหากํ โพธิสตฺเตน สทฺธึ
ตุสิตปุเร นิพฺพตฺติตฺวา ตโต จุโต อมิโตทนสกฺกสฺส เคเห ปฏิสนฺธึ คเหตฺวา
อนุปุพฺเพน กตาภินิกฺขมเน ๑- สมฺมมาสมฺโพธึ ปตฺวา ปมคมเนน กปิลวตฺถุํ
อาคนฺตฺวา ตโต นิกฺขมนฺเต ๒- ภควติ ภควโต ปริวารตฺถํ ราชกุมาเรสุ
ปพฺพชิเตสุ ๓- ภทฺทิยาทีหิ สทฺธึ นิกฺขมิตฺวา ภควโต สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา น
จิรสฺเสว อายสฺมโต ปุณฺณสฺส มนฺตาณีปุตฺตสฺส สนฺติเก ธมฺมกถํ สุตฺวา
โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ. ๔- เอวเมส อายสฺมา ปุพฺพูปนิสฺสยสมฺปนฺโน, ตสฺสีมาย
ปุพฺพูปนิสฺสยสมฺปตฺติยา คมฺภีโรปิ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท อุตฺตานโก วิย อุปฏฺาสิ.
                          ติตฺถวาสาทิวณฺณนา
      ติตฺถวาโสติ ปุนปฺปุนํ ครูนํ สนฺติเก อุคฺคหณสวนปริปุจฺฉนธารณานิ
วุจฺจนฺติ. โส เถรสฺส อติวิย ปริสุทฺโธ, เตนาปิสฺสายํ คมฺภีโรปิ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท
อุตฺตานโก วิย อุปฏฺาสิ.
      โสตาปนฺนานญฺจ นาม ปจฺจยากาโร อุตฺตานโกว หุตฺวา อุปฏฺาสิ, ๕-
อยญฺจ อายสฺมา โสตาปนฺโน.
      พหุสฺสุตานญฺจ จตุหตฺเถ โอวรเก ปทีเป ชลมาเน มญฺจปี วิย
นามรูปปริจฺเฉโท ปากโฏ โหติ, อยญฺจ อายสฺมา พหุสฺสุตานํ อคฺโค โหติ
อิติ ๖- พาหุสจฺจานุภาเวนปิสฺส คมฺภีโรปิ ปจฺจยากาโร อุตฺตานโก วิย อุปฏฺาสิ.
                        ปฏิจฺจสมุปฺปาทคมฺภีรตา
      ตตฺถ อตฺถคมฺภีรตาย ธมฺมคมฺภีรตาย เทสนาคมฺภีรตาย
ปฏิเวธคมฺภีรตายาติ จตูหิ อากาเรหิ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท คมฺภีโร นาม.
      ตตฺถ ชรามรณสฺส ชาติปจฺจยสมฺภูตสมุทาคตฏฺโ คมฺภีโร ฯเปฯ
สงฺขารานํ อวิชฺชาปจฺจยสมฺภูตสมุทาคตฏฺโ คมฺภีโรติ อยํ อตฺถคมฺภีรตา.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. กตาภินิกฺขมโน.    ๒ อิ. นิกฺขนฺเต.    ๓ อิ. ปพฺพชนฺเตสุ.
@๔ สํ. ขนฺธ ๑๗/๘๓/๘๔ อานนฺทสุตฺต   ๕ ฉ.ม.,อิ. อุปฏฺาติ.  ๖ ฉ.ม.,อิ.
@อิติสทฺโท น ทิสฺสติ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๙๑.
      อวิชฺชาย สงฺขารานํ ปจฺจยฏฺโ คมฺภีโร ฯเปฯ ชาติยา ชรามรณสฺส
ปจฺจยฏฺโ คมฺภีโรติ อยํ ธมฺมคมฺภีรตา. กตฺถจิ วา สุตฺเต ปฏิจฺจสมุปฺปาโท
อนุโลมโต เทสิยติ, กตฺถจิ ปฏิโลมโต, กตฺถจิ อนุโลมปฏิโลมโต, กตฺถจิ
มชฺฌโต ปฏฺาย อนุโลมโต วา ปฏิโลมโต วา, อนุโลมปฏิโลมโต วา. กตฺถจิ
อนฺตโต ปฏฺาย อนุโลมโต วา ปฏิโลมโต วา กตฺถจิ ติสนฺธิ จตุสงฺเขโป,
กตฺถจิ ทฺวิสนฺธิ ติสงฺเขโป, กตฺถจิ เอกสนฺธิ ทฺวิสงฺเขโปติ อยํ เทสนาคมฺภีรตา.
      อวิชฺชาย ปน อญฺาณอทสฺสนสจฺจาปฏิเวธฏฺโ คมฺภีโร, สงฺขารานํ
อภิสงฺขรณายุหนสราควิราคฏฺโ, วิญฺาณสฺส สุญฺตา อพฺยาปารอสงฺกนฺติ-
ปฏิสนฺธิปาตุภาวฏฺโ, นามรูปสฺส เอกุปฺปาทวินิพฺโภคาวินิพฺโภคนมนรุปฺปนฏฺโ,
สฬายตนสฺส อธิปติโลกทฺวารเขตฺตวิสยีภาวฏฺโ, ผสฺสสฺส ผุสนสงฺฆฏฺฏนสงฺคติ-
สนฺนิปาตฏฺโ, เวทนาย อารมฺมณรสานุภวนสุขทุกฺขมชฺฌตฺตภาวนิชฺชีวเวทยิตฏฺโ,
ตณฺหาย อภินนฺทิตอชฺโฌสานสริตาลตาตณฺหานทีตณฺหาสมุทฺททุปฺปูรณฏฺโ, ๑-
อุปาทานสฺส อาทานคฺคหณาภินิเวสปรามาสทุรติกฺกมฏฺโ, ภวสฺส อายุหนาภิสงฺขาร-
โยนิคติิตินิวาเสสุขิปนฏฺโ, ชาติยา ชาติสญฺชาติโอกฺกนฺตินิพฺพตฺติปาตุภาวฏฺโ,
ชรามรณสฺส ขยวยเภทวิปริณามฏฺโ คมฺภีโรติ เอวํ โย ๒- อวิชฺชาทีนํ สภาโว,
เยน ปฏิเวเธน อวิชฺชาทโย ธมฺมา สรสลกฺขณโต ปฏิวิทฺธา โหนฺติ, โส
คมฺภีโรติ อยํ ปฏิเวธคมฺภีรตาติ เวทิตพฺโพ. โส สพฺโพปิ ๓- เถรสฺส อุตฺตานโก ๔-
วิย อุปฏฺาสิ. เตน ภควา อายสฺมนตํ อานนฺทํ อุสฺสาเทนฺโต "มา เหวนฺ"ติ
อาทิมาห. อยญฺเจตฺถ อธิปฺปาโย:- อานนฺท ตฺวํ มหาปญฺโ วิสทาโณ, เตน
เต คมฺภีโรปิ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท อุตฺตานโก วิย ขายติ,  ตสฺมา มยฺหเมว นุ
โข เอส อุตฺตานโกว ๕- หุตฺวา อุปฏฺาติ, อุทาหุ อญฺเสมฺปี"ติ มา เอวํ
อวจาติ. ๖-
                          อปสาทนาวณฺณนา
      ยํ ปน วุตฺตํ "อปสาเทนฺโต"ติ, ตตฺถ อยํ อธิปฺปาโย:- อานนฺท
"อถ จ ปน เม อุตฺตานกุตฺตานโก วิย ขายตี"ติ มา เหวํ อวจ. ยทิ หิ
@เชิงอรรถ: ๑ ม......สโมสริตา...., อิ.....สโมสริตตาลตา...  ๒ อี. เอวํ โย โย, ม. เอวมาทโย.
@๓ ฉ.ม., อิ. สา สพฺพาปิ.      ๔ ฉ.ม. อุตฺตานกา.
@๕ ฉ.ม. วสทฺโท น ทิสฺสติ.      ๖ อิ. อิติสทฺโท น ทิสฺสติ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๙๒.
เต เอส อุตฺตานกุตฺตานโก วิย ขายติ, กสฺมา ตฺวํ อตฺตโน ธมฺมตาย โสตาปนฺโน
นาโหสิ, มยา ทินฺนนเย ๑- ตฺวา โสตาปตฺติมคฺคํ ปฏิวิชฺฌิ. ๒- อานนฺท อิทํ
นิพฺพานเมว คมฺภีรํ, ปจฺจยากาโร ปน ตว อุตฺตานโก ชาโต, อถ กสฺมา
โอฬาริกํ กามราคสํโยชนํ ปฏิฆสํโยชนํ, โอฬาริกํ กามราคานุสยํ ปฏิฆานุสยนฺติ
อิเม จตฺตาโร กิเลเส สมุคฺฆาเตตฺวา สกทาคามิผลํ น สจฺฉิกโรสิ, เตเยว
อนุสหคเต จตฺตาโร กิเลเส สมุคฺฆาเตตฺวา อนาคามิผลํ น สจฺฉิกโรสิ,
รูปราคาทีนิ ปญฺจ สํโยชนานิ, ภวราคานุสยํ มานานุสยํ อวิชฺชานุสยนฺติ อิเม
อฏฺ กิเลเส สมุคฺฆาเตตฺวา อรหตฺตํ น สจฺฉิกโรสิ.
      กสฺมา จ สตสหสฺสกปฺปาธิกํ เอกํ อสงฺเขยฺยํ ปูริตปารมิโน
สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานา วิย สาวกปารมีาณํ น ปฏิวิชฺฌสิ, สตสหสฺสกปฺปาธิกานิ
เทฺว อสงฺเขยฺยานิ ปูริตปารมิโน ปจฺเจกพุทฺธา วิย จ ปจฺเจกโพธิาณํ น
ปฏิวิชฺฌสิ? ยทิ หิ ๓- วา เต สพฺพถาว ๔- เอส อุตฺตานโก หุตฺวา อุปฏฺาติ,
อถ กสฺมา สตสหสฺสกปฺปาธิกานิ จตฺตาริ อฏฺ โสฬส วา อสงฺเขยฺยานิ
ปูริตปารมิโน พุทฺธา วิย สพฺพญฺุตาณํ น สจฺฉิกโรสิ, กึ อนตฺถิโกสิ
เอเตหิ วิเสสาธิคเมหิ, ปสฺส ยาวญฺจ เต อปรทฺธํ, ตฺวํ นาม สาวโก ปเทสาเณ
ิโต อติคมฺภีรํ ปจฺจยาการํ "อุตฺตานโก เม อุปฏฺาตี"ติ วทสิ, ตสฺส เต อิทํ
วจนํ พุทฺธานํ กถาย ปจฺจนีกํ โหติ, ตาทิเสน นาม ภิกฺขุนา พุทฺธานํ กถาย
ปจฺจนีกํ กเถตพฺพนฺติ น ยุตฺตเมตํ.
      นนุ มยฺหํ อานนฺท อิมํ ปจฺจยาการํ ปฏิวิชฺฌิตุํ วายมนฺตสฺเสว
สตสหสฺสกปฺปาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺเขยฺยานิ อติกฺกนฺตานิ. ปจฺจยาการํ
ปฏิวิชฺฌนตฺถาย จ ปน เม อทินฺนํ ทานํ นาม นตฺถิ, อปูริตา ปารมี
นาม นตฺถิ. อชฺช ๕- ปจฺจยาการํ ปฏิวิชฺฌิสฺสามีติ จ ปน เม นิรุสฺสาสํ ๖- วิย
มารพลํ วิธมนฺตสฺส อยํ มหาปวี ทฺวงฺคุลมตฺตํปิ นากมฺปิ, ตถา ปมยาเม
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ทินฺนนเยว   ๒ ฉ.ม. ปฏิวิชฺฌสิ         ๓ ฉ.ม.,อิ. หิสทฺโท น ทิสฺสติ
@๔ อิ. สพฺพถา จ     ๕ ฉ.ม. อชฺชาติ น ทิสฺสติ.  ๖ ฉ.ม.,อิ. นิรุสฺสาหํ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๙๓.
ปุพฺเพนิวาสํ มชฺฌิมยาเม ทิพฺพจกฺขุํ สมฺปาเทนฺตสฺส. ปจฺฉิมยาเม ปน เม
พลวปจฺจูสสมเย "อวิชา สงฺขารานํ นวหิ อากาเรหิ ปจฺจโย โหตี"ติ
ทิฏมตฺเตว ทสสหสฺสีโลกธาตุ อยทณฺเฑน อาโกฏฺฏิตกํสตาลํ วิย วิรวสหสฺสํ
วิรวสหสฺสํ ๑- มุญฺจมานา วาตาหตปทุมินิปณฺเณ อุทกพินฺทุ วิย กมฺปิตฺถ. เอวํ
คมฺภีโร จายํ อานนฺท ปฏิจฺจสมุปฺปาโท คมฺภีราวภาโส จ. เอตสฺส อานนฺท
ธมฺมสฺส อนนุโพธา อปฏิเวธา สํสารํ นาติวตฺตนฺติ.
      เอตสฺส ธมฺมสฺสาติ เอตสฺส ปจฺจยธมฺมสฺส. อนนุโพธาติ
าตปริญฺาวเสน อนนุพุชฺฌนา. อปฏิเวธาติ ตีรฌปหานปริญฺาวเสน อปฏิวิชฺฌนา.
ตนฺตากุลกชาตาติ ตนฺตํ วิย อากุลชาตา. ยถา นาม ทุนฺนิกฺขิตฺตํ มูสิกจฺฉินฺนํ
เปสการานํ ตนฺตํ ตหึ ตหึ อากุลํ โหติ, อิทํ อคฺคํ อิทํ มูลนฺติ อคฺเคน วา
อคฺคํ มูเลน วา มูลํ สมาเนตุํ ทุกฺกรํ โหติ, เอวเมว สตฺตา อิมสฺมึ
ปจฺจยากาเร ขลิตา อากุลพฺยากุลา โหนฺติ, น สกฺโกนฺติ ปจฺจยาการํ ๒- อุชํ
กาตุํ. ตตฺถ ตนฺตํ ปจฺจตฺตปุริสกาเร ตฺวา สกฺกาปิ ภเวยฺย อุชุํ กาตุํ, เปตฺวา
ปน เทฺว โพธิสตฺเต อญฺเ สตฺตา อตฺตโน ธมฺมตาย ปจฺจยาการํ อุชุํ กาตุํ
สมตฺถา นาม นตฺถิ. ยถา ปน อากุลํ ตนฺตํ กญฺชิยํ ทตฺวา โกจฺเฉน ปหตํ
ตตฺถ ตตฺถ กุลกชาตํ โหติ คณฺิพทฺธํ, เอวมิเม สตฺตา ปจฺจเยสุ ปกฺขลิตฺวา
ปจฺจเย อุชุํ กาตุํ อสกฺโกนฺตา ทฺวาสฏฺิทิฏฺิคตวเสน อากุลกชาตา โหนฺติ
คณฺิพทฺธา. เย หิ เกจิ ทิฏฺิโย ๓- นิสฺสิตา, สพฺเพ ปจฺจยาการํ อุชุํ กาตุํ
อสกฺโกนฺตาเยว.
      คุณคณฺิกชาตาติ ๔- คุณคณฺิกํ วุจฺจติ เปสการกญฺชิยสุตฺตํ. คุณา
นาม สกุณิกา, ตสฺสา กุลาวโกติปิ เอเก. ยถา หิ ตทุภยํปิ อากุลํ อคฺเคน
วา อคฺคํ มูเลน วา มูลํ สมาเนตุํ ทุกฺกรนฺติ ปุริมนเยเนว โยเชตพฺพํ.
      มุญฺชปพฺพชภูตาติ มุญฺชติณํ วิย ปพฺพชติณํ วิย จ ภูตา. ยถา
ตานิ ติณานิ โกฏฺเฏตฺวา กตรชฺชุํ ชิณฺณกาเล กตฺถจิ ปติตํ คเหตฺวา เตสํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วิรวสตํ วิรวสหสฺสํ, อิ. วิราวสตํ วิราวสหสฺสํ  ๒ ฉ.ม.,อิ. ตํปจฺจยาการํ
@๓ ฉ.ม. ทิฏฺิคตนิสฺสิตา ๔ ฉ.ม. กุลาคณฺิกชาตา, อิ. คุลาคุณฺฑิกชาตา, เอวมุปริปิ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๙๔.
ติณานํ อิทํ อคฺคํ อิทํ มูลนฺติ อคฺเคน วา อคฺคํ มูเลน วา มูลํ สมาเนตุํ
ทุกฺกรนฺติ. ตํปิ ปจฺจตฺตปุริสกาเร ตฺวา สกฺกา ภเวยฺย อุชุํ กาตุํ, เปตฺวา
ปน เทฺว โพธิสตฺเต อญฺเ สตฺตา อตฺตโน ธมฺมตาย ปจฺจยาการํ อุชุํ กาตุํ
สมตฺถา นาม นตฺถิ. เอวมยํ ปชา ปจฺจยาการํ ๑- อุชุํ กาตุํ อสกฺโกนฺตี
ทิฏฺิคตวเสน คณฺิกชาตา หุตฺวา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ สํสารํ นาติวตฺตติ.
      ตตฺถ อปาโยติ นิรยติรจฺฉานโยนิปิตฺติวิสยอสุรกายา. สพฺเพปิ หิ
เต วุฑฺฒิสงฺขาตสฺส อยสฺส อภาวโต "อปาโย"ติ ๒- วุจฺจนฺติ. ตถา ทุกฺขสฺส
คติภาวโต ทุคฺคติ. สุขสมุสฺสยโต วินิปติตตฺตา วินิปาโต. อิตโร ปน:-
                ขนฺธานญฺจ ปฏิปาฏิ           ธาตุอายตนาน จ
                อพฺโพจฺฉินฺนํ วตฺตมานา ๓-     สํสาโรติ ปวุจฺจตีติ.
      ตํ สพฺพํปิ นาติวตฺตติ นาติกฺกมติ, อถโข จุติโต ปฏิสนฺธึ,
ปฏิสนฺธิโต จุตินฺติ เอวํ ปุนปฺปุนํ จุติปฏิสนฺธิโย คณฺหนฺตา ตีสุ ภเวสุ จตูสุ
โยนีสุ ปญฺจสุ คตีสุ สตฺตสุ วิญฺาณฏฺิตีสุ นวสุ สตฺตาวาเสสุ มหาสมุทฺเท
วาตุกฺขิตฺตา นาวา วิย ยนฺเต ๔- ยุตฺตโคโณ วิย จ ปริพฺภมติเยว. อิติ สพฺพเมตํ
ภควา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อปสาเทนฺโต อาหาติ เวทิตพฺพํ.
                         ปฏิจฺจสมุปฺปาทวณฺณนา
      [๙๖] อิทานิ ยสฺมา อิทํ สุตฺตํ "คมฺภีโร จายํ อานนฺท
ปฏิจฺจสมุปฺปาโท"ติ จ "ตนฺตากุลกชาตา"ติ จ ทฺวีหิเยว ปเทหิ อารทฺธํ, ๕-
ตสฺมา "คมฺภีโร จายํ อานนฺท ปฏิจฺจสมุปฺปาโท"ติ อิมินา ตาว อนุสนฺธินา
ปจฺจยาการสฺส คมฺภีรภาวทสฺสนตฺถํ เทสนํ อารภนฺโต อตฺถิ อิทปฺปจฺจยา
ชรามรณนฺติ อาทิมาห. ตตฺรายมตฺโถ:-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. ปจฺจยากาเร.   ๒ อิ. อปายาติ.         ๓ อิ. วตฺตมานํ
@๔ ฉ.ม. ยนฺเตสุ              ๕ ฉ.ม., อิ. อาพทฺธํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๙๕.
      อิมสฺส ชรามรณสฺส ปจฺจโย อิทปฺปจฺจโย, ตสฺมา อิทปฺปจฺจยา
อตฺถิ ชรามรณํ, อตฺถิ นุ โข โส ๑- ชรามรณสฺส ปจฺจโย, ยมฺหา ปจฺจยา
ชรามรณํ ภเวยฺยาติ เอวํ ปุฏฺเน สตา อานนฺท ปณฺฑิเตน ปุคฺคเลน ยถา
"ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺ"ติ วุตฺเต ปนียตฺตา ปญฺหสฺส ตุณฺหี ภวิตพฺพํ โหติ,
"อพฺยากตเมตํ ตถาคเตนา"ติ วา วตฺตพฺพํ โหติ, เอวํ อปฏิปชฺชิตฺวา, ยถา
"จกฺขุ สสฺสตํ อสสฺสตนฺ"ติ วุตฺเต อสสฺสตนฺติ เอกํเสเนว วตฺตพฺพํ โหติ,
เอวํ เอกํเสเนว อตฺถีติสฺส วจนียํ. ปุน กึปจฺจยา ชรามรณํ, โก นาม โส
ปจฺจโย, ยโต ชรามรณํ โหตีติ วุตฺเต ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติ อิจฺจสฺส วจนียํ,
เอวํ วตฺตพฺพํ ภเวยฺยาติ อตฺโถ. เอส นโย สพฺพตฺถ ปเทสุ.
      นามรูปปจฺจยา ผสฺโสติ อิทํ ปน ยสฺมา สฬายตนปจฺจยาติ วุตฺเต
จกฺขุสมฺผสฺสาทีนํ ฉนฺนํ  วิปากสมฺผสฺสานํเยว คหณํ โหติ, อิธ จ
"สฬายตนปจฺจยา"ติ อิมินา ปเทน คหิตํปิ อคฺคหิตํปิ ปจฺจยุปฺปนฺนวิเสสํ, ผสฺสสฺส จ
สฬายตนโต อติริตฺตํ อญฺปิ วิเสสปจฺจยํ ทสฺเสตุกาโม, ตสฺมา วุตฺตนฺติ
เวทิตพฺพํ. อิมินา ปน วาเรน ภควตา กึ กถิตนฺติ. ปจฺจยานํ นิทานํ กถิตํ.
อิทํ หิ สุตฺตํ ปจฺจเย นิปฺปจฺจเย นิชฺชเฏ นิคฺคุมฺเพ กตฺวา กถิตตฺตา
มหานิทานนฺติ วุจฺจติ.
      [๙๘] อิทานิ เตสํ เตสํ ปจฺจยานํ ตถอวิตถอนญฺถปจฺจยภาวํ
ทสฺเสตุํ ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติ อิติ โข ปเนตํ วุตฺตนฺติ อาทิมาห.
      ตตฺถ ปริยาเยนาติ การเณน. สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพนฺติ
นิปาตทฺวยเมตํ. ตสฺสตฺโถ "สพฺพากาเรน สพฺพา สพฺเพน สภาเวน สพฺพา
ชาติ นาม ยทิ น ภเวยฺยา"ติ. ภวาทีสุปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
กสฺสจีติ อมิยมวจนเมตํ, เทวาทีสุ ยสฺส กสฺสจิ. กิมฺหิจีติ อิทํปิ อนิยมวจนเมว,
กามภวาทีสุ นวสุ ภเวสุ ยตฺถ กตฺถจิ. เสยฺยถีทนฺติ อนิยมิตนิยมนิกฺขิตฺตอตฺถ-
วิภาชนฏฺเ ๒- นิปาโต, ตสฺสตฺโถ "ยํ วุตฺตํ `กสฺสจิ กิมฺหิจี'ติ, ตสฺส เต อตฺถํ
วิภชิสฺสามี"ติ. อถ นํ วิภชนฺโต "เทวานํ วา เทวตฺตายา"ติ อาทิมาห.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. โสติ น ทิสฺสติ.   ๒ ฉ.ม. อนิยมิตนิกฺขิตฺตอตฺถวิภชนตฺเถ,
@อิ. อยมิธ นิกฺขิตฺตสฺส อตฺถวิภชนตฺเถ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๙๖.
      ตตฺถ เทวานํ วา เทวตฺตายาติ ยา อยํ เทวานํ เทวภาวาย ขนฺธชาติ,
ยาย ขนฺธชาติยา เทวา "เทวา"ติ วุจฺจนฺติ, สเจ หิ ชาติ สพฺเพน
สพฺพํ นาภวิสฺสาติ อิมินาว นเยน สพฺพปเทสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เอตฺถ จ
เทวาติ อุปปตฺติเทวา. คนฺธพฺพาติ มูลขนฺธาทีสุ อธิวฏฺเทวตา. ๑- ยกฺขาติ
อมนุสฺสา. ภูตาติ เย เกจิ นิพฺพตฺตสตฺตา. ปกฺขิโนติ เย เกจิ อฏฺิปกฺขา วา
จมฺมปกฺขา วา โลมปกฺขา วา. สิรึสปาติ ๒- เย เกจิ ภูมิยํ สรนฺตา คจฺฉนฺติ.
เตสํ เตสนฺติ เตสํ เตสํ เทวคนฺธพฺพาทีนํ. ตถตฺตายาติ เทวคนฺธพฺพาทิภาวาย.
ชาตินิโรธาติ ชาติวิคมา, ชาติอภาวาติ อตฺโถ.
      เหตูติ อาทีนิ สพฺพานิปิ การณเววจนานิเอว. การณญฺหิ ยสฺมา
อตฺตโน ผลตฺถาย หิโนติ ปวตฺตติ, ตสฺมา "เหตู"ติ วุจฺจติ. ยสฺมา ตํ ผลํ
นิเทติ "อิทํ ๓- คณฺหถ นนฺ"ติ อปฺเปติ วิย, ตสฺมา นิทานํ. ยสฺมา ผลํ ตโต
สมุเทติ อุปฺปชฺชติ, ตญฺจ ปฏิจฺจ เอติ ปวตฺตติ, ตสฺมา สมุทโยติ จ ปจฺจโยติ
จ วุจฺจติ. เอส นโย สพฺพตฺถ. อปิจ ยทิทํ ชาตีติ เอตฺถ ยทิทนฺติ นิปาโต,
ตสฺส สพฺพปเทสุ ลิงฺคานุรูปโต อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อิธ ปน "ยา เอสา ชาตี"ติ ๔-
อยมสฺส อตฺโถ. ชรามรณสฺส หิ ชาติ อุปนิสฺสยโกฏิยา ปจฺจโย โหติ.
      [๙๙] ภวปเท "กิมฺหิจี"ติ อิมินา โอกาสปริคฺคโห กโต. ตตฺถ เหฏฺา
อวีจิปริยนฺตํ กตฺวา อุปริ ปรนิมฺมิตวสวตฺติเทเว อนฺโต กริตฺวา กามภโวติ
เวทิตพฺโพ. อยํ นโย อุปปตฺติภเว. อิธ ปน กมฺมภโว ๕- ยุชฺชติ. โส หิ ชาติยา
อุปนิสฺสยโกฏิยาว ปจฺจโย โหติ. อุปาทานปทาทีสุปิ "กิมฺหิจี"ติ อิมินา
โอกาสปริคฺคโหว กโตติ เวทิตพฺโพ.
      [๑๐๐] อุปาทานปจฺจยา ภโวติ เอตฺถ กามูปาทานํ ติณฺณํ ๖-
กมฺมภวานํ ติณฺณญฺจ อุปปตฺติภวานํ ปจฺจโย, ตถา เสสานิปีติ อุปาทานปจฺจยา
จตุวีสติ ภวา เวทิตพฺพา. นิปฺปริยาเยเนตฺถ ทฺวาทส กมฺมภวา ลพฺภนฺติ. เตสํ
อุปาทานํ ๗- สหชาตโกฏิยาปิ อุปนิสฺสยโกฏิยาปิ ปจฺจโย.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อธิวตฺถเทวตาว   ๒ ฉ.ม. สรีสปาติ   ๓ ฉ.ม. หนฺท นํ คณฺหถา"ติ
@๔ ก. ยา เอสาติ, ชาติ สทฺโท น ทิสฺสติ.      ๕ ฉ.ม., อิ. กมฺมภเว.
@๖ ฉ.ม. ติณฺณมฺปิ.        ๗ ฉ.ม. อุปาทานานิ อิ. อุปาทานานํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๙๗.
      [๑๐๑] รูปตณฺหาติ รูปารมฺมเณ ตณฺหา. เอส นโย สทฺทตณฺหาทีสุ.
สา ปเนสา ตณฺหา อุปาทานสฺส สหชาตโกฏิยาปิ อุปนิสฺสยโกฏิยาปิ ปจฺจโย
โหติ.
      [๑๐๒] เอส ปจฺจโย ตณฺหาย, ยทิทํ เวทนาติ เอตฺถ วิปากเวทนา
ตณฺหาย อุปนิสฺสยโกฏิยา ปจฺจโย โหติ, อญฺา อญฺถาปีติ.
      [๑๐๓] เอตฺตาวตา ปน ภควา วฏฺฏมูลภูตํ ปุริมตณฺหํ ทสฺเสตฺวา
อิทานิ เทสนํ, ปิฏฺิยํ ปหริตฺวา เกเสสุ วา คเหตฺวา วิรวนฺตํ วิรวนฺตํ มคฺคโต
โอกฺกเมนฺโต วิย นวหิ ปเทหิ สมุทาจารตณฺหํ ทสฺเสนฺโต "อิติ โข ปเนตํ
อานนฺท เวทนํ ปฏิจฺจ ตณฺหา"ติ อาทิมาห.
      ตตฺถ ตณฺหาติ เทฺว ตณฺหา เอสนาตณฺหา จ, เอสิตตณฺหา จ.
ยาย ตณฺหาย อชปถสงฺกุปถาทีนิ ปฏิปชฺชิตฺวา โภเค เอสติ คเวสติ, อยํ
เอสนาตณฺหา นาม. ยา เตสุปิ เอสิเตสุ คเวสิเตสุ ปฏิลทฺเธสุ ตณฺหา, อยํ
เอสิตตณฺหา นาม. ตทุภยํปิ สมุทาจารตญฺหายเอว อธิวจนํ. ตสฺมา ทุวิธา
เจสา เวทนํ ปฏิจฺจ ตณฺหา นาม. ปริเยสนาติ รูปาทิอารมฺมณปริเยสนา, สา หิ
ตณฺหาย สติ โหติ. ลาโภติ รูปาทิอารมฺมณปฏิลาโภ, โส หิ ปริเยสนาย สติ
โหติ.
      วินิจฺฉโย ปน าณตณฺหาทิฏฺิวิตกฺกวเสน จตุพฺพิโธ. ตตฺถ
"สุขวินิจฺฉยํ ชญฺา, สุขวินิจฺฉยํ ตฺวา อชฺฌตฺตํ สุขมนุยุญฺเชยฺยา"ติ ๑- อยํ
าณวินิจฺฉโย. "วินิจฺฉโยติ เทฺว วินิจฺฉยา ตณฺหาวินิจฺฉโย จ ทิฏฺิวินิจฺฉโย
จา"ติ ๒- เอวํ อาคตานิ อฏฺสตตณฺหาวิจริตานิ ตณฺหาวินิจฺฉโย. ทฺวาสฏฺิทิฏฺิโย
ทิฏฺิวินิจฺฉโย. "ฉนฺโท โข เทวานมินฺท วิตกฺกนิทาโน"ติ ๓- อิมสฺมึ ปน สุตฺเต
อิธ วินิจฺฉโยติ วุตฺโต วิตกฺโกเยว อาคโต. ลาภํ ลภิตฺวา หิ อิฏฺานิฏฺ
สุนฺทราสุนฺทรญฺจ วิตกฺเกเนว วินิจฺฉินนฺติ ๔- "เอตฺตกํ เม รูปารมฺมณตฺถาย
ภวิสฺสติ, เอตฺตกํ สทฺทาทิอารมฺมณตฺถาย, เอตฺตกํ มยฺหํ ภวิสฺสติ, เอตฺตกํ ปรสฺส,
@เชิงอรรถ: ๑ ม.อุปริ. ๑๔/๓๒๓/๒๙๖ อรณวิภงฺคสุตฺต   ๒ ขุ.มหา. ๒๙/๔๗๐/๓๑๙
@  กลหวิวาทสุตฺตนิทฺเทส (สยา)   ๓ ที. มหา. ๑๐/๓๕๘/๒๓๗ สกฺกปญฺหสุตฺต
@๔ ฉ.ม. วินิจฺฉินาติ, อิ. วินิจฺฉิตนฺติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๙๘.
เอตฺตกํ ปริภุญฺชิสฺสามิ, เอตฺตกํ นิทหิสฺสามี"ติ. เตน วุตฺตํ "ลาภํ ปฏิจฺจ
วินิจฺฉโย"ติ.
      ฉนฺทราโคติ เอวํ อกุสลวิตกฺเกน วิตกฺกิตวตฺถุสฺมึ ทุพฺพลราโค จ พลวราโค
จ อุปฺปชฺชติ, อิทํ หิ อิธ ตณฺหา. ฉนฺโทติ ทุพฺพลราคสฺสาธิวจนํ. อชฺโฌสานนฺติ
อหํ มมนฺติ พลวสนฺนิฏฺานํ. ปริคฺคโหติ ตณฺหาทิฏฺิวเสน ปริคฺคหณกรณํ.
มจฺฉริยนฺติ ปเรหิ สาธารณภาวสฺส อสหนตา. เตเนวสฺส โปราณา เอวํ วจนตฺถํ
วทนฺติ "อิทํ อจฺฉริยํ มยฺหเมว โหตุ, มา อญฺเสํ อจฺฉริยํ โหตูติ ปวตฺตตฺตา
มจฺฉริยนฺติ วุจฺจตี"ติ. อารกฺโขติ ทฺวารปิทหนมญฺชุสโคปนาทิวเสน สุฏฺุ
รกฺขนํ. อธิกโรตีติ อธิกรณํ, การณสฺเสตํ นามํ. อารกฺขาธิกรณนฺติ ภาวนปุํสกํ,
อารกฺขเหตูติ อตฺโถ. ทณฺฑาทานาทีสุ ปรํ นิสฺเสธนตฺถํ ทณฺฑสฺส อาทานํ
ทณฺฑาทานํ. เอกโตธาราทิโน สตฺถสฺส อาทานํ สตฺถาทานํ. กลโหติ กายกลโหปิ
วาจากลโหปิ. ปุริโม ปุริโม วิโรโธ วิคฺคโห. ปจฺฉิโม ปจฺฉิโม วิวาโท. ตุวํ
ตุวนฺติ อคารววจนํ ตุวํ ตุวํ.
      [๑๑๒] อิทานิ ปฏิโลมนเยนาปิ ตํ สมุทาจารตณฺหํ ทสฺเสตุํ ปุน
"อารกฺขาธิกรณนฺ"ติ อารภนฺโต เทสนํ นิวตฺเตสิ. ตตฺถ กามตณฺหาติ
ปญฺจกามคุณิกราควเสน อุปฺปนฺนา รูปาทิตณฺหา. ภวตณฺหาติ สสฺสตทิฏฺิสหคโต ราโค.
วิภวตณฺหาติ อุจฺเฉททิฏฺิสหคโต ราโค. อิเม เทฺว ธมฺมาติ วฏฺฏมูลตณฺหา จ
สมุทาจารตณฺหา จาติ อิเม เทฺว ธมฺมา. ทฺวเยนาติ ตณฺหาลกฺขเณน ๑- เอกภาวํ
คตาปิ วฏฺฏมูลสมุทาจารวเสน ทฺวีหิ โกฏฺาเสหิ เวทนาย เอกสโมสรณา
ภวนฺติ, เวทนาปจฺจเยน เอกปจฺจยาติ อตฺโถ. ติวิธํ หิ สโมสรณํ
โอสรณสโมสรณํ, สหชาตสโมสรณํ, ปจฺจยสโมสรณญฺจ. ตตฺถ "อถ โข สพฺพานิ ตานิ
คามสโมสรณานิ ภวนฺตี"ติ ๒- อิทํ โอสรณสโมสรณํ นาม. "ฉนฺทมูลกา อาวุโส
เอเต ธมฺมา ผสฺสสมุทยา เวทนาสโมสรณา"ติ ๓- อิทํ สหชาตสโมสรณํ นาม.
"ทฺวเยน เวทนาย เอกสโมสรณา"ติ อิทํ ปน ปจฺจยสโมสรณนฺติ เวทิตพฺพํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ตณฺหาลกฺขณวเสน                ๒ ที.สี. ๙/๕๒๔/๒๓๔ เตวิชฺชสุตฺต
@๓ องฺ. อฏฺก. ๒๓/๑๘๙/๓๕๑ มูลกสุตฺต, องฺ. ทสก. ๒๔/๕๘/๘๕ มูลกสุตฺต (สยา)
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๙๙.
      [๑๑๓] จกฺขุสมฺผสฺโสติ อาทโย สพฺเพ วิปากผสฺสาเยว. เตสุ ๑-
เปตฺวา จตฺตาโร โลกุตฺตรวิปากผสฺเส อวเสสา พตฺตึส ผสฺสา โหนฺติ. ยทิทํ
ผสฺโสติ เอตฺถ ปน ผสฺโส พหุธา เวทนาย ปจฺจโย โหติ.
     [๑๑๔] เยหิ อานนฺท อากาเรหีติ อาทีสุ อาการา วุจฺจนฺติ
เวทนาทีนํ อญฺมญฺ อสทิสสภาวา. เตเยว สาธุกํ ทสฺสิยมานา ตํ ตํ ลีนมตฺถํ
คเมนฺตีติ ลิงฺคานิ. ตสฺส ตสฺส สญฺชานนเหตุโต นิมิตฺตานิ. ตถา ตถา
อุทฺทิสิตพฺพโต อุทฺเทสา. ตสฺมา อยเมตฺถ อตฺโถ:- "อานนฺท เยหิ อากาเรหิ ฯเปฯ
เยหิ อุทฺเทเสหิ นามกายสฺส นามสมูหสฺส ปญฺตฺติ โหติ, ยา เอสา จ
เวทนาย เวทยิตากาเร เวทยิตลิงฺเค เวทยิตนิมิตฺเต เวทนาติ อุทฺเทเส สติ,
สญฺาย สญฺชานนากาเร สญฺชานนลิงฺเค สญฺชานนนิมิตฺเต สญฺาติ อุทฺเทเส
สติ, สงฺขารานํ เจตนากาเร เจตนาลิงฺเค เจตนานิมิตฺเต เจตนาติ อุทฺเทเส
สติ, วิญฺาณสฺส วิชานนากาเร วิชานนลิงฺเค วิชานนนิมิตฺเต วิญฺาณนฺติ
อุทฺเทเส สติ `อยํ นามกาโย'ติ นามกายสฺส ปญฺตฺติ โหติ, เตสุ
นามกายปญฺตฺติเหตูสุ เวทนาทีสุ อาการาทีสุ อสติ อปิ นุ โข รูปกาเย
อธิวจนสมฺผสฺโส ปญฺาเยถ. ยฺวายํ จตฺตาโร ขนฺเธ วตฺถุํ กตฺวา มโนทฺวาเร
อธิวจนสมฺผสฺสเววจโน มโนสมฺผสฺโส อุปฺปชฺชติ, อปิ นุ โข โส รูปกาเย ปญฺาเยถ,
ปญฺจ ปสาเท วตฺถุํ กตฺวา ๒- อุปฺปชฺเชยฺยา"ติ. อถ อายสฺมา อานนฺโท
อมฺพรุกฺเข อสติ ชมฺพูรุกฺขโต อมฺพปกฺกสฺส อุปฺปตฺตึ วิย รูปกายโต ตสฺส อุปฺปตฺตึ
อสมฺปฏิจฺฉนฺโต โนเหตํ ภนฺเตติ อาห.
      ทุติยปเญฺห รุปฺปนาการรุปฺปนลิงฺครุปฺปนนิมิตฺตวเสน รูปนฺติ
อุทฺเทสวเสน จ อาการาทีนํ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ปฏิฆสมฺผสฺโสติ ๓- สปฺปฏิฆรูปกฺขนฺธํ
วตฺถุํ กตฺวา อุปฺปชฺชนกสมฺผสฺโส. อิธาปิ เถโร ชมฺพูรุกฺเข อสติ อมฺพรุกฺขโต
ชมฺพูปกฺกสฺส อุปฺปตฺตึ วิย นามกายโต ตสฺส อุปฺปตฺตึ อสมฺปฏิจฺฉนฺโต "โนเหตํ
ภนฺเต"ติ อาห.
@เชิงอรรถ: ๑ อิ. เต     ๒ ฉ.ม. กตฺวา กตฺวา.    ๓ ม. สปฺปฏิฆสมฺผสฺโสติ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๐๐.
      ตติยปโญฺห อุภยวเสเนว วุตฺโต. ตตฺร เถโร อากาเส อมฺพชมฺพูปกฺกานํ
อุปฺปตฺตึ วิย นามรูปาภาเว ทฺวินฺนํปิ ผสฺสานํ อุปฺปตฺตึ อสมฺปฏิจฺฉนฺโต
"โนเหตํ ภนฺเต"ติ อาห.
      เอวํ ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ วิสุํ วิสุํ ปจฺจยํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ทฺวินฺนํปิ
เตสํ อวิเสสโต นามรูปปจฺจยตํ ทสฺเสตุํ "เยหิ อานนฺท อากาเรหี"ติ
จตุตฺถปญฺหํ อารภิ.
      ยทิทํ นามรูปนฺติ ยํ อิทํ นามรูปํ, ยํ เอตํ ๑- ฉสุปิ ทฺวาเรสุ
นามรูปํ, เอเสว เหตุ เอเสว ปจฺจโยติ อตฺโถ. จกฺขุทฺวาราทีสุ หิ จกฺขฺวาทีนิ
เจว รูปารมฺมณาทีนิ จ รูปํ, สมฺปยุตฺตกา ขนฺธา นามนฺติ เอวํ ปญฺจวิโธปิ
โส ผสฺโส นามรูปปจฺจยาว ผสฺโส. มโนทฺวาเรปิ หทยวตฺถุญฺเจว ยญฺจ รูปํ
อารมฺมณํ โหติ, อิทํ รูปํ. สมฺปยุตฺตธมฺมา เจว ยญฺจ อรูปํ อารมฺมณํ โหติ,
อิทํ นามนฺติ. ๒- เอวํ มโนสมฺผสฺโสปิ นามรูปปจฺจยาว ๓- ผสฺโสติ เวทิตพฺโพ.
นามรูปํ ปนสฺส พหุธา ปจฺจโย โหติ.
      [๑๑๕] น โอกฺกมิสฺสถาติ ปวิสิตฺวา วตฺตมานํ ๔- วิย ปฏิสนฺธิวเสน
น วตฺติสฺสถ. สมุจฺฉิสฺสถาติ ๕- ปฏิสนฺธิวิญฺาเณ อสติ อปิ นุ โข สุทฺธํ
อวเสสํ นามรูปํ อนฺโตมาตุกุจฺฉิสฺมึ กลลาทิภาเวน สมุจฺฉิตํ ๖- มิสฺสกภูตํ หุตฺวา
วตฺติสฺสถ. โอกฺกมิตฺวา โวกฺกมิสฺสถาติ ปฏิสนฺธิวเสน โอกฺกมิตฺวา จุติวเสน
โวกฺกมิสฺสถ, นิรุชฺฌิสฺสถาติ อตฺโถ. โส ปนสฺส นิโรโธ น ตสฺเสว จิตฺตสฺส
นิโรเธน โหติ, ตโต ทุติยตติยานํ นิโรเธน น โหติ.
      ปฏิสนฺธิจิตฺเตน หิ สทฺธึ สมุฏฺิตานิ สมตึส กมฺมชรูปานิ
นิพฺพตฺตนฺติ. เตสุ ปน ิเตสุเยว โสฬส ภวงฺคจิตฺตานิ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌนฺติ.
เอตสฺมึ อนฺตเร คหิตปฏิสนฺธิกสฺส ทารกสฺส วา มาตุยา วา ปนสฺส อนฺตราโย
นตฺถิ. อยญฺหิ อโนกาโส นาม. สเจ ปน ปฏิสนฺธิจิตฺเตน สทฺธึ สมุฏฺิตรูปานิ
สตฺตรสมสฺส ภวงฺคสฺส ปจฺจยํ ทาตุํ สกฺโกนฺติ, ปวตฺติ ปวตฺตติ, ปเวณี
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. อิทํ                 ๒ ฉ.ม. อรูปํ นาม, อิ. อิทํ อรูปนฺติ
@๓ ฉ.ม., อิ. วสทฺโท น ทิสฺสติ       ๔ ฉ.ม., อิ. ปวตฺตมานํ
@๕ ฉ.ม. สมุจฺจิสฺสถาติ              ๖ ฉ.ม. สมุจฺจิตํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๐๑.
ฆฏิยติ. สเจ ปน น สกฺโกนฺติ, ปวตฺติ นปฺปวตฺตติ, ปเวณี น ฆฏิยติ,
โวกฺกมนํ ๑- นาม โหติ, ตํ สนฺธาย "โอกฺกมิตฺวา โวกฺกมิสฺสถา"ติ  วุตฺตํ.
           อิตฺถตฺตายาติ อิตฺถภาวาย, เอวํ ปริปุณฺณปญฺจกฺขนฺธภาวายาติ อตฺโถ.
           ทหรสฺเสว สโตติ มนฺทสฺเสว สนฺตสฺส. ๒- โวจฺฉิชฺชิสฺสถาติ
อุปจฺฉิชฺชิสฺสถ. วุฑฺฒึ วิรุฬฺหึ เวปุลฺลนฺติ วิญฺาเณ อุปจฺฉินฺเน สุทฺธํ
นามรูปเมว อุฏฺหิตฺวา ปมวยวเสน วุฑฺฒึ, มชฺฌิมวยวเสน วิรุฬฺหึ, ปจฺฉิมวยวเสน
เวปุลฺลํ อปิ นุ โข อาปชฺชิสฺสถาติ. ทสวสฺสวีสติวสฺส ฯเปฯ วสฺสสหสฺสสมฺปาปเนน
วา อปิ นุ โข วุฑฺฒึ วิรุฬฺหึ  เวปุลฺลํ อาปชฺชิสฺสถาติ อตฺโถ.
      ตสฺมาติหานนฺทาติ ยสฺมา มาตุ กุจฺฉิยํ ปฏิสนฺธิคฺคหเณปิ กุจฺฉิวาเสปิ
กุจฺฉิโต นิกฺขมเนปิ, ปวตฺติยํ ทสวสฺสาทิกาเลปิ วิญฺาณเมวสฺส ปจฺจโย, ตสฺมา
เอเสว เหตุ เอส ปจฺจโย นามรูปสฺส ยทิทํ วิญฺาณํ. ยถา หิ ราชา อตฺตโน
ปริสํ นิคฺคณฺหนฺโต เอวํ วเทยฺย "ตฺวํ อุปราชา, ตฺวํ เสนาปตีติ เกน กโต,
นนุ มยา กโต, สเจ หิ มยิ อกโรนฺเต ตฺวํ อตฺตโน ธมฺมตาย อุปราชา วา
เสนาปติ วา ภเวยฺยาสิ, ชาเนยฺยาม เต ๓- พลนฺ"ติ. เอวเมว วิญฺาณํ
นามรูปสฺส ปจฺจโย โหติ. อตฺถโต เอวํ นามรูปํ วทติ วิย "ตฺวํ นามํ นาม, ๔-
ตฺวํ รูปํ นาม, ตฺวํ นามรูปํ นามาติ เกน กตํ, นนุ มยา กตํ, สเจ หิ มยิ
ปุเรจาริเก หุตฺวา มาตุ กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธึ อคฺคณฺหนฺเต ตฺวํ นามํ วา รูปํ
วา นามรูปํ วา ภเวยฺยาสิ, ชาเนยฺยาม เต พลนฺ"ติ. ตมฺปเนตํ วิญฺาณํ
นามรูปสฺส พหุธา ปจฺจโย โหติ.
      [๑๑๖] ทุกฺขสมุทยสมฺภโวติ ทุกฺขราสิสมฺภโว. ยทิทํ  นามรูปนฺติ
ยํ อิทํ นามรูปํ, เอเสว เหตุ เอส ปจฺจโย. ยถา หิ ราชปุริสา ราชานํ
นิคฺคณฺหนฺตํ ๕- เอวํ วเทยฺยุํ "ตฺวํ ราชาติ เกน กโต, นนุ อเมฺหหิ ๖- กโต,
สเจ หิ มยิ อุปราชฏฺาเน, มยิ เสนาปติฏฺาเน อติฏฺนฺเต ตฺวํ เอกโกว
ราชา ภเวยฺยาสิ, ปสฺเสยฺยาม เต ราชภาวนฺ"ติ, เอวเมว นามรูปมฺปิ อตฺถโต
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. โวกฺกมติ                 ๒ ฉ.ม., อิ. มนฺทสฺส พาลสฺเสว สนฺตสฺส.
@๓ ฉ.ม., อิ. โว เอวมุปริปิ         ๔ ฉ.ม., อิ. นามสทฺโท น ทิสฺสติ.
@๕ ฉ.ม., อิ. นิคฺคณฺหนฺโต              ๖ ฉ.ม., อิ. มยา.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๐๒.
เอวํ วิญฺาณมฺปิ ๑- วทติ วิย  "ตฺวํ ปฏิสนฺธิวิญฺาณนฺติ เกน กตํ, นนุ
อเมฺหหิ กตํ, สเจ หิ ตฺวํ ตโย ขนฺเธ หทยวตฺถุญฺจ อนิสฺสาย ปฏิสนฺธิวิญฺาณํ
นาม ภเวยฺยาสิ, ปสฺเสยฺยาม เต ปฏิสนฺธิวิญฺาณภาวนฺ"ติ. ตญฺจ ปเนตํ นามรูปํ
วิญฺาณสฺส พหุธา  ปจฺจโย โหติ.
      เอตฺตาวตา โขติ วิญฺาเณ นามรูปสฺส ปจฺจเย โหนฺเต, นามรูเป
วิญฺาณสฺส ปจฺจเย โหนฺเต, ทฺวีสุ อญฺมญฺปจฺจยวเสน ปวตฺเตสุ เอตฺตเกน
ชาเยถ วา ฯเปฯ อุปปชฺเชถ ๒- วา, ชาติอาทโย ปญฺเยยฺยุํ อปราปรํ วา
จุติปฏิสนฺธิโยติ.
      อธิวจนปโถติ "สิริวฑฺฒโก ธนวฑฺฒโก"ติ อาทิกสฺส อตฺถํ อทิสฺวา
นามวจนมตฺตเมว ๓- อธิกิจฺจ ปวตฺตสฺส โวหารสฺส ปโถ. นิรุตฺติปโถติ สรตีติ
สโต, สมฺปชานาตีติ สมฺปชาโนติ อาทิกสฺส การณาปเทสวเสน ปวตฺตสฺส
โวหารสฺส ปโถ. ปญฺตฺติปโถติ "ปณฺฑิโต พฺยตฺโต เมธาวี นิปุโณ
กตปรปฺปวาโท"ติ อาทิกสฺส นานปฺปการโต วิญฺาปนวเสน ๔- ปวตฺตสฺส
โวหารสฺส ปโถ. อิติ ตีหิ ปเทหิ ๕- อธิวจนาทีนํ วตฺถุภูตา ขนฺธาปิ ๖- กถิตา.
ปญฺาวจรนฺติ ปญฺาย อวจริตพฺพํ ชานิตพฺพํ. วฏฺฏํ วตฺตตีติ ๗- สํสารวฏฺฏํ
วตฺตติ, ๗- อิตฺถตฺตนฺติ อิตฺถภาโว, ๘- ขนฺธปญฺจกสฺเสตํ นามํ. ปญฺาปนายาติ
นามปญฺตฺตตฺถาย. "เวทนา สญฺา"ติ อาทินา นามปญฺตฺตตฺถาย, ขนฺธปญฺจกํปิ
เอตฺตาวตา ปญฺายตีติ อตฺโถ. ยทิทํ นามรูปํ สห วิญฺาเณนาติ ยํ อิทํ
นามรูปํ สห วิญฺาเณน อญฺมญฺปจฺจยตาย ปวตฺตติ, เอตฺตาวตาติ วุตฺตํ
โหติ. อิทํ เหตฺถ นิยฺยาตวจนํ ๙-.
                          อตฺตปญฺตฺติวณฺณนา
      [๑๑๗] อิติ ภควา "คมฺภีโร จายํ อานนฺท ปฏิจฺจสมุปฺปาโท
คมฺภีราวภาโส จา"ติ ปทสฺส อนุสนฺธึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ "ตนฺตากุลกชาตา"ติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.อิ. ปิสทฺโท น ทิสฺสติ  ๒ อิ. อุปฺปชฺเชยฺยาถ  ๓ ฉ.ม. วจนมตฺตเมว
@๔ ฉ.ม.,อิ. าปนวเสน  ๕ อิ. ตีหิปิ อิเมหิ.  ๖ ฉ.ม. ขนฺธาว  ๗ ก. วฏฺฏตีติ...
@  วฏฺฏติ  ๘ ฉ.ม.,อิ. อิตฺถํภาโว  ๙ ฉ.ม. นิยฺยาติตวจนํ, อิ. นิยฺยาตนวจนํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๐๓.
ปทสฺส อนุสนฺธึ ทสฺเสนฺโต "กิตฺตาวตา จา"ติ อาทิกํ เทสนํ อารภิ. ตตฺถ
รูปึ วา หิ อานนฺท ปริตฺตํ อตฺตานนฺติ อาทีสุ โย อวฑฺฒิตํ กสิณนิมิตฺตํ
อตฺตาติ คณฺหาติ, โส รูปึ ปริตฺตํ ปญฺเปติ. ๑- โย ปน นานากสิณลาภี โหติ,
โส ตํ กทาจิ นีโล, กทาจิ ปีตโกติ ปญฺเปติ. โย วฑฺฒิตํ กสิณนิมิตฺตํ
อตฺตาติ คณฺหาติ, โส รูปึ ๒- อนนฺตํ ปญฺเปติ. โย วา ปน อวฑฺฒิตกสิณนิมิตฺตํ
อุคฺฆาเตตฺวา นิมิตฺตผุฏฺโกาสํ วา ตตฺถ ปวตฺเต จตฺตาโร ขนฺเธ วา เตสุ
วิญฺาณมตฺตเมว วา อตฺตาติ คณฺหาติ, โส อรูปึ ปริตฺตํ ปญฺเปติ. โย
วฑฺฒิตกสิณนิมิตฺตํ ๓- อุคฺฆาเตตฺวา นิมิตฺตผุฏฺโกาสํ วา ตตฺถ ปวตฺเต จตฺตาโร
ขนฺเธ วา เตสุ วิญฺาณมตฺตเมว วา อตฺตาติ คณฺหาติ, โส อรูปึ ๔- อนนฺตํ ๕-
ปญฺเปติ.
      [๑๑๘] ตตฺรานนฺทาติ เอตฺถ ตตฺราติ เตสุ จตูสุ ทิฏฺิคติเกสุ.
เอตรหิ วาติ อิทาเนว, น อิโต ปรํ. อุจฺเฉทวเสเนตํ วุตฺตํ. ตถาภาวึ ๖- วาติ
๗- ตถาวาเส โลเก ภาวึ. สสฺสตวเสเนตํ วุตฺตํ. อตถํ วา ปน สนฺตนฺติ อตถสภาวํ
สมานํ วา. ๘- ตถตฺตายาติ ตถภาวาย. อุปกปฺเปสฺสามีติ สมฺปาเทสฺสามิ. อิมินาปิ ๙-
วิวาทํ ทสฺเสติ. อุจฺเฉทวาที หิ "สสฺสตวาทิโน อตฺตานํ อตถํ อนุจฺเฉทสภาวํปิ
สมานํ ตถตฺตาย ๑๐- อุจฺเฉทสภาวาย อุปกปฺเปสฺสามิ, สสฺสตวาทํ จ ชานาเปตฺวา
อุจฺเฉทวาทเมว นํ คาเหสฺสามี"ติ จินฺเตสิ. ๑๑- สสฺสตวาทีปิ "อุจฺเฉทวาทิโน
อตฺตานํ อตถํ อสสฺสตสภาวํปิ สมานํ ตถตฺตาย สสฺสตภาวาย อุปกปฺเปสฺสามิ,
อุจฺเฉทวาทํ จ ชานาเปตฺวา สสฺสตวาทเมว นํ คาเหสฺสามี"ติ ๑๒- จินฺเตสิ.
      เอวํ สนฺตํ โขติ เอวํ สมานํ รูปึ ปริตฺตํ อตฺตานํ ปญฺาปยนฺตนฺติ ๑๓-
อตฺโถ. รูปินฺติ รูปกสิณลาภึ. ปริตฺตตฺตานุทิฏฺิ อนุเสตีติ ปริตฺโต อตฺตาติ อยํ
ทิฏฺิ อนุเสติ, สา ปน น วลฺลิ วิย จ ลตา วิย จ อนุเสติ. อปฺปหีนฏฺเน
@เชิงอรรถ: ๑ อิ. ปญฺาเปติ เอวมุปริปิ.   ๒ ก. รูปินํ   ๓ ฉ.ม.,อิ. วฑฺฒิตํ นิมิตฺตํ.
@๔ ก. อรูปินํ   ๕ อิ. อนตฺตํ.  ๖ ฉ.ม.,อิ. ตตฺถภาวึ   ๗-๗ ฉ.ม.,อิ. ตตฺถ วา
@ ปรโลเก ภาวึ. ๘ ฉ.ม.,อิ. วา สทฺโท น ทิสฺสติ.  ๙ ฉ.ม.,อิ. ปิ สทฺโท น ทิสฺสติ.
@๑๐ ตถตฺถาย เอวมุปริปิ.   ๑๑ ฉ.ม. จินฺเตติ เอวมุปริปิ.
@๑๒ อิ. คาหาเปสฺสามิ.    ๑๓ ปญฺเปนฺตนฺติ, อิ. ปญฺาเปนฺติ เอวมุปริปิ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๐๔.
อนุเสตีติ เวทิตพฺพา. ๑- อิจฺจาลํ วจนายาติ ตํ ปุคฺคลํ เอวรูปา ทิฏฺิ อนุเสตีติ
วตฺตุํ ยุตฺตํ. เอส นโย สพฺพตฺถ.
      อรูปินฺติ เอตฺถ ปน อรูปกสิณลาภึ, อรูปกฺขนฺธโคจรํ วาติ เอวมตฺโถ
ทฏฺพฺโพ. เอตฺตาวตา ลาภิโน จตฺตาโร, เตสํ อนฺเตวาสิกา จตฺตาโร, ตกฺกิกา
จตฺตาโร, เตสํ อนฺเตวาสิกา จตฺตาโรติ อตฺถโต ๒- โสฬสทิฏฺิคติกา ทสฺสิตา
โหนฺติ.
                         นอตฺตปญฺตฺติวณฺณนา
      [๑๑๙] เอวํ เย อตฺตานํ ปญฺเปนฺติ, เต ทสฺเสตฺวา อิทานิ
เย น ปญฺเปนฺติ, เต ทสฺเสตุํ "กิตฺตาวตา จ อานนฺทา"ติ อาทิมาห. เก
ปน น ปญฺเปนฺติ?  สพฺเพ ตาว อริยปุคฺคลา น ปญฺเปนฺติ. เย จ พหุสฺสุตา
ติปิฏกธรา ทฺวิปิฏกธรา เอกปิฏกธรา, อนฺตมโส เอกนิกายํปิ สาธุกํ วินิจฺฉินิตฺวา
อุคฺคหิตธมฺมกถิโกปิ อารทฺธวิปสฺสโกปิ ปุคฺคโล, เต น ปญฺเปนฺติเยว. ๓-
เอเตสํ หิ ปฏิภาคกสิเณ ปฏิภาคกสิณมิจฺเจว สญฺา ๔- โหติ. อรูปกฺขนฺเธสุ จ
อรูปกฺขนฺธา อิจฺเจว.
                        อตฺตสมนุปสฺสนาวณฺณนา
      [๑๒๑] เอวํ เย น ปญฺเปนฺติ, เต ทสฺเสตฺวา อิทานิ เย เต
ปญฺเปนฺติ, เต ยสฺมา ทิฏฺิวเสน สมนุปสฺสิตฺวา ปญฺเปนฺติ, สา ๕- ปเนสา ๕-
สมนุปสฺสนา วีสติวตฺถุกาย สกฺกายทิฏฺิยา อปฺปหีนตฺตา โหติ, ตสฺมา ตํ
วีสติวตฺถุกํ สกฺกายทิฏฺึ ทสฺเสตุํ ปุน กิตฺตาวตา จ ๖- อานนฺทาติ อาทิมาห,
      ตตฺถ เวทนํ วา หีติ อิมินา เวทนากฺขนฺธวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺิ
กถิตา. ๗- อปฺปฏิสํเวทโน เม อตฺตาติ อิมินา รูปกฺขนฺธวตฺถุกา. อตฺตา เม
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เวทิตพฺโพ, อิ. เวทิตพฺพํ.   ๒ ฉ.ม. อตฺตโต    ๓ อิ. ปญฺาเปติเยว.
@๔ ฉ.ม. าณํ.   ๕-๕ ฉ.ม. สา จ เนสํ, อิ. สา หิ จ เนสํ.
@๖ อิ. จสทฺโท น ทิสฺสติ.   ๗ อิ. วุตฺตา.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๐๕.
เวทิยติ, เวทนาธมฺโม หิ เม อตฺตาติ อิมินา สญฺาสงฺขารวิญฺาณกฺขนฺธวตฺถุกา.
อิทํ หิ ขนฺธตฺตยํ เวทนาสมฺปยุตฺตตฺตา เวทิยติ. เอตสฺส จ เวทนาธมฺโม
อวิปฺปยุตฺตสภาโว.
      [๑๒๒] อิทานิ ตตฺถ โทสํ ทสฺเสนฺโต "ตตฺรานนฺทา"ติ อาทิมาห.
ตตฺถ ตตฺราติ เตสุ ตีสุ ทิฏฺิคติเกสุ. ยสฺมึ อานนฺท สมเยติ อาทิ โย โย
ยํ ยํ เวทนํ อตฺตาติ สมนุปสฺสติ, ตสฺส ตสฺส อตฺตโน กทาจิ ภาวํ, กทาจิ
อภาวนฺติ เอวมาทิโทสทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ.
      [๑๒๓] อนิจฺจาทีสุ หุตฺวา อภาวโต อนิจฺจา. เตหิ เตหิ การเณหิ
สงฺคมฺม สมาคมฺม กตาติ สงฺขตา. ตํ ตํ ปจฺจยํ ปฏิจฺจ สมฺมา การเณเนว
อุปฺปนฺนาติ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา. ขโยติ อาทิ สพฺพํ ภงฺคสฺส เววจนํ. ยํ หิ ภิชฺชติ,
ตํ ขียติปิ วยติปิ วิรชฺชติปิ นิรุชฺฌติปิ, ตสฺมา ขยธมฺมาติ อาทิ วุตฺตํ.
      พฺยคา เมติ วิ อคาติ พฺยคา, วิคโต นิรุทฺโธ เม อตฺตาติ อตฺโถ.
กึ ปน เอกสฺเสว ตีสุปิ กาเลสุ "เอโส เม อตฺตา"ติ โหตีติ, กึ ปน น
ภวิสฺสติ. ทิฏฺิคติกสฺส หิ ถูสราสิมฺหิ นิกฺขิตฺตขาณุกสฺเสว ๑- นิจฺจลตา นาม
นตฺถิ, วนมกฺกโฏ วิย อญฺ คณฺหาติ, อญฺ มุญฺจติ. อนิจฺจํ สุขํ ทุกฺขํ
โวกิณฺณนฺติ ๒- วิเสเสน ตํ ตํ เวทนํ อตฺตาติ สมนุปสฺสนฺโต อนิจฺจญฺเจว
สุขญฺจ ทุกฺขญฺจ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ, อวิเสเสน ๓- เวทนํ อตฺตาติ สมนุปสสนฺโต
โวกิณฺณํ อุปฺปาทวยธมฺมํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ. เวทนา หิ ติวิธา
เจว อุปฺปาทวยธมฺมา จ,  ตญฺเจส อตฺตาติ สมนุปสฺสติ. อิจฺจสฺส อนิจฺโจ เจว
อตฺตา อาปชฺชติ, เอกกฺขเณ จ พหุนฺนํ เวทนานํ อุปฺปาโท. ตํ ๔- โข ปเนส
อนิจฺจํ อตฺตานํ อนุชานาติ,  น เอกกฺขเณ พหุนฺนํ เวทนานํ อุปฺปตฺติ อตฺถิ.
อิมมตฺถํ สนฺธาย "ตสฺมาติหานนฺท เอเตนเปตํ นกฺขมติ" `เวทนา เม อตฺตา'ติ
สมนุปสฺสิตุนฺ"ติ วุตฺตํ.
      [๑๒๔] ยตฺถ ปนาวุโสติ ยตฺถ สุทฺธรูปกฺขนฺเธ สพฺพโส เวทยิตํ
นตฺถิ. อปิ นุโข ตตฺถาติ อปิ นุโข ตสฺมึ เวทนา วิรหิเต ตาลวณฺเฏ วาตปาเน
@เชิงอรรถ: ๑ อิ. นิขาตขาณุกสฺเสว               ๒ ฉ.ม. อนิจฺจสุขทุกฺขโวกิณฺณนฺติ
@๓ อิ. อวิเสเสเนว                  ๔ อิ. น โข ปเนส
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๐๖.
วา อสฺมีติ เอวํ อหํกาโร อุปฺปชฺเชยฺยาติ อตฺโถ. ตสฺมาติหานนฺทาติ ยสฺมา
สุทฺธรูปกฺขนฺโธ อุฏฺาย อสฺมีติ ๑- น วทติ, ตสฺมา เอเตนปิ เอตํ นกฺขมตีติ
อตฺโถ.
      [๑๒๕] อปิ นุโข ตตฺถ อยมหมสฺมีติ สิยาติ อปิ นุโข เตสุ
เวทนาธมฺเมสุ ตีสุ ขนฺเธสุ เอกกฺขนฺโธปิ ๒- อยํ นาม อหมสฺมีติ เอวํ วตฺตพฺโพ
สิยา. อถวา เวทนานิโรธา สเหว เวทนาย นิรุทฺเธสุ เตสุ ตีสุ ขนฺเธสุ อปิ
นุโข อยมหมสฺมีติ วา อหมสฺมีติ วา อุปฺปชฺเชยฺยาติ อตฺโถ. อถายสฺมา
อานนฺโท สสวิสาณสฺส ติขิณภาวํ วิย ตํ อสมฺปฏิจฺฉนฺโต โน เหตํ ภนฺเตติ อาห.
      เอตฺตาวตา กึ กถิตํ โหติ? วฏฺฏกถา กถิตา โหติ. ภควา หิ
วฏฺฏกถํ กเถนฺโต กตฺถจิ อวิชฺชาสีเสน กเถสิ, ๓- กตฺถจิ  ตณฺหาสีเสน, กตฺถจิ
ทิฏฺิสีเสน. ตตฺถ "ปุริมา ภิกฺขเว โกฏิ น ปญฺายติ อวิชฺชาย `อิโต ปุพฺเพ
อวิชฺชา นาโหสิ, อถ ปจฺฉา สมฺภวี'ติ, เอวญฺจิทํ ภิกฺขเว วุจฺจติ. อถ จ ปน
ปญฺายติ อิทปฺปจฺจยา อวิชฺชา"ติ ๔- เอวํ อวิชฺชาสีเสน กถิตา. "ปุริมา ภิกฺขเว
โกฏิ น ปญฺายติ ภวตญฺหาย `อิโต ปุพฺเพ ภวตณฺหา นาโหสิ, อถ ปจฺฉา
สมฺภวี'ติ, เอวญฺจิทํ ภิกฺขเว วุจฺจติ. อถ จ ปน ปญฺายติ อิทปฺปจฺจยา
ภวตญฺหาติ ๕- เอวํ ตณฺหาสีเสน กถิตา. "ปุริมา ภิกฺขเว โกฏิ น ปญฺายติ
ภวทิฏฺิยา `อิโต ปุพฺเพ ภวทิฏฺิ นาโหสิ, อถ ปจฺฉา สมฺภวี'ติ, เอวญฺจิทํ
ภิกฺขเว วุจฺจติ. อถ จ ปน ปญฺายติ อิทปฺปจฺจยา ภวทิฏฺี"ติ เอวํ ทิฏฺิสีเสน
กถิตา. อิธาปิ ทิฏฺิสีเสเนว กถิตา. ทิฏฺิคติโก หิ สุขาทิเวทนํ อตฺตาติ
คเหตฺวา อหํการมมํการปรามาสวเสน สพฺพภวโยนิคติวิญฺาณฏฺิติสตฺตาวาเสสุ
ตโต ตโต จวิตฺวา ตตฺถ ตตฺถ อุปปชฺชนฺโต มหาสมุทฺเท วาตุกฺขิตฺตนาวา วิย
สตฺตํ สมิตํ ปริพฺภมติ, วฏฺฏโต สีสํ อุกฺขิปิตุํเยว น สกฺโกติ.
      [๑๒๖] อิติ ภควา ปจฺจยาการมุฬฺหสฺส ทิฏฺิคติกสฺส เอตฺตเกน
กถามคฺเคน วฏฺฏํ กเถตฺวา อิทานิ วิวฏฺฏํ กเถนฺโต ยโต โข ปน อานนฺท
ภิกฺขูติ อาทิมาห.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. อหมสฺมีติ   ๒ ฉ.ม.,อิ. เอกธมฺโมปิ.   ๓ อิ. กเถติ เอวมุปริปิ.
@๔ องฺ. ทสก ๒๔/๖๑/๙๐ อวิชฺชาสุตฺต      ๕ องฺ. ทสก ๒๔/๖๒/๙๒ ตณฺหาสุตฺต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๐๗.
      ตญฺจ ปน วิวฏฺฏกถํ ภควา เทสนาสุ กุสลตาย ๑- วิสฏฺกมฺมฏฺานํ
นวกมฺมาทิวเสน วิกฺขิตฺตปุคฺคลํ อนามสิตฺวา การกสฺส สติปฏฺานวิหาริโน
ปุคฺคลสฺส วเสน อารภนฺโต เนว เวทนํ อตฺตานํ สมนุปสฺสตีติ อาทิมาห. เอวรูโป
หิ ภิกฺขุ "ยํกิญฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา
โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ  วา ยํ ทูเร วา สนฺติเก วา, สพฺพํ
รูปํ อนิจฺจโต ววฏฺเปติ, เอกํ สมฺมสนํ ทุกฺขโต ววฏฺเปติ, เอกํ สมฺมสนํ
อนตฺตโต ววฏฺเปติ, เอกํ สมฺมสนนฺ"ติ ๒- อาทินา นเยน วุตฺตสฺส
สมฺมสนาณสฺส วเสน สพฺพธมฺเมสุ ปวตฺตตฺตา เนว เวทนํ อตฺตานํ ๓- สมนุปสฺสติ,
น อญฺเ ๔- ธมฺเม, ๔- โส เอวํ อสมนุปสฺสนฺโต น กิญฺจิ โลเก อุปาทิยตีติ
ขนฺธโลกาทิเภเท โลเก รูปาทีสุ ธมฺเมสุ กิญฺจิ เอกํ ธมฺมํปิ อตฺตาติ วา
อตฺตนิยนฺติ วา น อุปาทิยติ.
      อนุปาทิยํ จ น ปริตสฺสตีติ อนุปาทิยนฺโต ตณฺหาทิฏฺิมานปริตสฺสนายปิ
น ปริตสฺสติ. อปริตสฺสนฺติ อปริตสฺสมาโน. ปจฺจตฺตญฺเว ปรินิพฺพายตีติ
อตฺตนาว กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพายติ, เอวํ ปรินิพฺพุตสฺส ปนสฺส
ปจฺจเวกฺขณปวตฺติทสฺสนตฺถํ ขีณา ชาตีติ อาทิ วุตฺตํ.
      อิติ สา ทิฏฺีติ ยา ตถา วิมุตฺตสฺส อรหโต ทิฏฺิ, สา เอวํ
ทิฏฺิ. "อิติสฺส ทิฏฺี"ติปิ ปาโ. โส ๕- ตถา วิมุตฺโต อรหา, เอวํ อสฺส
ทิฏฺีติ อตฺโถ. ตทกลฺลนฺติ ตํ น ยุตฺตํ. กสฺมา? เอวํ หิ สติ "อรหา น
กิญฺจิ ชานาตี"ติ วุตฺตํ ภเวยฺย, เอวํ ตฺวา วิมุตฺตจ อรหนฺตํ "น กิญฺจิ
ชานาตี"ติ วตฺตุํ น ยุตฺตํ. เตเนว จตุนฺนํปิ นยานํ อวสาเน "ตํ กิสฺส เหตู"ติ
อาทิมาห.
      ตตฺถ ยาวตานนฺท อธิวจนนฺติ ยตฺตโก อธิวจนสงฺขาโต โวหาโร
อตฺถิ. ยาวตา อธิวจนปโถติ ยตฺตโก อธิวจนปโถ, ขนฺธา อายตนานิ ธาตุโย
วา อตฺถิ. เอส นโย สพฺพตฺถ. ปญฺาวจรนฺติ ปญฺาย อวจริตพฺพํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. กุสลตฺตา.  ๒ ขุ. ปฏิ ๓๑/๔๘ สมฺมสนาณนิทฺเทส   ๓ ฉ.ม. อตฺตาติ.
@๔-๔ ฉ.ม. น อญฺ โส เอวํ อิ. น อญฺ' ธมฺมํ โส เอวํ       ๕ ฉ.ม.,อิ. โย
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๐๘.
ขนฺธปญฺจกํ. ตทภิญฺาติ ตํ อภิชานิตฺวา. เอตฺตเกน ภควตา กึ ทสฺสิตํ.
ตนฺตากุลกปทสฺเสว อนุสนฺธิ ทสฺสิตา. ๑-
                        สตฺตวิญฺาณฏฺิติวณฺณนา
      [๑๒๗] อิทานิ โย โส ๒- "น ปญฺเปตี"ติ วุตฺโต, โส ยสฺมา
คจฺฉนฺโต คจฺฉนฺโต อุภโตภาควิมุตฺโต นาม โหติ. โย จ "น สมนุปสฺสตี"ติ
วุตฺโต, โส ยสฺมา คจฺฉนฺโต คจฺฉนฺโต ปญฺาวิมุตฺโต นาม โหติ. ตสฺมา เตสํ
เหฏฺา วุตฺตานํ ทฺวินฺนํ ภิกฺขูนํ นิคมนํ จ นามํ จทสฺเสตุํ สตฺต โข อิมา
อานนฺท วิญฺาณฏฺิติโยติ อาทิมาห.
      ตตฺถ สตฺตาติ ปฏิสนฺธิวเสน วุตฺตา, อารมฺมณวเสน สงฺคีติสุตฺเต ๓-
วุตฺตา จตสฺโส อาคมิสฺสนฺติ. วิญฺาณํ ติฏฺติ เอตฺถาติ วิญฺาณฏฺิติ,
วิญฺาณปติฏฺานสฺเสตํ อธิวจนํ. เทฺว จ อายตนานีติ เทฺว นิวาสนฏฺานานิ.
นิวาสนฏฺานญฺจ อิธายตนนฺติ อธิปฺเปตํ. เตเนว วกฺขติ "อสญฺีสตฺตายตนํ ๔-
เนวสญฺานาสญฺายตนเมว ทุติยนฺติ. กสฺมา ปเนตํ สพฺพํ คหิตนฺติ?
วฏฺฏปริยาทานตฺถํ. วฏฺฏํ หิ น สุทฺธวิญฺาณฏฺิติวเสน วา สุทฺธายตนวเสน วา
ปริยาทานํ คจฺฉติ, ภวโยนิคติสตฺตาวาสวเสน ปน คจฺฉติ, ตสฺมา สพฺเพเมตํ คหิตํ.
อิทานิ อนุกฺกเมน ตมตฺถํ วิภชนฺโต กตมา สตฺตาติ อาทิมาห.
      ตตฺถ เสยฺยถาปีติ นิทสฺสนฏฺเ นิปาโต, ยถา มนุสฺสาติ อตฺโถ.
อปริมาเณสุ หิ จกฺกวาเฬสุ อปริมาณานํ มนุสฺสานํ วณฺณสณฺานาทิวเสน
เทฺวปิ เอกสทิสา นตฺถิ. เยปิ หิ กตฺถจิ ยมกภาตโร วณฺเณน วา สณฺาเนน
วา เอกสทิสา โหนฺติ, เตสํปิ อาโลกิตวิโลกิตกถิตหสิตคมนานาทีหิ วิเสโส
โหติเยว. ตสฺมา นานตฺตกายาติ วุตฺตา. ปฏิสนฺธิสญฺา ปน เนสํ ติเหตุกาปิ
ทฺวิเหตุกาปิ อเหตุกาปิ โหนฺติ, "นานตฺตสญฺิโน"ติ วุตฺตา.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. ทสฺสิโต                    ๒ ฉ.ม. โส น ทิสฺสติ
@๓ ที. ปาฏิ ๑๑/๓๑๑/๒๐๓ สงฺคีติสุตฺต (๑๘)    ๔ ฉ.ม., อิ. อสญฺสตฺตายตนํ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๐๙.
      เอกจฺเจ จ เทวาติ ฉกามาวจรเทวา. เตสุ หิ เกสญฺจิ กาโย นีโล
โหติ, เกสญฺจิ ปีตกาทิวณฺโณ. สญฺา ปน เนสํ ทฺวิเหตุกาปิ ติเหตุกาปิ
โหนฺติ อเหตุกา นตฺถิ.
      เอกจฺเจ จ วินิปาติกาติ จตุอปายวินิมุตฺตกา อุตฺตรมาตา ยกฺขินี,
ปิยงฺกรมาตา, ปุสฺสมิตฺตา ๑- ธมฺมคุตฺตาติ เอวมาทิกา เวมานิกเปตา. ๒- เอเตสํ หิ
ปีตโอทาตกาฬมงฺคุรุจฺฉวิสามวณฺณาทิวเสน เจว กีสถูลรสฺสทีฆวเสน จ กาโย
นานา โหติ, มนุสฺสานํ วิย ทฺวิเหตุกติเหตุกาเหตุกวเสน สญฺาปิ. เต ปน เทวา
วิย น มเหสกฺขา, กปณมนุสฺสา วิย อปฺเปสกฺขา, ทุลฺลภฆาสจฺฉาทนา ทุกฺขปีฬิตา
วิหรนฺติ. เอกจฺเจ กาฬปกฺเข ทุกฺขิตา ชุณฺหปกฺเข สุขิตา โหนฺติ, ตสฺมา
สุขสมุสฺสยโต วินิปติตตฺตา วินิปาติกาติ วุตฺตา. เย ปเนตฺถ ติเหตุกา เตสํ
ธมฺมาภิสมโยปิ โหติ,  ปิยงฺกรมาตา หิ ยกฺขินี ปจฺจูสสมเย อนุรุทฺธตฺเถรสฺส
ธมฺมํ สชฺฌายโต สุตฺวา:-
                "มา สทฺทมกริ ปิยงฺกร
                ภิกฺขุ ธมฺมปทานิ ภาสติ.
                อปิจ ธมฺมปทํ วิชานิย
                ปฏิปชฺเชม หิตาย โน สิยา.
                ปาเณสุ จ สญฺมามเส ๓-
                สมฺปชานมุสา น ภณาม เส
                สิกฺเขม สุสีลฺยมตฺตโน
                อปิ มุจฺเจม ปิสาจโยนิยา"ติ. ๔-
      เอวํ ปุตฺตกํ สญฺาเปตฺวา ตํทิวสํ โสตาปตฺติผลํ ปตฺตา. อุตฺตรมาตา
ปน ภควโต ธมฺมํ สุตฺวาว โสตาปนฺนา ชาตา.
      พฺรหฺมกายิกาติ พฺรหฺมปาริสชฺชา พฺรหฺมปุโรหิตา มหาพฺรหฺมาโน.
ปมาภินิพฺพตฺตาติ เต สพฺเพปิ ปเมน ฌาเนน อภินิพฺพตฺตา. เตสุ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ผุสฺสมิตฺตา. อิ. ปุนพฺพสุมิตฺตา  ๒ ฉ.ม., อิ. อญฺเ จ เวมานิกา เปตา.
@๓ ก. สํยมามเส    ๔ สํ.สคา. ๑๕/๒๔๐/๒๕๒ ปิยงฺกรสุตฺต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๑๐.
พฺรหฺมปาริสชฺชา ปน ปริตฺเตน อภินิพฺพตฺตา, เตสํ กปฺปสฺส ตติโย ภาโค
อายุปฺปมาณํ. พฺรหฺมปุโรหิตา มชฺฌิเมน, เตสํ อุปฑฺฒกปฺโป อายุปฺปมาณํ,
กาโย จ เตสํ วิปฺผาริกตโร โหติ. มหาพฺรหฺมาโน ปณีเตน, เตสํ กปฺโป
อายุปฺปมาณํ, กาโย ปน เตสํ อติวิปฺผาริกตโรว ๑- โหติ. อิติ เต กายสฺส
นานตฺตา, ปมชฺฌานวเสน สญฺาย เอกตฺตา นานตฺตกายา เอกตฺตสญฺิโนติ
เวทิตพฺพา.
      ยถา จ เต, เอวํ จตูสุ อปาเยสุ สตฺตา. นิรเยสุ หิ เกสญฺจิ
คาวุตํ, เกสญฺจิ อฑฺฒโยชนิกํ, เกสญฺจิ โยชนํ อตฺตภาโว โหติ, เทวทตฺตสฺส
ปน โยชนสติโก ชาโต. ติรจฺฉาเนสุปิ เกจิ ขุทฺทกา, เกจิ มหนฺตา. ปิตฺติวิสเยสุ ๒-
เกจิ สฏฺิหตฺถา โหนฺติ, เกจิ สตฺตติหตฺถา, เกจิ อสีติหตฺถา, เกจิ สุวณฺณา, เกจิ
ทุพฺพณฺณา โหนฺติ. ตถา กาลกญฺชิกา ๓- อสุรา. อปิเจตฺถ ทีฆปิฏฺิกเปตา นาม
สฏฺิโยชนิกาปิ โหนฺติ. สญฺา ปน สพฺเพสํปิ อกุสลวิปากาเหตุกาปิ ๔- โหนฺติ.
อิติ อาปายิกาปิ นานตฺตกายา เอกตฺตสญฺิโนเตฺวว สงฺขยํ คจฺฉนฺติ.
      อาภสฺสราติ ทณฺฑอุกฺกาย อจฺจิ วิย เอเตสํ สรีรโต อาภา ฉิชฺชิตฺวา
ฉิชฺชิตฺวา ปตนฺตี วิย สรตีติ ๕- อาภสฺสรา. เตสุ จตุกฺกปญฺจกนเยสุ ๖-
ทุติยตติยชฺฌานทฺวยํ ปริตฺตํ ภาเวตฺวา อุปปนฺนา ปริตฺตาภา นาม โหนฺติ,
เตสํ เทฺว กปฺปา อายุปฺปมาณํ. มชฺฌิมํ ภาเวตฺวา อุปปนฺนา อปฺปมาณาภา
นาม โหนฺติ. เตสํ จตฺตาโร กปฺปา อายุปฺปมาณํ. ปณีตํว ภาเวตฺวา อุปปนฺนา
อาภสฺสรา นาม โหนฺติ, เตสํ อฏฺ กปฺปา อายุปฺปมาณํ. อิธ ปน
อุกฺกฏฺปริจฺเฉทวเสน สพฺเพปิ เต คหิตา. สพฺเพสํปิ ๗- เตสํ กาโย เอกวิปฺผาโรว
โหติ, สญฺา ปน อวิตกฺกวิจารมตฺตา วา อวิตกฺกาวิจารา วาติ นานา.
      สุภกิณฺหาติ ๘- สุเภน โอกิณฺณา วิกิณฺณา, สุเภน สรีรปฺปภาวณฺเณน
เอกฆนาติ อตฺโถ. เอเตสํ หิ อาภสฺสรานํ วิย น ฉิชฺชิตฺวา ฉิชฺชิตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อติวิปฺผาริโก, อิ. อติวิปฺผาริโกว. ๒ ฉ.ม. เปตฺติวิสเยปิ,
@  อิ. เปตฺติวิสเยสุปิ.  ๓ อิ. กาลกญฺชา.  ๔ ฉ.ม.,อิ....อเหตุกาว.  ๕ ฉ.ม. สรติ
@  วิสฺสรตีติ, อิ. สรติ วิสรตีติ.          ๖ ฉ.ม. ปญฺจกนเยน, อิ. ปญฺจกนเย
@๗ ฉ.ม.,อิ. สพฺเพสญฺหิ.               ๘ อิ. สุภกิณฺณา เอวมุปริปิ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๑๑.
ปภา คจฺฉติ. ปญฺจกนเย ปน ปริตฺตมชฺฌิมปณีตสฺส จตุตฺถชฺฌานสฺส วเสน
โสฬสทฺวตฺตึสจตุสฏฺิกปฺปายุกา ปริตฺตสุภา อปฺปมาณสุภา สุภกิณฺหา นาม
หุตฺวา นิพฺพตฺตนฺติ. อิติ สพฺเพปิ เต เอกตฺตกายา เจว จตุตฺถชฺฌานสญฺาย
เอกตฺตสญฺิโน จาติ เวทิตพฺพา. เวหปฺผลาปิ จ จตุตฺถวิญฺาณฏฺิติเมว ภชนฺติ.
อสญฺีสตฺตา ๑- วิญฺาณาภาวา เอตฺถ สงฺคหํ น คจฺฉนฺติ, สตฺตาวาเสสุ
คจฺฉนฺติ.
      สุทฺธาวาสาปิ วิวฏฺฏปกฺเข ิตา, น สพฺพกาลิกา กปฺปสตสหสฺสํปิ
อสงฺเขยฺยํปิ พุทฺธสุญฺเ โลเก น อุปฺปชฺชนฺติ. โสฬสกปฺปสหสฺสพฺภนฺตเร
พุทฺเธสุ อุปฺปชฺชนฺเตสุเยว อุปฺปชฺชนฺติ. ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตสฺส ภควโต
ขนฺธวารฏฺานสทิสา โหนฺติ, ตสฺมา เนว วิญฺาณฏฺิตึ น สตฺตาวาสํ ภชนฺติ.
มหาสิวตฺเถโร ปน "น โข ปน โส สาริปุตฺต สตฺตาวาโส สุลภรูโป, โย มยา
อนาวุฏฺปุพฺโพ ๒- อิมินา ทีเฆน อทฺธุนา อญฺตฺร สุทฺธาวาเสหิ เทเวหี"ติ ๓-
อิมินา สุตฺเตน สุทฺธาวาสาปิ จตุตฺถวิญฺาณฏฺิตึ จตุตฺถสตฺตาวาสํเยว ภชนฺตีติ
วทติ, ตํ อปฏิพาหิยตฺตา สุตฺตสฺส อนุญฺาตํ.
      สพฺพโส รูปสญฺานนฺติ อาทีนํ อตฺโถ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺโต.
เนวสญฺานาสญฺายตนํ ปน ยเถว สญฺาย, เอวํ วิญฺาณสฺสาปิ สุขุมตฺตา
เนว วิญฺาณํ นาวิญฺาณํ. ตสฺมา วิญฺาณฏฺิตีสุ อวตฺวา อายตเนสุ วุตฺตํ.
      [๑๒๘] ตตฺราติ ตาสุ วิญฺาณฏฺิตีสุ. ตญฺจ ปชานาตีติ ตญฺจ
วิญฺาณฏฺิตึ ปชานาติ. ตสฺสา จ สมุทยนฺติ "อวิชฺชาสมุทยา รูปสมุทโย"ติ ๔-
อาทินา นเยน ตสฺสา สมุทยญฺจ ปชานาติ. ตสฺสา จ อตฺถงฺคมนฺติ  "อวิชฺชานิโรธา
รูปนิโรโธ"ติ ๕- อาทินา นเยน ตสฺสา อตฺถงฺคมญฺจ ปชานาติ. อสฺสาทนฺติ
ยํ รูปํ ฯเปฯ ยํ วิญฺาณํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ, อยํ วิญฺาณสฺส
อสฺสาโทติ ๖- เอวํ ตสฺสา อสฺสาทญฺจ ปชานาติ. อาทีนวนฺติ ยํ รูปํ ฯเปฯ ยํ
วิญฺาณํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, อยํ  วิญฺาณสฺส อาทีนโวติ ๖- เอวํ
ตสฺสา อาทีนวญฺจ ปชานาติ. นิสฺสรณนฺติ โย รูปสฺมึ ฯเปฯ โย วิญฺาเณ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. อสญฺสตฺตา.   ๒ ฉ.ม. อนิวุตฺถปุพฺโพ.   ๓ ม.มู. ๑๒/๑๖๐/๑๒๔
@ มหาสีหนาทสุตฺต  ๔ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๑๐๖/๗๙ อุทยพฺพยาณนิทฺเทส  ๕ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๑๐๗/๘๐
@ อุทยพฺพยาณนิทฺเทส (สยา)   ๖ สํ.ขนฺธ. ๑๗/๒๖/๒๓ อสฺสาทสุตฺต.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๑๒.
ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานํ อิทํ วิญฺาณสฺส นิสฺสรณนฺติ ๑- เอวํ ตสฺสา
นิสฺสรณญฺจ ปชานาติ. กลฺลํ นุ  เตนาติ ยุตฺตํ นุ เตน ภิกฺขุนา ตํ วิญฺาณฏฺิตึ
ตณฺหามานทิฏฺีนํ วเสน อหนฺติ วา มมนฺติ วา อภินนฺทิตุนฺติ เอเตนุปาเยน
สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ยตฺถ ปน รูปํ นตฺถิ, ตตฺถ จตุนฺนํ ขนฺธานํ
วเสน, ยตฺถ วิญฺาณํ นตฺถิ, ตตฺถ เอกสฺส ขนฺธสฺส วเสน สมุทยาทโย ๒-
โยเชตพฺพา. ๒- อาหารสมุทยา, อาหารนิโรธาติ อํทํ เจตฺถ ปทํ น โยเชตพฺพํ.
      ยโต โข อานนฺท ภิกฺขูติ ยทา โข อานนฺท ภิกฺขุ. อนุปาทา
วิมุตฺโตติ จตูหิ อุปาทาเนหิ อคฺคเหตฺวา วิมุตฺโต. ปญฺาวิมุตฺโตติ ปญฺาย
วิมุตฺโต, อฏฺ วิโมกฺเข อสจฺฉิกตฺวา ปญฺาพเลเนว นามกายสฺส จ รูปกายสฺส
จ อปฺปวตฺตึ กตฺวา วิมุตฺโตติ อตฺโถ. โส สุกฺขวิปสฺสโก จ ปมชฺฌานาทีสุ
อญฺตรสฺมึ ตฺวา อรหตฺตํ ปตฺโต จาติ ปญฺจวิโธ โหติ. ๓- วุตฺตมฺปิ เจตํ
"กตโม จ ปุคฺคโล ปญฺาวิมุตฺโต, อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล น เหว โข อฏฺ
วิโมกฺเข กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, ปญฺาย จสฺส ทิสฺวา อาสวา ปริกฺขีณา
โหนฺติ, อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ปญฺาวิมุตฺโต"ติ. ๔-
                          อฏฺวิโมกฺขวณฺณนา
      [๑๒๙] เอวํ เอกสฺส ภิกฺขุโน นิคมนญฺจ นามญฺจ ทสฺเสตฺวา
อิตรสฺส ทสฺเสตุํ อฏฺ โข อิเมติ อาทิมาห. ตตฺถ วิโมกฺโขติ เกนฏฺเน
วิโมกฺโข? อธิมุจฺจนฏฺเน. โก ปนายํ อธิมุจฺจนฏฺโ นาม? ปจฺจนีกธมฺเมหิ จ
สุฏฺุ มุจฺจนฏฺโ, อารมฺมเณ จ อภิรติวเสน สุฏฺุ มุจฺจนฏฺโ, ปิตุ องฺเก
วิสฏฺงฺคปจฺจงฺคสฺส ทารกสฺส สยนํ วิย อนิคฺคหิตภาเวน นิราสงฺกตาย
อารมฺมเณ ปวตฺตตีติ ๕- วุตฺตํ โหติ. อยํ ปนตฺโถ ปจฺฉิเม วิโมกฺเข นตฺถิ,
ปุริเมสุ สพฺเพสุ อตฺถิ.
      รูปี รูปานิ ปสฺสตีติ เอตฺถ อชฺฌตฺตํ เกสาทีสุ นีลกสิณาทีสุ
นีลกสิณาทิวเสน อุปฺปาทิตํ รูปชฺฌานํ รูปํ, ตทสฺสตฺถีติ รูปี. พหิทฺธา รูปานิ
@เชิงอรรถ: ๑ สํ.ขนฺธ. ๑๗/๒๖/๒๓ อสฺสาทสุตฺต  ๒-๒ ฉ.ม. สมุทโย โยเชตพฺโพ  ๓ ฉ.ม. โหตีติ น
@ทิสฺสติ  ๔ อภิ.ปุ. ๓๖/๔๑/๑๔๕, เอกกปุคฺคลปญฺตฺติ, ๓๖/๑๕๑/๒๓๔ นวกนิทฺเทส (สยา)
@๕ ฉ.ม. ปวตฺตีติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๑๓.
ปสฺสตีติ พหิทฺธาปิ นีลกสิณาทีนิ รูปานิ ฌานจกฺขุนา ปสฺสติ. อิมินา
อชฺฌตฺตพหิทฺธาวตฺถุเกสุ กสิเณสุ อุปฺปาทิตชฺฌานสฺส ปุคฺคลสฺส จตฺตาริ
รูปาวจรชฺฌานานิ ทสฺสิตานิ. อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺีติ อชฺฌตฺตํ น รูปสญฺี, อตฺตโน
เกสาทีสุ อนุปฺปาทิตรูปาวจรชฺฌาโนติ อตฺโถ. อิมินา พหิทฺธา ปริกมฺมํ กตฺวา
พหิทฺธาว อุปฺปาทิตชฺฌานสฺส ปุคฺคลสฺส รูปาวจรชฺฌานานิ ทสฺสิตานิ.
      สุภนฺเตว อธิมุตฺโต โหตีติ อิมินา สุวิสุทฺเธสุ นีลาทีสุ วณฺณกสิเณสุ
ฌานานิ ทสฺสิตานิ. ตตฺถ กิญฺจาปิ อนฺโต อปฺปนายํ สุภนฺติ อาโภโค
นตฺถิ, โย ปน สุวิสุทฺธํ สุภํ กสิณํ อารมฺมณํ กริตฺวา วิหรติ, โส ยสฺมา
สุภนฺติ อธิมุตฺโต โหตีติ วตฺตพฺพตํ อาปชฺชติ. ตสฺมา เอวํ เทสนา กตา.
ปฏิสมฺภิทามคฺเค ปน "กถํ สุภนฺเตว อธิมุตฺโต โหตีติ วิโมกฺโข, อิธ ภิกฺขุ
เมตฺตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ ฯเปฯ เมตฺตาย ภาวิตตฺตา
สตฺตา อปฏิกูลา โหนฺติ. กรุณามุทิตาอุเปกฺขาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา
วิหรติ ฯเปฯ อุเปกฺขาย ภาวิตตฺตา สตฺตา อปฏิกูลา โหนฺติ. เอวํ สุภนฺเตว
อธิมุตฺโต โหตีติ วิโมกฺโข"ติ ๑- วุตฺตํ.
      สพฺพโส รูปสญฺานนฺติ อาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ สพฺพํ วิสุทฺธิมคฺเค
วุตฺตเมว. อยํ อฏฺโม วิโมกฺโขติ อยํ จตุนฺนํ ขนฺธานํ สพฺพโส วิสุทฺธตฺตา
วิมุตฺตตฺตา อฏฺโม อุตฺตโม วิโมกฺโข นาม.
      [๑๓๐] อนุโลมนฺติ อาทิโต ปฏฺาย ยาว ปริโยสานา. ปฏิโลมนฺติ
ปริโยสานโต ปฏฺาย ยาว อาทิโต. อนุโลมปฏิโลมนฺติ อิทํ อติปคุณตฺตา
สมาปตฺตีนํ อตฺวาว อิโต จิโต จ สญฺจรณวเสน วุตฺตํ. ยตฺถิจฺฉกนฺติ
โอกาสปริทีปนํ, ยตฺถ ยตฺถ โอกาเส อิจฺฉติ. ยทิจฺฉกนฺติ สมาปตฺติปริทีปนํ, ๒-
ยํ ยํ สมาปตฺตึ อิจฺฉติ. ยาวติจฺฉกนฺติ อทฺธานปริจฺเฉททีปนํ, ยาวตกํ อทฺธานํ
อิจฺฉติ. สมาปชฺชตีติ ตํ ตํ สมาปตฺตึ ปวิสติ. วุฏฺาตีติ ตโต วุฏฺาย ติฏฺติ.
      อุภโตภาควิมุตฺโตติ ทฺวีหิ ภาเคหิ วิมุตฺโต, อรูปสมาปตฺติยา รูปกายโต
วิมุตฺโต มคฺเคน นามกายโต วิมุตฺโตติ. วุตฺตมฺปิ. เจตํ:-
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ. ปฏิ. ๓๑/๔๗๖/๓๕๙ วิโมกฺขกถา (สยา)         ๒ ฉ.ม., อิ. สมาปตฺติทีปนํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๑๔.
                "อจฺจี ยถา วาตเวเคน ขิตฺตํ ๑- (อุปสีวาติ ภควา)
                อตฺถํ ปเลติ น อุเปติ สงฺขํ ๒-
                เอวํ มุนี นามกายา วิมุตฺโต
                อตฺถํ ปเลติ น อุเปติ สงฺขนฺติ. ๓-
      โส ปเนส อุภโตภาควิมุตฺโต อากาสานญฺจายตนาทีสุ อญฺตรโต
วุฏฺาย อรหตฺตํ ปตฺโต จ อนาคามี หุตฺวา นิโรธา วุฏฺาย อรหตฺตํ ปตฺโต
จาติ ปญฺจวิโธ โหติ. ๔- เกจิ ปน "ยสฺมา รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานํปิ ทุวงฺคิกํ
อุเปกฺขาสหคตํ, อรูปาวจรชฺฌานํปิ ตาทิสเมว. ตสฺมา รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานโต
วุฏฺาย อรหตฺตํ ปตฺโตปิ อุภโตภาควิมุตฺโต"ติ. อยํ ปน อุภโตภาควิมุตฺตปโญฺห
เหฏฺาโลหปาสาเทปิ ๕- สมุฏฺหิตฺวา เตปิฏกจุลฺลสุมนตฺเถรสฺส ๖- วณฺณนํ นิสฺสาย
จิเรน วินิจฺฉยํ ปตฺโต.
      คิริวิหาเร กิร เถรสฺส อนฺเตวาสิโก เอกสฺส ปิณฺฑปาติกสฺส มุขโตว
ตํ ปญฺหํ สุตฺวา อาห "อาวุโส เหฏฺาโลหปาสาเท อมฺหากํ อาจริยสฺส ธมฺมํ
วณฺณยโต น เกนจิ สุตปุพฺพนฺ"ติ. กึ ปน ภนฺเต เถโร อวจาติ?
รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานํ กิญฺจาปิ ทุวงฺคิกํ อุเปกฺขาสหคตํ, กิเลเส วิกฺขมฺเภติ,
กิเลสานํ ปน อาสนฺนปกฺเขปิ รูปารมฺมณฏฺาเน ๗- สมุทาจรติ. อิเม หิ กิเลสา
นาม ปญฺจโวการภเว นีลาทีสุ อญฺตฺรมารมฺมณํ อุปนิสฺสาย สมุทาจรนฺติ,
รูปาวจรชฺฌานญฺจ ตํ อารมฺมณํ น สมติกฺกมติ. ตสฺมา สพฺพโส รูปํ นิวตฺเตตฺวา
อรูปชฺฌานวเสน กิเลเส วิกฺขมฺเภตฺวา อรหตฺตํ ปตฺโตว อุภโตภาควิมุตฺโตติ อิทํ
อาวุโส เถโร อวจ. อิทญฺจ  ปน วตฺวา อิทํ สุตฺตํ อาหริ "กตโม จ ปุคฺคโล
อุภโตภาควิมุตฺโต. อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล อฏฺ วิโมกฺเข กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ,
ปญฺาย จสฺส ทิสฺวา อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺติ, อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล
อุภโตภาควิมุตฺโต"ติ. ๘-
      อิมาย จ อานนฺท อุภโตภาควิมุตฺติยาติ อานนฺท อิโต อุภโตภาควิมุตฺติโต.
เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
                     มหานิทานสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. ขิตฺตา   ๒ ก. สํขฺยํ เอวมุปริปิ   ๓ ขุ.สุ. ๒๕/๑๐๘๑/๕๓๙
@  อุปสีวมาณวกปญฺหา   ๔ ฉ.ม. โหตีติ น ทิสฺสติ   ๕ ฉ.ม.,อิ. ปิ สทฺโท น ทิสฺสติ
@๖ ฉ.ม. ติปิฏกจูฬสุมนตฺเถรสฺส    ๗ ฉ.ม.,อิ. อาสนฺนปกฺเข วิรูหนฏฺาเน
@๘ อภิ.ปุ. ๓๖/๔๐/๑๔๕ เอกกปุคฺคลปญฺตฺติ


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕ หน้า ๗๘-๑๑๔.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/th_line.php?B=5&A=2001&pagebreak=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=5&A=2001&pagebreak=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=10&i=57
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=10&A=1455
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=10&A=1340
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=10&A=1340
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๐
http://84000.org/tipitaka/read/?index_10