ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม
อรรถกถาเล่มที่ ๕ ภาษาบาลีอักษรไทย ที.อ. (สุมงฺคล.๒)

                        ๓. มหาปรินิพฺพานสุตฺต
                            นิทานวณฺณนา
      [๑๓๑] เอวมฺเม สุตนฺติ มหาปรินิพฺพานสุตฺตํ. ตตฺรายํ
อนุปุพฺพปทวณฺณนา:- คิชฺฌกูเฏติ คิชฺฌา ตสฺส กูเฏ ๑- วสึสุ, คิชฺฌสทิสํ วา ตสฺส
กูฏํ ๒- อตฺถีติ คิชฺฌกูโฏ ตสฺมึ คิชฺฌกูเฏ. อภิยาตุกาโมติ อภิภวนตฺถาย ยาตุกาโม.
วชฺชีติ วชฺชิราชาโน. เอวํ มหิทฺธิเกติ เอวํ มหติยา ราชิทฺธิยา สมนฺนาคเต,
เอเตน เนสํ สมคฺคภาวํ กเถสิ. เอวํ มหานุภาเวติ เอวํ มหนฺเตน อานุภาเวน
สมนฺนาคเต, เอเตน เนสํ หตฺถิสิปฺปาทีสุ กตสิกฺขตํ กเถสิ, ยํ สนฺธาย วุตฺตํ
"สิกฺขิตา วติเม ลิจฺฉวิกุมารกา, สุสิกฺขิตา วติเม ลิจฺฉวิกุมารกา, ยตฺร หิ นาม
สุขุเมน ตาฬจฺฉิคฺคเลน อสนํ อติปาตยิสฺสนฺติ โปงฺขานุโปงฺขํ อวิราธิตนฺ"ติ. ๓-
อุจฺเฉชฺชามีติ ๔- อุจฺฉินฺทิสฺสามิ. วินาเสสฺสามีติ นาเสสฺสามิ, อทสฺสนํ
ปาปยิสฺสามิ. ๕- อนยพฺยสนนฺติ เอตฺถ น อโยติ อนโย, อวุฑฺฒิยา ๖- เอตํ นามํ.
หิตญฺจ สุขญฺจ วิยสติ ๗- วิกฺขิปตีติ พฺยสนํ, ญาติปาริชุญฺญาทีนํ เอตํ นามํ.
อาปาเทสฺสามีติ ปาปยิสฺสามิ.
      อิติ กิร โส ฐานนิสชฺชาทีสุ อิมํ ยุทฺธกถนเมว ๘- กเถติ, คมนสชฺชา
โหถาติ เอวํ พลกายํ อาณาเปติ, กสฺมา?  คงฺคาย กิร เอกํ ปฏฺฏนคามํ
นิสฺสาย อฑฺฒโยชนํ อชาตสตฺตุโน อาณา, อฑฺฒโยชนํ ลิจฺฉวีนํ. เอตฺถ ปน
อาณาปวตฺติฏฺฐานํ โหตีติ อตฺโถ. ตตฺราปิจ ปพฺพตปาทโต มหคฺฆภณฺฑํ โอตรติ.
ตํ สุตฺวา "อชฺช ยามิ, เสฺว ยามี"ติ อชาตสตฺตุโน สํวิทหนฺตสฺเสว
ลิจฺฉวิราชาโน สมคฺคา สมฺโมทมานา ปุเรตรํ คนฺตวา สพฺพํ มหคฺฆภณฺฑํ ๙- คณฺหนฺติ.
อชาตสตฺตุ ปจฺฉา คนฺตฺวา ตํ ปวุตฺตึ ๑๐- ญตฺวา กุชฺฌิตฺวา คจฺฉติ. เต ปุน
สํวจฺฉเรปิ ตเถว กโรนฺติ. อถ โส พลวาฆาตชาโต ตทา เอวมกาสิ.
      ตโต จินฺเตสิ "คเณน สทฺธึ ยุทฺธํ นาม ภาริยํ, เอโกปิ
โมฆปฺปหาโร นาม นตฺถิ, เอเกน นุ โข ปน ปณฺฑิเตน สทฺธึ มนฺเตตฺวา กโรนฺโต
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. กูเฏสุ.  อิ. กูโฏ.  สํ.มหา ๑๙/๑๑๑๕/๓๙๔ วาลสุตฺต  ฉ.ม. อุจฺเฉจฺฉามีติ
@ ฉ.ม. ปาเปสฺสามิ อิ. นยิสฺสามิ   ฉ.ม., อิ. อวฑฺฒิยา   ฉ.ม. วิยสฺสติ
@ ฉ.ม. ยุทฺธกถเมว.   ฉ.ม.,อิ. มหคฺฆภณฺฑนฺติ น ทิสฺสติ  ๑๐ ฉ.ม.,อิ. ปวตฺตึ
นิรปราโธ ๑- โหติ, ปณฺฑิโต จ สตฺถารา สทิโส นาม นตฺถิ, สตฺถา จ
อวิทูเร ธุรวิหาเร วสติ, หนฺทาหํ เปเสตฺวา ปุจฺฉามิ. สเจ เม คเตน โกจิ
อตฺโถ ภวิสฺสติ, สตฺถา ตุณฺหี ภวิสฺสติ, อนตฺเถ ปน สติ `กึ รญโญ ตตฺถ
คมเนนาติ วกฺขตี"ติ. โส วสฺสการํ พฺราหฺมณํ เปเสสิ. พฺราหฺมโณ คนฺตฺวา
ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสิ.
      [๑๓๒] เตน วุตฺตํ "อถโข ราชา ฯเปฯ อาปาเทสฺสามิ วชฺชินฺ"ติ. ๒-
                       ราชอปริหานิยธมฺมวณฺณนา
      [๑๓๔] ภควนฺตํ วีชยมาโนติ ๓- เถโร วตฺตสีเสน ฐตฺวา ภควนฺตํ
วีชติ, ๔- ภควโต ปน สีตํ วา อุณฺหํ วา นตฺถิ. ภควา พฺราหฺมณสฺส วจนํ
สุตฺวา เตน สทฺธึ อามนฺเตตฺวา เถเรน สทฺธึ มนฺเตตุกาโม กินฺติ เต อานนฺท
สุตนฺติ อาทิมาห. อภิณฺหสนฺนิปาตาติ ทิวสสฺส ติกฺขตฺตุํ สนฺนิปตนฺตาปิ
อนฺตรนฺตรา สนฺนิปตนฺตาปิ อภิณหสนฺนิปาตาว. สนฺนิปาตพหุลาติ หิยฺโยปิ
สนฺนิปติตมฺหา, ปุริมทิวสํปิ สนฺนิปติตมฺหา, ปุน อชฺช กิมตฺถํ สนฺนิปติตา
โหมาติ โวสานํ อนาปชฺชนฺตา สนฺนิปาตพหุลา นาม โหนฺติ. ยาวกีวญฺจาติ
ยตฺตกํ กาลํ. วุฑฺฒิเยว อานนฺท วชฺชีนํ ปาฏิกงฺขา, โน ปริหานีติ อภิณฺหํ
อสนฺนิปตนฺตา หิ ทิสาวิทิสาสุ อาคตสาสนํ น สุณนฺติ, ตโต "อสุกคามสีมา
วา นิคมสีมา วา อากุลา, อสุกฏฺฐาเน โจรา วา ปริยุฏฺฐิตา"ติ น ชานนฺติ,
โจราปิ "ปมตฺตา ราชาโน"ติ ญตฺวา ๕- คามนิคมาทีนิ ปหรนฺตา ชนปทํ
นาเสนฺติ. เอวํ ราชูนํ ปริหานิ โหติ. อภิณฺหํ สนฺนิปตนฺตา ปน ตํ ตํ ปวุตฺตึ
สุณนฺติ, ตโต พลํ เปเสตฺวา อมิตฺตมทฺทนํ กโรนฺติ, โจราปิ "อปฺปมตฺตา
ราชาโน, น สกฺกา อเมฺหหิ วคฺคพนฺเธหิ วิจริตุนฺ"ติ ภิชฺชิตฺวา ปลายนฺติ.
เอวํ ราชูนํ วุฑฺฒิ โหติ. เตน  วุตฺตํ "วุฑฺฒิเยว อานนฺท วชฺชีนํ ปาฏิกงฺขา
โน ปริหานี"ติ. ตตฺถ ปาฏิกงฺขาติ อิจฺฉิตพฺพา, อวสฺสํ ภวิสฺสตีติ เอวํ
ทฏฺฐพฺพาติ อตฺโถ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. นิปฺปราโธ.    ฉ.ม. อาปาเทสฺสามีติ, ม., อิ. อาปาเทสฺสามิ วชฺชีติ
@ ฉ.ม. พีชยมาโนติ อิ. วีชมาโนติ      ฉ.ม. พีชติ         ม. สุตฺวา
      สมคฺคาติ อาทีสุ สนฺนิปาตเภริยา นิคฺคตาย "อชฺช เม กิจฺจํ
อตฺถิ, มงฺคลํ อตฺถี"ติ วิกฺเขปํ ๑- วิกฺเขปํ กโรนฺตา น สมคฺคา สนฺนิปตนฺติ
นาม. เภริสทฺทํ ปน สุตฺวาว ภุญฺชมานาปิ อลงฺกริยมานาปิ วตฺถานิ
นิวาเสนฺตาปิ อฑฺฒภุตฺตา วา อฑฺฒาลงฺกตา วา วตฺถํ นิวาสยมานา วา
สนฺนิปตนฺตา สมคฺคา สนฺนิปตนฺติ นาม. สนฺนิปติตา ๒- ปน จินฺเตตฺวา
มนฺเตตฺวา กตฺตพฺพํ กตฺวา เอกโตว อวุฏฺฐหนฺตา น สมคฺคา วุฏฺฐหนฺติ นาม.
เอวํ วุฏฺฐิเตสุ หิ เย ปฐมํ คจฺฉนฺติ, เตสํ เอวํ โหติ "อเมฺหหิ พาหิรกถาว
สุตา, อิทานิ วินิจฺฉยกถา ภวิสฺสตี"ติ. เอกโต วุฏฺฐหนฺตา ปน สมคฺคา
วุฏฺฐหนฺติ นาม. อปิจ "อสุกฏฺฐาเนสุ คามสีมา วา นิคมสีมา วา อากุลา,
โจรา วา ปริยุฏฺฐิตา"ติ สุตฺวา "โก คนฺตฺวา อิมํ อมิตฺตมทฺทนํ กริสฺสตี"ติ
วุตฺเต "อหํ ปฐมํ, อหํ ปฐมนฺ"ติ วตฺวา คจฺฉนฺตาปิ สมคฺคา วุฏฺฐหนฺติ นาม.
เอกสฺส ปน กมฺมนฺเต โอสีทมาเน เสสา ราชาโน ปุตฺตภาตโร เปเสตฺวา
ตสฺส กมฺมนฺตํ อุปตฺถมฺภยมานาปิ, อาคนฺตุกราชานํ "อสุกสฺส เคหํ คจฺฉตุ,
อสุกสฺส เคหํ คจฺฉตู"ติ อวตฺตา สพฺเพ เอกโต สงฺคณฺหนฺตาปิ, เอกสฺส
มงฺคเล วา โรเค วา อญฺญสฺมึ วา ปน ตาทิเส สุขทุกฺเข อุปฺปนฺเน สพฺเพ
ตตฺถ สหายภาวํ คจฺฉนฺตาปิ สมคฺคา วชฺชิกรณียานิ กโรนฺติ นาม.
      อปญฺญตฺตนฺติ อาทีสุ ปุพฺเพ อกตํ สุงฺกํ วา พลึ วา ทณฺฑํ
วา อนาหราเปนฺตา ๓- อปญฺญตฺตํ น ปญฺญเปนฺติ นาม. โปราณปฺปเวณิยา
อาคตเมว ปน อาหราเปนฺตา ๔- ปญฺญตฺตํ  น สมุจฺฉินฺทนฺติ นาม. โจโรติ
คเหตฺวา ทสฺสิเต อวินิจฺฉินิตฺวาว ๕- เฉชฺชเภชฺชํ อนุสาสนฺตา โปราณํ วชฺชิธมฺมํ
สมาทาย น วตฺตนฺติ นาม. เตสํ อปญฺญตฺตํ ปญฺญเปนฺตานํ อภินวสุงฺกาทีหิ
ปีฬิตา มนุสฺสา "อิติอุปทฺทูตมฺหา, โก อิเมสํ วิชิเต วสิสฺสตี"ติ ปจฺจนฺตํ
ปวิสิตฺวา โจรา วา โจรสหายา วา หุตฺวา ชนปทํ ปหรนฺติ. ปญฺญตฺตํ
สมุจฺฉินฺทนฺตานํ ปเวณีอาคตานิ สุงฺกาทีนิ อคฺคณฺหนฺตานํ โกโส ปริหายติ,
@เชิงอรรถ:  อิ. นิกฺเขปํ กโรนฺตา, ฉ.ม. วิกฺเขปํ กโรนฺตา.          ม., อิ. สนฺนิปตนฺตา
@ ฉ.ม., อิ. อาหราเปนฺตา       ฉ.ม., อิ. อนาหราเปนฺตา     ฉ.ม. อวิจินิตฺวาว.
ตโต หตฺถิอสฺสพลกายา โอโรธาทโย ยถา นิพทฺธํ วตฺถุํ ๑- อลภมานา ถาเมน
พเลน ปริหายนฺติ. เต เนว ยุทฺธกฺขมา โหนฺติ น ปาริจริยกฺขมา. โปราณํ
วชฺชิธมฺมํ สมาทาย อวตฺตนฺตานํ วิชิเต มนุสฺสา "อมฺหากํ ปุตฺตํ ปิตรํ ภาตรํ
อโจรํเยว โจโรติ กตฺวา ฉินฺทึสุ ภินฺทึสู"ติ กุชฺฌิตฺวา ปจฺจนฺตํ ปวิสิตฺวา โจรา
วา โจรสหายา วา หุตฺวา ชนปทํ ปหรนฺติ, เอวํ ราชูนํ ปริหานิ โหติ.
ปญฺญตฺตํ ปญฺญเปนฺตานํ ปน "ปเวณีอาคตเมว ราชาโน กโรนฺตี"ติ มนุสฺสา
หฏฺฐตุฏฺฐา กสิวณิชฺชาทิเก กมฺมนฺเต สมฺปาเทนฺติ: ปญฺญตฺตํ อสมุจฺฉินฺทนฺตานํ
ปเวณีอาคตานิ สุงฺกาทีนิ คณฺหนฺตานํ โกโส วฑฺฒติ, ตโต หตฺถิอสฺสพลกายา
โอโรธาทโย  ยถา นิพทฺธํ วตฺถุํ ลภมานา ถามพลสมฺปนฺนา ยุทธกฺขมา เจว
ปาริจริยกฺขมา จ โหนฺติ.
      โปราณํ วชฺชิธมฺมนฺติ เอตฺถ ปุพฺเพ กิร วชฺชิราชาโน "อยํ
โจโร"ติ อาเนตฺวา ทสฺสิเต "คณฺหถ นํ โจรนฺ"ติ อวตฺวา วินิจฺฉยมหามตฺตานํ
เทนฺติ. เตปิ ๒- วินิจฺฉินิตฺวา ๓- อโจโร ๔- เจ, วิสชฺเชนฺติ. โจโร เจ, อตฺตนา
กิญฺจิ อวตฺวา โวหาริกานํ เทนฺติ. เตปิ วินิจฺฉินิตฺวา ๕- อโจโร เจ, วิสชฺเชนฺติ.
โจโร เจ, อนฺโตการิกา ๖- นาม โหนฺติ เตสํ เทนฺติ. เตปิ วินิจฺฉินิตฺวา อโจโร
เจ, วิสชฺเชนฺติ. โจโร เจ, อฏฺฐกุลิกานํ เทนฺติ. เตปิ ตเถว กตฺวา เสนาปติสฺส,
เสนาปติ อุปราชสฺส, อุปราชา รญฺโญ, ราชา วินิจฺฉินิตฺวา อโจโร เจ,
วิสชฺเชติ. สเจ ปน โจโร โหติ, ปเวณีโปตฺถกํ วาจาเปติ, ตตฺถ "เยน อิทํ
นาม กตํ, ตสฺส อยํ นาม ทณฺโฑ"ติ ลิขิตํ. ราชา ตสฺส กิริยํ เตน สมาเนตฺวา
ตทนุจฺฉวิกํ ทณฺฑํ กโรติ. อิติ เอตํ โปราณํ วชฺชิธมฺมํ สมาทาย วตฺตนฺตานํ
มนุสฺสา น อุชฺฌายนฺติ, "ราชาโน โปราณปฺปเวณิยา กมฺมํ กโรนฺติ, เอเตสํ
โทโส นตฺถิ, อมฺหากํเยว โทโส"ติ อปฺปมตฺตา กมฺมนฺเต กโรนฺติ. เอวํ
ราชูนํ วุฑฺฒิ โหติ. เตน วุตฺตํ "วุฑฺฒิเยว อานนฺท วชฺชีนํ ปาฏิกงฺขา, โน
ปริหานี"ติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม.,อิ. วฏฺฏํ, ม. วตฺตํ เอวมุปริปิ.   ฉ.ม.,อิ. เต.   ฉ.ม.,อิ. วิจินิตฺวา
@ ฉ.ม., อิ. สเจ อโจโร โหติ.               ฉ.ม. วินิจฺฉินิตฺวาติ น ทิสฺสติ.
@ ฉ.ม. สุตฺตธรานํ เทนฺติ, อิ. สุตฺตธรา นาม.....
      สกฺกโรนฺตีติ ยํกิญฺจิ เตสํ สกฺการํ กโรนฺตา สุนฺทรเมว กโรนฺติ.
ครุกโรนฺตีติ ครุภาวํ ปจฺจุปฏฺฐเปตฺวาว กโรนฺติ. มาเนนฺตีติ มเนน ปิยายนฺติ.
ปูเชนฺตีติ นิปจฺจการํ ทสฺเสนฺติ. โสตพฺพํ มญฺญนฺตีติ ทิวสสฺส เทฺว ตโย วาเร
อุปฏฺฐานํ คนฺตฺวา เตสํ กถํ โสตพฺพํ สทฺธาตพฺพํ มญฺญนฺติ. ตตฺถ เย เอวํ
มหลฺลกานํ ราชูนํ สกฺการาทีนิ น กโรนฺติ, โอวาทตฺถาย จ เนสํ อุปฏฺฐานํ
น คจฺฉนฺติ. เต เตหิ วิสฏฺฐา อโนวทิยมานา กีฬาปสุตา รชฺชโต ปริหายนฺติ.
เย ปน ตถา ปฏิปชฺชนฺติ, เตสํ มหลฺลกราชาโน "อิทํ กาตพฺพํ, อิทํ น
กาตพฺพนฺ"ติ โปราณปฺปเวณึ อาจิกฺขนฺติ. สงฺคามํ ปตฺวาปิ "เอวํ ปวิสิตพฺพํ,
เอวํ นิกฺขมิตพฺพนฺ"ติ อุปายํ ทสฺเสนฺติ. เต เตหิ โอวทิยมานา ยถาโอวาทํ
ปฏิปชฺชนฺตา สกฺโกนฺติ ราชปฺปเวณึ สนฺธาเรตุํ. เตน วุตฺตํ  "วุฑฺฒิเยว
อานนฺท วชฺชีนํ ปาฏิกงฺขา, โน ปริหานี"ติ.
      กุลิตฺถิโยติ กุลฆรณิโย. กุลกุมาริโยติ อนิวิฏฺฐา ๑-  ตาสํ ธีตโร.
โอกฺกสฺส ปสยฺหาติ เอตฺถ "โอกฺกสฺสา"ติ วา "ปสยฺหา"ติ วา ปสยฺหาการสฺเสเวตํ
นามํ. "อุกฺกสฺสา"ติปิ ปฐนฺติ. ตตฺถ โอกฺกสฺสาติ อปกสฺสิตฺวา ๒-
อากฑฺฒิตฺวา. ปสยฺหาติ อภิภวิตฺวา อชฺโฌตฺถริตฺวาติ อตฺโถ. ๓- เอวญฺหิ กโรนฺตานํ
วิชิเต มนุสฺสา `อมฺหากํ เคเห ปุตฺตมาตโรปิ, เขฬสิฆาณิกาทีนิ มุเขน
อปเนตฺวา สํวฑฺฒิตธีตโรปิ อิเม ราชาโน พลกฺกาเรน คเหตฺวา อตฺตโน ฆเร
วาเสนฺตี"ติ กุปิตฺวา ๔- ปจฺจนฺตํ ปวิสิตฺวา โจรา วา โจรสหายา วา หุตฺวา
ชนปทํ ปหรนฺติ. เอวํ อกโรนฺตานํ ปน วิชิเต มนุสฺสา อปฺโปสฺสุกฺกา สกานิ
กมฺมานิ กโรนฺตา ราชโกสํ วฑฺเฒนฺติ. เอวเมตฺถ วุฑฺฒิหานิโย เวทิตพฺพา.
      วชฺชีนํ วชฺชิเจติยานีติ วชฺชิราชูนํ วิชิเต รฏฺเฐ ๕- จิตฺตีกตฏฺเฐน
เจติยานีติ ลทฺธนามานิ ยกฺขฏฺฐานานิ. อพฺภนฺตรานีติ อนฺโตนคเร ฐิตานิ.
พาหิรานีติ พหินคเร ฐิตานิ. ทินฺนปุพฺพนฺติ ปุพฺเพ ทินฺนํ. กตปุพฺพนฺติ ปุพฺเพ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อนิวิทฺธา   ฉ.ม. อวกสฺสิตฺวา, อิ. อวกสิตฺวา    ฉ.ม.,อิ. อยํ วจนตฺโถ.
@ ฉ.ม., อิ. กุปิตา               ฉ.ม., อิ. วชฺชิรฏฺเฐ
กตํ. โน ปริหาเปสฺสนฺตีติ อปริหาเปตฺวา ยถาปวตฺตเมว กริสฺสนฺติ, ธมฺมิกํ พลึ
ปริหาเปนฺตานํ หิ เทวตา อารกฺขํ สุสํวิหิตํ น กโรนฺติ, อนุปฺปนฺนํ ทุกขํ
อุปฺปาเทตุํ ๑- อสกฺโกนฺตาปิ อุปฺปนฺนํ กาสสีสโรคาทึ วฑฺเฒนฺติ, สงฺคาเม ปน ๒-
สนฺเต ๓- สหายา น โหนฺติ. อปริหาเปนฺตานํ ปน อารกฺขํ สุสํวิหิตํ กโรนฺติ,
อนุปฺปนฺนํ สุขํ อุปฺปาเทตุํ อสกฺโกนฺตาปิ อุปฺปนฺนํ กาสสีสโรคาทึ หรนฺติ, ๔-
สงฺคามสีเส สหายา โหนฺตีติ เอวเมตฺถ วุฑฺฒิหานิโย เวทิตพฺพา.
      ธมฺมิกา รกฺขาวรณคุตฺตีติ ๕-  เอตฺถ รกฺขาเอว ยถา อนิจฺฉิตํ
นาคจฺฉติ, ๖- เอวํ อาวรณโต อาวรณํ. ยถา อิจฺฉิตํ น นสฺสติ, ๗- เอวํ
โคปายนโต คุตฺติ. ตตฺถ พลกาเยน ปริวาเรตฺวา รกฺขนํ ปพฺพชิตานํ ธมฺมิกา
รกฺขาวรณคุตฺติ นาม น โหติ. ยถา ปน วิหารสฺส อุปวเน รุกฺเข น ฉินฺทนฺติ,
วาคุราหิ ๘- มิคํ น คณฺหนฺติ ๘- โปกฺขรณีสุ มจฺเฉ น คณฺหนฺติ, เอวํ กรณํ
ธมฺมิกา รกฺขาวรณคุตฺติ นาม. กินฺติ อนาคตา จาติ อิมินา ปน เนสํ เอวํ
ปจฺจุปฏฺฐิตจิตฺตสนฺตาโนติ จิตฺตปฺปวตฺตึ ปุจฺฉติ.
      ตตฺถ เย อนาคตานํ อรหนฺตานํ น อาคมนํ น อิจฺฉนฺติ, เต
อสฺสทฺธา โหนฺติ อปฺปสนฺนา. ปพฺพชิเต จ สมฺปตฺเต ปจฺจุคฺคมนํ น กโรนฺติ,
คนฺตฺวา น ปสฺสนฺติ, ปฏิสนฺถารํ น กโรนฺติ, ปญฺหํ น ปุจฺฉนฺติ, ธมฺมํ น
สุณนฺติ, ทานํ น เทนฺติ, อนุโมทนํ น สุณนฺติ, นิวาสนฏฺฐานํ น สํวิทหนฺติ,
อถ เนสํ อวณฺโณ อพฺภุคฺคจฺฉติ "อสุโก นาม ราชา อสฺสทฺโธ อปฺปสนฺโน,
ปพฺพชิเต สมฺปตฺเต ปจฺจุคฺคมนํ น กโรติ ฯเปฯ นิวาสนฏฺฐานํ น สํวิทหตี"ติ.
ตํ สุตฺวา ปพฺพชิตา ตสฺส นครทฺวาเรน น คจฺฉนฺติ, คจฺฉนฺตาปิ นครํ น
ปวิสนฺติ. เอวํ อนาคตานํ อรหนฺตานํ อนาคมนเมว โหติ. อาคตานํปิ ผาสุวิหาเร
อสติ เยปิ อชานิตฺวา อาคตา, เต "วสิสฺสามาติ ตาว จินฺเตตฺวา อาคตมฺหา,
อิเมสํ ปน ราชูนํ อิมินา นีหาเรน โก วสิสฺสตี"ติ นิกฺขมิตฺวา คจฺฉนฺติ. เอวํ
อนาคเตสุ อนาคจฺฉนฺเตสุ, อาคเตสุ ทุกฺขํ วิหรนฺเตสุ โส เทโส ปพฺพชิตานํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม.,อิ. ชเนตุํ    ฉ.ม.,อิ. ปนสทฺโท น ทิสฺสติ    ฉ.ม.,อิ. ปตฺเต
@ ฉ.ม. หนนฺติ        อิ. ธมฺมิกํ รกฺขาวรณคุตฺตินฺติ     ฉ.ม. น คจฺฉติ
@ ฉ.ม., อิ. วินสฺสติ           ๘-๘ ฉ.ม., อิ. วาชิกา วชฺชํ น กโรนฺติ
อนาวาโส โหติ. ตโต เทวตารกฺขา น โหติ, เทวตารกฺขาย อสติ อมนุสฺสา
โอกาสํ ลภนฺติ, อมนุสฺสา อุสฺสนฺนา อนุปฺปนฺนํ พฺยาธึ อุปฺปาเทนฺติ,
สีลวนฺตานํ ทสฺสนปญฺหาปุจฺฉนาทิวตฺถุกสฺส ปุญฺญสฺส อนาคโม โหติ. วิปริยาเยน
จ ยถาวุตฺตกณฺหปกฺขวิปริตสฺส สุกฺกปกฺขสฺส สมฺภโว โหตีติ เอวเมตฺถ
วุฑฺฒิหานิโย เวทิตพฺพา.
      [๑๓๕] เอกมิทาหนฺติ อิทํ ภควา ปุพฺเพ วชฺชีนํ อิมสฺส
วชฺชิสุตฺตสฺส ๑- เทสิตภาวปฺปกาสนตฺถํ อาห.
      ตตฺถ สารนฺทเท เจติเยติ เอวนฺนามเก วิหาเร. อนุปฺปนฺเน กิร
พุทฺเธ ตตฺถ สารนฺททสฺส ยกฺขสฺส นิวาสนฏฺฐานํ เจติยํ อโหสิ. อเถตฺถ
ภควโต วิหารํ การาเปสุํ, โส สารนฺททเจติเย กตตฺตา สารนฺททเจติยํเตฺวว
สํขยํ คโต.
      อกรณียาติ อกาตพฺพา, อคฺคเหตพฺพาติ อตฺโถ. ยทิทนฺติ นิปาตมตฺตํ.
ยุทฺธสฺสาติ กรณฏฺเฐ สามิวจนํ, อภิมุขํ ยุทฺเธน คเหตุํ น สกฺกาติ อตฺโถ.
อญฺญตฺร อุปลาปนายาติ ฐเปตฺวา อุปลาปนํ. อุปลาปนา นาม "อลํ วิวาเทนปิ,
อิทานิ สมคฺคา โหมา"ติ หตฺถิอสฺสรถหิรญฺญสุวณฺณาทีนิ เปเสตฺวา สงฺคหกรณํ,
เอวญฺหิ สงฺคหํ กตฺวา เกวลํ วิสฺสาเสน สกฺกา คณฺหิตุนฺติ อตฺโถ. อญฺญตฺร
มิถุเภทายาติ ฐเปตฺวา มิถุเภทํ. อิมินา อญฺญมญฺญํ เภทํ กตฺวาปิ สกฺกา เอเต
คเหตุนฺติ ทสฺเสติ. อิทํ พฺราหฺมโณ ภควโต กถาย นยํ ลภิตฺวา อาห.
      กึ ปน ภควา พฺราหฺมณสฺส อิมาย กถาย นยลาภํ น ชานาตีติ, อาม
ชานาตีติ. ชานนฺโต กสฺมา กเถสิ, ๒- อนุกมฺปาย. เอวํ กิรสฺส อโหสิ "มยา
อกถิเตปิ กติปาเหน คนฺตฺวา สพฺเพ คณฺหิสฺสติ, กถิเต ปน สมคฺเค ภินฺทนฺโต
ตีหิ สํวจฺฉเรหิ คณฺหิสฺสติ, เอตฺตกํปิ ชีวิตเมว วรํ, เอตฺตกํ หิ ชีวนฺตา
อตฺตโน ปติฏฺฐานภูตํ ปุญฺญํ กริสฺสนฺตี"ติ.
      อภินนฺทิตฺวาติ จิตฺเตน อภินนฺทิตฺวา. อนุโมทิตฺวาติ "ยาว สุภาสิตญฺจิทํ
โภ โคตมาติ ๓- วาจาย อนุโมทิตฺวา. ปกฺกามีติ รญฺโญ สนฺติกํ คโต.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. วชฺชิสตฺตกสฺส อิ. วชฺชีสนฺตกสฺส    ฉ.ม. กเถสีติ.   ฉ.ม.,อิ. โภตา
@  โคตเมนาติ
ตโต นํ ราชา "กึ อาจริย ภควา อโวจา"ติ ปุจฺฉิ. โส "ยถา โภ สมณสฺส
โคตมสฺส วจนํ น สกฺกา วชฺชี เกนจิ คเหตุํ, อปิจ อุปลาปนาย วา มิถุเภเทน
วา สกฺกา"ติ อาห. ตโต นํ ราชา "อุปลาปนาย อมฺหากํ หตฺถิอสฺสาทโย
นสฺสิสฺสนฺติ, เภเทเนว เต คเหสฺสาม, ๑- กึ กโรมา"ติ ปุจฺฉิ. เตนหิ มหาราช
ตุเมฺห วชฺชี อารพฺภ ปริสติ กถํ สมุฏฺฐาเปถ, ตโต อหํ "กินฺเต มหาราช
เตหิ, อตฺตโน สนฺตเกหิ กสิวณิชฺชาทีนิ กตฺวา ชีวนฺตุ เอเต ราชาโน"ติ
วตฺวา ปกฺกมิสฺสามิ. ตโต ตุเมฺห "กึ นุโข โภ เอส พฺราหฺมโณ วชฺชึ อารพฺภ
ปวตฺตํ กถํ ปฏิพาหตี"ติ วเทยฺยาถ ทิวสภาเควาหํ เตสํ ปณฺณาการํ เปเสสฺสามิ,
ตํปิ คาหาเปตฺวา ตุเมฺหปิ มม โทสํ อาโรเปตฺวา พนฺธนตาฬนาทีนิ อกตฺวาว
เกวลํ ขุรมุณฺฑํ มํ กตฺวา นครา นีหราเปถ. อถาหํ "มยา เต นคเร ปากาโร
จ ปริกฺขา จ การิตา, อหํ ถิรทุพฺพลฏฺฐานญฺจ อุตฺตานคมฺภีรฏฺฐานญฺจ ชานามิ,
น จิรสฺเสวทานิ ตํ อุชุํ กริสฺสามีติ วกฺขามิ. ตํ สุตฺวา ตุเมฺห `คจฺฉตู'ติ
วเทยฺยาถา"ติ. ราชา สพฺพํ อกาสิ.
      ลิจฺฉวี ตสฺส นิกฺขมนํ สุตฺวา "สโฐ พฺราหฺมโณ, มา ตสฺส คงฺคํ
อุตฺตริตุํ อทตฺถา"ติ อาหํสุ. ตเตฺรกจฺเจหิ "อเมฺห อารพฺภ กถิตตฺตา กิร โส
เอวํ กโต"ติ วุตฺเต "เตนหิ ภเณ เอตู"ติ ภณึสุ. โส คนฺตฺวา ลิจฺฉวี ทิสฺวา
"กึ อกตฺถา"ติ ๒- ปุจฺฉิโต ตํ ปวุตฺตํ ๓- อาโรเจสิ, ลิจฺฉวิโน "อปฺปมตฺตเกน
นาม เอวํ ครุภณฺฑํ กาตุํ น ยุตฺตนฺ"ติ วตฺวา "กินฺเต ตตฺร ฐานนฺตรนฺ"ติ
ปุจฺฉึสุ. วินิจฺฉยามจฺโจหมสฺมีติ. ตเทว เต ฐานนฺตรํ โหตูติ. โส สุฏฺฐุตรํ
วินิจฺฉยํ กโรติ, ราชกุมารา ตสฺส สนฺติเก สิปฺปํ อุคฺคณฺหนฺติ.
      โส ปติฏฺฐิตคุโณ หุตฺวา เอกทิวสํ เอกํ ลิจฺฉวึ คเหตฺวา เอกมนฺตํ
คนฺตฺวา ทารกา กสนฺตีติ ปุจฺฉิ. อาม กสนฺตีติ. เทฺว โคเณ โยเชตฺวาติ.
อาม เทฺว โคเณ โยเชตฺวาติ. เอตฺตกํ วตฺวา นิวตฺโต. ตโต ตํ อญฺโญ "กึ
อาจริโย อาหา"ติ ปุจฺฉิตฺวา เตน วุตฺตํ อสทฺทหนฺโต "น เม เอส ยถาภูตํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. คเหสฺสามิ    ฉ.ม., อิ. อาคตตฺถาติ.      ฉ.ม., อิ. ปวตฺตึ
กเถสี"ติ เตน สทฺธึ ภิชฺชิ. พฺราหฺมโณ อญฺญมฺปิ ทิวสํ ๑- เอกํ ลิจฺฉวึ
เอกมนฺตํ เนตฺวา "เกน พฺยญฺชเนน ภุตฺโตสี"ติ  ปุจฺฉิตฺวา นิวตฺโต. ตํปิ อญฺโญ
ปุจฉิตฺวา อสทฺทหนฺโต ตเถว ภิชฺชิ. พฺราหฺมโณ อปรํปิ ทิวสํ เอกํปิ ลิจฺฉวึ
เอกมนฺตํ เนตฺวา "อติทุคฺคโตสิ กิรา"ติ ปุจฺฉิ. โก เอวมาหาติ ๒- อสุโก นาม
ลิจฺฉวีติ. อปรํปิ เอกมนฺตํ เนตฺวา "ตฺวํ กิร ภีรุกชาติโก"ติ ปุจฺฉิ. โก
เอวมาหาติ. อสุโก นาม ลิจฺฉวีติ. เอวํ อญฺเญน อกถิตเมว อญฺญสฺส กเถนฺโต
ตีหิ สํวจฺฉเรหิ เต ราชาโน อญฺญมญฺญํ ภินฺทิตฺวา ยถา เทฺว เอกมคฺเคน น
คจฺฉนฺติ, ตถา กตฺวา สนฺนิปาตเภริญฺจาราเปสิ. ๓- ลิจฺฉวิโน "อิสฺสรา
สนฺนิปตนฺตุ, สูรา สนฺนิปตนฺตู"ติ วตฺวา น สนฺนิปตึสุ.
      พฺราหฺมโณ "อยนฺทานิ กาโล, สีฆํ อาคจฺฉตู"ติ รญฺโญ สาสนํ
เปเสสิ. ราชา สุตฺวา พลเภริญฺจาราเปตฺวา นิกฺขมิ. เวสาลิกา สุตฺวา "รญฺโญ คงฺคํ
อุตฺตริตุํ น ทสฺสามา"ติ เภริญฺจาราเปสุํ. ตํปิ สุตฺวา "คจฺฉนฺตุ อิสฺสรา"ติ ๔-
อาทีนิ วตฺวา น สนฺนิปตึสุ. "นครปฺปเวสนํ น ทสฺสาม, ทฺวารานิ ปิทหิตฺวา
วสามาติ ๕- เภริญฺจาราเปสุํ. เอโกปิ น สนฺนิปติ, ยถาวิวเฏเหว ทฺวาเรหิ
ปวิสิตฺวา สพฺเพ อนยพฺยสนํ ปาเปตฺวา คโต.
                       ภิกฺขุอปริหานิยธมฺมวณฺณนา
      [๑๓๖] อถโข ภควา อจิรปกฺกนฺเตติ อาทิมฺหิ. สนฺนิปาเตตฺวาติ
ทูรวิหาเรสุ อิทฺธิมนฺเต เปเสตฺวา สนฺติกวิหาเรสุ สยํ คนฺตฺวา "สนฺนิปตถ
อายสฺมนฺโต, ภควา โว สนฺนิปาตํ อิจฺฉตี"ติ สนฺนิปาเตตฺวา. อปริหานิเยติ
อปริหานิกเร, วุฑฺฒิเหตุภูเตติ อตฺโถ. ธมฺเม เทสิสฺสามีติ จนฺทสหสฺสํ
สุริยสหสฺสํ อุฏฺฐาเปนฺโต วิย จตุกุฏฺฏเก เคเห อนฺโต เตลทีปสหสฺสํ อุชฺชาเลนฺโต
วิย ปากเฏ กตฺวา กถยิสฺสามีติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ทิวเส    ฉ.ม. เอวมาหาติ ปุจฺฉิโต    ฉ.ม.,อิ. สนฺนิปาตเภรึ จราเปสิ
@  เอวมุปริปิ      ฉ.ม.,อิ. สูรราชาโน.      ฉ.ม.,อิ. ฐสฺสามาติ
      ตตฺถ อภิญฺหสนฺนิปาตาติ อิทํ วชฺชิสนฺนิปาเต ๑- วุตฺตสทิสเมว. อิธาปิจ
อภิณฺหํ อสนฺนิปติตตฺตา ๒- ทิสาสุ อาคตสาสนํ น สุณนฺติ, ตโต "อสุกวิหารสีมา
อากุลา, อุโปสถปวารณา ฐิตา, อสุกสฺมึ ฐาเน ภิกฺขู เวชฺชกมฺมทูตกมฺมาทีนิ
กโรนฺติ, วิญฺญตฺติพหุลา ปุปฺผทานาทีหิ ชีวิตํ กปฺเปนฺตี"ติ อาทีนิ น ชานนฺติ,
ปาปภิกฺขูปิ "ปมตฺโต สํโฆ"ติ ๓- ญตฺวา ราสิภูตา สาสนํ โอสกฺกาเปนฺติ. อภิณฺหํ
สนฺนิปติตตฺตา ปน ตํ ตํ ปวตฺตึ สุณนฺติ, ตโต ภิกฺขุสํฆํ เปเสตฺวา สีมํ อุชุํ
กโรนฺติ, อุโปสถปวารณาทโย ปวตฺตาเปนฺติ, มิจฺฉาชีวานํ อุสฺสนฺนฏฺฐาเน
อริยวํสเก เปเสตฺวา อริยวํสํ กถาเปนฺติ, ปาปภิกฺขูนํ วินยธเรหิ นิคฺคหํ
การาเปนฺติ, ปาปภิกฺขูปิ "อปฺปมตฺโต สํโฆ ๓-, น สกฺกา อเมฺหหิ วคฺคพนฺเธน
วิจริตุน"ติ ภิชฺชิตฺวา ปลายนฺติ. เอวเมตฺถ หานิวุฑฺฒิโย เวทิตพฺพา.
      สมคฺคาติ อาทีสุ เจติยํ ปฏิชคฺคนตฺถํ วา โพธิยงฺคเณ ๔-  วา
ปฏิชคฺคนตฺถํ อุโปสถาคารจฺฉาทนตฺถํ ๔- วา กติกวตฺตํ กเถตุกามตาย ๕- โอวาทํ
ธาตุกามตาย  "สํโฆ สนฺนิปตตู"ติ เภริยา วา คณฺฑิยา ๖- วา อาโกฏฺฏิ ตาย
"มยฺหํ จีวรกมฺมํ อตฺถิ, มยฺหํ ปตฺโต ปจิตพฺโพ, มยฺหํ นวกมฺมํ อตฺถี"ติ
วิกฺเขปํ กโรนฺตา น สมคฺคา สนฺนิปตนฺติ นาม. สพฺพํ ปน ตํ กมฺมํ
ฐเปตฺวา "อหํ ปุริมตรํ, อหํ ปุริมตรนฺ"ติ เอกปฺปหาเรเนว สนฺนิปตนฺตา
สมคฺคา สนฺนิปตนฺติ นาม. สนฺนิปติตา ปน จินฺเตตฺวา มนฺเตตฺวา กตฺตพฺพํ
กตฺวา เอกโต อวุฏฺฐหนฺตา น สมคฺคา วุฏฺฐหนฺติ นาม. เอวํ วุฏฺฐิเตสุ
หิ เย ปฐมํ คจฺฉนฺติ, เตสํ เอวํ โหติ "อเมฺหหิ พาหิรกถาว สุตา,
อิทานิ วินิจฺฉยกถา ภวิสฺสตี"ติ. เอกปฺปหาเรเนว วุฏฺฐหนฺตา ปน สมคฺคา
วุฏฺฐหนฺติ นาม. อปิจ "อสุกฏฺฐาเน วิหารสีมา อากุลา, อุโปสถปวารณา ฐิตา,
อสุกฏฺฐาเน เวชฺชกมฺมาทิการกา ปาปภิกฺขู อุสฺสนฺนา"ติ สุตฺวา "โก คนฺตฺวา
เตสํ นิคฺคหํ กริสฺสตี"ติ วุตฺเต "อหํ ปฐมํ, อหํ ปฐมนฺ"ติ วตฺวา คจฺฉนฺตาปิ
สมคฺคา วุฏฺฐหนฺติ นาม.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อิ. วชฺชิสตฺตเก, ม. วชฺชิสุตฺตเก.   ฉ.ม. อสนฺนิปติตา, อิ.
@อสนฺนิปตนฺตา เอวมุปริปิ ๓-๓ ฉ.ม. ภิกฺขุสํโฆ
@๔-๔ ฉ.ม.,อิ. โพธิเคหอุโปสถาคารจฺฉาทนตฺถํ วา
@ ฉ.ม.,อิ. ฐเปตุกามตาย      ฉ.ม. ฆณฺฏิยา, ม. ฆณฺฑิยา, อิ. ฆณฺฐิยา
      อาคนฺตุกํ ปน ทิสฺวา "อิมํ ปริเวณํ ยาหิ, เอตํ ปริเวณํ ยาหี"ติ, ๑-
กิญฺจิ ๒- อวตฺวา สพฺเพ ๓- วตฺตํ กโรนฺตาปิ, ชิณฺณปตฺตจีวรกํ ทิสฺวา ตสฺส
ภิกฺขาจารวตฺเตน ปตฺตจีวรํ ปริเยสมานาปิ, คิลานสฺส คิลานเภสชฺชํ
ปริเยสมานาปิ, คิลานเมว อนาถํ "อสุกปริเวณํ ยาหิ, อสุกปริเวณํ ยาหี"ติ อวตฺวา
อตฺตโน อตฺตโน ปริเวเณ ปฏิชคฺคนฺตาปิ, เอโก โอลิยมานโก คณฺโฐ โหติ,
ปญฺญวนฺตํ ภิกฺขุํ สงฺคณฺหิตฺวา เตน ตํ คณฺฐํ อุกฺขิปาเปนฺตาปิ สมคฺคา
สํฆกรณียานิ กโรนฺติ นาม.
      อปญฺญตฺตนฺติ อาทีสุ. นวํ อธมฺมิกํ กติกวตฺตํ วา สิกฺขาปทํ วา
พนฺธนฺตา อปญฺญตฺตํ ปญฺญเปนฺติ นาม, ปุราณสนฺถตวตฺถุสฺมึ สาวตฺถิยํ ภิกฺขู
วิย. อุทฺธมฺมํ อุพฺพินยํ สาสนํ ทีเปนฺตา ปญฺญตฺตํ สมุจฺฉินฺทนฺติ นาม,
วสฺสสตปรินิพฺพุเต ภควติ เวสาลิกา วชฺชิปุตฺตกา วิย. ขุทฺทานุขุทฺทกา ปน
อาปตฺติโย สญฺจิจฺจ วีติกฺกมนฺตา ยถาปญฺญตฺเตสุ สิกฺขาปเทสุ สมาทาย น วตฺตนฺติ
นาม, อสฺสชิปุนพฺพสุกา วิย. นวํ ปน กติกวตฺตํ วา สิกฺขาปทํ วา
อพนฺธนฺตา, ธมฺมวินยโต สาสนํ ทีเปนฺตา, ขุทฺทานุขุทฺทกานิ สิกฺขาปทานิ
อสมูหนนฺตา อปญฺญตฺตํ น ปญฺญเปนฺติ, ปญฺญตฺตํ น สมุจฺฉินฺทนฺติ, ยถาปญฺญตฺเตสุ
สิกฺขาปเทสุ สมาทาย วตฺตนฺติ นาม, อายสฺมา อุปเสโน วิย จ,
อายสฺมา ยโส กากณฺฑกปุตฺโต วิย จ.
             "สุณาตุ เม อาวุโส สํโฆ, สนฺตมฺหากํ สิกฺขาปทานิ คิหิคตานิ คิหิโนปิ
      ชานนฺติ `อิทํ โว สมณานํ สกฺยปุตฺติยานํ กปฺปติ, อิทํ โว น กปฺปตี'ติ,
      สเจ หิ มยํ ขุทฺทานุขุทฺทกานิ สิกฺขาปทานิ สมูหนิสฺสาม, ภวิสฺสนฺติ
      วตฺตาโร `ธูมกาลิกํ สมเณน โคตเมน สาวกานํ สิกฺขาปทํ ปญฺญตฺตํ,
      ยาวิเมสํ สตฺถา อฏฺฐาสิ, ตาวิเม สิกฺขาปเทสุ สิกฺขึสุ, ยโต อิเมสํ
      สตฺถา ปรินิพฺพุโต, น ทานิเม สิกฺขาปเทสุ สิกฺขนฺตี'ติ. ยทิ สํฆสฺส
      ปตฺตกลฺลํ, สํโฆ อปญฺญตฺตํ น ปญฺญาเปยฺย, ปญฺญตฺตํ น สมุจฺฉินฺเทยฺย,
      ยถาปญฺญตฺเตสุ สิกฺขาปเทสุ สมาทาย วตฺเตยฺยา"ติ ๔-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ยาหิ, อยํ โก"ติ, อวตฺวา สพฺเพ...    ฉ.ม. กิญฺจีติ น ทิสฺสติ
@ ม. สพฺพํ    วินย. จูฬ. ๗/๔๔๒/๒๗๙ ขุทฺทานุขุทฺทกสิกฺขาปทกถา
      อิมํ ตนฺตึ ฐปยนฺโต อายสฺมา มหากสฺสโป วิย จ. วุฑฺฒิเยวาติ
สีลาทีหิ คุเณหิ วุฑฺฒิเยว, โน ปริหานิ.
      เถราติ ถิรภาวปฺปตฺตา เถรกรเณหิ คุเณหิ สมนฺนาคตา. พหู รตฺติโย
ชานนฺตีติ รตฺตญฺญู. จิรํ ปพฺพชิตานํ ๑- เอเตสนฺติ จิรปพฺพชิตา. สํฆสฺส
ปิตุฏฺฐาเน ๒- ฐิตาติ สํฆปิตโร. ปิตุฏฺฐาเน ฐิตตฺตา สํฆํ ปริเณนฺติ ปุพฺพงฺคมา
หุตฺวา ตีสุ สิกฺขาปเทสุ ปวตฺเตนฺตีติ สํฆปริณายกา.
      เย เตสํ สกฺการาทีนิ น กโรนฺติ, โอวาทตฺถาย เทฺว ตโย วาเร
อุปฏฺฐานํ น คจฺฉนฺติ, เตปิ เตสํ โอวาทํ น เทนฺติ, ปเวณีกถํ น กเถนฺติ,
สารภูตํ ธมฺมปริยายํ น สิกฺขาเปนฺติ. เต เตหิ วิสฏฺฐา สีลาทีหิ ธมฺมกฺขนฺเธหิ
สตฺตหิ จ อริยธเนหีติ เอวมาทีหิ คุเณหิ ปริหายนฺติ. เย ปน เตสํ สกฺการาทีนิ
กโรนฺติ, อุปฏฺฐานํ คจฺฉนฺติ, เตปิ เตสํ โอวาทํ เทนฺติ. "เอวนฺเต อภิกฺกมิตพฺพํ
เอวนฺเต ปฏิกฺกมิตพฺพํ, เอวนฺเต อาโลกิตพฺพํ เอวนฺเต  วิโลกิตพฺพํ, เอวนฺเต
สมฺมิญชิตพฺพํ เอวนฺเต ปสาริตพฺพํ, เอวนฺเต สํฆาฏิปตฺตจีวรํ ธาเรตพฺพนฺ"ติ.
ปเวณีกถํ กเถนฺติ, สารภูตํ ธมฺมปริยายํ สิกฺขาเปนฺติ, เตรสหิ ธุตงฺเคหิ ทสหิ
กถาวตฺถูหิ อนุสาสนฺติ. เต เตสํ โอวาเท ฐตฺวา สีลาทีหิ คุเณหิ วฑฺฒมานา
สามญฺญตฺถํ อนุปาปุณนฺติ. เอวเมตฺถ หานิวุฑฺฒิโย เวทิตพฺพา.
      ปุนพฺภวทานํ ปุนพฺภโว, โส สีลมสฺสาติ โปนพฺภวิกา, ๓- โปนพฺภวทายิกาติ ๔-
อตฺโถ, ตสฺสา โปโนพฺภวิกาย, ๕- น วสํ คจฺฉิสฺสนฺตีติ ๖- เอตฺถ
เย จตุนฺนํ ปจฺจยานํ การณา อุปฏฺฐากานํ ปิณฺฑปฏิปิณฺฑิกา ๗- หุตฺวา คามโต
คามํ วิจรนฺติ เต ตสฺสา ตณฺหาย วสํ คจฺฉนฺติ นาม, อิตเร น คจฺฉนฺติ
นาม, ตตฺถ หานิวุฑฺฒิโย ปากฏาเยว.
      อารญฺญเกสูติ ปญฺจธนุสติกปจฺฉิเมสุ. สาเปกฺขาติ สตณฺหา สาลยา.
คามนฺตเสนาสเนสุ หิ ฌานํ อปฺเปตฺวาปิ ตโต วุฏฺฐิตมตฺโตว อิตฺถิปุริสทาริกาทิ-
สทฺทํ สุณาติ, เยนสฺส อธิคตวิเสโสปิ หายติเยว. อรญฺเญ ปน นิทฺทายิตฺวา
@เชิงอรรถ:  ก. ปพฺพชิตํ   ก. ปิติฏฺฐาเน เอวมุปริปิ   ฉ.ม. โปโนพฺภวิกา, อิ. โปโนภวิกา
@ ฉ.ม. ปุนพฺภวทายิกาติ    ก. โปนพฺภวิกาย    ฉ.ม. คจฺฉนฺตีติ
@ ฉ.ม.,อิ. ปทานุปทิกา
ปฏิพุทฺธมตฺโต สีหพฺยคฺฆโมราทิสทฺทํ สุณาติ, ยถา ๑- อรญฺเญ ๑- ปีตึ ลภิตฺวา
ตเมว สมฺมสนฺโต อคฺคผเล ปติฏฺฐาติ. อิติ ภควา คามนฺตเสนาสเน ฌานํ
อปฺเปตฺวา นิสินฺนภิกฺขุโต อรญฺเญ นิทฺทายมานเมว ปสํสติ. ตสฺมา ตเมว
อตฺถวสํ ปฏิจฺจ "อารญฺญเกสุ เสนาสเนสุ สาเปกฺขา ภวิสฺสนฺตี"ติ อาห.
      ปจฺจตฺตญฺเญว สตึ อุปฏฺฐเปสฺสนฺตีติ อตฺตโน ๒- อพฺภนฺตเร สตึ
อุปฏฺฐเปสฺสนติ. เปสลาติ ปิยสีลา. อิธาปิ สพฺรหฺมจารีนํ อาคมนํ อนิจฺฉนฺตา
เนวาสิกา อสฺสทฺธา โหนฺติ อปฺปสนฺนา. สมฺปตฺตภิกฺขูนํ ปจฺจุคฺคมนปตฺตจีวร-
ปฏิคฺคหณอาสนปญฺญาปนตาลวณฺฏคฺคหณาทีนิ น กโรนฺติ, อถ เนสํ อวณฺโณ
อุคฺคจฺฉติ  "อสุกวิหารวาสิโน ภิกฺขู อสฺสทฺธา อปฺปสนฺนา วิหารํ ปวิฏฺฐานํ
วตฺตปฏิวตฺตํ น กโรนฺตี"ติ. ตํ สุตฺวา ปพฺพชิตา วิหารทฺวาเรน คจฺฉนฺตาปิ วิหารํ
น ปวิสนฺติ. เอวํ อนาคตานํ อนาคมนเมว โหติ. อาคตานํ ปน ผาสุวิหาเร
อสติ เยปิ อชานิตฺวา อาคตา, เต "วสิสฺสามาติ ตาว จินฺเตตฺวา ปน อาคตมฺหา,
อิเมสํ ปน เนวาสิกานํ อิมินา นีหาเรน โก วสิสฺสตี"ติ นิกฺขมิตฺวา คจฺฉนฺติ.
เอวํ โส วิหาโร อญฺเญสํ ภิกฺขูนํ อนาวาโสว โหติ. ตโต เนวาสิกา สีลวนฺตานํ
ทสฺสนํ อลภนฺตา กงฺขาวิโนทกํ ๓- วา อาจารสิกฺขาปกํ วา มธุรธมฺมสฺสวนํ วา
น ลภนฺติ, เตสํ เนว อคฺคหิตธมฺมคฺคหณํ, น คหิตสชฺฌายกรณํ โหติ. อิติ
เนสํ หานิเยว โหติ น วุฑฺฒิ.
      เย ปน สพฺรหฺมจารีนํ อาคมนํ อิจฺฉนฺติ, เต สทฺธา โหนฺติ
ปสนฺนา, อาคตานํ สพฺรหฺมจารีนํ ปจฺจุคฺคมนาทีนิ กตฺวา เสนาสนํ ปญฺญเปตฺวา
เทนฺติ, เต คเหตฺวา ภิกฺขาจารํ ปวิสนฺติ กงฺขํ วิโนเทนฺติ มธุรธมฺมสฺสวนํ
ลภนฺติ. อถ เนสํ กิตฺติสทฺโท อุคฺคจฺฉติ "อสุกวิหาเร ภิกฺขู เอวํ สทฺธาปสนฺนา
วตฺตสมฺปนฺนา สงฺคาหกา"ติ. ตํ สุตฺวา ภิกฺขู ทูรโตปิ เอนฺติ, เตสํ เนวาสิกา
วตฺตํ กโรนฺติ, สมีปํ อาคนฺตฺวา วุฑฺฒตรํ อาคนฺตุกํ วนฺทิตฺวา นิสีทนฺติ,
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เยน อรญฺญกํ, อิ. เยน อรญฺญโก
@ ฉ.ม. อตฺตนาว อตฺตโน, อิ. อตฺตโน อตฺตโน    ฉ.ม. กงฺขาวิโนทนํ
นวกตรสฺส สนฺติเก อาสนํ คเหตฺวา นิสีทนฺติ. นิสีทิตฺวา "อิมสฺมึ วิหาเร
วสิสฺสถ, คมิสฺสถา"ติ ปุจฺฉนฺติ. คมิสฺสามีติ วุตฺเต "สปฺปายํ เสนาสนํ, สุลภา
ภิกฺขา"ติ อาทีนิ วตฺวา คนฺตุํ น เทนฺติ. วินยธโร เจ โหติ, ตสฺส สนฺติเก
วินยํ สชฺฌายนฺติ. สุตฺตนฺตาทิธโร เจ, ตสฺส สนฺติเก ตํ ตํ ธมฺมํ สชฺฌายนฺติ.
อาคนฺตุกานํ เถรานํ โอวาเท ฐตฺวา สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณนฺติ.
อาคนฺตุกา "เอกํ เทฺว ทิวสานิ วสิสฺสามาติ อาคตมฺหา, อิเมสํ ปน สุขสํวาสตาย
ทส ทฺวาทส วสฺสานิ วสิมฺหา"ติ ๑- วตฺตาโร โหนฺติ. เอวเมตฺถ วุฑฺฒิหานิโย ๒-
เวทิตพฺพา.
      [๑๓๗] ทุติยสตฺตเก กมฺมํ อาราโม เอเตสนฺติ กมฺมารามา. กมฺเม
รตาติ กมฺมรตา. กมฺมารามตํ อนุยุตฺตาติ ๓- ยุตฺตา ปยุตฺตา อนุยุตฺตา. ตตฺถ
กมฺมนฺติ กาตพฺพกมฺมํ ๔- วุจฺจติ. เสยฺยถีทํ:- จีวรวิจารณํ จีวรกรณํ อุปตฺถมฺภนํ
สูจิฆรํ ปตฺตตฺถวิกํ อํสวทฺธกํ กายพนฺธนํ ธมฺมกรกํ ๕- อาธารกํ ปาทกถลิกํ
สมฺมชฺชนีอาทีนํ กรณนฺติ. เอกจฺโจ หิ เอตานิ กโรนฺโต สกลทิวสํ เอตาเนว กโรติ,
ตํ สนฺธาเยส ปฏิกฺเขโป. โย ปน เอเตสํ กรณเวลายเมว เอตานิ กโรติ,
อุทฺเทสเวลาย อุทฺเทสํ คณฺหาติ, สชฺฌายเวลาย สชฺฌายติ, เจติยงฺคณเวลาย
เจติยงคเณ วตฺตํ กโรติ, มนสิการเวลาย มนสิการํ กโรติ, น โส กมฺมาราโม
นาม.
      น ภสฺสารามาติ เอตฺถ โย อิตฺถีวณฺณปุริสวณฺณาทิวเสน อลฺลาปสลฺลาปํ ๖-
กโรนฺโตเยว ทิวสญฺจ รตฺติญฺจ วีตินาเมติ, เอวรูเป ภสฺเส ปริยนฺตการี น โหติ,
อยํ ภสฺสาราโม นาม. อภสฺสาราโม ๗- นาม. โย ปน รตฺตินฺทิวํ ธมฺมํ กเถติ,
ปญฺหํ วิสชฺเชติ, อยํ อปฺปภสฺโสว ภสฺเส ปริยนฺตการีเยว. กสฺมา?  "สนฺนิปติตานํ
โว ภิกฺขเว ทฺวยํ กรณียํ ธมฺมีกถา วา อริโย วา ตุณฺหีภาโว"ติ ๘- วุตฺตตฺตา.
      น นิทฺทารามาติ เอตฺถ โย คจฺฉนฺโตปิ นิสินฺโนปิ นิปนฺโนปิ
ถีนมิทฺธาภิภูโต นิทฺทายติเยว, อยํ นิทฺทาราโม นาม. ยสฺส ปน
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม.,อิ. วสิสฺสามาติ.  ฉ.ม.,อิ. หานิวุทฺธิโย.   ฉ.ม. กมฺมารามตมนุยุตฺตาติ
@ ฉ.ม. อิติกาตพฺพกมฺมํ.   ฉ.ม. ธมกรณํ      ฉ.ม. อาลาปสลฺลาปํ
@ ฉ.ม. อภสฺสาราโม นามาติ ปาโฐ น ทิสฺสติ    ม.มู. ๑๒/๒๗๓/๒๓๕ ปาสราสิสุตฺต
กรชกายเคลญฺเญน จิตฺตํ ภวงฺเค โอตรติ, นายํ นิทฺทาราโม นาม. เตเนวาห
"อภิชานามหํ อคฺคิเวสฺสน "คิมฺหานํ ปจฺฉิเม มาเส ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต
จตุคฺคุณํ สํฆาฏึ ปญฺญเปตฺวา ทกฺขิเณน ปสฺเสน สโต สมฺปชาโน นิทฺทํ
โอกฺกมิตา"ติ. ๑-
      น สงฺคณิการามาติ เอตฺถ โย เอกสฺส ทุติโย ทฺวินฺนํ ตติโย
ติณฺณํ จตุตฺโถ ๒- เอวํ สํสฏฺโฐว วิหรติ, เอกโก อสฺสาทํ น ลภติ, อยํ
สงฺคณิการาโม. โย ปน จตูสุ อิริยาปเถสุ เอกโก อสฺสาทํ ลภติ, นายํ
สงฺคณิการาโมติ เวทิตพฺโพ.
      น ปาปิจฺฉาติ เอตฺถ อสนฺตสมฺภาวนอิจฺฉาย สมนฺนาคตา ทุสฺสีลา
ปาปิจฺฉา นาม.
      น ปาปมิตฺตาทีสุ ปาปา มิตฺตา เอเตสนฺติ ปาปมิตฺตา. จตูสุ
อิริยาปเถสุ สห อยนโต ปาปา สหายา เอเตสนฺติ ปาปสหายา.
ตํนินฺนตปฺโปณตปฺปพฺภารตาย ปาเปสุ สมฺปวงฺกาติ ปาปสมฺปวงฺกา.
      โอรมตฺตเกนาติ อวรมตฺตเกน อปฺปมตฺตเกน. อนฺตราติ  อรหตฺตํ
อปฺปตฺวาว เอตฺถนฺตเร. โวสานนฺติ ปรินิฏฺฐิตภาวํ ๓- "อลเมตฺตาวตา"ติ โอสกฺกนํ
ฐิตกิจฺจตํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ "ยาว สีลปาริสุทฺธิกมตฺเตน วา วิปสฺสนามตฺเตน
วา ฌานมตฺเตน วา โสตาปนฺนภาวมตฺเตน วา สกทาคามิภาวมตฺเตน วา
อนาคามิภาวมตฺเตน วา โวสานํ น อาปชฺชิสฺสนฺติ, ตาว วุฑฺฒิเยว ภิกฺขูนํ
ปาฏิกงฺขา, โน ปริหานี"ติ.
      [๑๓๘] ตติยสตฺตเก สทฺธาติ สทฺธาสมฺปนฺนา. ตตฺถ อาคมนียสทฺธา,
อธิคมสทฺธา, ปสาทสทฺธา, โอกปฺปนสทฺธาติ จตุพฺพิธา สทฺธา. ตตฺถ
อาคมนียสทฺธา สพฺพญฺญุโพธิสตฺตานํ โหติ. อธิคมสทฺธา อริยปุคฺคลานํ. พุทฺโธ ธมฺโม
สํโฆติ วุตฺเต ปน ปสาโท ปสาทสทฺธา. โอกปฺปิตฺวา กปฺเปตฺวา ๔- ปน สทฺธา ๕-
โอกปฺปนสทฺธา. สา ทุวิธาปิ อิธาธิปฺเปตา. ตาย หิ สทฺธาย สมนฺนาคโต
@เชิงอรรถ:  ม.มู. ๑๒/๓๘๗/๓๔๕ มหาสจฺจกสุตฺต   ฉ.ม.,อิ. จตุตฺโถติ   ก. ปธานฐิตภาวํ.
@ ฉ.ม.,อิ. ปกปฺเปตฺวา.            ฉ.ม.,อิ. สทฺทหนํ.
สทฺธาธิมุตฺโต วกฺกลิตฺเถรสทิโส โหติ. ตสฺส หิ เจติยงฺคณวตฺตํ วา,
โพธิยงฺคณวตฺตํ วา กตเมว โหติ. อุปชฺฌายวตฺตอาจริยวตฺตาทีนิ สพฺพวตฺตานิ ปูเรติ.
หิริมนาติ ปาปชิคุจฺฉนลกฺขณาย หิริยา ยุตฺตจิตฺตา. โอตฺตปฺปีติ ปาปโต
ภายนลกฺขเณน โอตฺตปฺเปน สมนฺนาคตา.
      พหุสฺสุตาติ เอตฺถ ปน ปริยตฺติพหุสฺสุโต, ปฏิเวธพหุสฺสุโตติ เทฺว
พหุสฺสุตา. ปริยตฺตีติ ตีณิ ปิฏกานิ. ปฏิเวโธติ สจฺจปฏิเวโธ. อิมสฺมึ ปน
ฐาเน ปริยตฺติ อธิปฺเปตา. สา เยน พหุ สุตา, โส พหุสฺสุโต. โส ปเนส
นิสฺสยมุจฺจนโก, ปริสุปฏฺฐาปโก, ๑- ภิกฺขุโนวาทโก, สพฺพตฺถพหุสฺสุโตติ จตุพฺพิโธ
โหติ. ตตฺถ ตโย พหุสฺสุตา สมนฺตปาสาทิกาย วินยฏฺฐกถาย โอวาทวคฺเค
วุตฺตนเยน คเหตพฺพา. สพฺพตฺถพหุสฺสุตา ปน อานนฺทตฺเถรสทิสา โหนฺติ. เต
อิธ อธิปฺเปตา.
      อารทฺธวิริยาติ เยสํ กายิกญฺจ เจตสิกญฺจ วิริยํ อารทฺธํ โหติ.
ตตฺถ เย กายสงฺคณิกํ วิโนเทตฺวา จตูสุ อิริยาปเถสุ อฏฺฐอารมฺภวตฺถุวเสน
เอกกา โหนฺติ, เตสํ กายิกวิริยํ อารทฺธํ นาม โหติ. เย จิตฺตสงฺคณิกํ
วิโนเทตฺวา อฏฺฐสมาปตฺติวเสน เอกกา โหนฺติ, คมเน อุปฺปนฺนกิเลสสฺส ฐานํ
ปาปุณิตุํ น เทนฺติ, ฐาเน อุปฺปนฺนกิเลสสฺส นิสชฺชํ, นิสชฺชาย อุปฺปนฺนกิเลสสฺส
สยนํ วา ปาปุณิตุํ น เทนฺติ, อุปฺปนฺนุปฺปนฺนฏฺฐาเนเยว กิเลเส นิคฺคณฺหนฺติ,
เตสํ เจตสิกํ วิริยํ อารทฺธํ นาม โหติ.
      อุปฏฺฐิตสฺสตีติ จิรกตาทีนํ สริตา อนุสฺสริตา มหาคติมฺพอภยตฺเถร-
ทีฆภาณกอภยตฺเถรติปิฏกจูฬาภยตฺเถรา  ๒- วิย. มหาคติมฺพอภยตฺเถโร กิร
ชาตปญฺจมทิวเส มงฺคลปายาเส ตุณฺฑํ ปสาเรนฺตํ วายสํ ทิสฺวา หุํหุนฺติ สทฺทมกาสิ.
อถ โส เถรกาเล "กทา ปฏฺฐาย ภนฺเต สรถา"ติ ภิกฺขูหิ ปุจฺฉิโต
"ชาตปญฺจมทิวเส กตสทฺทโต ปฏฺฐาย อาวุโส"ติ อาห.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปริสุปฏฺฐาโก.    ฉ.ม. มหาคติมฺพฺยอภยตฺเถร....เอวมุปริปิ.
      ทีฆภาณกอภยตฺเถรสฺส ชาตนวมทิวเส มาตา จุมฺพิสฺสามีติ โอนตา
ตสฺสา โมลิ มุจฺจิ. ๑- ตโต ตุมฺพมตฺตานิ สุมนปุปฺผานิ ทารกสฺส อุเร ปติตฺวา
ทุกฺขํ ชนยึสุ. โส เถรกาเล "กทา ปฏฺฐาย ภนฺเต สรถา"ติ  ปุจฺฉิโต
"ชาตนวมทิวสโต ปฏฺฐายา"ติ อาห.
      ติปิฏกจูฬาภยตฺเถโร "อนุราธปุเร ตีณิ ทฺวารานิ ปิทหาเปตฺวา
มนุสฺสานํ เอเกน ทฺวาเรน นิกฺขมนํ กตฺวา `ตฺวํ กึนาโม, ตฺวํ กึนาโม'ติ
ปุจฺฉิตฺวาว สายํ ปุน อปุจฺฉิตฺวาว เตสํ นามานิ ปฏิจฺฉาเปตุํ ๒- สกฺกา อาวุโส"ติ
อาห. เอวรูเป ภิกฺขู สนฺธาย จ "อุปฏฺฐิตสฺสตี"ติ วุตฺตํ.
      ปญฺญวนฺโตติ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ อุทยวยปริคฺคหิกาย ปญฺญาย
สมนฺนาคตา. อปิจ ทฺวีหิ เอเตหิ ปเทหิ วิปสฺสกานํ ภิกฺขูนํ วิปสฺสนา-
สมฺภารเหตุภูตา ๓- สมฺมาสติ เจว วิปสฺสนาปญฺญา จ กถิตา.
      [๑๓๙] จตุตฺถสตฺตเก สติเยว สมฺโพชฺฌงฺโค สติสมฺโพชฺฌงฺโค.
เอส นโย สพฺพตฺถ. ตตฺถ อุปฏฺฐานลกฺขโณ สติสมฺโพชฺฌงฺโค, ปวิจยลกฺขโณ
ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค, ปคฺคหณลกฺขโณ วิริยสมฺโพชฺฌงฺโค, ผรณลกฺขโณ
ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค, อุปสมลกฺขโณ ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค, อวิกฺเขปลกฺขโณ
สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค, ปฏิสงฺขานลกฺขโณ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค. ภาเวสฺสนฺตีติ
สติสมฺโพชฺฌงฺคํ จตูหิ การเณหิ สมุฏฺฐเปนฺตา, ฉหิ การเณหิ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคํ
สมุฏฺฐเปนฺตา, นวหิ การเณหิ วิริยสมฺโพชฺฌงฺคํ สมุฏฺฐเปนฺตา, ทสหิ
การเณหิ ปีติสมฺโพชฺฌงฺคํ สมุฏฺฐเปนฺตา, สตฺตหิ การเณหิ ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคํ
สมุฏฺฐเปนฺตา, ทสหิ การเณหิ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคํ สมุฏฺฐเปนฺตา, ปญฺจหิ
การเณหิ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ สมุฏฺฐเปนฺตา วฑฺเฒสฺสนฺตีติ อตฺโถ. อิมินา
วิปสฺสนามคฺคผลสมฺปยุตฺเต โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสเก สมฺโพชฺฌงฺเค กเถสิ.
      [๑๔๐] ปญฺจมสตฺตเก อนิจฺจสญฺญาติ ๔- อนิจฺจานุปสฺสนาย สทฺธึ
อุปฺปนฺนา สญฺญา. อนตฺตสญฺญาทีสุปิ เอเสว นโย. อิมา สตฺต โลกิยวิปสฺสนาปิ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. มุจฺจิตฺถ.                ฉ.ม. สมฺปฏิจฺฉาเทตุํ.
@ ฉ.ม., อิ. วิปสฺสนาสมฺภารภูตา     อิ. อนิจฺจสญฺญนฺติ
โหนฺติ. "เอตํ สนฺตํ, เอตํ ปณีตํ, ยทิทํ สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค
ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ"ติ ๑- อาคตวเสเนตฺถ เทฺว โลกุตฺตราปิ โหนฺตีติ
เวทิตพฺพา.
      [๑๔๑] ฉกฺเก เมตฺตํ กายกมฺมนฺติ เมตฺตจิตฺเตน กตฺตพฺพํ กายกมฺมํ
วจีกมฺมมโนกมฺเมสุปิ เอเสว นโย. อิมานิ ปน ภิกฺขูนํ วเสน อาคตานิ คิหีสุปิ
ลภนฺติ. ภิกฺขูนญฺหิ เมตฺตจิตฺเตน อภิสมาจาริกธมฺมปูรณํ เมตฺตํ กายกมฺมํ นาม.
คิหีนํ เจติยวนฺทนตฺถาย โพธิวนฺทนตฺถาย สํฆนิมนฺตนตฺถาย คมนํ, คามํ
ปิณฺฑาย ปวิฏฺเฐ ๒- ภิกฺขู ทิสฺวา ปจฺจุคฺคมนํ, ปตฺตปฏิคฺคหณํ อาสนปญฺญปนํ, ๓-
อนุคมนํ, เตลมกฺขนนฺติ ๔- เอวมาทิกํ เมตฺตํ กายกมฺมํ นาม.
      ภิกฺขูนํ เมตฺตจิตฺเตน อาจารปญฺญตฺติสิกขาปทปญฺญาปนํ, กมฺมฏฺฐานกถนํ
ธมฺมเทสนา เตปิฏกํปิ พุทฺธวจนํ เมตฺตํ วจีกมฺมํ นาม. คิหีนํ
เจติยํ วนฺทนาย คจฺฉาม, โพธึ วนฺทนาย คจฺฉาม, ธมฺมสฺสวนํ กริสฺสาม,
ทีปมาลาธูปปูชํ ๕- กาเรสฺสาม, ๖- ตีณิ สุจริตานิ สมาทาย วตฺติสฺสาม,
สลากภตฺตาทีนิ ทสฺสาม, วสฺสาวาสิกํ ทสฺสาม, อชฺช สํฆสฺส จตฺตาโร ปจฺจเย
ทสฺสาม, สํฆํ นิมนฺเตตฺวา ขาทนียาทีนิ สํวิทหถ, อาสนานิ ปญฺญาเปถ, ปานียํ
อุปฏฺฐเปถ, สํฆํ ปจฺจุคฺคนฺตฺวา อาเนถ, ปญฺญตฺตาสเน นิสีทาเปถ, ฉนฺทชาตา
อุสฺสาหชาตา เวยฺยาวจฺจํ กโรถาติ อาทิกถนกาเล เมตฺตํ วจีกมฺมํ นาม.
      ภิกฺขูนํ ปาโตว อุฏฺฐาย สรีรปฏิชคฺคนํ เจติยงฺคณวตฺตาทีนิ จ กตฺวา
วิวิตฺตาสเน นิสีทิตฺวา อิมสฺมึ วิหาเร ภิกฺขู สุขี โหนฺตุ อเวรา อพฺยาปชฺฌาติ
จินฺตนํ เมตฺตํ มโนกมฺมํ นาม. คิหีนํ อยฺยา สุขี โหนฺตุ อเวรา อพฺยาปชฺฌาติ
จินฺตนํ เมตฺตํ มโนกมฺมํ นาม.
      อาวิ เจว รโห จาติ สมฺมุขา จ ปรมฺมุขา จ. ตตฺถ นวกานํ
จีวรกมฺมาทีสุ สหายภาวคมนํ สมฺมุขา เมตฺตํ กายกมฺมํ นาม. เถรานํ ปน
ปาทโธวนวีชนาทิเภทํปิ ๗- สพฺพํ สามีจิกมฺมํ สมฺมุขา เมตฺตํ กายกมฺมํ นาม.
@เชิงอรรถ:  องฺ นวก. ๒๓/๒๔๐/๔๓๙ ฌานสุตฺต (สยา.)   ฉ.ม. ปวิฏฺฐํ ภิกฺขุํ   ฉ.ม.,อิ. อาสน-
@ ปญฺญาปนํ   ฉ.ม.,อิ. "อนุคมนํเตลมกฺขนนฺติ"อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ   ฉ.ม.,อิ.
@ ทีปมาลปุปฺผปูชํ   ฉ.ม. กริสฺสาม   ฉ.ม.,อิ. ปาทโธวนวนฺทนพีชนทานาทิเภทํ
อุภเยหิปิ ทุนฺนิกฺขิตฺตานํ ทารุภณฺฑาทีนํ เตสุ อวมญฺญํ อกตฺวา อตฺตนา
ทุนฺนิกฺขิตฺตานํ วิย ปฏิสามนํ ปรมฺมุขา เมตฺตํ กายกมฺมํ นาม.
      เทวตฺเถโร ติสฺสตฺเถโรติ เอวํ ปคฺคยฺหวจนํ สมฺมุขา เมตฺตํ วจีกมฺมํ
นาม. วิหาเร อสนฺตํ ปน ปฏิปุจฺฉนฺตสฺส กุหึ อมฺหากํ เทวตฺเถโร, กุหึ
อมฺหากํ ติสฺสตฺเถโร, กทา นุโข อาคมิสฺสตีติ เอวํ มมายนวจนํ ปรมฺมุขา เมตฺตํ
วจีกมฺมํ นาม.
      เมตฺตาสิเนหสินิทฺธานิ ปน นยนานิ อุมฺมิเลตฺวา ปสนฺเนน มุเขน
โอโลกนํ สมฺมุขา เมตฺตํ มโนกมฺมํ นาม. เทวตฺเถโร ติสฺสตฺเถโร อโรโค โหตุ
อปฺปาพาโธติ สมนฺนาหรณํ ปรมฺมุขา เมตฺตํ มโนกมฺมํ นาม.
      ลาภาติ จีวราทโย ลทฺธปจฺจยา. ธมฺมิกาติ กุหนาทิเภทํ มิจฺฉาชีวํ
วชฺเชตฺวา ธมฺเมน สเมน ภิกฺขาจารวตฺเตน อุปฺปนฺนา. อนฺตมโส ปตฺตปริยาปนฺน-
มตฺตมฺปีติ ปจฺฉิมโกฏิยา ปตฺตปริยาปนฺนํ ปตฺตสฺส อนฺโต คตํ ทฺวิตฺติกฏจฺฉุ-
ภิกฺขามตฺตํปิ. อปฺปฏิวิภตฺตโภคีติ เอตฺถ เทฺว ปฏิวิภตฺตานิ ๑- นาม อามิส-
ปฏิวิภตฺตํ ปุคฺคลปฏิวิภตฺตญฺจ. ตตฺถ "เอตฺตกํ ทสฺสามิ, เอตฺตกํ น ทสฺสามี"ติ
เอวํ จิตฺเตน วิภชนํ อามิสปฏิวิภตฺตํ นาม. "อสุกสฺส ทสฺสามิ, อสุกสฺส น
ทสฺสามี"ติ เอวํ จิตฺเตน วิภชนํ ปน ปุคฺคลปฏิวิภตฺตํ นาม. ตทุภยํปิ อกตฺวา
โย อปฏิวิภตฺตํ ภุญฺชติ, อยํ อปฺปฏิวิภตฺตโภคี นาม.
      สีลวนฺเตหิ สพฺรหฺมจารีหิ สาธารณโภคีติ เอตฺถ สาธารณโภคิโน
อิทํ ลกฺขณํ, ยํ ยํ ปณีตํ ลภติ, ตํ ตํ เนว ลาเภน ลาภํ ชิคึสนตามุเขน ๒-
คิหีนํ เทติ, น อตฺตนา ปริภุญฺชติ, ๓- ปฏิคฺคณฺหนฺโตว ๔- "สํเฆน สาธารณํ
โหตู"ติ คเหตฺวา คณฺฑึ ๕- ปหริตฺวา ปริภุญฺชิตพฺพํ สํฆสนฺตกํ วิย ปสฺสติ.
       อิมํ ปน สาราณียธมฺมํ โก ปูเรติ  โก น ปูเรติ. ๖- ทุสฺสีโล ตาว
น ปูเรติ. น หิ ตสฺส สนฺตกํ สีลวนฺตา คณฺหนฺติ. ปริสุทฺธสีโล ปน วตฺตํ
อขณฺเฑนฺโต ปูเรติ. ตตฺรีทํ วตฺตํ:-  โย หิ โอทิสฺสกํ กตฺวา มาตุ วา ปิตุ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปฏิวิภตฺตา  ฉ.ม. นิชิคีสนตามุเขน, อิ. นิชิคึสนตามุเขน   ฉ.ม. ภุญฺชติ
@ ฉ.ม.,อิ. ปฏิคฺคณฺหนฺโต จ    ฉ.ม. ฆณฺฏึ    ฉ.ม. ปูเรตีติ
วา อาจริยุปชฺฌายาทีนํ วา เทติ, โส ทาตพฺพํ เทติ, สาราณียธมฺโม ปนสฺส
น โหติ, ปลิโพธชคฺคนํ นาม โหติ. สาราณียธมฺโม หิ มุตฺตปลิโพธสฺเสว
วฏฺฏติ. เตน ปน โอทิสฺสกํ เทนฺเตน คิลานคิลานุปฏฺฐากอาคนฺตุกคมิกานญฺเจว
นวปพฺพชิตสฺส จ สํฆาฏิปตฺตคฺคหณํ อชานนฺตสฺส ทาตพฺพํ. เอเตสํ ทตฺวา
อวเสสํ เถราสนโต ปฏฺฐาย โถกํ โถกํ อทตฺวา โย ยตฺตกํ คณฺหาติ, ตสฺส
ตตฺตกํ ทาตฺพฺพํ. อวสิฏฺเฐ อสติ ปุน ปิณฺฑาย จริตฺวา เถราสนโต ปฏฺฐาย
ยํ ยํ ปณีตํ, ตํ ตํ ทตฺวา เสสํ ภุญฺชิตพฺพํ. ๑- "สีลวนฺเตหี"ติ วจนโต
ทุสฺสีลสฺส อทาตุํปิ วฏฺฏติ.
      อยํ ปน สาราณียธมฺโม ๒- สุสิกฺขิตาย ปริสาย สุปูโร โหติ, โน
อสิกฺขิตาย ปริสาย. สุสิกฺขิตาย หิ ปริสาย โย อญฺญโต ลภติ, โส น คณฺหาติ.
อญฺญโต อลภนฺโตปิ ปมาณยุตฺตเมว คณฺหาติ, น อติเรกํ. อยํ ปน สาราณียธมฺโม
เอวํ ปุนปฺปุนํ ปิณฺฑาย จริตฺวา ลทฺธํ ลทฺธํ เทนฺตสฺสาปิ ทฺวาทสหิ วสฺเสหิ
ปูรติ, น ตโต โอรํ. สเจ หิ ทฺวาทสเม วสฺเส สาราณียธมฺมปูรโก ปิณฺฑปาตปูรํ
ปตฺตํ อาสนสาลายํ ฐเปตฺวา นฺหายิตุํ คจฺฉติ, สํฆตฺเถโรว ๓- กสฺเสโส ปตฺโตติ,
"สาราณียธมฺมปูรกสฺสา"ติ วุตฺเต "อาหรถ นนฺ"ติ สพฺพํ ปิณฺฑปาตํ วิจาเรตฺวาว
ภุญฺชิตฺวา ริตฺตปตฺตํว ฐเปติ. อถ โส ภิกฺขุ ริตฺตปตฺตํ ทิสฺวา "มยฺหํ
อนวเสเสตฺวาว ภิกฺขู ๔- ปริภุญฺชึสู"ติ โทมนสฺสํ อุปฺปาเทติ, สาราณียธมฺโม
ภิชฺชติ, ปุน ทฺวาทส วสฺสานิ ปูเรตพฺโพ โหติ. ติตฺถิยปริวาสสทิโส เหส, สกึ ขณฺเฑ
ชาเต ปุน ปูเรตพฺโพว. โย ปน "ลาภา วต เม, สุลทฺธํ วต เม, ยสฺส เม
ปตฺตคตํ อนาปุจฺฉาว สพฺรหฺมจารี ปริภุญฺชนฺตี"ติ โสมนสฺสํ ชเนติ, ตสฺส
ปุณฺโณ นาม โหติ.
      เอวํ ปูริตสาราณียธมฺมสฺส ปน เนว อิสฺสา, น มจฺฉริยํ โหติ.
โส มนุสฺสานํ จ ปิโย โหติ, สุลภปจฺจโย จ โหติ, ปตฺตคตมสฺส ทียมานํปิ
น ขียติ, ภาชนียภณฺฑฏฺฐาเน อคฺคภณฺฑํ ลภติ, ภเย วา ฉาตเก วา สมฺปตฺเต
เทวตา อุสฺสุกฺกํ อาปชฺชนฺติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปริภุญฺชิตพฺพํ                     ฉ.ม. สารณียธมฺโม เอวมุปริปิ
@ ฉ.ม., อิ. สํฆตฺเถโร จ                ฉ.ม. ภิกฺขูติ สทฺโท น ทิสฺสติ
      ตตฺรีมานิ วตฺถูนิ:- เลณคิริวาสี ๑- ติสฺสตฺเถโร กิร มหาคิริคามํ
อุปนิสฺสาย วิหรติ. ปญฺญาส มหาเถรา นาคทีปํ เจติยํ วนฺทนตฺถาย  คจฺฉนฺตา
คิริคาเม ปิณฺฑาย จริตฺวา กิญฺจิ อลทฺธา นิกฺขมึสุ. เถโร ปน ปวิสนฺโต เต
ทิสฺวา ปุจฺฉิ "ลทฺธํ ภนฺเต"ติ. วิจริมฺหา อาวุโสติ. โส เตสํ อลทฺธภาวํ ญตฺวา
อาห "ภนฺเต ยาวาหํ อาคจฺฉามิ, ตาว อิเธว โหถา"ติ. มยํ อาวุโส ปญฺญาส
ชนา ปตฺตเตมนมตฺตํปิ น ลภิมฺหาติ. ภนฺเต เนวาสิกา นาม ปฏิพลา โหนฺติ,
อลภนฺตาปิ ภิกฺขาจารมคฺคสภาคํ ชานนฺตีติ. เถรา อาคเมสุํ. เถโร คามํ ปาวิสิ,
ธูรเคเหเยว มหาอุปาสิกา ขีรภตฺตํ สชฺเชตฺวา เถรํ โอโลกยมานาว ฐิตา. อถ
เถรสฺส ทฺวารํ สมฺปตฺตสฺเสว ปตฺตํ ปูเรตฺวา อทาสิ, โส ตํ อาทาย เถรานํ
สนฺติกํ คนฺตฺวา คณฺหถ ภนฺเตติ สํฆตฺเถรํ อาห. เถโร "อเมฺหหิ เอตฺตเกหิ
กิญฺจิ น ลทฺธํ, อยํ สีฆเมว คเหตฺวา อาคโต, กึ นุโข"ติ เสสานํ มุขํ
โอโลเกสิ. เถโร โอโลกนากาเรเนว ญตฺวา "ภนฺเต ธมฺเมน สเมน ลทฺธํ
ปิณฺฑปาตํ ๒- นิกฺกุกฺกุจฺจา คณฺหถา"ติ อาทิโต ปฏฺฐาย สพฺเพสํ ยาวทตฺถํ ภตฺตํ
ทตฺวา อตฺตนาปิ ยาวทตฺถํ ภุญฺชิ.
      อถ นํ ภตฺตกิจฺจาวสาเน เถรา ปุจฉึสุ "กทาวุโส โลกุตฺตรธมฺมํ
ปฏิวิชฺฌา"ติ. ๓- นตฺถิ เม ภนฺเต โลกุตฺตรธมฺโมติ. ฌานลาภีสิ อาวุโสติ. เอวํปิ ๔-
ภนฺเต นตฺถีติ. นนุ อาวุโส ปาฏิหาริยนฺติ. สาราณียธมฺโม เม ภนฺเต ปูริโต,
ตสฺส เม ธมฺมสฺส ปูริตกาลโต ปฏฺฐาย สเจปิ ภิกฺขุสตสหสฺสํ โหติ, ปตฺตคตํ
น ขียตีติ. เต สุตฺวา "สาธุ สาธุ สปฺปุริส, อนุจฺฉวิกมิทํ ตุยฺหนฺ"ติ อาหํสุ.
อิทํ ตาว  "ปตฺตคตํ น ขียตี"ติ เอตฺถ วตฺถุ.
      อยเมว ปน เถโร เจติยปพฺพเต คิริภณฺฑมหาปูชาย ทานฏฺฐานํ
คนฺตฺวา อิมสฺมึ ทาเน กึ อคฺคภณฺฑนฺติ ๖- ปุจฺฉิ. เทฺว สาฏกา ภนฺเตติ. เอเต
มยฺหํ ปาปุณิสฺสนฺตีติ. ตํ สุตฺวา อมจฺโจ รญฺโญ อาโรเจสิ "เอโก ทหโร เอวํ
วทตี"ติ. ทหรสฺส เอวํ จิตฺตํ, มหาเถรานํ ปน สุขุมสาฏกา วฏฺฏนฺตีติ วตฺวา
มหาเถรานํ ทสฺสามีติ ฐเปติ. ตสฺส ภิกฺขุสํเฆ ปฏิปาฏิยา ฐิเต เทนฺตสฺส
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เสณคิริวาสี     ฉ.ม.,อิ. ปิณฺฑปาโต
@ ฉ.ม.,อิ. ปฏิวิชฺฌีติ    ฉ.ม.,อิ. เอตมฺปิ เม    ฉ.ม.,อิ. วรภณฺฑนฺติ
มตฺถเก ฐปิตาปิ เทฺว ๑- สาฏกา หตฺถํ นาโรหนฺติ. อญฺเญ อาโรหนฺติ. ทหรสฺส
ทานกาเล ปนสฺส หตฺถํ อารุหนฺติ. ๒- โส ตสฺส หตฺเถ ฐเปตฺวา ๓- อมจฺจสฺส
มุขํ โอโลเกตฺวา ทหรํ นิสีทาเปตฺวา ทานํ ทตฺวา สํฆํ วิสชฺเชตฺวา ทหรสฺส
สนฺติเก นิสีทิตฺวา "ภนฺเต อิมํ ธมฺมํ กทา ปฏิวิชฺฌิตฺถา"ติ อาห. โส ปริยาเยนาปิ
อสนฺตํ อวทนฺโต "นตฺถิ มยฺหํ มหาราช โลกุตฺตรธมฺโม"ติ อาห. นนุ
ภนฺเต ปุพฺเพ อวจุตฺถาติ. อาม มหาราช, สาราณียธมฺโม ๔- ปูริโต มยา, ตสฺส
เม ธมฺมสฺส ปูริตกาลโต ปฏฺฐาย ภาชนียฏฺฐาเน ๕- อคฺคภณฺฑํ ปาปุณาตีติ.
"สาธุ สาธุ ภนฺเต อนุจฺฉวิกมิทํ ตุยฺหนฺ"ติ วตฺวา ๖- ปกฺกามิ. อิทํ
"ภาชนียฏฺฐาเน อคฺคภณฺฑํ ปาปุณาตี"ติ  เอตฺถ วตฺถุ.
      พฺราหฺมณติสฺสภเย ปน ภาตรคามวาสิโน นาคตฺเถริยา อนาโรเจตฺวาว
ปลายึสุ. เถรี ปจฺจูสสมเย "อติวิย อปฺปนิคฺโฆโส คาโม, อุปธาเรถ ตาวา"ติ
ทหรภิกฺขุนิโย อาห. ตา คนฺตฺวา สพฺเพสํ คตภาวํ ญตฺวา อาคมฺม เถริยา
อาโรเจสุํ. สา สุตฺวา "มา ตุเมฺห เตสํ คตภาวํ จินฺตยิตฺถ, อตฺตโน
อุทฺเทสปริปุจฺฉาโยนิโสมนสิกาเรสุเยว โยคํ กโรถา"ติ วตฺวา ภิกฺขาจารเวลาย
ปารุปิตฺวา อตฺตทฺวาทสมา คามทฺวาเร นิโคฺรธมูเล อฏฺฐาสิ. รุกฺเข อธิวฏฺฐา เทวตา
ทฺวาทสนฺนํ ๗- ภิกฺขุนีนํ ปิณฺฑปาตํ ทตฺวา "อยฺเย มา อญฺญตฺถ คจฺฉถ, นิจฺจํ
อิเธว เอถา"ติ อาห. เถริยา ปน กนิฏฺฐภาตา นาคตฺเถโร นาม อตฺถิ, โส
"มหนฺตํ ภยํ, น สกฺกา อิธ ยาเปตุํ, ปรตีรํ คมิสฺสามี"ติ อตฺตทฺวาทสโม ๘-
อตฺตโน วสนฏฺฐานา นิกฺขนฺโต เถรึ ทิสฺวา คมิสฺสามีติ ภาตรคามํ อาคโต.
เถรี "เถรา อาคตา"ติ สุตฺวา เตสํ สนฺติกํ คนฺตฺวา กึ อยฺยาติ ปุจฺฉิ.
โส ตํ ปวตฺตึ อาจิกฺขิ. สา "อชฺช เอกทิวสํ วิหาเรเยว วสิตฺวา เสฺว คมิสฺสถา"ติ
อาห. เถรา วิหารํ  อคมํสุ.
      เถรี ปุนทิวเส รุกฺขมูเล ปิณฺฑาย จริตฺวา เถรํ อุปสงฺกมิตฺวา
"อิมํ ปิณฺฑปาตํ ปริภุญฺชถา"ติ อาห. เถโร "วฏฺฏิสฺสติ เถรี"ติ วตฺวา ตุณฺหี
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม.,อิ. เต    ฉ.ม.,อิ. อารุฬฺหา    ฉ.ม. ปาเตตฺวา
@ ฉ.ม.,อิ. สารณียธมฺมปูรโก อหํ.         ฉ.ม. ภาชนียภณฺฑฏฺฐาเน เอวมุปริปิ
@ ฉ.ม.,อิ. วนฺทิตฺวา.    ฉ.ม.,อิ. ทฺวาสนฺนมฺปิ.   ฉ.ม., อิ. อตฺตทฺวาทสโมว
อฏฺฐาสิ. ธมฺมิโก ตาตา ปิณฺฑปาโต, กุกฺกุจฺจํ อกตฺวา ปริภุญฺชถาติ. "วฏฺฏิสฺสติ
เถรี"ติ. สา ปตฺตํ คเหตฺวา อากาเส ขิปิ. ปตฺโต อากาเส อฏฺฐาสิ. เถโร
"สตฺตตาลมตฺเต ฐิตํปิ ภิกฺขุนีภตฺตเมว เถรี"ติ วตฺวา "ภยํ นาม สพฺพกาลํ
น โหติ, ภเย วูปสนฺเต อริยวํสํ กถยมาโน `โภ ปิณฺฑปาติก เอวรูปํ ๑-
ภิกฺขุนีภตฺตํ ภุญฺชิตฺวา วีตินามยิตฺถา'ติ จิตฺเตน อนุวทิยมาโน สนฺถมฺเภตุํ น
สกฺขิสฺสามิ, อปฺปมตฺตา โหถ เถริโย"ติ มคฺคํ อารุหิ.
      รุกฺขเทวตาปิ "สเจ เถโร เถริยา หตฺถโต ปิณฺฑปาตํ ปริภุญฺชิสฺสติ,
น นํ นิวตฺเตสฺสามิ. สเจ น ปริภุญฺชิสฺสติ, นิวตฺเตสฺสามี"ติ จินฺตยมานา
ฐตฺวา เถรสฺส คมนํ ทิสฺวา รุกฺขา โอรุยฺห ปตฺตํ ภนฺเต เทถาติ ปตฺตํ
คเหตฺวา เถรํ รุกฺขมูเลเยว ๒- อาเนตฺวา อาสนํ ปญฺญเปตฺวา ปิณฺฑปาตํ ทตฺวา
กตฺภตฺตกิจฺจํ ปฏิญฺญํ กาเรตฺวา ทฺวาทส ภิกฺขุนิโย  ทฺวาทส จ ภิกฺขู สตฺต
วสฺสานิ อุปฏฺฐหติ. อิทํ "เทวตา อุสฺสุกฺกํ อาปชฺชนฺตี"ติ  เอตฺถ วตฺถุ. ตตฺร
หิ เถรี สาราณียธมฺมปูริกา อโหสิ.
      อขณฺฑานีติอาทีสุ ยสฺส สตฺตสุ อาปตฺติกฺขนฺเธสุ อาทิมฺหิ วา อนฺเต
วา สิกฺขาปทํ ภินฺนํ โหติ, ตสฺส สีลํ ปริยนฺเต ฉินฺนสาฏโก วิย ขณฺฑํ
นาม. ยสฺส ปน เวมชฺเฌ ภินฺนํ, ตสฺส มชฺเฌ ฉิทฺทสาฏโก วิย ฉิทฺทํ นาม
โหติ. ยสฺส ปน  ปฏิปาฏิยา เทฺว ตีณิ ภินฺนานิ, ตสฺส ปิฏฺฐิยํ วา กุจฺฉิยํ
วา อุฏฺฐิเตน วิสภาควณฺเณน กาฬรตฺตาทีนํ อญฺญตรวณฺณา คาวี วิย สพลนฺนาม
โหติ. ยสฺส ๓-  อนฺตรนฺตรา ภินฺนานิ, ตสฺส อนฺตรนฺตรา วิสภาคพินฺทุจิตฺรคาวี ๓-
วิย กมฺมาสํ นาม โหติ. ยสฺส ปน สพฺเพน สพฺพํ อภินฺนานิ, ตสฺส ตานิ
สีลานิ อขณฺฑานิ นาม ๔- อจฺฉิทฺทานิ นาม ๔- อสพลานิ นาม ๔-  อกมฺมาสานิ
นาม โหนฺติ. ตานิ ปเนตานิ ตณฺหาทาสพฺยโต โมเจตฺวา ภุชิสฺสภาวกรณโต
ภุชิสฺสานิ, พุทฺธาทีหิ วิญฺญูหิ ปสตฺถตฺตา วิญฺญูปสตฺถานิ, ๕- ตณฺหาทิฏฺฐีหิ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เอวรูปนฺติ น ทิสฺสติ., อิ. ตฺวํ              ฉ.ม., อิ. รุกฺขมูลํเยว
@๓-๓ ฉ.ม. ยสฺส ปน อนฺตรนฺตรา วิสภาคพินฺทุจิตฺรา คาวี.
@ ฉ.ม., อิ. นามสทฺโท น ทิสฺสติ                  ฉ.ม. วิญฺญุปสตฺถานิ.
อปรามฏฺฐตฺตา, "อิทํ นาม ตฺวํ  อาปนฺนปุพฺโพ"ติ เกนจิ ปรามฏฺฐุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา
จ อปรามฏฺฐานิ, อุปจารสมาธึ วา อปฺปนาสมาธึ วา สํวตฺตยนฺตีติ
สมาธิสํวตฺตนิกานีติ วุจฺจนฺติ.
      สีลสามญฺญคตา วิหริสฺสนฺตีติ เตสุ เตสุ ทิสาภาเคสุ วิหรนฺเตหิ
ภิกฺขูหิ สทฺธึ สมานภาวูปคตสีลา วิหริสฺสนฺติ. โสตาปนฺนาทีนญฺหิ สีลํ
สมุทฺทนฺตเรปิ เทวโลเกปิ วสนฺตานํ อญฺเญสํ โสตาปนฺนาทีนํ สีเลน สมานเมว
โหติ, นตฺถิ มคฺคผลสีเล ๑- นานตฺตํ. ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ.
      ยายํ ทิฏฺฐีติ มคฺคสมฺปยุตฺตา สมฺมาทิฏฺฐิ. อริยาติ นิทฺโทสา.
นิยฺยาตีติ นิยฺยานิกา. ตกฺกรสฺสาติ โย ตถาการี โหติ. สมฺมาทุกฺขกฺขยายาติ
สพฺพวฏฺฏทุกฺขกฺขยตฺถํ. ทิฏฺฐิสามญฺญคตาติ สมานทิฏฺฐิภาวํ อุปคตา หุตฺวา
วิหริสฺสนฺติ. วุฑฺฒิเยวาติ เอวํ วิหรนฺตานํ วุฑฺฒิเยว ภิกฺขูนํ ปาฏิกงฺขา, โน
ปริหานีติ.
      [๑๔๒] เอตเทว พหุลนฺติ อาสนฺนปรินิพฺพานตตา ภิกฺขู โอวทนฺโต
ปุนปฺปุนํ เอตํเยว ธมฺมีกถํ กโรติ. อิติ สีลนฺติ เอวํ สีลํ เอตฺตกํ สีลํ. เอตฺถ
จตุปาริสุทฺธิสีลํ สีลํ, จิตฺเตกคฺคตา สมาธิ, วิปสฺสนา ๒- ปญฺญาติ เวทิตพฺพา.
สีลปริภาวิโตติ อาทีสุ ยสฺมึ สีเล ฐตฺวาว มคฺคสมาธึ ผลสมาธึ นิพฺพตฺเตนฺติ,
โส เตน สีเลน ปริภาวิโต มหปฺผโล โหติ มหานิสํโส. ยมฺหิ สมาธิมฺหิ
ฐตฺวา มคฺคปญฺญํ ผลปญฺญํ นิพฺพตฺเตนฺติ, สา เตน สมาธินา ปริภาวิตา
มหปฺผลา โหติ มหานิสํสา. ยสฺสํ ๓- ปญฺญาย ฐตฺวา มคฺคจิตฺตํ ผลจิตฺตํ
นิพฺพตฺเตนฺติ, ตํ ตาย ปริภาวิตํ สมฺมเทว อาสเวหิ วิมุจฺจติ.
      [๑๔๓] ยถาภิรนฺตนฺติ พุทฺธาทีนํ ๔- อนภิรติ ปริตสฺสิตา ๕- นาม นตฺถิ,
ยถารุจึ ๖-  ยถาอชฺฌาสยนฺติ ปน วุตฺตํ โหติ. อายามาติ เอหิ ยาม. "อยามา"ติปิ
ปาโฐ, คจฺฉามาติ อตฺโถ. อานนฺทาติ ภควา สนฺติกาวจรนฺตํ ๗- เถรํ อาลปิ. ๘-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม.,อิ. มคฺคสีเล.   ฉ.ม.,อิ. วิปสฺสนาปญฺญา.        ฉ.ม.,อิ. ยาย.
@ ฉ.ม.,อิ. พุทฺธานํ.    อิ. ปริตสฺสนา, ฉ.ม. ปริตสฺสิตํ.   ฉ.ม.,อิ. ยถารุจิ.
@ ฉ.ม.,อิ. สนฺติกาวจรตฺตา.       ฉ.ม.,อิ. อาลปติ
เถโร ปน "คณฺหถาวุโส ปตฺตจีวรานิ, ภควา อสุกฏฺฐานํ คนฺตุกาโม"ติ ภิกฺขูนํ
อาโรเจสิ. ๑-
      [๑๔๔-๑๔๕] อมฺพลฏฺฐิกาคมนํ อุตฺตานเมว. อถโข อายสฺมา
สาริปุตฺโตติอาทิ สมฺปสานีทเย ๒- วิตฺถาริตํ.
                         ทุสฺสีลอาทีนววณฺณนา
      [๑๔๘] ปาฏลิคาเม ๓- อาวสถาคารนฺติ อาคนฺตุกานํ อาวสถเคหํ.
ปาฏลิคาเม กิร นิจฺจกาลํ ทฺวินฺนํ ราชูนํ สหายกา อาคนฺตฺวา กุลานิ เคหโต
นีหริตฺวา มาสํปิ อฑฺฒมาสํปิ วสนฺติ. เต มนุสฺสา นิจฺจูปทฺทูตา "เอเตสํ
อาคตกาเล วสนฏฺฐานํ ภวิสฺสตี"ติ นครมชฺเฌ มหตึ สาลํ กริตฺวา ตสฺสา
เอกสฺมึ ปเทเส ภณฺฑปฏิสามนฏฺฐานํ, เอกสฺมึ ปเทเส นิวาสนฏฺฐานํ อกํสุ.
เต "ภควา อาคโต"ติ สุตฺวาว "อเมฺหหิ คนฺตฺวาปิ ภควา อาเนตพฺโพ สิยา,
โส สยเมว อมฺหากํ วสนฏฺฐานํ สมฺปตฺโต, อชฺช ภควนฺตํ อาวสเถ มงฺคลํ
วทาเปสฺสามา"ติ เอตทตฺถเมว อุปสงฺกมนฺตา. ตสฺมา เอวมาหํสุ. เยน อาวสถาคารนฺติ
เต กิร "พุทฺธา นาม อรญฺญชฺฌาสยา อรญฺญารามา อนฺโตคาเม วสิตุํ อิจฺเฉยฺยุํ
วา โน วา"ติ ภควโต มนํ อชานนฺตา อาวสถาคารํ อปฏิชคฺคิตฺวาว อาคมึสุ.
อิทานิ ภควโต มนํ ญตฺวา "ปุเรตรํ คนฺตฺวา ปฏิชคฺคิสฺสามา"ติ เยนาวสถาคารํ,
เตนุปสงฺกมึสุ. สพฺพสนฺถริตนฺติ ยถา สพฺพํ สนฺถตํ โหติ, เอวํ สนฺถรึ.
      [๑๔๙] ทุสฺสีโลติ อสีโล นิสฺสีโล. สีลวิปนฺโนติ วิปนฺนสีโล
ภินฺนสํวโร. ปมาทาธิกรณนฺติ ปมาทการณา.
      อิทญฺจ สุตฺตํ คหฏฺฐานํ วเสน อาคตํ, ปพฺพชิตานํปิ ปน ลพฺภเตว.
คหฏฺโฐ หิ เยน เยน สิปฺปุฏฺฐาเนน ๔- ชีวิตํ กปฺเปติ ยทิ กสิยา ยทิ
วณิชฺชาย. ปาณาติปาตาทิวเสน ปมตฺโต  ตนฺตํ ยถากาลํ สมฺปาเทตุํ น
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. อาโรเจติ.               ที.ปาฏิ. ๑๑/๑๖/๑๓ สมฺปสาทนียสุตฺต
@ ฉ.ม. ปาฏลิคมเน, อิ. ปาฏลิคามคมเนน     ฉ.ม., อิ. สิปฺปฏฺฐาเนน
สกฺโกติ, อถสฺส มูลํ วินสฺสติ, มาฆาตกาเล ปาณาติปาตํ ปน อทินฺนาทานญจ ๑-
กโรนฺโต ทณฺฑวเสน มหตึ โภคชานึ นิคฺคจฺฉติ. ปพฺพชิโตปิ ทุสฺสีโล
ปมาทการณา สีลโต พุทฺธวจนโต ฌานโต สตฺตอริยธนโต จ ชานึ นิคฺคจฺฉติ.
      ตสฺส คหฏฺฐสฺส "อสุโก นาม อสุกกุเล ชาโต ทุสฺสีโล ปาปธมฺโม
ปริจฺจตฺตอิธโลกปรโลโก ๒- สลากภตฺตมตฺตํปิ น เทตี"ติ จตุปริสมชฺเฌ ปาปโก
กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคจฺฉติ. ปพฺพชิตสฺส วา  "อสุโก นาม นาสกฺขิ สีลํ รกฺขิตุํ,
น พุทฺธวจนํ อุคฺคเหตุํ, เวชฺชกมฺมาทีหิ ชีวติ, ฉหิ อคารเวหิ สมนฺนาคโต"ติ
เอวํ อพฺภุคฺคจฺฉติ.
      อวิสารโทติ คหฏฺโฐ ตาว "อวสฺสํ พหุนฺนํ สนฺนิปาตฏฺฐาเน เกจิ
มม กมฺมํ ชานิสฺสนฺติ, อถ มํ นิคฺคณฺหิสฺสนฺติ วา, ราชกุลสฺส วา ทสฺเสนฺตี"ติ ๓-
สภโย อุปสงฺกมติ, มงฺกุภูโต ปตฺตกฺขนฺโข อโธมุโข องฺคุฏฺฐเกน
ภูมึ กสนฺโต นิสีทติ, วิสารโท หุตฺวา กเถตุํ น สกฺโกติ, ปพฺพชิโตปิ "พหู
ภิกฺขู สนฺนิปติตา, อวสฺสํ โกจิ มม กมฺมํ ชานิสฺสติ, อถ เม อุโปสถํปิ
ปวารณํปิ ฐเปตฺวา สามญฺญโต จาเวตฺวา นิกฺกฑฺฒิสฺสนฺตี"ติ สภโย อุปสงฺกมติ,
วิสารโท หุตฺวา กเถตุํ น สกฺโกติ. เอกจฺโจ ปน ทุสฺสีโลปิ อทุสฺสีโล ๔- วิย
จรติ, โสปิ อชฺฌาสเยน มงฺกุ โหติเยว.
      สมฺมูโฬฺห กาลํ กโรตีติ ตสฺส หิ มรณมญฺเจ นิปนฺนสฺส ทุสฺสีลกมฺเม
สมาทาย วตฺติตฏฺฐานํ ๕- อาปาถํ อาคจฺฉติ, โส อุมฺมิเลตฺวา อิธโลกํ
ปสฺสติ, นิมฺมิเลตฺวา ปรโลกํ ปสฺสติ, ตสฺส จตฺตาโร อปายา อุปฏฺฐหนฺติ,
สตฺติสเตน สีเส ปหริยมาโน วิย โหติ, โส "วาเรถ, วาเรถา"ติ วิรวนฺโต
มรติ. เตน วุตฺตํ "สมฺมูโฬฺห กาลํ กโรตี"ติ. ปญฺจมปทํ อุตฺตานเมว.
      [๑๕๐] อานิสํสกถา วุตฺตวิปริยาเยน เวทิตพฺพา.
      [๑๕๑] พหุเทว รตฺตึ ธมฺมิยา กถายาติ อญฺญาย ปาลิมุตฺติกาย
ธมฺมีกถาย เจว อาวสถานุโมทนกถาย จ อากาสคงฺคํ โอตาเรนฺโต วิย,
โยชนปฺปมาณํ มหามธุํ ปีเฬตฺวา มธุปานํ ปาเยนฺโต วิย พหุเทว รตฺตึ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม.,อิ. อทินฺนาทานาทีนิ จ    ม.,อิ. ปริจฺจตฺตอิธโลกปรโลกตฺโถ
@ ฉ.ม. ทสฺสนฺตีติ  ฉ.ม.,อิ. ทปฺปิโต   ฉ.ม. ปวตฺติตฏฺฐานํ, อิ. ปวตฺติตํ ฐานํ
สนฺตปฺเปตฺวา ๑- สนฺทสฺเสตฺวา สมาทเปตฺวา สมฺปหํเสตฺวา ขยวยํ อุปฏฺฐเปตฺวา
อุยฺโยเชติ. ๑- อภิกฺกนฺตาติ นิกฺขนฺตา ๒- ขีณา. สุญฺญาคารนฺติ ปาฏิเยกฺกํ
สุญฺญาคารํ นาม นตฺถิ, ตตฺเถว ปน เอกปสฺเส สาณิปากาเรน ปริกฺขิปิตฺวา
"อิธ สตฺถา วิสฺสมิสฺสตี"ติ มญฺจกํ ปญฺญาเปสุํ. ภควา "จตูหิปิ อิริยาปเถหิ
ปริภุตฺตํ เอเตสํ มหปฺผลํ ภวิสฺสตี"ติ ตตฺถ สีหเสยฺยํ กปฺเปสิ. ตํ สนฺธาย
วุตฺตํ "สุญฺญาคารํ ปาวิสี"ติ.
                       ปาฏลิปุตฺตนครมาปนวณฺณนา
      [๑๕๒] สุนีธวสฺสการาติ สุนีโธ จ วสฺสกาโร จ เทฺว พฺราหฺมณา.
มคธมหามตฺตาติ มคธรญฺโญ มหามตฺตา มหาอมจฺจา, มคธรฏฺเฐ วา มหามตฺตา
มหติยา อิสฺสริยมตฺตาย สมนฺนาคตาติ มคธมหามตฺตา. ปาฏลิคาเม นครนฺติ
ปาฏลิคามํ นครํ กตฺวา มาเปนฺติ. วชฺชีนํ ปฏิพาหายาติ วชฺชิราชกุลานํ
อายมุขปจฺฉินฺทนตฺถํ.
      สหสฺเสวาติ ๓- เอเกกวคฺควเสน สหสฺสํ สหสฺสํ หุตฺวา. วตฺถูนีติ
ฆรวตฺถูนิ. จิตฺตานิ นมนฺติ นิเวสนานิ มาเปตุนฺติ รญฺญญฺจ ๔- ราชมหามตฺตานญฺจ
นิเวสนานิ มาเปตุํ วตฺถุวิชฺชาปาฐกานํ จิตฺตานิ นมนฺติ. เต กิร อตฺตโน
สิปฺปานุภาเวน เหฏฺฐา ปฐวิยา ตึสหตฺถมตฺเต ฐาเน "อิธ นาคคฺคาโห อิธ
ยกฺขคฺคาโห อิธ ภูตคฺคาโห ปาสาโณ วา ขาณุโก วา อตฺถี"ติ ปสฺสนฺติ. เต
ตทา สิปฺปํ ชปฺปิตฺวา เทวตาหิ สทฺธึ มนฺตยมานา วิย มาเปนฺติ. อถวา เตสํ
สรีเร เทวตา อธิมุจฺจิตฺวา ตตฺถ ตตฺถ นิเวสนานิ มาเปตุํ จิตฺตํ นาเมนฺติ. ตา
จตูสุ โกเณสุ ขาณุเก โกฏฺเฏตฺวา วตฺถุมฺหิ คหิตมตฺเต ปริคฺคณฺหนฺติ. ๕- สทฺธานํ
กุลานํ สทฺธา เทวตาว ตถา กโรนฺติ, อสฺสทฺธานํ กุลานํ อสฺสทฺธา เทวตา.
กึการณา? สทฺธานญฺหิ เอวํ โหติ "อิธ มนุสฺสา นิเวสนํ ๖- มาเปตฺวา ปฐมํ
@เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ.ม.,อิ. สนฺทสฺเสตฺวา สมฺปหํเสตฺวา อุยฺโยเชสิ    ฉ.ม. อติกฺกนฺตา ขีณา
@ขยวยํ อุเปตา   ฉ.ม.,ม. สหสฺสสฺเสวาติ, อิ. สหสฺส สหสฺเสวาติ    อิ. รญฺญา จ
@ ฉ.ม.,อิ. ปฏิวิคจฺฉนฺติ     อิ. นิเวสนานิ
ภิกฺขุสํฆํ นิสีทาเปตฺวา มงฺคลํ วาเจสฺสนฺติ, ๑- อถ มยํ สีลวนฺตานํ ทสฺสนํ,
ธมฺมกถํ ปญฺหาวิสชฺชนํ อนุโมทนญฺจ โสตุํ ลภิสฺสาม, มนุสฺสา ทานํ ทตฺวา
อมฺหากํ ปตฺตึ ทสฺสนฺตี"ติ.
      ตาวตึเสหีติ ยถา หิ เอกสฺมึ กุเล เอกํ ปณฺฑิตมนุสฺสํ, เอกสฺมึ
วา วิหาเร เอกํ พหุสฺสุตํ ภิกฺขุํ อุปาทาย "อสุกกุเล มนุสฺสา ปณฺฑิตา,
อสุกวิหาเร ภิกฺขู พหุสฺสุตา"ติ สทฺโท อพฺภุคฺคจฉติ, เอวเมว สกฺกํ เทวราชานํ
วิสฺสกมฺมญฺจ ๒- เทวปุตฺตํ อุปาทาย "ตาวตึสา ปณฺฑิตา"ติ สทฺโท อพฺภุคฺคโต.
เตนาห  "ตาวตึเสหี"ติ. ตาวตึเสหิ สทฺธึ มนฺเตตฺวา วิย มาเปนฺตีติ อตฺโถ.
      ยาวตา อริยํ อายตนนฺติ ยตฺตกํ อริยมนุสฺสานํ โอสรณฏฺฐานํ นาม
อตฺถิ. ยาวตา วณิปฺปโถติ ยตฺตกํ วาณิชานํ อาภตภณฺฑสฺส ราสิวเสน วา ๓-
กยวิกฺกยฏฺฐานํ นาม, วาณิชานํ วสนฏฺฐานํ วา อตฺถิ. อิทํ อคฺคนครนฺติ เตสํ
อริยายตนวณิปฺปถานํ อิทํ อคฺคนครํ เชฏฺฐกํ ปาโมกฺขํ ภวิสฺสตีติ. ปุฏเภทนนฺติ
ภณฺฑปุฏเภทนฏฺฐานํ, ภณฺฑภณฺฑิกานํ ๔- โมจนฏฺฐานนฺติ วุตฺตํ โหติ. สกลชมฺพูทีเป
อลทฺธภณฺฑํปิ หิ อิเธว ลภิสฺสนฺติ, อญฺญตฺถ วิกฺกเยน อคจฺฉนฺตํปิ ๕- จ
อิเธว คมิสฺสติ. ๕- ตสฺมา อิเธวปุฏํ ภินฺทิสฺสตีติ อตฺโถ. จตูสุ หิ นครทฺวาเรสุ
จตฺตาริ นครมชฺเฌ ๖- เอกนฺติ เอวํ ทิวเส ทิวเส ปญฺจ สตสหสฺสานิ
อุฏฺฐหิสฺสนฺตีติ ทสฺเสติ.
      อคฺคิโต วาติอาทีสุ จการฏฺโฐ วาสทฺโท, อคฺคินา จ อุทเกน จ
มิถุเภเทน วา ๗- นสฺสิสฺสตีติ อตฺโถ. เอกโกฏฺฐาโส อคฺคินา นสฺสิสฺสติ,
นิพฺพาเปตุํ น สกฺขิสฺสนฺติ. เอกํ คงฺคา คเหตฺวา คมิสฺสติ. เอโก "อิมินา อกถิตํ
อมุสฺส, อมุนา อกถิตํ อิมสฺสา"ติ วทนฺตานํ ปิสุณวาจานํ วเสน ภินฺนานํ
มนุสฺสานํ อญฺญมญฺญเภเทเนว นสฺสิสฺสตีติ อตฺโถ. อิติ วตฺวา ภควา ปจฺจูสกาเล
คงฺคาย ตีรํ คนฺตฺวา กตมุขโธวโน ภิกฺขาจารกาลํ ๘- อาคมยมาโน นิสีทิ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. วฑฺฒาเปสฺสนฺติ, ม. วทาเปสฺสนฺติ     ม. วิสุกมฺมญฺจ
@ ฉ.ม., อิ. ราสิวเสเนว                    ม. ภณฺฑคณฺฐิกานํ
@๕-๕ ม. อาคจฺฉนฺตมฺปิ อิเธวาคมิสฺสติ             ฉ.ม., อิ. สภายํ
@ ฉ.ม., อิ. จ.                           ฉ.ม., อิ. ภิกฺขาจารเวลายํ
      [๑๕๓] สุนีธวสฺสการาปิ "อมฺหากํ ราชา สมณสฺส โคตมสฺส
อุปฏฺฐาโก, โส อเมฺห ปุจฺฉิสฺสติ, `สตฺถา กิร ปาฏลิคามํ อคมาสิ, ตสฺส สนฺติกํ
อุปสงฺกมิตฺถ น อุปสงฺกมิตฺถา'ติ. อุปสงฺกมิมฺหาติ จ วุตฺเต `นิมนฺตยิตฺถ น
นิมนฺตยิตฺถา'ติ จ ปุจฺฉิสฺสติ. น นิมนฺตยิมฺหาติ จ วุตฺเต อมฺหากํ โทสํ
อาโรเปตฺวา นิคฺคณฺหิสฺสติ. อิทญฺจาปิ มยํ อกตฺฏฺฐาเน ๑- นครํ มาเปม, สมณสฺส
โข ปน โคตมสฺส คตคตฏฺฐาเน กาฬกณฺณี สตฺตา ปฏิกฺกมนฺตีติ. ๒- ตํ มยํ
นครมงฺคลํ วาจาเปสฺสามา"ติ ๓- จินฺเตตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา นิมนฺตยึสุ.
ตสฺมา "อถโข สุนีธวสฺสการา"ติ อาทิ วุตฺตํ.
      ปุพฺพณฺหสมยนฺติ ปุพฺพณฺหกาเล. นิวาเสตฺวาติ คามปฺปเวสนนีหาเรน
นิวาสนํ นิวาเสตฺวา กายพนฺธนํ พนฺธิตฺวา. ปตฺตจีวรมาทายาติ ปตฺตญฺจ จีวรญฺจ
อาทิยิตฺวา กายปฏิพทฺธํ กตฺวา.
      สีลวนฺเตตฺถาติ สีลวนฺเต ๔- เอตฺถ. สญฺญเตติ กายวาจามเนหิ สญฺญเต.
      ตาสํ ทกฺขิณมาทิเสติ สํฆสฺส ทินฺเน จตฺตาโร ปจฺจเย ตาสํ
ฆรเทวตานํ อาทิเสยฺย, ปตฺตึ ทเทยฺย. ปูชิตา ปูชยนฺตีติ "อิเม มนุสฺสา อมฺหากํ
ญาตกาปิ น โหนฺติ, เอวํปิ โน ปตฺตึ เทนฺตี"ติ อารกฺขํ สุสํวิทหิตํ ๕- กโรถาติ
สุฏฺฐุ อารกฺขํ กโรนฺติ. มานิตา มานยนฺตีติ กาลานุกาลํ พลิกมฺมกรเณน มานิตา
"เอเต มนุสฺสา อมฺหากํ ญาตกาปิ น โหนฺติ, จตุมาสฉมาสนฺตเรว โน พลิกมฺมํ
กโรนฺตี"ติ มาเนนฺติ, มาเนนฺติโย อุปฺปนฺนปริสฺสยํ หรนฺติ.
      ตโต นนฺติ ตโต นํ ปณฺฑิตชาติกํ มนุสฺสํ. โอรสนฺติ อุเร ฐเปตฺวา
สํวฑฺฒิตํ, ยถา มาตา โอรสํ ปุตฺตํ อนุกมฺปนฺตี ๖- อุปฺปนฺนปริสฺสยสฺส หรณตฺถํ ๖-
วายมติ, เอวํ อนุกมฺปนฺตีติ อตฺโถ. ภทฺรานิ ปสฺสตีติ สุนฺทรานิ ปสฺสติ.
      [๑๕๔] อุฬุมฺปนฺติ ปารคมนตฺถาย อาณิโย โกฏฺเฏตฺวา กตํ.
กุลฺลนฺติ วลฺลิอาทีหิ พนฺธิตฺวา กตํ. ๗-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อาคตฏฺฐาเน, อิ. อสุกฏฺฐาเน.   ฉ.ม.,อิ. อิติสทฺโท น ทิสฺสติ.   ฉ.ม.
@  วทาเปสฺสามาติ   อิ. สีลวนฺโต.   ฉ.ม.,อิ. สุสํวิหิตํ   ๖-๖ ฉ.ม. อุปฺปนฺน-
@  ปริสฺสยหรณตฺถเมว ตสฺส, อิ. อุปฺปนฺนปริสฺสยหรณตฺถเมวสฺส.   อิ. กาตพฺพํ.
      "เย ตรนฺติ อณฺณวนฺ"ติ คาถาย อณฺณวนฺติ สพฺพนฺติเมน
ปริจฺเฉเทน โยชนมตฺตํ คมฺภีรสฺส จ ปุถุลสฺส จ อุทกฏฺฐานสฺเสตํ อธิวจนํ.
สรนฺติ อิธ นที อธิปฺเปตา. อิทํ วุตฺตํ โหติ, เย คมฺภีรวิตฺถตํ ตณฺหาสรํ
ตรนฺติ, เต อริยมคฺคสงฺขาตํ เสตุํ กตฺวาน. วิสชฺช ปลฺลลานีติ ๑- อนามสิตฺวา
อุทกภริตานิ นินฺนฏฺฐานานิ. อยํ ปน อิทํ อปฺปมตฺตกํ อุทกํ ตริตุกาโมปิ
กุลฺลํ ชโน พนฺธติ, ๒- พุทฺธา จ พุทฺธสาวกา จ วินาเยว กุลฺเลน ติณฺณา
เมธาวิโน ชนาติ.
                      ปฐมภาณวารวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                          ------------
                         อริยสจฺจกถาวณฺณนา
      [๑๕๕] โกฏิคาโมติ มหาปนาทสฺส ปาสาทโกฏิยํ กตคาโม.
อริยสจฺจานนฺติ อริยภาวกรานํ สจฺจานํ. อนนุโพธาติ อพุชฺฌเนน อชานเนน.
อปฺปฏิเวธาติ อปฺปฏิวิชฺฌเนน. สนฺธาวิตนฺติ ภวโต ภวํ คมนวเสน สนฺธาวิตํ.
สํสริตนฺติ ปุนปฺปุนํ คมนาคมนวเสน สํสริตํ. มมญฺเจว ตุมฺหากญฺจาติ มยา
จ ตุเมฺหหิ จ. อถวา สนฺธาวิตํ สํสริตนฺติ สนฺธาวนํ สํสรณํ มมญฺเจว
ตุมฺหากญฺจ อโหสีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ๓- สํสริตพฺพนฺติ สํสริตํ. ๓-
ภวเนตฺติ สมูหตาติ ภวโต ภวํ นยนสมตฺถา ตณฺหารชฺชุ สุฏฺฐุ หตา ฉินฺนา
อปฺปวตฺติกตา.
                    อนาวตฺติธมฺมสมฺโพธิปรายนวณฺณนา
      [๑๕๖] นาทิกาติ ๔- เอกํ ตฬากํ นิสฺสาย ทฺวินฺนํ จูฬปิตุมหาปิตุปุตฺตานํ
เทฺว คามา. นาทิเกติ เอกสฺมึ ญาติคามเก. คิญฺชกาวสเถติ อิฏฺฐกามเย
อาวสเถ.
      [๑๕๗] โอรมฺภาคิยานนฺติ เหฏฺฐาภาคิยานํ, กามภเวเยว
ปฏิสนฺธิคฺคาหาปกานนฺติ อตฺโถ. โอรนฺติ ลทฺธนาเมหิ วา ตีหิ มคฺเคหิ ปหาตพฺพานิปิ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อิติสทฺโท น ทิสฺสติ.    ฉ.ม.,อิ. กุลฺลญฺหิ ชโน ปพนฺธติ.   ฉ.ม. อิเม
@  ปาฐา น ทิสฺสนฺติ, อิ. สํสิตํ สํสริตํ.   ฉ.ม. นาติกาติ...เอวมุปริปิ.
โอรมฺภาคิยานิ. ตตฺถ กามจฺฉนฺโท, พฺยาปาโทติ อิมานิ เทฺว สมาปตฺติยา วา
อวิกฺขมฺภิตานิ, มคฺเคน วา อสมุจฺฉินฺนานิ นิพฺพตฺติวเสน อุทฺธํภาคํ รูปภวญฺจ
อรูปภวญฺจ คนฺตุํ น เทนฺติ. สกฺกายทิฏฺฐิอาทีนิ ตีณิ ตตฺถ นิพฺพตฺตํปิ
อาเนตฺวา ปุน อิเธว นิพฺพตฺตาเปนฺตีติ สพฺพานิปิ โอรมฺภาคิยาเนว.
อนาวตฺติธมฺมาติ ปฏิสนฺธิวเสน อนาคมนสภาวา. ราคโทสโมหานํ ตนุตฺตาติ
เอตฺถ กทาจิ กรหจิ อุปฺปตฺติยา จ, ปริยุฏฺฐานมนฺทตาย จาติ เทฺวธาปิ
ตนุภาโว เวทิตพฺโพ. สกทาคามิสฺส หิ ปุถุชฺชนานํ วิย อภิณฺหํ ราคาทโย น
อุปฺปชฺชนฺติ, กทาจิ กรหจิ อุปฺปชฺชนฺติ. อุปฺปชฺชมานา ปน ปุถุชฺชนานํ วิย
พหลพหลา น อุปฺปชฺชนฺติ, มจฺฉิกปตฺตํ วิย ตนุกตนุกา อุปฺปชฺชนฺติ.
ทีฆภาณกมหาสิวตฺเถโร ๑- ปนาห "ยสฺมา สกทาคามิสฺส ปุตฺตธีตโร โหนฺติ,
โอโรธา จ โหนฺติ, ตสฺมา พหลาว กิเลสา. อิทํ ปน ภวตนุกวเสน กถิตนฺ"ติ.
ตํ อฏฺฐกถายํ "โสตาปนฺนสฺส สตฺต ภเว ฐเปตฺวา อฏฺฐเม ภเว ภวตนุกํ
นตฺถิ. สกทาคามิสฺส เทฺว ภเว ฐเปตฺวา ปญฺจสุ ภเวสุ ภวตนุกํ นตฺถิ.
อนาคามิสฺส รูปารูปภเว ฐเปตฺวา กามภเว ภวตนุกํ นตฺถิ. ขีณาสวสฺส กิสฺมิญฺจิ
ภเว ภวตนุกํ นตฺถี"ติ วุตฺตตฺตา ปฏิกฺขิตฺตํ โหติ.
      อิมํ โลกนฺติ อิทํ กามาวจรโลกํ สนฺธาย วุตฺตํ. อยญฺเจตฺถ อธิปฺปาโย,
สเจ หิ มนุสฺเสสุ สกทาคามิผลปฺปตฺโต เทเวสุ นิพฺพตฺติตฺวา อรหตฺตํ
สจฺฉิกโรติ, อิจฺเจตํ กุสลํ. อสกฺโกนฺโต ปน อวสฺสํ มนุสฺสโลกํ อาคนฺตฺวา
สจฺฉิกโรติ. เทเวสุ สกทาคามิผลปฺปตฺโตปิ สเจ มนุสฺเสสุ นิพฺพตฺติตฺวา อรหตฺตํ
สจฺฉิกโรติ, อิจฺเจตํ กุสลํ. อสกฺโกนฺโต ปน อวสฺสํ เทวโลกํ คนฺตฺวา
สจฺฉิกโรตีติ.
      อวินิปาตธมฺโมติ เอตฺถ วินิปตนํ วินิปาโต, นาสฺส วินิปาโต ธมฺโมติ
อวินิปาตธมฺโม. จตูสุ อปาเยสุ อวินิปาตธมฺโม จตูสุ อปาเยสุ อวินิปาตสภาโวติ
อตฺโถ. นิยโตติ ธมฺมนิยาเมน นิยโต. สมฺโพธิปรายโนติ อุปริมคฺคตฺตยสงฺขาตา
สมฺโพธิ ปรํ อยนํ อสฺส, คติ ปฏิสรณํ อวสฺสํ ปตฺตพฺพนฺติ ๒- สมฺโพธิปรายโน.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. ทีฆภาณกติปิฏกมหาสีวตฺเถโร             ฉ.ม., อิ. ปตฺตพฺพาติ.
                      ธมฺมาทาสธมฺมปริยายวณฺณนา
      [๑๕๘] วิเหสาเวสาติ ๑- เตสํ เตสํ ญาณคตึ ญาณอุปปตฺตึ ญาณาภิสมฺปรายํ
โอโลเกนฺตสฺส กายกิลมโถว เอส อานนฺท ตถาคตสฺสาติ ทีเปติ,
จิตฺตวิเหสา ปน พุทฺธานํ นตฺถิ. ธมฺมาทาสนฺติ ธมฺมมยํ อาทาสํ. เยนาติ เยน
ธมฺมาทาเสน สมนฺนาคโต. ขีณาปายทุคฺคติวินิปาโตติ อิทํ นิรยาทีนํเยว
เววจนวเสน วุตฺตํ. นิรยาทโย หิ วุฑฺฒิสงฺขาตโต อยโต อเปตตฺตา อาปายา.
ทุกฺขสฺส คติ ปฏิสรณนฺติ ทุคฺคติ. ทุกฺกฏการิโน เอตฺถ วิวสา นิปตนฺตีติ
วินิปาโต. ๒-
      [๑๕๙] อเวจฺจปฺปสาเทนาติ พุทฺธคุณานํ ยถาภูตโต ญาตตฺตาว
อจเลน อจุเตน ปสาเทน. อุปริปททฺวเยปิ เอเสว นโย. อิติปิ โส ภควาติ
อาทีนํ ปน วิตฺถาโร วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺโต.
      อริยกนฺเตหีติ อริยานํ กนฺเตหิ ปิเยหิ มนาเปหิ. ปญฺจสีลานิ หิ
อริยสาวกานํ กนฺตานิ โหนฺติ, ภวนฺตเรปิ อวิชหิตพฺพโต. ตานิ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ.
สพฺโพปิ ปเนตฺถ สํวโร ลพฺภติเยว.
      โสตาปนฺโนหมสฺมีติ อิทํ เทสนาสีสเมว. สกทาคามิอาทโยปิ ปน
สกทาคามีหมสฺมีติ อาทินา นเยน พฺยากโรนฺติเยวาติ. สพฺเพสํปิ
สิกฺขาปทาวิโรเธน ยุตฺตฏฺฐาเน พฺยากรณํ อนุญฺญาตเมว โหติ.
                       อมฺพปาลีคณิกาวตฺถุวณฺณนา
      [๑๖๐] เวสาลิยํ วิหรตีติ เอตฺถ เตน โข ปน สมเยน เวสาลี
อิทฺธา เจว โหติ ผีตา จาติ ๓- อาทินา ขนฺธเก วุตฺตนเยน เวสาลิยา สมฺปนฺนภาโว
เวทิตพฺโพ. อมฺพปาลิวเนติ อมฺพปาลิยา คณิกาย อุยฺยานภูเต อมฺพวเน.
สโต ภิกฺขเวติ ภควา อมฺพปาลิทสฺสเน สติปจฺจุปฏฺฐาปนตฺถํ วิเสสโต อิธ
สติปฏฺฐานเทสนํ อารภิ. ตตฺถ สรตีติ สโต. สมฺปชานาตีติ สมฺปชาโน. สติยา จ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. วิเหสาติ.   ฉ.ม.,อิ. วินิปาตา   วินย. มหาวคฺค. ๕/๓๒๖/๑๒๓ ชีวกวตฺถุ
สมฺปชญฺเญน จ สมนฺนาคโต หุตฺวา วิหเรยฺยาติ อตฺโถ. กาเย กายานุปสฺสีติ
อาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ มหาสติปฏฺฐาเน วกฺขาม.
      [๑๖๑] นีลาติ อิทํ สพฺพสงฺคาหิกํ. นีลวณฺณาติ อาทิ ตสฺเสว จ
วิภาคทสฺสนํ. ตตฺถ น เตสํ ปกติวณฺโณ นีโล, นีลวิลิตฺตตฺตา ๑- ปเนตํ วุตฺตํ.
นีลวตฺถาติ ปฏทุกุลโกเสยฺยาทีนิปิ เตสํ นีลาเนว โหนฺติ. นีลาลงฺการาติ นีลมณีหิ
นีลปุปฺเผหิ อลงฺกตา, รถาปิ เตสํ นีลมณิขจิตา นีลวตฺถปริกฺขิตฺตา นีลทฺธชา
นีลวมฺมิเกหิ นีลาภรเณหิ นีลอสฺเสหิ ยุตฺตา, ปโฏทลฏฺฐิโยปิ นีลาเยวาติ อิมินา
นเยน สพฺพปเทสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ปฏิวฏฺเฏสีติ ๒- ปหริ. กึ เช อมฺพปาลีติ
เชติ อาลปนวจนํ, โภติ อมฺพปาลิ กึการณาติ วุตฺตํ โหติ. "กิญฺจา"ติปิ ปาโฐ,
อยเมเวตฺถ อตฺโถ. สาหารนฺติ สชนปทํ. องฺคุลี โปเฐสุนฺติ ๓- องฺคุลึ จาเลสุํ.
อมฺพกายาติ อิตฺถิกาย.
      เยสนฺติ กรณฏฺเฐ สามิวจนํ, เยหิ อทิฏฺฐาติ วุตฺตํ โหติ. โอโลเกถาติ
ปสฺสถ. อวโลเกถาติ ๔- ปุนปฺปุนํ ปสฺสถ. อุปสํหรถาติ อุปเนถ, อิมํ
ลิจฺฉวีปริสํ ตุมฺหากํ จิตฺเตน ตาวตึสสทิสํ ๕- อุปสํหรถ อุปเนถ อลฺลิยาเปถ.
ยเถว หิ ตาวตึสา อภิรูปา ปาสาทิกา นีลาทินานาวณฺณา, เอวมิเม
ลิจฺฉวิราชาโนปีติ ตาวตึเสหิ สมเก กตฺวา ปสฺสถาติ อตฺโถ.
      กสฺมา ปน ภควา อเนกสเตหิ สุตฺเตหิ จกฺขฺวาทีนํ รูปาทีสุ
นิมิตฺตคฺคาหํ ปฏิเสเธตฺวา อิธ มหนฺเตน อุสฺสาเหน นิมิตฺตคฺคาเห นิโยเชตีติ? ๖-
หิตกามตาย. ตตฺร กิร เอกจฺเจ ภิกฺขู โอสฺสฏฺฐวิริยา, ๗- เตสํ สมฺปตฺติยา
ปโลเภนฺโต "อปฺปมาเทน สมณธมฺมํ กโรนฺตานํ เอวรูปา อิสฺสริยสมฺปตฺติ
สุลภา"ติ สมณธมฺเม อุสฺสาหชนนตฺถํ อาห. อนิจฺจลกฺขณวิภาวนตฺถญฺจาปิ เอวมาห.
นจิรสฺเสว หิ สพฺเพปิเม อชาตสตฺตุสฺส วเสน วินาสํ ปาปุณิสฺสนฺติ. อถ
เนสํ รชฺชสิริสมฺปตฺตึ ทิสฺวา ฐิตภิกฺขู "ตถารูปายปิ นาม สิริสมฺปตฺติยา วินาโส
ปญฺญายิสฺสตี"ติ อนิจฺจลกฺขณํ ภาเวตฺวา สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสนฺตีติ
อนิจฺจลกฺขณวิภาวนตฺถํ อาห.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม,อิ. นีลวิเลปนวิลิตฺตตฺตา                    ฉ.ม. ปริวฏฺเฏสิ
@ ฉ.ม.,ก. องฺคุลึ โผเฏสุนฺติ, อิ. องฺคุลึ โปเฐสุนฺติ    ฉ.ม.,อิ. อปโลเกถ
@ อิ. ตาวตึสปริสํ.   ฉ.ม. อุยฺโยเชตีติ.   ฉ.ม.,อิ. โอสนฺนวีริยา
      อธิวาเสตูติ อมฺพปาลิยา นิมนฺติตภาวํ ญตฺวาปิ กสฺมา นิมนฺเตนฺตีติ?
อสทฺทหนตาย เจว วตฺตสีเสน จ. สา หิ ธุตฺตา อิตฺถี อนิมนฺเตตฺวา ๑-
นิมนฺเตสินฺติ ๒- วเทยฺยาติ เตสํ จิตฺตํ อโหสิ, ธมฺมํ สุตฺวา คมนกาเล จ
นิมนฺเตตฺวา คมนํ นาม มนุสฺสานํ วตฺตเมว.
                       เวฬุวคามวสฺสูปคมนวณฺณนา
      [๑๖๓] เวฬุวคามโกติ เวสาลิยา สมีเป เวฬุวคาโม ๓- ยถามิตฺตนฺติ
อาทีสุ มิตฺตา มิตฺตาว. สนฺทิฏฺฐาติ ตตฺถ ตตฺถ สงฺคมฺม ทิฏฺฐมตฺตา สนฺทิฏฺฐา
น ทฬฺหมิตฺตา. ๔- สมฺภตฺตาติ สุฏฺฐุ ภตฺตา สิเนหมิตฺตา ๕- ทฬฺหมิตฺตา. เยสํ
เยสํ ยตฺถ ยตฺถ เอวรูปา ภิกฺขู อตฺถิ, เต เต ตตฺถ ตตฺถ วสฺสํ อุเปถาติ
อตฺโถ. กสฺมา เอวมาห? เตสํ ผาสุวิหารตฺถาย. เตสํ หิ เวฬุวคามเก เสนาสนํ
นปฺปโหติ, ภิกฺขาปิ มนฺทา. สมนฺตา เวสาลิยา ปน พหูนิ เสนาสนานิ,
ภิกฺขาปิ สุลภา, ตสฺมา เอวมาห. อถ กสฺมา "ยถาสุขํ คจฺฉถา"ติ น วิสชฺเชสิ?
เตสํ อนุกมฺปาย. เอวํ กิรสฺส อโหสิ "อหํ ทสมาสมตฺตํ ฐตฺวา ปรินิพฺพายิสฺสามิ,
สเจ อิเม ทูรํ คจฺฉิสฺสนฺติ, มํ ๖- ปรินิพฺพานกาเล ทฏฺฐุํ น สกฺขิสฺสนฺติ.
อถ เนสํ `สตฺถา ปรินิพฺพายนฺโต อมฺหากํ สติมตฺตํปิ นาทาสิ, สเจ ชาเนยฺยาม,
น เอวํ ทูเร วเสยฺยามา'ติ ๗- วิปฏิสาโร ภเวยฺเย. เวสาลิยา สมนฺตา ปน
วสนฺตา มาสสฺส อฏฺฐ วาเร อาคนฺตฺวา ธมฺมํ สุณิสฺสนฺติ ภควโต วาทํ
ลภิสฺสนฺตี"ติ น วิสชฺเชสิ.
      [๑๖๔] ขโรติ ผรุโส. อาพาโธติ วิสภาคโรโค. พาฬฺหาติ พลวติโย.
มรณนฺติกาติ ๘- มรณนฺติ มรณสนฺติกํ ปาปนสมตฺถา. สโต สมฺปชาโน อธิวาเสสีติ
สตึ สุปฏฺฐิตํ กตฺวา ญาเณน ปริจฺฉินฺทิตฺวา อธิวาเสสิ. อวิหญฺญมาโนติ
เวทนานุวตฺตนวเสน อปราปรํ ปริวตฺตนํ อกโรนฺโต อปีฬิยมาโน อทุกฺขิยมาโนว
อธิวาเสสิ. อนามนฺเตตฺวาติ อชานาเปตฺวา. ๙- อนปโลเกตฺวาติ น
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม.,อิ. อนิมนฺเตตฺวาปิ    ฉ.ม. นิมนฺเตมีติ      ก. ปาฏลิคาโม, สี.,
@อิ. ปาทคาโม   ฉ.ม.,อิ. นาติทฬฺหมิตฺตา    ฉ.ม. สิเนหวนฺโต    ฉ.ม. มม
@ อิ. วสิสฺสามาติ           ฉ.ม. มารณนฺติกาติ    อิ. อนวเหตฺวา
อปฺโลเกตฺวา, โอวาทานุสาสนึ อทตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. วิริเยนาติ ปุพฺพภาควิริเยน
เจว ผลสมาปตฺติวิริเยน จ. ปฏิปณาเมตฺวาติ วิกฺขมฺเภตฺวา. ชีวิตสงฺขารนฺติ เอตฺถ
ชีวิตํปิ ชีวิตสงฺขาโร. เยน ชีวิตํ สงฺขริยติ ฉิชฺชมานํ ฆฏฺเฏตฺวา ฐปิยติ, โส ๑-
ผลสมาปตฺติธมฺโมปิ ชีวิตสงฺขาโร. โส อิธ อธิปฺเปโต. อธิฏฺฐายาติ อธิฏฺฐหิตฺวา
ปวตฺเตตฺวา, ชีวิตฐปนสมตฺถํ ผลสมาปตฺตึ สมาปชฺเชยฺยนฺติ อยเมตฺถ สงฺเขปตฺโถ.
      กึ ปน ภควา อิโต ปุพฺเพ ผลสมาปตฺตึ น สมาปชฺชตีติ. สมาปชฺชติ.
สา ปน ขณิกสมาปตฺติ. ขณิกสมาปตฺติ จ อนฺโตสมาปตฺติยํเยว เวทนํ
วิกฺขมฺเภติ, สมาปตฺติโต วุฏฺฐิตมตฺตสฺส กฏฺฐปาเตน วา กฐลปาเตน วา
ฉินฺนเสวาโล วิย อุทกํ ปุน สรีรํ เวทนา อชฺโฌตฺถรติ. ยา ปน รูปสตฺตกญฺจ
อรูปสตฺตกญฺจ นิคฺคุมฺพํ นิชฺชฏํ กตฺวา มหาวิปสฺสนาวเสน สมาปนฺนสมาปตฺติ,
สา สุฏฺฐุ วิกฺขมฺเภติ. ยถา นาม ปุริเสน โปกฺขรณึ โอคฺคาเหตฺวา หตฺเถหิ
จ ปาเทหิ จ สุฏฺฐุ อปพฺยุโฬฺห เสวาโล จิเรน อุทกํ โอตฺถรติ, เอวเมว ตโต
วุฏฺฐิตสฺส จิเรน เวทนา อุปฺปชฺชติ. อิติ ภควา ตํทิวสํ มหาโพธิปลฺลงฺเก
อภินววิปสฺสนํ ปฏฺฐเปนฺโต วิย รูปสตฺตกํ อรูปสตฺตกํ นิคฺคุมฺพํ นิชฺชฏํ กตฺวา
จุทฺทสหากาเรหิ สนฺเนตฺวา มหาวิปสฺสนาย เวทนํ วิกฺขมฺเภตฺวา "ทส มาเส มา
อุปฺปชฺชิตฺถา"ติ สมาปตฺตึ สมาปชฺชิ. สมาปตฺติวิกฺขมฺภิตา เวทนา ทส มาเส
น อุปฺปชฺชิเยว.
      คิลานา วุฏฺฐิโตติ คิลาโน หุตฺวา ปุน วุฏฺฐิโต. มธุรกชาโต วิยาติ
สญฺชาตครุภาโว สญฺชาตถทฺธภาโว สูเล อุตฺตาสิตปุริโส ๒- วิย. น ปกฺขายนฺตีติ
นปฺปกาสนฺติ, นานาการโต น อุปฏฺฐหนฺติ. ธมฺมาปิ มํ นปฺปฏิภนฺตีติ
สติปฏฺฐานธมฺมาปิ ๓- มยฺหํ ปากฏา น โหนฺตีติ ทีเปติ. ตนฺติธมฺมา ปน เถรสฺส
สุปฺปคุณา. น อุทาหรตีติ ปจฺฉิมํ โอวาทํ น เทติ. ตํ สนฺธาย วทติ.
      [๑๖๕] อนนฺตรํ อพาหิรนฺติ ธมฺมวเสน วา ปุคฺคลวเสน วา อุภยํ
อกตฺวา. "เอตฺตกํ ธมฺมํ ปรสฺส น เทเสสฺสามี"ติ หิ จินฺเตนฺโต ธมฺมํ อพฺภนฺตรํ
กโรติ นาม. "เอตฺตกํ ปรสฺส เทเสสฺสามี"ติ จินฺเตนฺโต ธมฺมํ พาหิรํ กโรติ
นาม. "อิมสฺส ปุคฺคลสฺส เทเสสฺสามี"ติ จินฺเตนฺโต ปน ปุคฺคลํ อพฺภนฺตรํ
@เชิงอรรถ:  อิ. โย     อิ. อุตฺตาสิตสทิโส     ฉ.ม. สติปฏฺฐานาทิธมฺม
กโรติ นาม. "อิมสฺส น เทเสสฺสามี"ติ จินฺเตนฺโต ปุคฺคลํ พาหิรํ กโรติ
นาม. เอวํ อกตฺวา เทสิโตติ อตฺโถ. อาจริยมุฏฺฐีติ ยถา พาหิรกานํ อาจริยมุฏฺฐิ
นาม โหติ. ทหรกาเล กสฺสจิ อกเถตฺวา ปจฺฉิมกาเล มรณมญฺเจ นิปนฺนา
ปิยมนาปสฺส อนฺเตวาสิกสฺส กเถนฺติ, เอวํ ตถาคตสฺส "อิทํ มหลฺลกกาเล
ปจฺฉิมกาเล ๑- กเถสฺสามี"ติ มุฏฺฐึ กตฺวา ปริหริตฺวา ๒- ฐปิตํ กิญฺจิ นตฺถีติ
ทสฺเสติ.
      อหํ ภิกฺขุสํฆนฺติ อหเมว ภิกฺขุสํฆํ ปริหริสฺสามีติ วา. มมุทฺเทสิโกติ
อหํ อุทฺทิสิตพฺพฏฺเฐน อุทฺเทโส อสฺสาติ มมุทฺเทสิโก. มํเยว อุทฺทิสิตฺวา มมํ
ปจฺจาสึสมาโน ภิกฺขุสํโฆ โหตุ, มม อจฺจเยน มา วา อเหสุํ, ยํ วา ตํ วา
โหตูติ อิติ วา ปน ยสฺส อสฺสาติ อตฺโถ. น เอวํ โหตีติ โพธิปลฺลงฺเกเยว
อิสฺสามจฺฉริยานํ วิหตตฺตา ๓- เอวํ น โหติ. สกินฺติ โส กึ. อาสีติโกติ ๔-
อสีติสํวจฺฉริโก. อิทํ ปจฺฉิมวยํ อนุปฺปตฺตภาวทีปนตฺถํ วุตฺตํ. เวฬุมิสฺสเกนาติ
๕- พาหพทฺธจกฺกพทฺธาทินา ปฏิสงฺขรเณน เวฬุมิสฺสเกน. มญฺเญติ ชรสกฏํ ๖-
วิย เวฬุมิสฺสเกน มญฺเญ ยาเปติ. อรหตฺตผลพนฺธเนน ๗- จตุอิริยาปถกปฺปนํ ตถาคตสฺส
โหตีติ ทสฺเสติ.
      อิทานิ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต ยสฺมึ อานนฺท สมเยติ อาทิมาห. ตตฺถ
สพฺพนิมิตฺตานนฺติ รูปนิมิตฺตาทีนํ กลาปานํ. ๘- เอกจฺจานํ เวทนานนฺติ โลกิยานํ
เวทนานํ. ตสฺมาติหานนฺทาติ ยสฺมา อิมินา ผลสมาปตฺติวิหาเรน ผาสุ โหติ,
ตสฺมา ตุเมฺหปิ ผาสุกตฺถาย ๙- เอวํ วิหรถาติ ทสฺเสติ. อตฺตทีปาติ มหาสมุทฺทมชฺเฌ
ทีปํ ๑๐- วิย อตฺตานํ ทีปํ ปติฏฺฐํ กตฺวา วิหรถ. อตฺตสรณาติ อตฺตคติกาว
โหถ, มา อญฺญคติกา. ธมฺมทีปธมฺมสรณปเทสุปิ เอเสว นโย. ตมตคฺเคติ
ตมอคฺเค. มชฺเฌ ตกาโร ปทสนฺธิวเสน  วุตฺโต. อิทํ วุตฺตํ โหติ "อิเม อคฺคตมา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม.,อิ. ปจฺฉิมฏฺฐาเน    ฉ.ม. "ปริหริสฺสามี"ติ ฐปิตํ    อิ. วิคตตฺตา
@ ก. อสีติโกติ    ฉ.ม. เวฐมิสฺสเกนาติ, ม. เวขมิสฺสเกนาติ, อิ. เวฆมิสฺสเกนาติ
@ ฉ.ม. ชิณฺณสกฏํ    ฉ.ม. ผลเวฐเนน    ฉ.ม.,อิ. กลาปานนฺติ น ทิสฺสติ.
@ ฉ.ม.,อิ. ตทตฺถาย                 ๑๐ ฉ.ม.,อิ. มหาสมุทฺทคตทีปํ
อิเม อคฺคตมาติ. ๑- เอวํ สพฺพํ ตมโยคํ ฉินฺทิตฺวา อติวิย อคฺเค อุตฺตมภาเว
เต อานนฺท มม ภิกฺขู ภวิสฺสนฺติ. เตสํ ๒- อติอคฺเค ภวิสฺสนฺติ, เย เกจิ
สิกฺขากามา, สพฺเพปิ เต จตุสติปฏฺฐานโคจรา จ ๓- ภิกฺขู อคฺเค ภวิสฺสนฺติ. ๔-
อรหตฺตนิกูฏน เทสนํ สงฺคณฺหาติ.
                      ทุติยภาณวารวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                          -------------
                        นิมิตฺโตภาสกถาวณฺณนา
      [๑๖๖] เวสาลึ ปิณฺฑาย ปาวิสีติ กทา ปาวิสิ? อุกฺกเวลโต ๕-
นิกฺขมิตฺวา เวสาลีคตกาเล. ภควา กิร วุฏฺฐวสฺโส เวฬุวคามกา นิกฺขมิตฺวา
สาวตฺถึ คมิสฺสามีติ อาคตมคฺเคเนว ปฏินิวตฺตนฺโต อนุปุพฺเพน สาวตฺถึ ปตฺวา
เชตวนํ ปาวิสิ,
      ธมฺมเสนาปติ ภควโต วตฺตํ ทสฺเสตฺวา ทิวาฏฺฐานํ คโต. โส ตตฺถ
อนฺเตวาสิเกสุ วตฺตํ ทสฺเสตฺวา ปฏิกฺกนฺเตสุ ทิวาฏฺฐานํ สมฺมชฺชิตฺวา จมฺมกฺขณฺฑํ
ปญฺญเปตฺวา ปาเท ปกฺขาเลตฺวา ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา ผลสมาปตฺตึ ปาวิสิ.
อถสฺส ยถาปริจฺเฉเทน ตโต วุฏฺฐิตสฺส อยํ ปริวิตกฺโก อุทปาทิ  "พุทฺธา นุ โข
ปฐมํ ปรินิพฺพายนฺติ, อคฺคสาวกา นุ โข"ติ. ตโต "อคฺคสาวกา ปฐมนฺ"ติ
ญตฺวา อตฺตโน อายุสงฺขารํ โอโลเกสิ. โส "สตฺตาหเมว อายุสงฺขารา เม
ปวตฺติสฺสนฺตี"ติ ญตฺวา "กตฺถ ปรินิพฺพายิสฺสามี"ติ จินฺเตสิ. ตโต "ราหุโล
ตาวตึเส ปรินิพฺพุโต, อญฺญาโกณฺฑญฺญตฺเถโร ๖- ฉทฺทนฺตทเห, อหํ กตฺถ
ปรินิพฺพายิสฺสามี"ติ ปุนปฺปุนํ ๗- จินฺเตนฺโต มาตรํ อารพฺภ สตึ อุปฺปาเทสิ
"มยฺหํ มาตา สตฺตนฺนํ อรหนฺตานํ มาตา หุตฺวาปิ พุทฺธธมฺมสํเฆสุ อปฺปสนฺนา,
อตฺถิ นุ โข ตสฺสา อุปนิสฺสโย, นตฺถิ นุ โข"ติ อาวชฺเชตฺวา โสตาปตฺติมคฺคสฺส
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. "อิเม อคฺคตมาติ ตมตคฺคาติ, อิ. อิเม อคฺคตมา อคฺคตมาติ    อิ. เกสํ
@ ฉ.ม. ว    ฉ.ม.,อิ. ภวิสฺสนฺตีติ.    ฉ.ม.,อิ. อุกฺกเจลโต
@ ฉ.ม. อญฺญาสิโกณฺฑญฺญตฺเถโร, อิ. อญฺญาตโกณฺฑญฺญตฺเถโร    ฉ.ม.,อิ. ปุน
อุปนิสฺสยํ ทิสฺวา "กสฺส เทสนาย อภิสมโย ภวิสฺสตี"ติ โอโลเกนฺโต "มเมว
ธมฺมเทสนาย ภวิสฺสติ, น อญฺญสฺส, สเจ โข ปนาหํ อปฺโปสฺสุกฺโก ภเวยฺยํ,
ภวิสฺสนฺติ เม วตฺตาโร `สาริปุตฺตตฺเถโร อวเสสชนานํปิ อวสฺสโย โหติ. ตถา
หิสฺส สมจิตฺตสุตฺตเทสนาทิวเส ๑- โกฏิสตสหสฺสเทวตา อรหตฺตํ ปตฺตา. ตโย
มคฺเค ปฏิวิทฺธเทวตานํ คณนา นตฺถิ. อญฺเญสุ จ ฐาเนสุ  อเนกา อภิสมยา
ทิสฺสนฺติ. เถเร จ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺตาเนว อสีติกุลสหสฺสานิ.
โสทานิ มาตุ มิจฺฉาทสฺสนมตฺตํปิ หริตุํ นาสกฺขี'ติ. ตสฺมา มาตรํ มิจฺฉาทสฺสนา
โมเจตฺวา ชาโตวรเกเยว ปรินิพฺพายิสฺสามี"ติ สนฺนิฏฺฐานํ กตฺวา "อชฺเชว
ภควนฺตํ อนุชานาเปตฺวา นิกฺขมิสฺสามี"ติ จุนฺทตฺเถรํ อามนฺเตสิ "อายามาวุโส ๒-
จุนฺท อมฺหากํ ปญฺจสตาย ภิกฺขุปริสาย สญฺญํ เทหิ `คณฺหถาวุโส ปตฺตจีวรานิ,
ธมฺมเสนาปติ นาลกคามํ คนฺตุกาโม"ติ. เถโร ตถา อกาสิ. ภิกฺขู เสนาสนํ
สํสาเมตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย เถรสฺส สนฺติกํ อาคมึสุ.
      เถโร เสนาสนํ สํสาเมตฺวา ทิวาฏฺฐานํ สมฺมชฺชิตฺวา ทิวาฏฺฐานทฺวาเร
ฐตฺวา ทิวาฏฺฐานํ โอโลเกนฺโต "อิทํทานิ ปจฺฉิมทสฺสนํ, ปุน อาคมนํ นตฺถี"ติ
ปญฺจสตภิกฺขุปริวุโต ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจ:-
            ฉินฺโนทานิ ภวิสฺสามิ          โลกนาถ มหามุนิ
            คมนาคมนํ นตฺถิ             ปจฺฉิมา วนฺทนา อยํ.
            ชีวิตํ อปฺปกํ มยฺหํ            อิโต สตฺตาหมจฺจเย
            นิกฺขิเปยฺยามหํ เทหํ          ภารโวโรปนํ ยถา.
            อนุชานาตุ เม ภนฺเต (ภควา)  อนุชานาตุ สุคโต
            ปรินิพฺพานกาโล เม          โอสฺสฏฺโฐ อายุสงฺขาโรติ.
      พุทฺธา ปน ยสฺมา "ปรินิพฺพาหี"ติ วุตฺเต มรณวณฺณํ ๓- สํวณฺเณนฺติ
นาม "มา ปรินิพฺพาหี"ติ วุตฺเต วฏฺฏสฺส คุณํ กเถนฺตีติ ๔- มิจฺฉาทิฏฺฐิกา โทสํ
อาโรเปนฺติ ๕- ตสฺมา ตทุภยํปิ น วทนฺติ. เตน นํ ภควา "กตฺถ ปรินิพฺพายิสฺสสิ
@เชิงอรรถ:  องฺ.ทุก. ๒๐/๓๗/๖๒ สมจิตฺตวคฺค    ฉ.ม.,อิ. อาวุโส    ฉ.ม. มรณสํวณฺณนํ,
@  อิ. มรณสํวณฺณํ    อิ. กเถนฺติ นาม    ฉ.ม. อาโรเปสฺสนฺติ
สาริปุตฺตา"ติ. "อตฺถิ ภนฺเต มคเธสุ นาลกคาเม ชาโตวรโก, ตตฺถาหํ
ปรินิพฺพายิสฺสามี"ติ วุตฺเต "ยสฺสทานิ ตฺวํ สาริปุตฺต กาลํ มญฺญสิ, อิทานิ ปน
เต เชฏฺฐกนิฏฺฐภาติกานํ ตาทิสสฺส ภิกฺขุโน ทสฺสนํ ทุลฺลภํ ภวิสฺสตีติ เทเสหิ
เตสํ ธมฺมนฺ"ติ อาห.
      เถโร "สตฺถา มยฺหํ อิทฺธิวิกุพฺพนปุพฺพงฺคมํ ธมฺมเทสนํ ปจฺจาสึสตี"ติ
ญตฺวา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา ตาลปฺปมาณํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ปุน โอรุยฺห
ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา ยาว ๑- สตฺตตาลปฺปมาเณ  อนฺตลิกฺเข ฐิโต อิทธิวิกุพฺพนํ
ทสฺเสตฺวา ธมฺมํ เทเสสิ. สกลนครํ สนฺนิปติ. เถโร โอรุยฺห ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา
"คมนกาโล เม ภนฺเต"ติ อาห. ภควา ๒- ธมฺมาสเน นิสินฺโน "ปฏิปาเทสฺสามี"ติ ๒-
ธมฺมาสนา อุฏฺฐาย คนฺธกุฏิอภิมุโข คนฺตฺวา มณิผลเก ๓- อฏฺฐาสิ.
เถโร ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา  จตูสุ ฐาเนสุ วนฺทิตฺวา:- "ภควา อิโต
กปฺปสตสหสฺสาธิกสฺส อสงฺเขยฺยสฺส อุปริ อโนมทสฺสิสมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปาทมูเล
นิปติตฺวา ตุมฺหากํ ทสฺสนํ ปตฺเถสึ, สา เม ปตฺถนา สมิทฺธา, ทิฏฺฐา ตุเมฺห,
ตํ ปฐมํ ทสฺสนํ, อิทํ ปจฺฉิมทสฺสนํ. ปุน ตุมฺหากํ ทสฺสนํ นตฺถี"ติ วตฺวา
ทสนขสโมธานสมุชฺชลํ อญฺชลึ ปคฺคยฺห ยาว ทสฺสนวิสโย, ตาว อภิมุโขว
ปฏิกฺกมิตฺวา "อิโต ปฏฺฐาย จุติปฏิสนฺธิวเสน กิสฺมิญฺจิ ฐาเน คมนาคมนํ
นาม นตฺถี"ติ วนฺทิตฺวา ปกฺกามิ. อุทกปริยนฺตํ กตฺวา มหาภูมิจาโล อโหสิ.
ภควา ปริวาเรตฺวา ฐิตภิกฺขู อาห "อนุคจฺฉถ ภิกฺขเว ตุมฺหากํ เชฏฺฐภาติกนฺ"ติ.
ภิกฺขู ยาว ทฺวารโกฏฺฐกา อคมํสุ. เถโร  "ติฏฺฐถ ตุเมฺห อาวุโส อปฺปมตฺตา
โหถา"ติ นิวตฺตาเปตฺวา อตฺตโน ปริสาเยว สทฺธึ ปกฺกามิ.
      มนุสฺสา "ปุพฺเพ อยฺโย ปจฺจาคมนจาริกํ จรติ, อิทํทานิ คมนํ น
ปุน ปจฺจาคมนายา"ติ ปริเทวนฺตา อนุพนฺธึสุ. เตปิ "อปฺปมตฺตา โหถ, อาวุโส
เอวํภาวิโน  นาม สงฺขารา"ติ  นิวตฺตาเปสิ. อถโข อายสฺมา สาริปุตฺโต
อนฺตรามคฺเค สตฺตาหํ มนุสฺสานํ อนุคฺคหํ กโรนฺโต สายํ นาลกคามํ ปตฺวา
คามทฺวาเร นิโคฺรธรุกฺขมูเล อฏฺฐาสิ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม.,อิ. ยาว น ทิสฺสติ   ๒-๒ ฉ.ม.,อิ. ภควา "ธมฺมเสนาปตึ ปฏิปาเทสฺสามี"ติ
@ อิ. มณิปลฺลงฺเก
      อถ อุปเรวโต นาม เถรสฺส ภาคิเนยฺโย พหิคามํ คจฺฉนฺโต เถรํ
ทิสฺวา อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา อฏฺฐาสิ. เถโร ตํ อาห "อตฺถิ เคเห เต
อยฺยิกา"ติ. อาม ภนฺเตติ. คจฺฉ อมฺหากํ อิธาคตภาวํ อาโรเจหิ, "กสฺมา
อาคโต"ติ จ วุตฺเต "อชฺช กิร เอกทิวสํ อนฺโตคาเม ภวิสฺสติ, ชาโตวรกํ
ปฏิชคฺคถ, ปญฺจนฺนญฺจ ภิกฺขุสตานํ วสนฏฺฐานํ ชานาถา"ติ. โส คนฺตฺวา
"อยฺยิเก มยฺหํ มาตุโล อาคโต"ติ อาห. อิทานิ กุหินฺติ. คามทฺวาเรติ. เอกโกว,
อญฺโญปิ โกจิ อตฺถีติ. อตฺถิ ปญฺจสตา ภิกฺขูติ. กึการณา อาคโตติ. โส ตํ
ปวุตฺตึ ๑- อาโรเจสิ. พฺราหฺมณี "กึ นุ โข เอตฺตกานํ วสนฏฺฐานํ ปฏิชคฺคาเปติ,
ทหรกาเล ปพฺพชิตฺวา มหลฺลกกาเล คิหี โหตุกาโม"ติ จินฺเตนฺตี ชาโตวรกํ
ปฏิชคฺคาเปตฺวา ปญฺจสตานํ ภิกฺขูนํ วสนฏฺฐานํ กาเรตฺวา ทณฺฑทีปเก ๒-
ชาเลตฺวา เถรสฺส ปาเหสิ.
      เถโร ภิกฺขูหิ สทฺธึ ปาสาทํ อภิรุหิ, อภิรุหิตฺวา จ ชาโตวรกํ
ปวิสิตฺวา นิสีทิ. นิสชฺเชว "ตุมฺหากํ วสนฏฺฐานํ คจฺฉถา"ติ ภิกฺขู อุยฺโยเชสิ.
เตสุ คตมตฺเตสุเยว เถรสฺส ขโร อาพาโธ อุปฺปชฺชิ, โลหิตปกฺขนฺทิกา
มรณนฺติกา ๓- เวทนา วตฺตนฺติ, เอกํ ภาชนํ ปวิสติ, เอกํ นิกฺขมติ. พฺราหฺมณี
"มม ปุตฺตสฺส ปวตฺติ มยฺหํ น รุจฺจตี"ติ อตฺตโน วสนคพฺภทฺวารํ นิสฺสาย
อฏฺฐาสิ. จตฺตาโร มหาราชาโน "ธมฺมเสนาปติ กุหึ วิหรตี"ติ โอโลเกนฺตา
"นาลกคาเม ชาโตวรเก ปรินิพฺพานมญฺเจ นิปนฺโน, ปจฺฉิมทสฺสนํ คมิสฺสามา"ติ
อาคมฺม วนฺทิตฺวา อฏฺฐํสุ. เถโร เก ตุเมฺหติ ปุจฺฉิ. อเมฺห ๔- มหาราชาโน
ภนฺเตติ. กสฺมา อาคตตฺถาติ. คิลานูปฏฺฐากา ภวิสฺสามาติ. โหตุ อตฺถิ
คิลานูปฏฺฐาโก, คจฺฉถ ตุเมฺหติ อุยฺโยเชสิ. เตสํ คตาวสาเน เตเนว นเยน สกฺโก
เทวานมินฺโท. ตสฺมึ คเต สุยามาทโย มหาพฺรหฺมา จ อาคมึสุ. เตปิ ตเถว
เถโร อุยฺโยเชสิ.
      พฺราหฺมณี เทวตานํ อาคมนญฺจ คมนญฺจ ทิสฺวา "เก นุ โข เอเต
มม ปุตฺตํ วนฺทิตฺวา วนฺทิตฺวา คจฺฉนฺตี"ติ เถรสฺส คพฺภทฺวารํ คนฺตฺวา "ตาต
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปวตฺตึ เอวมุปริปิ                ฉ.ม., อิ. ทณฺฑทีปิกาโย
@ ฉ.ม. มารณนฺติกา เอวมุปริปิ            ฉ.ม., อิ. อเมฺหติ สทฺโท น ทิสฺสติ
จุนฺท กา ปวตฺตี"ติ ปุจฺฉิ. โส ตํ ปวุตฺตึ อาจิกฺขิตฺวา "มหาอุปาสิกา ภนฺเต
อาคตา"ติ อาห. เถโร "กสฺมา อเวลาย อาคตตฺถา"ติ ปุจฺฉิ. สา "ตุมฺหากํ
ตาต ทสฺสนตฺถายา"ติ วตฺวา "ตาต เก ปฐมํ อาคตา"ติ ปุจฺฉิ. จตฺตาโร
มหาราชาโน อุปาสิเกติ. ตาต ตฺวํ จตูหิ มหาราเชหิ มหนฺตตโรติ. อารามิกสทิสา
เอเต อุปาสิเก, อมฺหากํ สตฺถุโน ปฏิสนฺธิคฺคหณโต ปฏฺฐาย ขคฺคหตฺถา
หุตฺวา อารกฺขํ อกํสูติ. เตสํ ตาต คตาวสาเน โก อาคโตติ. สกฺโก เทวานมินฺโทติ.
เทวราชโตปิ ตฺวํ ตาต มหนฺตตโรติ. ภณฺฑคฺคาหกสามเณรสทิโส เอส
อุปาสิเก, อมฺหากํ สตฺถุโน ตาวตึสโต โอตรณกาเล ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา
โอติณฺโณติ. ตสฺส ตาต คตาวสาเน โชตมาโน วิย โก อาคโตติ. อุปาสิเก ตุยฺหํ
ภควา จ สตฺถา จ สุทฺธาวาสมหาพฺรหฺมา นาม เอโสติ. มยฺหํ ภควโต
มหาพฺรหฺมโตปิ ตฺวํ ตาต มหนฺตตโรติ. อาม อุปาสิเก, เอเต นาม กิร อมฺหากํ
สตฺถุโน ชาตทิวเส จตฺตาโร มหาพฺรหฺมาโน มหาปุริสํ สุวณฺณชาเลน ปฏิคฺคณฺหึสูติ.
      อถ พฺราหฺมณิยา "ปุตฺตสฺส ตาว เม อยํ อานุภาโว, กีทิโส วต
มยฺหํ ปุตฺตสฺส ภควโต สตฺถุ อานุภาโว ภวิสฺสตี"ติ จินฺตยนฺติยา สหสา
ปญฺจวณฺณา ปีติ อุปฺปชฺชิตฺวา สกลสรีรํ ๑- ผริ. เถโร "อุปฺปนฺนํ เม มาตุ
ปีติโสมนสฺสํ, อยํ อิทานิ กาโล ธมฺมเทสนายา"ติ จินฺเตตฺวา "กึ จินฺเตสิ
มหาอุปาสิเก"ติ อาห. สา "ปุตฺตสฺส ตาว เม อยํ คุโณ, สตฺถุ ปนสฺส กีทิโส
คุโณ ภวิสฺสตีติ อิทํ ตาต จินฺเตมี"ติ อาห. มหาอุปาสิเก มยฺหํ สตฺถุ
ชาตกฺขเณ มหาภินิกฺขมเน สมฺโพธิยํ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตเน จ ทสสหสฺสี โลกธาตุ
กมฺปิตฺถ, สีเลน สมาธินา ปญฺญาย วิมุตฺติยา วิมุตฺติญาณทสฺสเนน สโม นาม
นตฺถิ, อิติปิ โส ภควาติ วิตฺถาเรตฺวา พุทฺธคุณปฏิสํยุตฺตํ ธมฺมเทสนํ กเถสิ.
      พฺราหฺมณี ปิยปุตฺตสฺส ธมฺมเทสนาปริโยสาเน โสตาปตฺติผเล
ปติฏฺฐาย ปุตฺตํ อาห "ตาต อุปติสฺส, กสฺมา เอวมกาสิ, เอวรูปํ นาม อมตํ
มยฺหํ เอตฺตกํ กาลํ น อทาสี"ติ. เถโร "ทินฺนํทานิ เม มาตุยา สาริยา ๒-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สกลสรีเร                     ฉ.ม., อิ. รูปสาริยา
พฺราหฺมณิยา โปสาวนิกมูลํ, เอตฺตเกน วฏฺฏิสฺสตี"ติ จินฺเตตฺวา "คจฺฉถ ๑-
มหาอุปาสิเก"ติ พฺราหฺมณึ อุยฺโยเชตฺวา "จุนฺท กา เวลา"ติ อาห. พลวปจฺจูสกาโล
ภนฺเตติ. เตนหิ ภิกฺขุสํฆํ สนฺนิปาเตหีติ, สนฺนิปติโต ภนฺเต สํโฆติ. มํ
อุกฺขิปิตฺวา นิสีทาเปหิ จุนฺทาติ จุนฺโท อุกฺขิปิตฺวา นิสีทาเปสิ. เถโร ภิกฺขู
อามนฺเตสิ "อาวุโส จตุจตฺตาฬีสํ โว วสฺสานิ มยา สทฺธึ วสนฺตานํ ยํ เม
กายิกํ วา วาจสิกํ วา น โรเจถ, ขมถ ตํ อาวุโส"ติ. เอตฺตกํ ภนฺเต อมฺหากํ
ฉายา วิย ตุเมฺห อมุญฺจิตฺวา วิจรนฺตานํ อรุจฺจนกํ นาม โน นตฺถิ, ตุเมฺห
ปน อมฺหากํ ขมถาติ. อถ เถโร อรุณสิขาย ปญฺญายมานาย มหาปฐวึ
อุนฺนาทยนฺโต อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิ. พหู เทวมนุสฺสา เถรสฺส
ปรินิพฺพานฏฺฐาเน ๒- สกฺการํ กรึสุ.
      อายสฺมา จุนฺโท เถรสฺส ปตฺตจีวรญฺจ ธาตุปริสฺสาวนญฺจ คเหตฺวา
เชตวนํ คนฺตฺวา อานนฺทตฺเถรํ คเหตฺวา ภควนฺตํ อุปสงฺกมิ. ภควา
ธาตุปริสฺสาวนํ คเหตฺวา ปญฺจหิ คาถาสเตหิ เถรสฺส คุณํ กเถตฺวา ธาตุเจติยํ
การาเปตฺวา ราชคหคมนตฺถาย อานนฺทตฺเถรสฺส สญฺญํ อทาสิ. เถโร ภิกฺขูนํ
อาโรเจสิ.
      ภควาปิ ภิกฺขุสํฆปริวุโต ราชคหํ อคมาสิ. ตตฺถ คตกาเล มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร
ปรินิพฺพายิ. ภควา ตสฺสาปิ ธาตุโย คเหตฺวา เจติยํ กาเรตฺวา ๓-
ราชคหโต นิกฺขมิตฺวา อนุปุพฺเพน คงฺคาภิมุโข คนฺตฺวา อุกฺกเวลํ ๔- อคมาสิ.
ตตฺถ คงฺคาตีเร ภิกฺขุสํฆปริวุโต นิสีทิตฺวา ตตฺถ สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานานํ
ปรินิพฺพานปฏิสํยุตฺตํ สุตฺตํ ๕- เทเสตฺวา อุกฺกเวลโต นิกฺขมิตฺวา เวสาลึ อคมาสิ.
เอวํ คเต ๖- อถโข ภควา ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย เวสาลึ
ปิณฺฑาย ปาวิสีติ อยเมตฺถ อนุปุพฺพิกถา. นิสีทนนฺติ อิธ จมฺมกฺขณฺฑํ อธิปฺเปตํ.
      [๑๖๗] อุเทนํ เจติยนฺติ ๗- อุเทนยกฺขสฺส เจติยฏฺฐาเน กตวิหาโร
วุจฺจติ. โคตมกาทีสุปิ เอเสว นโย. ภาวิตาติ วฑฺฒิตา. พหุลีกตาติ ปุนปฺปุนํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม.,อิ. คจฺฉ      ฉ.ม.,อิ. ปรินิพฺพาเน    ฉ.ม.,อิ. การาเปตฺวา
@ ฉ.ม.,อิ. อุกฺกเจลํ   สํ.มหา. ๑๙/๓๗๙/๑๔๐ จุนฺทสฺตต    อิ. คโต
@ ก. ฉ.ม.,อิ. อุเทนเจติยนฺติ
กตา. ยานีกตาติ ยุตฺตยานํ วิย กตา. วตฺถุกตาติ ปติฏฺฐานฏฺเฐน วตฺถุ วิย
กตา. อนุฏฺฐิตาติ อธิฏฺฐิตา. ปริจิตาติ สมนฺตโต จิตา สุวฑฺฒิตา. สุสมารทฺธาติ
สุฏฺฐ สมารทฺธา. อิติ อนิยเมน กเถตฺวา ปุน นิยเมตฺวา ทสฺเสนฺโต ตถาคตสฺส
โขติอาทิมาห. เอตฺถ จ กปฺปนฺติ อายุกปฺปํ. ตสฺมึ ตสฺมึ กาเล ยํ มนุสฺสานํ
อายุปฺปมาณํ โหติ, ตํ ปริปุณฺณํ กโรนฺโต ติฏฺเฐยฺย. กปฺปาวเสสํ วาติ "อปฺปํ
วา ภิยฺโย"ติ ๑- วุตฺตวสฺสสตโต อติเรกํ วา. มหาสิวตฺเถโร ปนาห "พุทฺธานํ
อฏฺฐาเน คชฺชิตํ นาม นตฺถิ. ยเถว หิ เวฬุวคามเก อุปฺปนฺนํ มรณนฺติกํ
เวทนํ ทส มาเส วิกฺขมฺเภติ, เอวํ ปุนปฺปฺนํ ตํ สมาปตฺตึ สมาปชฺชิตฺวา ทส ๒-
มาเส ๒- วิกฺขมฺเภนฺโต อิมํ ภทฺทกปฺปเมว ติฏฺเฐยฺยาติ. ๓- กสฺมา ปน น ฐิโตติ.
อุปาทินฺนกสรีรํ นาม ขณฺฑิจฺจาทีหิ อภิภุยฺยติ, พุทฺธา จ ขณฺฑิจฺจาทิภาวํ
อปฺปตฺวา ปญฺจเม อายุโกฏฺฐาเส พหุชนสฺส ปิยมนาปกาเลเยว ปรินิพฺพายนฺติ.
พุทฺธานุพุทฺเธสุ จ มหาสาวเกสุ ปรินิพฺพุเตสุ เอกเกเนว ขาณุเกน วิย ฐาตพฺพํ
โหติ, ทหรสามเณรปริวาเรน ๔- ปน คโต `อโห พุทฺธานํ ปริสา'ติ ๔-  หีเฬตพฺพตํ
อาปชฺเชยฺย. ตสฺมา น ฐิโต"ติ. เอวํ วุตฺเตปิ โส  ปน ๕- รุจฺจติ, "อายุกปฺโป"ติ
อิทเมว อฏฺฐกถายํ นิยมิตํ.
      ยถา ตํ มาเรน ปริยุฏฺฐิตจิตฺโตติ เอตฺถ ตนฺติ นิปาตมตฺตํ, ยถา
มาเรน ปริยุฏฺฐิตจิตฺโต อชฺโฌตฺถฏจิตฺโต อญฺโญปิ โกจิ ปุถุชฺชโน ปฏิวิชฺฌิตุํ
น สกฺกุเณยฺย, เอวเมว นาสกฺขิ ปฏิวิชฺฌิตุนฺติ อตฺโถ. กึการณา? มาโร หิ
ยสฺส สพฺเพน สพฺพํ จตฺตาโร ๖- วิปลฺลาสา อปฺปหีนา, ตสฺส จิตฺตํ ปริยุฏฺฐาติ.
เถรสฺส จตฺตาโร วิปลฺลาสา อปฺปหีนา, เตนสฺส มาโร จิตฺตํ ปริยุฏฺฐาติ. โส
ปน จิตฺตปริยุฏฺฐานํ กโรนฺโต กึ กโรตีติ. เภรวํ รูปารมฺมณํ วา ทสฺเสติ,
สทฺทารมฺมณํ วา สาเวติ, ตโต สตฺตา ตํ ทิสฺวา วา ตํ สุตฺวา วา สตึ
วิสชฺเชตฺวา วิวฏมุขา โหนฺติ. เตสํ มุเขน หตฺถํ ปเวเสตฺวา หทยํ มทฺทติ.
@เชิงอรรถ:  ที.มหา ๑๐/๗/๓ มหาปทานสุตฺต, องฺ. สตฺตก. ๒๓/๗๑/๑๔๑ อรกสุตฺต  ๒-๒ ฉ.ม. ทส ทส
@  มาเส   ฉ.ม. อิติ สทฺโท น ทิสฺสติ  ๔-๔ ฉ.ม. ทหรสามเณรปริวาริเตน วา ตโต
@  `อโห...ปริสา'ติ    ฉ.ม. น    ฉ.ม., อิ. ทฺวาทส
ตโตปิ วิสญฺญีว ๑- หุตฺวา ติฏฺฐนฺติ, เถรสฺส ปเนส มุเขน หตฺถํ ปเวเสตุํ กึ
สกฺขิสฺสติ. เภรวารมฺมณํ ปน ทสฺเสติ. ตํ ทิสฺวา เถโร นิมิตฺโตภาสํ น ปฏิวิชฺฌิ.
ภควา ชานนฺโตเยว กิมตฺถํ ยาวตติยํ อามนฺเตสีติ ปรโต "ติฏฺฐตุ ภนฺเต
ภควา"ติ ยาจิเต "ตุเยฺหเวตํ ทุกฺกฏํ, ตุเยฺหเวตํ อปรทฺธนฺ"ติ โทสาโรปเนน
โสกตนฺกรณตฺถํ.
                         มารยาจนกถาวณฺณนา
      [๑๖๘] มาโร ปาปิมาติ เอตฺถ มาโรติ สตฺเต อนตฺเถ นิโยเชนฺโต
มาเรตีติ มาโร. ปาปิมาติ ตสฺเสว เววจนํ. โส หิ ปาปธมฺมสมนฺนาคตตฺตา
"ปาปิมา"ติ วุจฺจติ. กโณฺห, อนฺตโก นมุจิ, ปมตฺตพนฺธูติปิ ตสฺเสว นามานิ.
ภาสิตา โข ปเนสาติ อยญฺหิ ภควโต สมฺโพธิปตฺติยา อฏฺฐเม สตฺตาเห
โพธิมณฺเฑเยว อาคนฺตฺวา "ภควา ยทตฺถํ ตุเมฺหหิ ปารมิโย ปูริตา, โส เต ๒-
อตฺโถ อนุปฺปตฺโต, ปฏิวิทฺธํ สพฺพญฺญุตญาณํ, กึ เต โลกวิจารเณนา"ติ วตฺวา,
ยถา อชฺช, เอวเมว "ปรินิพฺพาตุทานิ ภนฺเต ภควา"ติ ยาจิ. ภควา จสฺส
"น ตาวาหนฺ"ติ อาทีนิ วตฺวา ปฏิกฺขิปิ. ตํ สนฺธาย "ภาสิตา โข ปเนสา
ภนฺเต"ติ อาทิมาห.
      ตตฺถ วิยตฺตาติ มคฺควเสน วิยตฺตา. ตเถว วินีตา ตถา วิสารทา.
พหุสฺสุตาติ เตปิฏกวเสน พหุ สุตเมเตสนฺติ พหุสฺสุตา. ตเมว ธมฺมํ ธาเรนฺตีติ
ธมฺมธรา. อถวา ปริยตฺติพหุสฺสุตา เจว ปฏิเวธพหุสฺสุตา จ. ปริยตฺติ-
ปฏิเวธธมฺมานํเยว ธารณโต ธมฺมธราติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ. ธมฺมานุธมฺม-
ปฏิปนฺนาติ อริยธมฺมสฺส อนุธมฺมภูตํ วิปสฺสนาธมฺมํ ปฏิปนฺนา. สามีจิปฏิปนฺนาติ
อนุจฺฉวิกํ ปฏิปทํ ปฏิปนฺนา. อนุธมฺมจาริโนติ อนุธมฺมจรณสีลา. สกํ อาจริยกนฺติ
อตฺตโน อาจริยวาทํ. อาจิกฺขิสฺสนฺตีติ อาทีนิ สพฺพานิ อญฺญมญฺญสฺส เววจนานิ.
สห ธมฺเมนาติ สเหตุเกน สการเณน วจเนน. สปฺปาฏิหาริยนฺติ ยาว นิยฺยานิกํ
กตฺวา ๓- ธมฺมํ เทเสสฺสนฺติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม.,อิ. ตโต วิสญฺญาว    ฉ.ม.,อิ. โว    ฉ.ม. ยาว น นิยยานิกํ กตฺวา
      พฺรหฺมจริยนฺติ สิกฺขตฺตยสงฺคหิตํ สกลํ สาสนพฺรหฺมจริยํ. อิทฺธนฺติ
สมิทฺธํ ฌานาทิวเสน. ๑- ผีตนฺติ วุฑฺติปฺปตฺตํ สพฺพผาลิผุลฺลํ วิย อภิญฺญาย
สมฺปตฺติวเสน. วิตฺถาริกนฺติ วิตฺถตํ ตสฺมึ ตสฺมึ ทิสาภาเค ปติฏฺฐิตวเสน.
พาหุชญฺญนฺติ พหุชเนหิ ญาตํ ปฏิวิทฺธํ มหาชนาภิสมยวเสน. ปุถุภูตนฺติ
สพฺพาการวเสน ปุถุลภาวปฺปตฺตํ. กถํ? ยาว เทวมนุสฺเสหิ สุปฺปกาสิตนฺติ
ยตฺตกา วิญฺญูชาติกา เทวา เจว มนุสฺสา จ อตฺถิ, สพฺเพหิ สุฏฺฐุ ปกาสิตนฺติ
อตฺโถ.
      อปฺโปสฺสุกฺโกติ นิราลโย. ตฺวํ หิ ปาปิม อฏฺฐมสตฺตาหโต ปฏฺฐาย
"ปรินิพฺพาตุทานิ ภนฺเต ภควา ปรินิพฺพาตุ สุคโต"ติ วิรวนฺโต อาหิณฺฑิตฺถ.
อชฺชทานิ ปฏฺฐาย วิคตุสฺสาโห โหหิ, มา มยฺหํ ปรินิพฺพานตฺถํ วายามํ
กโรหีติ วทติ.
                      อายุสงฺขารโอสฺสชฺชนวณฺณนา
      [๑๖๙] สโต สมฺปชาโน อายุสงฺขารํ โอสฺสชฺชีติ ๒- สตึ สุปฏฺฐิตํ
กตฺวา ญาเณน ปริจฺฉินฺทิตฺวา อายุสงฺขารํ วิสชฺชิ ปชหิ. ตตฺถ น ภควา
หตฺเถน เลฑฺฑุํ วิย อายุสงฺขารํ โอสฺสชฺชิ, เตมาสมตฺตเมว ปน นิรนฺตรํ ๓-
สมาปตฺตึ สมาปชฺชิตฺวา ตโต ปรํ น สมาปชฺชิสฺสามีติ จิตฺตํ อุปฺปาเทสิ, ตํ
สนฺธาย วุตฺตํ "โอสฺสชฺชี"ติ. "อุสฺสชฺชี"ติปิ ปาโฐ. มหาภูมิจาโลติ มหนฺโต
ปฐวีกมฺโป. ตทา กิร ทสสหสฺสี โลกธาตุ กมฺปิตฺถ. ภึสนโกติ ภยชนโก.
เทวทุนฺทุภิโย จ ๔- ผลึสูติ เทวเภริโย ผลึสุ, เทโว สุกฺขคชฺชิตํ คชฺชิ,
อกาลวิชฺชุลตา นิจฺฉรึสุ, ขณิกวสฺสํ วสฺสีติ วุตฺตํ โหติ.
      อุทานํ อุทาเนสีติ กสฺมา อุทาเนสิ. โกจิ นาม วเทยฺย "ภควา
ปจฺฉโต ปจฺฉโต อนุพนฺธิตฺวา `ปรินิพฺพายถ ภนฺเต, ปรินิพฺพายถ ภนฺเต'ติ
อุปทฺทูโต ภเยน อายุสงฺขารํ วิสชฺเชสี"ติ. "ตสฺโสกาโส มา โหตูติ ๕- ภีตสฺส
อุทานํ นาม นตฺถี"ติ เอตสฺส ทีปนตฺถํ ปีติเวควิสฏฺฐํ อุทานํ อุทาเนสิ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม.,อิ. ญานสฺสาทวเสน   ฉ.ม. โอสฺสชีติ เอวมุปริปิ   ฉ.ม.,อิ. นิรนฺตรนฺติ
@  น ทิสฺสติ    ก. เทวทุนฺทภิโยว    ฉ.ม.,อิ. อิติสทฺโท น ทิสฺสติ
      ตตฺถ สพฺเพสํ โสณสิคาลาทีนํ ๑- ปจฺจกฺขภาวโต ตุลิตํ ปริจฺฉินฺนนฺติ
ตุลํ. กินฺตํ? กามาวจรกมฺมํ. น ตุลํ, น วา ตุลํ สทิสมสฺส อญฺญํ โลกิยกมฺมํ
อตฺถีติ อตุลํ. กินฺตํ? มหคฺคตกมฺมํ. อถวา กามาวจรํ รูปาวจรํ ตุลํ, อรูปาวจรํ
อตุลํ. อปฺปวิปากํ วา ตุลํ, พหุวิปากํ อตุลํ. สมฺภวนฺติ สมฺภวเหตุภูตํ, ปิณฺฑการก
ราสิการกนฺติ อตฺโถ. ภวสงฺขารนฺติ ปุนพฺภวสงฺขารณกํ. อวสฺสชีติ ๒- วิสชฺเชสิ.
มุนีติ พุทฺธมุนิ. อชฺฌตฺตรโตติ นิยกชฺฌตฺตรโต. สมาหิโตติ อุปจารปฺปนา-
สมาธิวเสน สมาหิโต. อภินฺทิ กวจมิวาติ กวจํ วิย อภินฺทิ. อตฺตสมฺภวนฺติ อตฺตนิ
สญฺชาตํ กิเสสํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ "สวิปากฏฺเฐน สมฺภวํ, ภวาภิสงฺขรณฏฺเฐน
ภวสงฺขารนฺติ จ ลทฺธนามํ ตุลาตุลสงฺขาตํ โลกิยกมฺมญฺจ โอสฺสชิ. สงฺคามสีเส
มหาโยโธ กวจํ วิย อตฺตสมฺภวํ กิเลสญฺจ อชฺฌตฺตรโต สมาหิโต หุตฺวา
อภินฺที"ติ.
      อถวา ตุลนฺติ ตุเลนฺโต ตีเรนฺโต. อตุลญฺจ สมฺภวนฺติ นิพฺพานญฺเจว
ภวญฺจ. ๓- ภวสงฺขารนฺติ ภวคามิกมฺมํ. อวสฺสชิ ๒- มุนีติ  "ปญฺจกฺขนฺธา อนิจฺจา,
ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ นิพฺพานํ นิจฺจนฺ"ติ อาทินา ๔- นเยน ตุลยนฺโต
พุทฺธมุนิ ภเว อาทีนวํ, นิพฺพาเน จ อานิสํสํ ทิสฺวา ตํ ขนฺธานํ มูลภูตํ
ภวสงฺขารกมฺมํ  "กมฺมกฺขยาย สํวตฺตตี"ติ  ๕- เอวํ วุตฺเตน กมฺมกฺขยสฺส กเรน
อริยมคฺเคน อวสฺสชิ. กถํ? อชฺฌตฺตรโต สมาหิโต อภินฺทิ กวจมิว อตฺตสมฺภวํ.
โส หิ วิปสฺสนาวเสน อชฺฌตฺตรโต สมถวเสน สมาหิโตติ เอวํ ปุพฺพภาคโต
ปฏฐาย สมถวิปสฺสนาพเลน กวจมิว อตฺตภาวํ ปริโยนทฺธิตฺวา ๖- ฐิตํ, อตฺตนิ
สมฺภวตฺตา "อตฺตสมฺภวนฺ"ติ ลทฺธนามํ สพฺพํ กิเลสชาลํ อภินฺทิ. กิเลสาภาเวน
จ กตกมฺมํ อปฏิสนฺธิกตฺตา อวสฏฺฐนฺนาม โหตีติ เอวํ กิเลสปฺปหาเนน กมฺมํ
ปชหิ, ปหีนกิเลสสฺส  จ ภยํ นาม นตฺถิ, ตสฺมา อภีโตว อายุสงฺขารํ โอสฺสชีติ ๗-
อภีตภาวํ ญาปนตฺถญฺจ อุทานํ อุทาเนสีติ เวทิตพฺโพ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. โสณสิงฺคาลาทีนมฺปิ   ๒-๒ ก. อวสฺสชฺชีติ, อวสฺสชฺชิ    ฉ.ม. สมฺภวญฺจ
@ ขุ. ปฏิ. ๓๑/๗๓๕/๖๓๐ วิปสฺสนากถา    ม.ม. ๑๓/๘๑/๕๗ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๒๓๒/๒๕๘
@ ฉ.ม., อิ. ปริโยนนฺธิตฺวา            ฉ.ม., อิ. อิติสทฺโท น ทิสฺสติ
                       อฏฺฐมหาภูมิจาลเหตุวณฺณนา
      [๑๗๑] ยํ มหาวาตาติ เยน สมเยน ยสฺมึ วา สมเย มหาวาตา
วายนฺติ. มหาวาตา วายนฺตาติ ๑- อุกฺเขปกวาตา นาม อุฏฺฐหนฺติ, เต วายนฺตา
สฏฺฐิสหสฺสาธิกนวโยชนสตสหสฺสพหลํ อุทกสนฺธารกวาตํ อุปจฺฉินฺทนฺติ, ตโต
อากาเส อุทกํ ภสฺสติ, ตสฺมึ อุทเก ภสฺสนฺเต ปฐวี ภสฺสติ. ปุน วาโต
อตฺตโน พเลน อนฺโตธมฺมกรเก ๒- วิย อุทกํ อาพนฺธิตฺวา คณฺหาติ, ตโต อุทกํ
อุคฺคจฺฉติ, ตสฺมึ อุคฺคจฺฉนฺเต ปฐวี อุคฺคจฺฉติ. เอวํ อุทกํ กมฺปิตํ ปฐวึ
กมฺเปติ. เอวญจ ๓- กมฺปนํ ยาว อชฺชกาลาปิ โหติเยว, พลหภาเวน ๔- ปน
โอคฺคจฺฉนุคฺคจฺฉนํ น ปญฺญายติ.
      มหิทฺธิโก มหานุภาโวติ อิชฺฌนสฺส มหนฺตตาย มหิทฺธิโก อนุภวิตพฺพสฺส
มหนฺตตาย มหานุภาโว. ปริตฺตาติ ทุพฺพลา. อปฺปมาณาติ พลวา. โส
อิมํ ปฐวึ กมฺเปตีติ โส อิทฺธึ นิพฺพตฺเตตฺวา สํเวเชนฺโต วา มหาโมคฺคลฺลาโน
วิย, วีมํสนฺโต วา มหานาคตฺเถรสฺส ภาคิเนยฺโย สํฆรกฺขิตสามเณโร วิย ปฐวึ
กมฺเปติ. โส กิรายสฺมา ขุรคฺเคเยว อรหตฺตํ ปตฺโต ๕- จินฺเตสิ "อตฺถิ นุโข
เกนจิ ภิกฺขุนา ๖- ปพฺพชิตทิวเสเยว อรหตฺตํ ปตฺวา เวชยนฺโต ปาสาโท
กมฺปิตปุพฺโพ"ติ. ตโต "นตฺถิ โกจี"ติ ญตฺวา "อหํ กมฺเปสฺสามี"ติ อภิญฺญาพเลน
เวชยนฺตมตฺถเก ฐตฺวา ปาเทน ปหริตฺวา กมฺเปตุํ นาสกฺขิ. อถ นํ สกฺกสฺส
นาฏกิตฺถิโย อาหํสุ "ปุตฺต สํฆรกฺขิต ตฺวํ ปูติคนฺเธเนว สีเสน เวชยนฺตํ
กมฺเปตุํ อิจฺฉสิ, สุปติฏฺฐิโตกาโส ๗- ตาต ปาสาโท, กถํ กมฺเปตุํ สกฺขิสฺสสี"ติ.
      สามเณโร "อิมา เทวตา มยา สทฺธึ เกฬึ กโรนฺติ, อหํ โข ปน
อาจริยํ นาลตฺถํ, กหํ นุ โข เม อาจริโย สามุทฺทิกมหานาคตฺเถโร"ติ
อาวชฺเชนฺโต มหาสมุทฺเท อุทกเลณํ มาเปตฺวา ทิวาวิหารํ นิสินฺโนติ ญตฺวา ตตฺถ
คนฺตฺวา เถรํ วนฺทิตฺวา อฏฺฐาสิ. ตโต นํ เถโร "กินฺตาต สํฆรกฺขิต
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. วายนฺตาปิ    ฉ.ม. อนฺโตธมกรเณ    ฉ.ม.,อิ. เอตญฺจ
@ ม. พหุลภาเวน     ฉ.ม. อิ. ปตฺวา       ฉ.ม.,อิ. โกจิ ภิกฺขุ, เยน
@ ฉ.ม., อิ. สุปติฏฺฐิโต
อสิกฺขิตฺวาว ยุทฺธํ ปวิฏฺโฐสี"ติ วตฺวา "นาสกฺขิ ตาต เวชยนฺตํ กมฺเปตุนฺ"ติ
ปุจฺฉิ. อาจริยํ ภนฺเต นาลตฺถนฺติ. อถ นํ เถโร "ตาต ตุมฺหาทิเส อกมฺเปนฺเต โก
อญฺโญ กมฺเปสฺสติ, ทิฏฺฐปุพฺพนฺเต ตาต อุทกปิฏฺเฐ โคมยปิณฺฑํ ปลฺลวตนฺติ ๑-
วตฺวา ตาต กปลฺลปูวํ ๒- ปจนฺตา อนฺเต ๓-๓- ปริจฺฉินฺทนฺติ, อิมินา โอปมฺเมน
ชานาหี"ติ อาห. โส "วฏฺฏิสฺสติ ภนฺเต เอตฺตเกนา"ติ วตฺวา ปาสาเทน
ปติฏฺฐิโตกาสํ อุทกํ โหตูติ อธิฏฺฐาย เวชยนฺตาภิมุโข อคมาสิ.
      เทวธีตโร ตํ ทิสฺวา "เอกวารํ ลชฺชิตฺวา คโต, ปุนปิ สามเณโร
เอติ, ปุนปิ เอตี"ติ วทึสุ. สกฺโก เทวราชา "มา มยฺหํ ปุตฺเตน สทฺธึ
กถยิตฺถ, อิทานิ เตน อาจริโย ลทฺโธ, ขเณน ปาสาทํ กมฺเปสฺสตี"ติ อาห.
สามเณโร ๔- ปาทงฺคุฏฺเฐน ปาสาทถูปิกมฺปหริ. ปาสาโท จตูหิ ทิสาหิ โอนมติ.
เทวตา "เทหิ ตาต ปาสาทสฺส ปติฏฺฐาตุํ, เทหิ ตาต ปาสาทสฺส ปติฏฺฐาตุนฺ"ติ
วิรวึสุ. สามเณโร ปาสาทํ ยถาฐาเน ฐเปตฺวา ปาสาทมตฺถเก ฐตฺวา อุทานํ
อุทาเนสิ:-
                อชฺเชวาหํ ปพฺพชิโต        อชฺชปตฺตาสวกฺขยํ
                อชฺช กมฺเปมิ ปาสาทํ       อโห พุทฺธสฺสุฬารตา.
                อชฺเชวาหํ ปพฺพชิโต        อชฺช ปตฺตาสวกฺขยํ
                อชฺช กมฺเปมิ ปาสาทํ       อโห ธมฺมสฺสุฬารตา.
                อชฺเชวาหํ ปพฺพชิโต        อชฺช ปตฺตาสวกฺขยํ
                อชฺช กมฺเปมิ ปพฺพชิโต      อโห สํฆสฺสุฬารตาติ.
      อิโต ปเรสุ ฉสุ ปฐวีกมฺเปสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ มหาปทาเน วุตฺตเมว.
      อิติ อิเมสุ อฏฺฐสุ ปฐวีกมฺเปสุ ปฐโม ธาตุโกเปน, ๕- ทุติโย
อิทฺธานุภาเวน, ตติยจตุตฺถา ปุญฺญเตเชน, ปญฺจโม ญาณเตเชน, ฉฏฺโฐ
สาธุการทานวเสน, สตฺตโม การุญฺญภาเวน, อฏฺฐโม อาโรทเนน. มาตุ กุจฺฉึ จ
โอกฺกมนฺเต จ ตโต นิกฺขมนฺเต จ มหาสตฺเต ตสฺส ปุญฺญเตเชน ปฐวี อกมฺปิตฺถ.
อภิสมฺโพธิยํ ญาณเตเชน อภิหตา หุตฺวา อกมฺปิตฺถ. ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตเน
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปิลวนฺตํ, อิ. ปิลวนฺตนฺติ   ฉ.ม. กปลฺลกปูวํ  ๓-๓ ฉ.ม., อิ. อนฺตนฺเตน
@ ฉ.ม. สามเณโรปิ            ม. อิ. ธาตุกฺโขเภน
สาธุการภาวสณฺฐิตา สาธุการํ ททมานา อกมฺปิตฺถ. อายุสงฺขาโรสฺสชฺชเน
การุญฺญภาวสณฺฐิตา จิตฺตสงฺโขภํ อสหมานา อกมฺปิตฺถ. ปรินิพฺพาเน
อาโรทนเวคตุนฺนา หุตฺวา อกมฺปิตฺถ. อยํ ปนตฺโถ ปฐวีเทวตาย วเสน เวทิตพฺโพ,
มหาภูตปฐวิยา ปเนตํ นตฺถิ อเจตนตฺตาติ.
      อิเม โข อานนฺท อฏฺฐ เหตูติ เอตฺถ อิเมติ นิทฺทิฏฺฐนิทสฺสนํ.
เอตฺตาวตา จ ปนายสฺมา อานนฺโท "อทฺธา อชฺช ภควตา อายุสงฺขาโร
โอสฺสฏฺโฐ"ติ สลฺลกฺเขสิ. ภควา ปน สลฺลกฺขิตภาวํ ชานนฺโตปิ โอกาสํ อทตฺวาว
อญฺญานิปิ อฏฺฐกานิ สมฺปิณฺฑนฺโต "อฏฺฐ โข อิมา"ติ อาทิมาห.
                           อฏฺฐปริสวณฺณนา
      [๑๗๒] ตตฺถ อเนกสตํ ขตฺติยปริสนฺติ พิมฺพิสารสมาคมญาติ-
สมาคมลิจฺฉวิสมาคมาทิสทิสํ, สา ปน อญฺเญสุ จกฺกวาเฬสุปิ ลพฺภติเยว.
สลฺลปิตปุพฺพนฺติ อลลฺลาปสลฺลาโป ๑- กตปุพฺโพ. สากจฺฉาติ ธมฺมสากจฺฉาปิ
สมาปชฺชิตปุพฺพา. ยาทิสโก เตสํ วณฺโณติ เต โอทาตาปิ โหนฺติ กาฬาปิ มงฺคุรจฺฉวีปิ,
สตฺถา สุวณฺณวณฺโณว. อิทํ ปน สณฺฐานํ ปฏิจฺจ กถิตํ. สณฺฐานํปิ จ เกวลํ
เตสํ ปญฺญายติเยว, น ปน ภควา มิลกฺขสทิโส ๒- โหติ นาปิ อามุตฺตมณิกุณฺฑโล,
พุทฺธเวเสเนว นิสีทติ. เต ปน อตฺตนา ๓- สมานสณฺฐานเมว ปสฺสนฺติ.
ยาทิสโก เตสํ สโรติ  เต ฉินฺนสฺสราปิ โหนฺติ คคฺครสฺสราปิ กากสฺสราปิ
โหนฺติ, สตฺถา พฺรหฺมสฺสโรว. อิทํ ปน ภาสนฺตรํ สนฺธาย กถิตํ. สเจปิ หิ
ตตฺถ สตฺถา ราชาสเน นิสินฺโน กเถติ, "อชฺช ราชา มธุเรน สเรน กเถตี"ติ
เตสํ โหติ. กเถตฺวา ปกฺกนฺเต ปน ภควติ ปุน ราชานํ อาคตํ ทิสฺวา "โก
นุโข อยนฺ"ติ วีมํสา อุปฺปชฺชติ. ตตฺถ "โก นุ โข อยนฺ"ติ อิมสฺมึ ฐาเน
อิทาเนว มคธภาสาย ๔- สีหลภาสาย มธุเรนากาเรน กเถนฺโต โก นุ โข อยํ
อนฺตรหิโต, กึ เทโว, อุทาหุ มนุสฺโสติ เอวํ วิมํสนฺตาปิ น ชานนฺตีติ อตฺโถ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อาลาปสลฺลาโป เอวมุปริปิ              ฉ.ม. มิลกฺขุสทิโส
@ ฉ.ม., อิ. อตฺตโน                       ฉ.ม. มาคธภาสาย
กิมตฺถํ ปเนวํ อชานนฺตานํ ธมฺมํ เทเสตีติ. วาสนตฺถาย. เอวํ สุโตปิ หิ ธมฺโม
อนาคเต ปจฺจโย โหติเยวาติ อนาคตํ ปฏิจฺจ เทเสติ. อเนกสตํ พฺราหฺมณปริสนฺติ
อาทีนํปิ โสณทณฺฑกูฏทนฺตสมาคมาทิวเสน ๑- เจว อญฺญจกฺกวาฬวเสน
จ สมฺภโว เวทิตพฺโพ.
      อิมา ปน อฏฺฐ ปริสา ภควา กิมตฺถํ อาหริ? อภีตภาวทสฺสนตฺถเมว.
อิมา กิร อาหริตฺวา เอวมาห "อานนฺท อิมาปิ อฏฺฐ ปริสา อุปสงฺกมิตฺวา
ธมฺมํ เทเสนฺตสฺส ตถาคตสฺส ภยํ วา สารชฺชํ วา นตฺถิ, มารํ
ปน เอกกํ ทิสฺวา ตถาคโต ภาเยยฺยาติ โก เอวํ สญฺญํ อุปฺปาเทตุํ อรหติ.
อภีโต อานนฺท ตถาคโต อจฺฉมฺภี สโต สมฺปชาโน อายุสงฺขารํ โอสฺสชี"ติ.
                         อฏฺฐฺอภิภายตนวณฺณนา
      [๑๗๓]  อภิภายตนานีติ อภิภวนการณานิ. กึ อภิภวนฺติ? ปจฺจนีกธมฺเมปิ
อารมฺมณานิปิ. ตานิ หิ ปฏิปกฺขภาเวน ปจฺจนีกธมฺเม อภิภวนฺติ
ปุคฺคลสฺส ญาณุตฺตริยตาย อารมฺมณานิ.
      อชฺฌตฺตํ รูปสญฺญีติ อาทีสุ ปน อชฺฌตฺตรูเป ปริกมฺมวเสน อชฺฌตฺตํ
รูปสญฺญี นาม โหติ. อชฺฌตฺตํ หิ นีลปริกมฺมํ กโรนฺโต เกเส วา ปิตฺเต วา
อกฺขิตารกาย วา กโรติ. ปีตปริกมฺมํ กโรนฺโต เมเท วา ฉวิยา วา หตฺถปาทปิฏฺเฐสุ
วา อกฺขีนํ ปีตกฏฺฐาเน วา กโรติ. โลหิตปริกมฺมํ กโรนฺโต มํเส วา
โลหิเต วา ชิวฺหาย วา อกฺขีนํ รตฺตฏฺฐาเน วา กโรติ. โอทาตปริกมฺมํ กโรนฺโต
อฏฺฐิมฺหิ วา ทนฺเต วา นเข วา อกฺขีนํ เสตฏฺฐาเน วา กโรติ. ตํ ปน
สุนีลํ สุปีตํ สุโลหิตํ สุโอทาตกํ น โหติ, อวิสุทฺธเมว โหติ.
      เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสตีติ ยสฺเสตํ ๒- ปริกมฺมํ อชฺฌตฺตํ
อุปฺปนฺนํ โหติ, นิมิตฺตํ ปน พหิทฺธา, โส เอวํ อชฺฌตฺตํ ปริกมฺมสฺส พหิทฺธา
จ อปฺปนาย วเสน "อชฺฌตฺตํ รูปสญฺญี เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสตี"ติ วุจฺจติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. โสณทณฺฑกูฏทณฺฑสมาคมาทิวเสน          ฉ.ม. ยสฺเสวํ
      ปริตฺตานีติ อวฑฺฒิตานิ. สุวณฺณทุพฺพณฺนานีติ สุวณฺณานิ วา โหนฺติ
ทุพฺพณฺณานิ วา, ปริตฺตวเสเนว อิทํ อภิภายตนํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ตานิ
อภิภุยฺยาติ ยถา นาม สมฺปนฺนคหณิโก กฏจฺฉุมตฺตํ ภตฺตํ ลภิตฺวา "กึ เอตฺถ
ภุญฺชิตพฺพํ อตฺถี"ติ สงฺกฑฺฒิตวา เอกํ กพฬเมว กโรติ, เอวเมว ญาณุตฺตริโก
ปุคฺคโล วิสทญาโณ "กึ เอตฺถ ปริตฺตเก อารมฺมเณ สมาปชฺชิตพฺพํ อตฺถิ,
นายํ มม ภาโร"ติ ตานิ รูปานิ อภิภวิตฺวา สมาปชฺชติ. สห นิมิตฺตุปฺปาเทเนเวตฺถ
อปฺปนํ ปาเปตีติ อตฺโถ. ชานามิ ปสฺสามีติ อิมินา ปนสฺส อาโภโค
กถิโต. โส จ โข สมาปตฺติโต วุฏฺฐิตสฺส, น อนฺโต สมาปตฺติยํ. เอวํสญฺญี
โหตีติ อาโภคสญฺญายปิ ฌานสญฺญายปิ เอวํ สญฺญี โหติ. อภิภวนสญฺญา หิสฺส
อนฺโต สมาปตฺติยํปิ อตฺถิ, อาโภคสญฺญา ปน สมาปตฺติโต วุฏฺฐิตสฺเสว.
      อปฺปมาณานีติ วฑฺฒิตปฺปมาณานิ, มหนฺตานีติ อตฺโถ. อภิภุยฺยาติ
เอตฺถ ปน ยถา มหคฺฆโส ปุริโส เอกํ ภตฺตวฑฺฒิตกํ ลภิตฺวา "อญฺญํปิ
โหตุ, กึ เอตํ มยฺหํ กริสฺสตี"ติ ตํ น มหนฺตโต ปสฺสติ. เอวเมว ญาณุตฺตโร
ปุคฺคโล วิสทญาโณ "กึ เอตฺถ สมาปชฺชิตพฺพํ, นยิทํ อปฺปมาณนฺติ ๑- น
มยฺหํ จิตฺเตกคฺคตากรเณ ภาโร อตฺถี"ติ ตานิ อภิภวิตฺวา สมาปชฺชติ, สห
จิตฺตุปฺปาเทเนเวตฺถ ๒- อปฺปนํ ปาเปตีติ อตฺโถ.
      อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺญีติ อลาภิตาย วา อนตฺถิกตาย วา อชฺฌตฺตรูเป
ปริกมฺมสญฺญาวิรหิโต.
      เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสตีติ ยสฺส ปริกมฺมํปิ นิมิตฺตํปิ พหิทฺธาว
อุปฺปนฺนํ, โส  เอวํ พหิทฺธา ปริกมฺมสฺส เจว อปฺปนาย จ วเสน "อชฺฌตฺตํ
อรูปสญฺญี เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสตีติ วุจฺจติ. เสสเมตฺถ จตุตฺถาภิภายตเน
วุตฺตนยเมว.
      อิเมสุ ปน จตูสุ ปริตฺตํ วิตกฺกจริตวเสน อาคตํ, อปฺปมาณํ
โมหจริตวเสน, สุวณฺณํ โทสจริตวเสน, ทุพฺพณฺณํ ราคจริตวเสน. เอเตสญฺหิ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. อิติสทฺโท น ทิสฺสติ           ฉ.ม., อิ. นิมิตฺตุปฺปาเทเนเวตฺถ
เอตานิ สปฺปายานิ, สาปิ เนสํ สปฺปายตา วิตฺถารโต วิสุทฺธิมคฺเค จริตนิทฺเทเส
วุตฺตา.
      ปญฺจมอภิภายตนาทีสุ นีลานีติ สพฺพสงฺคาหิกวเสน ๑- วุตฺตํ.
นีลวณฺณานีติ วณฺณวเสน. นีลนิทสฺสนานีติ นิทสฺสนวเสน, อปญฺญายมานวิวรานิ
อสมฺภินฺนวณฺณานิ เอกนีลาเนว หุตฺวา ทิสฺสนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. นีลนิภาสานีติ
อิทํ ปน โอภาสวเสน วุตฺตํ, นีโลภาสานิ นีลปฺปภายุตฺตานีติ อตฺโถ. เอเตน
เตสํ วิสุทฺธตฺตํ ๒- ทสฺเสติ. วิสุทฺธวณฺณวเสเนว หิ อิมานิ จตฺตาริ อภิภายตนานิ
วุตฺตานิ. อุมาปุปฺผนฺติ ๓- เอตํ หิ ปุปฺผํ สินิทฺธํ มุทุ, ทิสฺสมานํปิ นีลเมว
โหติ, คิริกณฺณิกปุปฺผาทีนิ ปน ทิสฺสมานานิ เสตธาตุกานิ โหนฺติ, ตสฺมา อิทเมว
คหิตํ, ๔- น ตานิ. พาราณเสยฺยกนฺติ พาราณสิยํ สมฺภวํ. ตตฺถ กิร กปฺปาโสปิ
มุทุ, สุตฺตกนฺติกาโยปิ ตนฺตวายาปิ เฉกา, อุทกมฺปิ สุจิ สินิทฺธํ. ตสฺมา ตํ
วตฺถํ อุภโตภาควิมฏฺฐํ โหติ, ทฺวีสุปิ ปสฺเสสุ มฏฺฐํ มุทุ สินิทฺธํ ขายติ.
      ปีตานีติ อาทีสุปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. "นีลกสิณํ
อุคฺคณฺหนฺโต นีลสฺมึ นิมิตฺตํ คณฺหาติ ปุปฺผสฺมึ วา วตฺถสฺมึ วา วณฺณธาตุยา
วา"ติ อาทิกํ ปเนตฺถ กสิณกรณญฺจ ปริกมฺมญฺจ อปฺปนาวิธานญฺจ สพฺพํ
วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถารโต วุตฺตนยเมว.
      อิมานิปิ อฏฺฐ อภิภายตนานิ อภีตภาวทสฺสนตฺถเมว อานีตานิ.
อิมานิปิ กิร วตฺวา เอวมาห "อานนฺท เอวรูปาปิ สมาปตฺติโย สมาปชฺชนฺตสฺส
จ วุฏฺฐหนฺตสฺส จ ตถาคตสฺส ภยํ วา สารชฺชํ วา นตฺถิ, มารํ ปน เอกกํ
ทิสฺวา ตถาคโต ภาเยยฺยาติ โก เอวํ สญฺญํ อุปฺปาเทตุํ อรหติ, อภีโต อานนฺท
ตถาคโต อจฺฉมฺภี สโต สมฺปชาโน อายุสงฺขารํ โอสฺสชฺชี"ติ.
                          อฏฺฐวิโมกฺขวณฺณนา
      [๑๗๔] วิโมกฺขกถา อุตฺตานตฺถาเยว. อิเมปิ อฏฺฐ วิโมกฺขา
อภีตภาวทสฺสนตฺถเมว อานีตา. อิเมปิ กิร วตฺวา เอวมาห "อานนฺท เอตาปิ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., สพฺพสงฺคาหกวเสน    อิ. สุวิสุทฺธตํ    ก.,อิ. อุมฺมาปุปฺผนฺติ
@ อิ. วิหิตํ
สมาปตฺติโย สมาปชฺชนฺตสฺส จ วุฏฺฐหนฺตสฺส จ ตถาคตสฺส ภยํ วา สารชฺชํ
วา นตฺถิ ฯเปฯ โอสฺสชฺชี"ติ.
      [๑๗๕] อิทานิปิ ภควา อานนฺทตฺเถรสฺส โอกาสํ อทตฺวาว
เอกมิทาหนฺติ อาทินา นเยน อปรํปิ เทสนํ อารภิ. ตตฺถ ปฐมาภิสมฺพุทฺโธติ
อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา ปฐมเมว อฏฺฐเม สตฺตาเห.
      [๑๗๗] โอสฺสฏฺโฐติ วิสชฺชิโต ปริจฺจตฺโต, ๑- เอวํ กิร วตฺวา
"เตนายํ ทสสหสฺสีโลกธาตุ กมฺปิตฺถา"ติ อาห.
                        อานนฺทยาจนกถาวณฺณนา
      [๑๗๘] อลนฺติ ปฏิกฺเขปวจนเมตํ. โพธินฺติ จตุมคฺคญาณปฏิเวธํ.
สทฺทหสิ ตฺวนฺติ เอวํ วุตฺตภวํ ตถาคตสฺส สทฺทหสีติ วทติ. ตสฺมาติหานนฺทาติ
ยสฺมา อิทํ วจนํ สทฺทหสิ, ตสฺมา ตุเยฺหเวตํ ทุกฺกฏนฺติ ทสฺเสติ.
      [๑๗๙] เอกมิทาหนฺติ อิทํ ภควา "น เกวลํ อหํ อิเธว ตํ
อามนฺเตสึ, อญฺญทาปิ อามนฺเตตฺวา โอฬาริกํ นิมิตฺตํ อกาสึ, ตํปิ ตยา น
ปฏิวิทฺธํ, ตเววายํ อปราโธ"ติ เอวํ โสกวิโนทนตฺถาย นานปฺปการโต เถรสฺเสว
โทสาโรปนตฺถํ อารภิ.
      [๑๘๓] ปิเยหิ มนาเปหีติ มาตุปิตุภาตุภคินีอาทิเกหิ ชาติยา
นานาภาโว, มรเณน วินาภาโว, ภเวน อญฺญถาภาโว. ตํ กุเตตฺถ ลพฺภาติ ตนฺติ
ตสฺมา, ยสฺมา สพฺเพเหว ปิเยหิ มนาเปหิ นานาภาโว,  ตสฺมา ทส ปารมิโย
ปูเรตฺวาปิ, สมฺโพธึ ปตฺวาปิ, ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตตฺวาปิ, ยมกปาฏิหาริยํ ทสฺเสตฺวาปิ
เทโวโรหณํ กตฺวาปิ ยนฺตํ ชาตํ ภูตํ สงฺขตํ ปโลกธมฺมํ, ตํ วต ตถาคตสฺสาปิ
สรีรํ มา ปลุชฺชีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติ, โรทนฺเตนาปิ กนฺทนฺเตนาปิ น สกฺกา
ตํ การณํ ลทฺธุนฺติ. ปุน ปจฺจาคมิสฺสตีติ ๒- ยํ จตฺตํ วนฺตํ, ตํ วต ปุน
ปฏิทิสฺสตีติ ๓- อตฺโถ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปริจฺฉินฺโน   ฉ.ม.,อิ. ปจฺจาวมิสฺสตีติ   ฉ.ม. ปฏิขาทิสฺสตีติ,
@อิ. ปฏิสงฺขริสฺสตีติ
      [๑๘๔] ยถยิทํ พฺรหฺมจริยนฺติ ยถา อิทํ สิกฺขตฺตยสงฺคหํ สาสนพฺรหฺมจริยํ.
อทฺธนิยนฺติ อทฺธานกฺขมํ. จิรฏฺฐิติกนฺติ จิรปฺปวตฺติวเสน จิรฏฺฐิติกํ.
จตฺตาโร สติปฏฺฐานาติ อาทิ สพฺพํ โลกิยโลกุตฺตรวเสเนว กถิตํ. เอเตสํ ปน
โพธิปกฺขิยานํ ธมฺมานํ วินิจฺฉโย สพฺพากาเรน วิสุทฺธิมคฺเค ปฏิปทาญาณทสฺสน-
วิสุทฺธินิทฺเทเส วุตฺโต. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
                      ตติยภาณวารวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                            --------
                         นาคาปโลกิตวณฺณนา
      [๑๘๖] นาคาปโลกิตนฺติ ยถา หิ มหาชนสฺส อฏฺฐีนิ โกฏิยา โกฏึ
อาหจฺจ ฐิตานิ ปจฺเจกพุทฺธานํ, องฺกุสกลคฺคานิ วิย, น เอวํ พุทฺธานํ. พุทฺธานํ
ปน สุวณฺณกฺขนฺธํ ๑- วิย เอกาพทฺธานิ หุตฺวา ฐิตานิ, ตสฺมา ปจฺฉโต อปโลกนกาเล
น สกฺกา โหติ คีวํ ปริวตฺเตตุํ. ยถา ปน หตฺถินาโค ปจฺฉาภาคํ อปโลเกตุกาโม
สกลสรีเรเนว ปริวตฺตติ, เอวํ ปริวตฺเตตพฺพํ โหติ. ภควโต ปน นครทฺวาเร
ฐตฺวา "เวสาลึ อปโลเกสฺสามี"ติ จิตฺเต อุปฺปนฺนมตฺเต "ภควา อเนกานิ
กปฺปโกฏิสตสหสฺสานิ ๒- ปารมิโย ปูเรนฺเตหิ ตุเมฺหหิ น คีวํ ปริวตฺเตตฺวา
อปโลกนกมฺมํ กตนฺ"ติ อยํ มหาปฐวี ๓- กุลาลจกฺกํ วิย ปริวตฺเตตฺวา ภควนฺตํ
เวสาลีนคราภิมุขํ อกาสิ. ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ.
      นนุ จ น เกวลํ เวสาลิยาว, สาวตฺถีราชคหนาลนฺทปาฏลิคามโกฏิ-
คามนาทิกคามเกสุปิ ตโต ตโต นิกฺขนฺตกาเล ตนฺตํ สพฺพํ ปจฺฉิมทสฺสนเมว,
ตตฺถ ตตฺถ กสฺมา นาคาปโลกิตํ นาปโลเกสีติ. อนจฺฉริยตฺตา. ตตฺถ ตตฺถ หิ
นิวตฺเตตฺวา อปโลเกนฺตสฺเสตํ น อจฺฉริยํ โหติ, ตสฺมา นาปโลเกสิ. อปิจ
เวสาลีราชาโน อาสนฺนวินาสา, ติณฺณํ วสฺสานํ อุปริ วินสฺสิสฺสนฺตีติ. ๔- เต ตํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สงฺขลิกานิ, อิ. สงฺขลิกา          ฉ.ม. กปฺปโกฏิสหสฺสานิ
@ ฉ.ม. ปถวี                         ฉ.ม., อิ. อิติสทฺโท น ทิสฺสติ
นครทฺวาเร นาคาปโลกิตํ นาม เจติยํ กตฺวา คนฺธมาลาทีหิ ปูเชสฺสนฺติ, ตํ
เนสํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสตีติ เตสํ อนุกมฺปาย อปโลเกสิ.
      ทุกฺขสฺสนฺตงฺกโรติ วฏฺฏทุกฺขสฺส อนฺตกโร. จกฺขุมาติ ปญฺจหิ จกฺขูหิ
จกฺขุมา. ปรินิพฺพุโตติ กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพุโต.
                        จตุมหาปเทสกถาวณฺณนา
      [๑๘๗] มหาปเทเสติ มหาโอกาเส, มหาอปเทเส วา, พุทฺธาทโย
มหนฺเต มหนฺเต อปทิสิตฺวา วุตฺตานิ มหาการณานีติ อตฺโถ.
      [๑๘๘] เนว ๑- อภินนฺทิตพฺพนฺติ หฏฺฐตุฏฺเฐหิ สาธุการํ ทตฺวา
ปุพฺเพว น โสตพฺพํ, เอวํ กเต หิ ปจฺฉา "อิทํ น สเมตี"ติ วุจฺจมาโนปิ
"กึ ปุพฺเพว อยํ ธมฺโม, อิทานิ น ธมฺโม"ติ วตฺวา ลทฺธึ น วิสชฺเชติ.
นปฺปฏิกฺโกสิตพฺพนฺติ "กึ เอส พาโล วทตี"ติ เอวํ ปุพฺเพว น วตฺตพฺพํ, เอวํ
วุตฺเต หิ วตฺตุํ ยุตฺตํปิ น วกฺขติ. เตนาห "อนภินนฺทิตฺวา อปฺปฏิกฺโกสิตฺวา"ติ.
ปทพยญฺชนานีติ ปทสงฺขาตานิ พยญฺชนานิ. สาธุกํ อุคฺคเหตฺวาติ อิมสฺมึ ฐาเน
ปาลิ วุตฺตา, อิมสฺมึ ฐาเน อตฺโถ วุตฺโต, อิมสฺมึ ฐาเน อนุสนฺธิ กถิตา ๒-
อิมสฺมึ ฐาเน ปุพฺพาปรํ กถิตนฺติ สุฏฺฐุ คเหตฺวา. สุตฺเต โอตาเรตพฺพานีติ. ๓-
สุตฺเต โอตาเรตพฺพานิ. วินเย สนฺทสฺเสตพฺพานีติ วินเยน สํสนฺเทตพฺพานิ. ๔-
      เอตฺถ จ สุตฺตนฺติ วินโย. ยถาห "กตฺถ ปฏิกฺขิตฺตํ, สาวตฺถิยา
สุตฺตวิภงฺเค"ติ. ๕- วินโยติ ขนฺธโก. ยถาห "โกสมฺพิยํ ๖- วินยาติสาเร"ติ.
เอวํ วินยปิฏกํปิ น ปริยาทิยติ. อุภโตวิภงฺคา ปน สุตฺตํ, ขนฺธกปริวารา
วินโยติ เอวํ วินยปิฏกํ ปริยาทิยติ. อถวา สุตฺตนฺตปิฏกํ สุตฺตํ วินยปิฏกํ
วินโยติ เอวํ เทฺวเยว ปิฏกานิ ปริยาทิยนฺติ. สุตฺตนฺตาภิธมฺมปิฏกกานิ วา
สุตฺตํ, วินยปิฏกํ วินโยติ เอวมฺปิ ตีณิ ปิฏกานิ น ตาว ปริยาทิยนฺติ.
@เชิงอรรถ:  ก. เนวาติ สทฺโท น ทิสฺสติ   ฉ.ม. กถิโต   ฉ.ม. โอสาเรตพฺพานีติ
@ อิ. สนฺทสฺเสตพฺพานิ         วินย. ๗/๔๕๗/๓๐๑ สตฺตสติกฺขนฺธก
@ ฉ.ม. โกสมฺพิยนฺติ อยํ  น ทิสฺสติ
อสุตฺตนามกํ ๑- กิญฺจิ พุทฺธวจนํ นาม อตฺถิ. เสยฺยถีทํ:- ชาตกํ ปฏิสมฺภิทา
นิทฺเทโส สุตฺตนิปาโต ธมฺมปทํ อุทานํ อิติวุตฺตกํ วิมานวตฺถุ เปตวตฺถุ เถรคาถา
เถรีคาถา อปทานนฺติ.
      สุทินฺนตฺเถโร ปน "อสุตฺตกํ นาม กึ พุทฺธวจนํ อตฺถี"ติ ตํ สพฺพํ
ปฏิกฺขิปิตฺวา "ตีณิ ปิฏกานิ สุตฺตํ, วินโย ปน การณนฺ"ติ อาห. ตโต ตํ
การณํ ทสฺเสนฺโต อิทํ สุตฺตมาหริ:- เย โข ตฺวํ โคตมิ ธมฺเม ชาเนยฺยาสิ,
อิเม ธมฺมา สราคาย สํวตฺตนฺติ โน วิราคาย, สญฺโญคาย สํวตฺตนฺติ โน
วิสญฺโญคาย, อาจยาย สํวตฺตนฺติ โน อปจยาย, มหิจฺฉตาย สํวตฺตนฺติ โน
อปฺปิจฺฉตาย, อสนฺตุฏฺฐิยา สํวตฺตนฺติ โน  สนฺตุฏฺฐิยา, สงฺคณิกาย สํวตฺตนฺติ
โน ปวิเวกาย, โกสชฺชาย สํวตฺตนฺติ โน วิริยารมฺภาย, ทุพฺภรตาย สํวตฺตนฺติ
โน สุภรตาย, เอกํเสน โคตมิ ธาเรยฺยาสิ "เนโส ธมฺโม, เนโส วินโย, เนตํ
สตฺถุสาสนนฺ"ติ. เย จ โข ตฺวํ โคตมิ ธมฺเม ชาเนยฺยาสิ อิเม ธมฺมา วิราคาย
สํวตฺตนฺติ โน สราคาย, วิสญฺโญคาย สํวตฺตนฺติ โน สญฺโญคาย, อปจยาย
สํวตฺตนฺติ โน อาจยาย, อปฺปิจฺฉตาย สํวตฺตนฺติ โน มหิจฺฉตาย, สนฺตุฏฺฐิยา
สํวตฺตนฺติ โน อสนฺตุฏฺฐิยา, ปวิเวกาย สํวตฺตนฺติ โน สงฺคณิกาย, วิริยารมฺภาย
สํวตฺตนฺติ โน โกสชฺชาย, สุภรตาย สํวตฺตนฺติ โน ทุพฺภรตาย, เอกํเสน โคตมิ
ธาเรยฺยาสิ "เอโส ธมฺโม, เอโส วินโย, เอตํ สตฺถุสาสนนฺ"ติ. ๒-
      ตสฺมา สุตฺเตติ เตปิฏเก พุทฺธวจเน โอตาเรตพฺพานิ. วินเยติ เอตสฺมึ
ราคาทิวินยการเณ สํสนฺเทตพฺพานีติ อยเมตฺถ อตฺโถ. น เจว สุตฺเต โอตรนฺตีติ ๓-
สุตฺตปฏิปาฏิยา กตฺถจิ อนาคนฺตฺวา ฉลฺลึ อุฏฺฐเปตฺวา คุฬฺหเวสฺสนฺตรคุฬฺห-
อุมฺมคฺคคุฬฺหวินยเวทลฺลปิฏกานํ อญฺญตรโต อาคตานิ ปญฺญายนฺตีติ อตฺโถ. เอวํ
อาคตานิ หิ ราคาทิวินเย ปน น ปญฺญายมานานิ ฉฑฺเฑตพฺพานิ โหนฺติ.
เตน วุตฺตํ "อิติ เหตํ ภิกฺขเว ฉฑฺเฑยฺยาถา"ติ. เอเตนุปาเยน สพฺพตฺถ อตฺโถ
เวทิตพฺโพ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม.,อิ. อสุกนามกญฺหิ   วินย. ๗/๔๐๖/๒๓๙ ภิกฺขุนิกฺขนฺธก, องฺ.อฏฺฐก.
@  ๒๓/๑๔๓/๒๘๘ (สยา)    ฉ.ม. โอสรนฺตีติ
      อิทํ ภิกฺขเว จตุตฺถํ มหาปเทสํ ธาเรยฺยาถาติ อิทํ จตุตฺถธมฺมสฺส
ปติฏฺฐาโนกาสํ ธาเรยฺยาถ.
      อิมสฺมึ ปน ฐาเน อิมํ ปกิณฺณกํ เวทิตพฺพํ:-  สุตฺเต จตฺตาโร
มหาปเทสา, ขนฺธเก จตฺตาโร มหาปเทสา, จตฺตาริ ปญฺหาพฺยากรณานิ, สุตฺตํ,
สุตฺตานุโลมํ, อาจริยวาโท, อตฺตโน มติ, ติสฺโส สงฺคีติโยติ.
      ตตฺถ "อยํ ธมฺโม, อยํ วินโย"ติ ธมฺมวินิจฺฉเย ปตฺเต อิเม
จตฺตาโร มหาปเทสา ปมาณํ. ยํ เอตฺถ สเมติ ตเทว คเหตพฺพํ, อิตรํ
วิรุชฺฌนฺตสฺสาปิ ๑- น คเหตพฺพํ.
      "อิทํ กปฺปติ, อิทํ น กปฺปตี"ติ กปฺปิยากปฺปิยวินิจฺฉเย ปตฺเต "ยํ
ภิกฺขเว มยา "อิทํ น กปฺปตี"ติ อปฺปฏิกฺขิตฺตํ, ตญฺเจ อกปฺปิยํ อนุโลเมติ,
กปฺปิยํ ปฏิพาหติ, ตํ โว น กปฺปตี"ติอาทิมา ๒- นเยน ขนฺธเก วุตฺตา จตฺตาโร
มหาปเทสา ปมาณํ. เตสํ วินิจฺฉยกถา สมนฺตปาสาทิกาย วุตฺตา. ตตฺถ วุตฺตนเยน
ยํ กปฺปิยํ อนุโลเมติ, ตเทว กปฺปิยํ, อิตรํ อกปฺปิยนฺติ เอวํ สนฺนิฏฺฐานํ
กาตพฺพํ.
      เอกํสพฺยากรณีโย ปโญฺห, วิภชฺชพฺยากรณีโย ปโญฺห, ปฏิปุจฺฉาพฺยากรณีโย
ปโญฺห, ฐปนีโย ปโญฺหติ อิมานิ จตฺตาริ ปญฺหาพฺยากรณานิ
นาม. ตตฺถ "จกฺขุํ อนิจฺจนฺ"ติ ปุฏฺเฐน "อาม อนิจฺจนฺ"ติ เอกํเสเนว พฺยากาตพฺพํ.
เอส นโย โสตาทีสุ. อยํ เอกํสพฺยากรณีโย ปโญฺห. "อนิจฺจํ นาม
จกฺขุนฺ"ติ ปุฏฺเฐน ปน "น จกฺขุเมว, โสตมฺปิ อนิจฺจํ ฆานํปิ อนิจฺจนฺ"ติ
เอวํ วิภชิตฺวา พฺยากาตพฺพํ. อยํ วิภชฺชพฺยากรณีโย ปโญฺห. "ยถา จกฺขุํ ตถา
โสตํ, ยถา โสตํ ตถา จกฺขุนฺ"ติอาทีนิ ปุฏฺเฐน "เกนฏฺเฐน ปุจฺฉสี"ติ ปฏิปุจฺฉิตฺวา
"ทสฺสนฏฺเฐน ปุจฺฉามี"ติ วุตฺเต "น หี"ติ พฺยากาตพฺพํ, "อนิจฺจฏเฐน
ปุจฺฉามี"ติ วุตฺเต อามาติ พฺยากาตพฺพํ. อยํ ปฏิปุจฺฉาพฺยากรณีโย ปโญฺห. "ตํ
ชีวํ ตํ สรีรนฺ"ติอาทีนิ ปุฏฺเฐน ปน "อพฺยากตเมตํ ภควตา"ติ ฐเปตพฺโพ,
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. วิรวนฺตสฺสปิ              วินย. ๕/๓๐๕/๙๐ เภสชฺชกฺขนฺธก
เอส ปโญห. น พฺยากาตพฺโพ. อยํ ฐปนีโย ปโญฺห. อิติ เตนากาเรน ปเญฺห
สมฺปตฺเต อิมานิ จตฺตาริ ปญฺหาพฺยากรณานิ ปมาณํ. อิเมสํ วเสน โส ปโญฺห
พฺยากาตพฺโพ.
      สุตฺตาทีสุ ปน สุตฺตํ นาม ติสฺโส สงฺคีติโย อารุฬฺหานิ ตีณิ
ปิฏกานิ. สุตฺตานุโลมํ นาม อนุโลมกปฺปิยํ. อาจริยวาโท นาม อฏฺฐกถา.
อตฺตโน มติ นาม นยคฺคาเหน อนุพุทฺธิยา อตฺตโน ปฏิภาณํ. ตตฺถ สุตฺตํ
อปฏิพาหิยํ, ตํ ปฏิพาหนฺเตน พุทฺโธว ปฏิพาหิโต โหติ. อนุโลมกปฺปิยํ ปน
สุตฺเตน สเมนฺตเมว คเหตพฺพํ, น อิตรํ. อาจริยวาโทปิ สุตฺเตน สเมนฺโตเยว
คเหตพฺโพ, น อิตโร. อตฺตโน มติ ปน สพฺพทุพฺพลา, สาปิ สุตฺเตน สเมนฺตาเยว
คเหตพฺพา, น อิตรา.
      ปญฺจสติกา, สตฺตสติกา, สหสฺสิกาติ อิมา ปน ติสฺโส สงฺคีติโย.
สุตฺตํปิ ตาสุ อาคตเมว ปมาณํ, อิตรํ คารยฺหสุตฺตํ น คเหตพฺพํ. ตตฺถ
โอตรนฺตานิปิ หิ ปทพฺยญฺชนานิ น เจว สุตฺเต โอตรนฺติ, น จ วินเย
สนฺทิสฺสนฺตีติ เวทิตพฺพานิ.
                       กมฺมารปุตฺตจุนฺทวตฺถุวณฺณนา
      [๑๘๙] กมฺมารปุตฺตสฺสาติ สุวณฺณการปุตฺตสฺส. โส กิร อฑฺโฒ
มหากุฏุมฺพิโก ภควโต ปฐมทสฺสเนเนว โสตาปนฺโน หุตฺวา อตฺตโน อมฺพวเน
วิหารํ การาเปตฺวา นิยฺยาเทสิ. ตํ สนฺธาย วุตฺตํ "อมฺพวเน"ติ
      สูกรมทฺทวนฺติ นาติตรุณสฺส นาติชิณฺณสฺส เอกเชฏฺฐกสูกรสฺส
ปวตฺตมํสํ. ตํ กิร มุทุญฺเจว สินิทฺธญฺจ โหติ, ตํ ปฏิยาทาเปตฺวา สาธุกํ
ปจาเปตฺวาติ อตฺโถ. เอเก ๑- ภณนฺติ "สูกรมทฺทวนฺติ ปน มุทุโอทนสฺส
ปญฺจโครสยูสปาจนวิธานสฺส นาเมตํ, ยถา ควปานํ นาม ปากนามนฺ"ติ. เกจิ ภณนฺติ
"สูกรมทฺทวํ นาม รสายนวิธิ, ตํ ปน รสายนสตฺเถ อาคจฺฉติ, ตํ จุนฺเทน
`ภควโต ปรินิพฺพานํ น ภเวยฺยา'ติ รสายนํ ปฏิยตฺตนฺ"ติ. ๑- ตตฺถ ปน
ทฺวิสหสฺสทีปปริวาเรสุ จตูสุ มหาทีเปสุ เทวตา โอชํ ปฏิกฺขิปึสุ. ๒-
@เชิงอรรถ: ๑-๑ อิ.เอเก ภณนฺติ ฯเปฯ ปฏิยตฺตนฺติ อิเม ปาฐา น ทิสฺสนติ   ฉ.ม.,อิ. ปกฺขิปึสุ
      นาหนฺตนฺติ อิทํ สีหนาทํ กิมตฺถํ นทติ? ปรูปวาทโมจนตฺถํ. อตฺตนา
ปริภุตฺตาวเสสํ เนว ภิกฺขูนํ, น มนุสฺสานํ ทาตุํ อทาสิ, อาวาเฏ นิกฺขณาเปตฺวา
วินาเสสีติ หิ วตฺตุกามานํ อิทํ สุตฺวา วจโนกาโส น ภวิสฺสตีติ ปเรสํ
อุปวาทโมจนตฺถํ สีหนาทํ นทติ.
      [๑๙๐] ภุตฺตสฺส จ สูกรมทฺทเวนาติ ภุตฺตสฺส อุทปาทิ, น ปน
ภุตฺตปจฺจยา. ยทิ หิ อภุตฺตสฺส อุปฺปชฺชิสฺสติ, ๑- อติขโร อาพาโธ ๒- ภวิสฺสติ. ๓-
สินิทฺธโภชนํ ภุตฺตตฺตา ปนสฺส ตนุเวทนา อโหสิ. เตเนว ปทสา คนฺตุํ อสกฺขิ.
วิเรจมาโนติ ๔- อภิณฺหํ ปวตฺตโลหิตวิเรจมาโนว สมาโน. อโวจาติ อตฺตนา
คาถาโยติ เวทิตพฺพา. ปฏฺฐิตฏฺฐาเน ปรินิพฺพานตฺถาย เอวมาห. อิมา ปน
ธมฺมสงฺคาหกตฺเถเรหิ ฐปิตา
                          ปานียาหรณวณฺณนา
      [๑๙๑] อิงฺฆาติ โจทนฏฺเฐ นิปาโต. อจฺโฉทกาติ ปสนฺโนทกา.
สาโตทกาติ มธุโรทกา. สีโตทกาติ สีตลสลิลา. ๕- เสโตทกาติ ๖- นิกฺกทฺทมา.
สุปฺปติตฺถาติ สุนฺทรติตฺถา. ๗-
                       ปุกฺกุสมลฺลปุตฺตวตฺถุวณฺณนา
      [๑๙๒] ปุกฺกุโสติ ตสฺส นามํ. มลฺลปุตฺโตติ มลฺลราชปุตฺโต. มลฺลา
กิร วาเรน รชฺชํ กาเรนฺติ. ยาว เยสํ ๘- วาโร น ปาปุณาติ, ตาว วาณิชฺชํ ๙-
กโรนฺติ. อยํปิ วาณิชฺชเมว กโรนฺโต ปญฺจ สกฏสตานิ โยเชตฺวา ๑๐- ปุรโต
วาเต ๑๑- วายนฺเต ปุรโต คจฺฉติ, ปจฺฉา วาเต วายนฺเต สตฺถวาหํ ปุรโต
เปเสตฺวา สยํ ปจฺฉา คจฺฉติ. ตทา ปน ปจฺฉา วาโต วายิ, ตสฺมา เอส
ปุรโต สตฺถวาหํ เปเสตฺวา สพฺพรตนยาเน นิสีทิตฺวา กุสินาราโต ๑๒- นิกฺขมิตฺวา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม.,อิ. อุปฺปชฺชิสฺสถ     ฉ.ม.,อิ. อาพาโธติ อยํ น ทิสฺสติ    อิ. อภวิสฺส
@ สี. วิริจฺจมาโน  ฉ.ม. ตนุสีตลสลิลา, อิ. อนุสีตลสลิลา  ฉ.ม. สี.,อิ. เสตกาติ
@ ก. สุปติฏฺฐาติ สุนฺทรติฏฺฐา  ฉ.ม. เนสํ, อิ. เตสํ   ฉ.ม. วณิชฺชํ เอวมุปริปิ
@๑๐ ฉ.ม.,อิ. โยชาเปตฺวา  ๑๑ ฉ.ม.,อิ. ธุรวาเต  ๑๒ ฉ.ม. กุสินารโต
"ปาวํ คมิสฺสามี"ติ มคฺคํ ปฏิปชฺชิ. เตน วุตฺตํ "กุสินาราย ปาวํ
อทฺธานมคฺคปฏิปนฺโน โหตี"ติ.
      อาฬาโรติ ตสฺส นามํ. ทีฆปิงฺคโล กิเรโส, เตนสฺส อาฬาโรติ
นามํ อโหสิ. กาลาโมติ โคตฺตํ. ยตฺร หิ นามาติ โย หิ นาม. เนว ทกฺขตีติ
น อทฺทส. ยตฺรสทฺทยุตฺตตฺตา ปเนตํ อนาคตวเสน วุตฺตํ. เอวรูปํ หิ อีทิเสสุ
ฐาเนสุ สทฺทลกฺขณํ.
      [๑๙๓] นิจฺฉรนฺตีสูติ วิรวนฺตีสุ. ๑- อสนิยา ผลนฺติยาติ นววิธาย
อสนิยา ภิชฺชมานาย วิย มหารวํ วิรวนฺติยา. นววิธา หิ อสนี อสญฺญา
วิจกฺกา สเตรา คคฺครา กปิสีสา มจฺฉวิโลลิกา กุกฺกุฏกา ทณฺฑมณิกา สุกฺขาสนีติ.
ตตฺถ อสญฺญา อสญฺญํ กโรติ. วิจกฺกา เอกาจกฺกํ กโรติ. สเตรา
ลการสทิสา ๒- หุตฺวา ปตติ. คคฺครา คคฺครายมานา ปตติ. กปิสีสา ภมุกํ
อุกฺขิปนฺโต มกฺกโฏ วิย โหติ. มจฺฉวิโลลิกา วิลุลิตมจฺโฉ ๓- วิย โหติ. กุกฺกุฏกา
กุกฺกุฏสทิสา หุตฺวา ปตติ. ทณฺฑมณิกา นงฺคลสทิสา หุตฺวา ปตติ. สุกฺขาสนี
ปติตฏฺฐานํ สมุคฺฆาเตติ. เทเว วสฺสนฺเตติ สุกฺขคชฺชิตํ คชฺชิตฺวา อนฺตรนฺตรา
วสฺสนฺเต.
      อาตุมายนฺติ อาตุมํ นิสฺสาย วิหรามิ. ภุสาคาเรติ ขลสาลายํ.
เอตฺเถโสติ ๔- เอตสฺมึ การเณ เอโส มหาชนกาโย สนฺนิปติโต. กฺว อโหสีติ
กุหึ อโหสิ. โส ตํ ภนฺเตติ โส ตฺวํ ภนฺเต.
      [๑๙๔] สิงฺคีวณฺณนฺติ สิงฺคีสุวณฺณวณฺณํ. ยุคมฏฺฐนฺติ มฏฺฐยุคํ,
สณฺหํ สาฏกยุคลนฺติ อตฺโถ. ธารณียนฺติ อนฺตรนฺตรา มยา ธาเรตพฺพํ,
ปริทหิตพฺพนฺติ อตฺโถ. ตํ กิร โส ตถารูเป ฉณทิวเสเยว ธาเรตฺวา เสสกาเล
นิกฺขิปติ. เอวํ อุตฺตมํ มงฺคลวตฺถยุคํ สนฺธายาห. อนุกมฺปํ อุปาทายาติ มยิ
อนุกมฺปํ ปฏิจฺจ. อจฺฉาเทหีติ อุปจารวจนเมตํ, เอกํ มยฺหํ เทหิ, เอกํ
อานนฺทสฺสาติ อตฺโถ. กึ ปน เถโร ตํ คณฺหีติ. อาม คณฺหีติ. กสฺมา? มตฺถกปฺ-
ปตฺตกิจฺจตฺตา. กิญจาปิ เหส เอวรูปํ ลาภํ ปฏิกฺขิปิตฺวา อุปฏฺฐากฏฺฐานํ ปฏิปนฺโน,
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. วิจรนฺตีสุ            ฉ.ม., อิ. สเตรสทิสา, ม. สงฺการสทิสา
@ ฉ.ม. วิโลลิตมจฺโฉ             ก. เอตฺถ โสติ
ตํ ปนสฺส อุปฏฺฐากกิจฺจํ มตฺถกํ ปตฺตํ, ตสฺมา อคฺคเหสิ. เย ๑- วา ปน เอวํ
วเทยฺยุํ "อนาราธโก มญฺเญ อานนฺโท, ปญฺจวีสติ วสฺสานิ อุปฏฺฐหนฺเตน น
กิญฺจิ ภควโต สนฺติกา เตน ลทฺธปุพฺพนฺ"ติ เตสํ วจโนกาสจฺเฉทนตฺถํปิ
อคฺคเหสิ. อปิจ ชานาติ ภควา "อานนฺโท คเหตฺวาปิ อตฺตนา น ธาเรสฺสติ,
มยฺหํเยว ปูชํ กริสฺสติ. มลฺลปุตฺเตน ปน อานนฺทํ ปูชนฺเตน สํโฆปิ ปูชิโต
ภวิสฺสติ, เอวมสฺส มหาปุญฺญราสิ ภวิสฺสตี"ติ เถรสฺส เอกํ ทาเปสิ. เถโรปิ
เตเนว การเณน อคฺคเหสีติ. ธมฺมิยา กถายาติ วตฺถานุโมทนกถาย.
      [๑๙๕] ภควโต กายํ อุปนามิตนฺติ นิวาสนปารุปนวเสน อลฺลิยาปิตํ.
ภควาปิ ตโต เอกํ นิวาเสสิ, เอกํ ปารุปิ. หตจฺจิกํ วิยาติ ๒- ยถา
หตจฺจิโก องฺคาโร อนฺตนฺเตเนว โชตติ, พหิ ปนสฺส ปภา นตฺถิ, เอวํ พหิ
ปจฺฉินฺนปฺปภํ ๓- หุตฺวา ขายตีติ อตฺโถ.
      อิเมสุ โข อานฺนท ทฺวีสุ กาเลสูติ กสฺมา อิเมสุ ทฺวีสุ กาเลสุ
เอวํ โหติ? อาหารวิเสเสน เจว พลวโสมนสฺเสน จ. เอเตสุ ทฺวีสุ กาเลสุ
สกลจกฺกวาฬเทวตา อาหาเร โอชํ ปกฺขิปนฺติ, ตํ ปน โภชนํ ๔- กุจฺฉึ ปวิสิตฺวา
ปสนฺนรูปํ สมุฏฺฐาเปติ. อาหารสมุฏฺฐานรูปสฺส ปสนฺนตฺตา มนจฺฉฏฺฐานิ อินฺทฺริยานิ
อติวิย วิโรจนฺติ. สมฺโพธิทิวเส จสฺส "อเนกกปฺปโกฏิสตสหสฺสสญฺจิโต
วต เม กิเลสราสิ อชฺช ปหีโน"ติ อาวชฺเชนฺตสฺส ๕- พลวโสมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ,
จิตฺตํ ปสีทติ, จิตฺเต ปสนฺเน โลหิตํ ปสีทติ, โลหิเต ปสนฺเน มนจฺฉฏฺฐานิ
อินฺทฺริยานิ อติวิย วิโรจนฺติ. ปรินิพฺพานทิวเส "อชฺชทานาหํ อเนเกหิ
พุทฺธสตสหสฺเสหิ ปวิฏฺฐํ อมตมหานิพฺพานนครํ ๖- ปวิสิสฺสามี"ติ อาวชฺเชนฺตสฺส
พลวโสมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ,  จิตฺตํ ปสีทติ, จิตฺเต ปสนฺเน โลหิตํ ปสีทติ, โลหิเต
ปสนฺเน มนจฺฉฏฺฐานิ อินฺทฺริยานิ อติวิย วิโรจนฺติ. อิติ อาหารวเสน ๗- เจว
พลวโสมนสฺเสน จ อิเมสุ ทฺวีสุ กาเลสุ เอวํ โหตีติ เวทิตพฺพํ. อุปวตฺตเนติ
ปาจีนโต นิวตฺตนสาลวเน. อนฺตเร ๘- ยมกสาลานนฺติ ยมกสาลรุกฺขานํ มชฺเฌ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อิ. เย จาปิ   สี.,อิ. วีตจฺจิกํ วิยาติ   ฉ.ม. ปฏิจฺฉนฺนปฺปภํ,
@อิ. ปจฺฉินฺนปภา   ฉ.ม.,อิ. ปณีตโภชนํ   ฉ.ม. อาวชฺชนฺตสฺส เอวมุปริปิ
@ ฉ.ม.,อิ. อมตมหานิพฺพานํ นาม นครํ   ฉ.ม.,อิ. อาหารวิเสเสเนว
@ ฉ.ม.,อิ. อนฺตเรน
      สิงฺคีวณฺณนฺติ คาถา สงฺคีติกาเล ฐปิตา.
      [๑๙๖]  นฺหาตฺวา จ ปิวิตฺวา จาติ เอตฺถ ตทา กิร ภควติ นฺหายนฺเต
อนฺโตนทิยํ มจฺฉกจฺฉปา จ อุภโต ตีเรสุ วนสณฺโฑ จ สพฺพํ สุวณฺณวณฺณเมว
อโหสิ. ๑- อมฺพวนนฺติ ตสฺสาเยว นทิยา ตีเร อมฺพวนํ. อายสฺมนฺตํ จุนฺทกนฺติ
ตสฺมึ กิร ขเณ อานนฺทตฺเถโร อุทกสาฏกํ ปีเฬนฺโต โอหิยิ, จุนฺทตฺเถโร สมีเป
อโหสิ. ตํ ภควา อามนฺเตสิ.
      คนฺตฺวาน พุทฺโธ นทิกํ กกุธนฺติ อิมาปิ คาถา สงฺคีติกาเลเยว ฐปิตา.
ตตฺถ ปวตฺตา ภควา อิธ ธมฺเมติ ภควา อิธ สาสเน ธมฺเม ปวตฺตา, จตุรา-
สีติธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานิ ปวตฺตานีติ อตฺโถ. ปมุเข ๒- นิสีทีติ สตฺถุ ปุรโต นิสีทิ.
เอตฺตาวตา จ เถโร อนุปฺปตฺโต. เอวํ อนุปฺปตฺตํ อถโข ภควา อายสฺมนฺตํ
อานนฺทํ อามนฺเตสิ.
      [๑๙๗] เต อลาภาติ เย อญฺเญสํ ทานานิสํสสงฺขาตา ลาภา โหนฺติ,
เต อลาภา. ทุลฺลทฺธนฺติ ปุญญวิเสเสนปิ ลทฺธมฺปิ มนุสฺสตฺตํ ทุลฺลทฺธํ. ยสฺส
เตติ ยสฺส ตว. อุตฺตณฺฑุลํ วา อติกิลินฺนํ วา โก ชานาติ, กีทิสํปิ ปจฺฉิมํ
ปิณฺฑปาตํ ปริภุญฺชิตฺวา ตถาคโต ปรินิพฺพุโต, อทฺธา เต ยํ วา ตํ วา ทินฺนํ
ภวิสฺสตีติ. ลาภาติ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกทานานิสํสสงฺขาตา ลาภา. สุลทฺธนฺติ
ตุยฺหํ มนุสฺสตฺตํ สุลทฺธํ. สมสมผลาติ สพฺพากาเรน สมสมผลา. ๓-
      นนุ จ ยํ สุชาตาย  ทินฺนํ ปิณฺฑปาตํ ภุญฺชิตฺวา ตถาคโต อภิสมฺพุทฺโธ,
โส สราคสโทสสโมหกาเล ปริภุตฺโต, อยํ ปน จุนฺเทน ทินฺโน
วีตราควีตโทสวีตโมหกาเล ปริภุตฺโต, กสฺมา เอเต สมสมผลาติ. ๔- ปรินิพฺพาน-
สมตาย จ สมาปตฺติสมตาย จ อนุสฺสรณสมตาย จ. ภควา หิ สุชาตาย ทินฺนํ
ปิณฺฑปาตํ ปริภุญฺชิตฺวา สอุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพุโต, จุนฺเทน
ทินฺนํ ปริภุญฺชิตฺวา อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพุโตติ เอวํ ปรินิพฺพาน-
สมตายปิ สมผลา. อภิสมฺพุชฺฌนทิวเส จ จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสสงฺขฺยา
สมาปตฺติโย สมาปชฺชิ, ปรินิพฺพานทิวเสปิ สพฺพา ตา สมาปชฺชีติ เอวํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. โหติ        ม. สมฺมุเข          ฉ.ม. สมานผลา          ฉ.ม. สมผลาติ
สมาปตฺติสมตายปิ สมผลา. สุชาตา จ อปรภาเค อสฺโสสิ "น หิ กิร สา ๑-
รุกฺขเทวตา, โพธิสตฺโต โส, ๒- ตํ กิร ปิณฺฑปาตํ ปริภุญฺชิตฺวา อนุตฺตรํ
สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธ, สตฺตสตฺตาหํ กิรสฺส เตน ยาปนํ อโหสี"ติ. ตสฺสา อิทํ
สุตฺวา "ลาภา วต เม"ติ อนุสฺสรนฺติยา พลวปีติโสมนสฺสํ อุทปาทิ. จุนฺทสฺสาปิ
อปรภาเค "อวสานปิณฺฑปาโต กิร มยา ทินฺโน, ธมฺมสีสํ กิร เม คหิตํ,
มยฺหํ กิร ปิณฺฑปาตํ ปริภุญฺชิตฺวา สตฺถา อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา
ปรินิพฺพุโต"ติ สุตฺวา "ลาภา วต เม"ติ อนุสฺสรโต  พลวโสมนสฺสํ อุทปาทีติ
เอวํ อนุสฺสรณสมตายปิ สมผลาติ เวทิตพฺพา.
      ยสสํวตฺตนิกนฺติ ปริวารสํวตฺตนิกํ. อธิปเตยฺยสํวตฺตนิกนฺติ ๓-
เชฏฺฐกภาวสํวตฺตนิกํ.
      สํยมโตติ สีลสํยเมน สํยมนฺตสฺส, ๔- สํวเร ฐิตสฺสาติ อตฺโถ. เวรํ
น จียตีติ ปญฺจวิธํ เวรํ น วฑฺฒติ. กุสโล จ ชหาติ ปาปกนฺติ กุสโล ปน
ญาณสมฺปนฺโน อริยมคฺเคน อนวเสสํ ปาปกํ ลามกํ อกุสลํ ชหาติ. ราคโทส-
โมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ โส อิมํ ปาปกํ ชหิตฺวา ราคาทีนํ ขยา กิเลสนิพฺพาเนน
นิพฺพุโตติ. อิติ จุนฺทสฺส จ ทกฺขิณํ, อตฺตโน จ ทกฺขิเณยฺยสมฺปตฺตึ
สมฺปสฺสมาโน อุทานํ อุทาเนสีติ.
                     จตุตฺถภาณวารวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                          -------------
                          ยมกสาลาวณฺณนา
      [๑๙๘] มหตา ภิกฺขุสํเฆน สทฺธินฺติ อิธ ภิกฺขูนํ คณนปริจฺเฉโท
นตฺถิ. เวฬุวคาเม เวทนาวิกฺขมฺภนโต ปฏฺฐาย หิ "น จิเรน ภควา ปรินิพฺพายิสฺสตี"ติ
สุตฺวา ตโต ตโต อาคเตสุ ภิกฺขูสุ เอกภิกฺขุปิ ปกฺกนฺโต นาม นตฺถิ.
ตสฺมา คณนวีติวตฺโต สํโฆ อโหสิ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. น กิเรสา                   ฉ.ม., อิ. โพธิสตฺโต กิเรส
@ ฉ.ม. อาธิปเตยฺยสํวตฺตนิกนฺติ             ก. สีลสญฺญเมน สญฺญมนฺตสฺส
      อุปวตฺตนํ มลฺลานํ สาลวนนฺติ ยเถว หิ กลมฺพนทีตีรโต ราชมาตุวิหารทฺวาเรน
ถูปารามํ คนฺตพฺพํ โหติ, เอวํ หิรญฺญวติยา ปาริมตีรโต สาลวนํ
อุยฺยานํ, ยถา อนุราธปุรสฺส ถูปาราโม, เอวํ ตํ กุสินาราย โหติ. ยถา
ถูปารามโต ทกฺขิณทฺวาเรน นครํ ปวิสนมคฺโค ปาจีนมุโข คนฺตฺวา อุตฺตเรน
นิวตฺโต, เอวํ อุยฺยานโต สาลวนํ ปาจีนมุขํ คนฺตฺวา อุตฺตเรน นิวตฺตํ. ตสฺมา
ตํ "อุปวตฺตนนฺ"ติ วุจฺจติ.
      อนฺตเรน ยมกสาลานํ อุตฺตรสีสกนฺติ ตสฺส กิร มญฺจกสฺส เอกา
สาลปนฺตี สีสภาเค โหติ, เอกา ปาทภาเค. ตตฺราปิ เอโก ตรุณสาโล สีสภาคสฺส
อาสนฺโน โหติ, เอโก ปาทภาคสฺส. อปิจ ยมกสาลา นาม มูลขนฺธวิฏปปตฺเตหิ
อญฺญมญฺญํ สํสิพฺพิตฺวา ฐิตา สาลาติ วุตฺตํ. มญฺจกํ ปญฺญเปหีติ ตสฺมึ กิร
อุยฺยาเน ราชกุลสฺส สยนมญฺโจ อตฺถิ, ตํ สนฺธาย ปญฺญเปหีติ อาห. เถโรปิ
ตํเยว ปญฺญเปตฺวา อทาสิ.
      กิลนฺโตสฺมิ อานนฺท, นิปชฺชิสฺสามีติ ตถาคตสฺส หิ:-
           โคจริ กลาโป คงฺเคยฺโย     ปิงฺคโล ปพฺพเตยฺยโก.
           เหมวโต จ ตมฺโพ จ        มนฺทากินิ อุโปสโถ.
           ฉทฺทนฺโตเยว ทสโม         เอเต นาคานมุตฺตมาติ.
      เอตฺถ ยํ ทสนฺนํ โคจริสงฺขาตานํ ปกติหตฺถีนํ พลํ, ตํ เอกสฺส
กลาปสฺสาติ เอวํ ทสคุณวฑฺฒิตาย คณนาย ปกติหตฺถีนํ โกฏิสหสฺสพลปฺปมาณํ
พลํ, ตํ สพฺพํปิ จุนฺทสฺส ปิณฺฑปาตํ ปริภุตฺตกาลโต ปฏฺฐาย ปงฺกวาเร ๑-
ปกฺขิตฺตํ อุทกํ วิย ปริกฺขยํ คตํ. ปาวานครโต ตีณิ คาวุตานิ กุสินารานครํ,
เอตสฺมึ อนฺตเร ปญฺจวีสติยา ฐาเนสุ นิสีทิตฺวา มหตา อุสฺสาเหน อาคจฺฉนฺโตปิ
สุริยตฺถงฺคตเวลายํ ๒- สายณฺหสมเย ๓- ภควา สาลวนํ ปวิฏฺโฐ. เอวํ โรโค สพฺพํ
อาโรคฺยํ มทฺทนฺโต อาคจฺฉติ. เอตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต วิย สพฺพโลกสฺส สํเวคกรํ
วาจํ ภาสนฺโต "กิลนฺโตสฺมิ อานนฺท, นิปชฺชิสฺสามี"ติ อาห.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม.,อิ. จงฺควาเร, ม. จงฺกวาเร   ฉ.ม. สุริยสฺส อตฺถงฺคมิตเวลายํ
@ ฉ.ม. สญฺชาสมเย
      กสฺมา ปน ภควา เอวํ มหนฺเตน อุสฺสาเหน อิธาคโต, กึ อญฺญตฺถ
น สกฺกา ปรินิพฺพายิตุนฺติ? ปรินิพฺพายิตุํ นาม น กตฺถจิ น สกฺกา, ตีหิ
ปน การเณหิ อิธาคโต, อิทํ หิ ภควา เอวํ ปสฺสติ  "มยิ อญฺญตฺถ
ปรินิพฺพายนฺเต มหาสุทสฺสนสุตฺตสฺส อตฺถุปฺปตฺติ น ภวิสฺสติ, กุสินารายํ ปน
ปรินิพฺพายนฺเต ยมหํ เทวโลเก อนุภวิตพฺพํ สมฺปตฺตึ มนุสฺสโลเกเยว อนุภวึ,
ตํ ทฺวีหิ ภาณวาเรหิ มณฺเฑตฺวา เทเสสฺสามิ, ตํ เม สุตฺวา พหุชนา กุสลํ
กตฺตพฺพํ มญฺญิสฺสนฺตี"ติ.
      อปรํปิ ปสฺสติ "มํ อญฺญตฺถ ปรินิพฺพายนฺตํ สุภทฺโท น ปสฺสิสฺสติ,
โส  จ พุทฺธเวเนยฺโย น สาวกเนยฺโย, น ตํ สาวกา วิเนตุํ สกฺโกนฺติ,
กุสินารายํ ปรินิพฺพายนฺตํ ปน มํ โส อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺหํ ปุจฺฉิสฺสติ,
ปญฺหาวิสชฺชนปริโยสาเน จ สรเณสุ ปติฏฺฐาย มม สนฺติเก ปพฺพชฺชญฺจ
อุปสมฺปทญฺจ ลภิตฺวา กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา มยิ ธรมาเนเยว อรหตฺตํ ปตฺวา
ปจฺฉิมสาวโก ภวิสฺสตี"ติ.
      อปรํปิ ปสฺสติ  "มยิ อญฺญตฺถ ปรินิพฺพายนฺเต ธาตุภาชนีเย มหากลโห
ภวิสฺสติ, โลหิตนที ๑- สนฺทิสฺสติ. กุสินารายํ ปน ๒- ปรินิพฺพุเต โทณพฺราหฺมโณ
ตํ วิวาทํ วูปสเมตฺวา ธาตุโย วิภชิสฺสตี"ติ. อิเมหิ ตีหิ การเณหิ ภควา เอวํ
มหนฺเตน อุสฺสาเหน อิธาคโตติ เวทิตพฺโพ.
      สีหเสยฺยนฺติ เอตฺถ เปตเสยฺยา, กามโภคิเสยฺยา, สีหเสยฺยา,
ตถาคตเสยฺยาติ ๓- จตสฺโส เสยฺยา.
      ตตฺถ "เยภุยฺเยน ภิกฺขเว กามโภคี สตฺตา วาเมน ปสฺเสน เสนฺตี"ติ ๓-
อยํ กามโภคิเสยฺยา. เต ๔- หิ เยภุยฺเยน ทกฺขิณปสฺเสน สยนฺตา นาม นตฺถิ.
      "เยภุยฺเยน ภิกฺขเว เปตา อุตฺตานา เสนฺตี"ติ ๓- อยํ เปตเสยฺยา.
อปฺปมํสโลหิตตฺตา หิ เปตา อฏฺฐิสงฺฆาฏชฏิตา เอเกน ปสฺเสน สยิตุํ
น สกฺโกนฺติ, อุตฺตานาว เสนฺติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. โลหิตํ นที วิย, อิ. โลหิตํ นทิ วิย          ฉ.ม. ปนสทฺโท น ทิสฺสติ
@๓-๓ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๒๔๖/๒๗๒ เสยฺยาสุตฺต         ฉ.ม. เตสุ, อิ. ตตฺถ
      "สีโห ภิกฺขเว มิคราชา ทกฺขิเณน ปสฺเสน เสยฺยํ กปฺเปติ ฯเปฯ
อตฺตมโน โหตี"ติ ๑- อยํ สีหเสยฺยา. เตชุสฺสทตฺตา หิ สีโห มิคราชา เทฺว
ปุริมปาเท เอกสฺมึ ฐาเน ฐเปตฺวา ปจฺฉิมปาเท เอกสฺมึ ฐาเน ฐเปตฺวา
นงฺคุฏฺฐํ อนฺตรสตฺถิมฺหิ ปกฺขิปิตฺวา ปุริมปาทปจฺฉิมปาทนงฺคุฏฺฐานํ ฐิโตกาสํ
สลฺลกฺเขตฺวา ทฺวินฺนํ ปุริมปาทานํ มตฺถเก สีสํ ฐเปตฺวา สยติ. ทิวสํ สยิตฺวาปิ
ปพุชฺฌมาโน น อุตฺรสนฺโต ปพุชฺฌติ, สีสํ ปน อุกฺขิปิตฺวา ปุริมปาทาทีนํ
ฐิโตกาสํ สลฺลกฺเขติ. สเจ กิญฺจิ ฐานํ วิชหิตฺวา ฐิตํ โหติ, "นยิทํ ตุยฺหํ
ชาติยา จ สูรภาวสฺส จ อนุรูปนฺ"ติ อนตฺตมโน หุตฺวา ตตฺเถว สยติ, น
โคจราย ปกฺกมติ. อวิชหิตฺวา ฐิเต ปน "ตุยฺหํ ชาติยา จ สูรภาวสฺส จ
อนุรูปมิทนฺ"ติ หฏฺฐตุฏฺโฐ อุฏฺฐาย สีหวิชมฺภิตํ วิชมฺภิตฺวา เกสรภารํ วิธูนิตฺวา
ติกฺขตฺตุํ สีหนาทํ นทิตฺวา โคจราย ปกฺกมติ.
      จตุตฺถชฺฌานเสยฺยา ปน ตถาคตเสยฺยาติ ๑- วุจฺจติ. ตาสุ อิธ สีหเสยฺยา
อาคตา, อยญฺหิ เตชุสฺสทอิริยาปถตฺตา อุตฺตมเสยฺยา นาม.
      ปาเท ปาทนฺติ ทกฺขิณปาเท วามปาทํ. อจฺจาธายาติ อติอาธาย, อีสกํ
อติกฺกมฺม ฐเปตฺวา. โคปฺผเกน หิ โคปฺผเก ๒- ชานุนา วา ชานุมฺหิ สงฺฆฏฺฏิยมาเน
อภิณฺหํ เวทนา อุปฺปชฺชติ, จิตฺตํ เอกคฺคํ น โหติ, เสยฺยา อผาสุกา โหติ.
ยถา ปน น สงฺฆฏฺเฏติ เอวํ อติกฺกมฺม ฐปิเต น เวทนา อุปฺปชฺชติ, จิตฺตํ
เอกคฺคํ โหติ, เสยฺยา ผาสุกา โหติ. ตสฺมา เอวํ นิปชฺชิ. อนุฏฺฐานเสยฺยํ
อุปคตตฺตา ปเนตฺถ "อุฏฺฐานสญฺญํ มนสิกริตฺวา"ติ น วุตฺตํ. กายวเสน เจตฺถ
อนุฏฺฐานํ เวทิตพฺพํ, นิทฺทาวเสน ปน ตํ รตฺตึ ภควโต ภวงฺคสฺส โอกาโสเยว
นาโหสิ. ปฐมยามสฺมิญฺหิ มลฺลานํ ธมฺมเทสนา อโหสิ, มชฺฌิมยาเม สุภทฺทสฺส,
ปจฺฉิมยาเม ภิกฺขุสํฆํ โอวทิ, พลวปจฺจูเส ปรินิพฺพายิ.
      สพฺพผาลิผุลฺลาติ ๓- สพฺเพ สมนฺตโต ปุปฺผิตา มูลโต ปฏฺฐาย ยาว
อคฺคา เอกจฺฉนฺนา อเหสุํ, น เกวลญฺจ ยมกสาลาเยว, สพฺเพปิ รุกฺขา
@เชิงอรรถ: ๑-๑ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๒๔๖/๒๗๒ เสยฺยาสุตฺต    ก. โคปฺปเกน โคปฺปกมฺหิ
@ ฉ.ม. สพฺพปาลิผุลฺลาติ
สพฺพผาลิผุลฺลาว อเหสุํ. น เกวลํ หิ ตสฺมึเยว อุยฺยาเน, สกเลปิ ๑-
ทสสหสฺสจกฺกวาเฬ ปุปฺผูปคา ปุปฺผํ คณฺหึสุ, ผลูปคา ผลํ คณฺหึสุ. สพฺพรุกฺขานํ
ขนฺเธสุ ขนฺธปทุมานิ, สาขาสุ สาขาปทุมานิ, วลฺลีสุ วลฺลิปทุมานิ, อากาเสสุ
อากาสปทุมานิ ปฐวีตลํ ภินฺทิตฺวา ทณฺฑปทุมานิ ปุปฺผึสุ. สพฺโพ มหาสมุทฺโท
ปญฺจวณฺณปทุมสญฺฉนฺโน อโหสิ, ติโยชนสหสฺสวิตฺถโต หิมวา ฆนพทฺธโมรปิญฺชกลาโป ๒-
วิย, นิรนฺตรํ มาลาทามควจฺฉิโก วิย, สุฏฺฐุ ปีเฬตฺวา
อาพทฺธปุปฺผวฏํสโก วิย, สุปูริตํ ปุปฺผจงฺโกฏกํ วิย จ อติรมณีโย อโหสิ.
      เต ตถาคตสฺส สรีรํ โอกิรนฺตีติ เต ยมกสาลา ภุมฺมเทวตาหิ
สญฺจาลิตขนฺธสาขาวิฏปา ตถาคตสฺส สริรํ อวกิรนฺติ, สรีรสฺส อุปริ ปุปฺผานิ
วิกิรนฺตีติ อตฺโถ. อชฺโฌกิรนฺตีติ อชฺโฌตฺถรนฺตา วิย กิรนฺติ. อภิปฺปกิรนฺตีติ
อภิณฺหํ ปุนปฺปุนํ ปกิรนฺติเยว.
      ทิพฺพานีติ  เทวโลเก นนฺทโปกฺขรณีสมฺภวานิ, ตานิ โหนฺติ
สุวณฺณวณฺณานิ ปณฺณจฺฉตฺตปฺปมาณปตฺตานิ, มหาตุมฺพมตฺตํ เรณุํ คณฺหนฺติ. น
เกวลญฺจ มณฺฑารวปุปฺผาเนว, ๓- อญฺญานิปิ ทิพฺพานิ ๔- ปาริจฺฉตฺตโกวิฬารปุปฺผาทีนิ
๕- สุวณฺณจงฺโกฏกานิ ปูเรตฺวา จกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํปิ ติทสปุเรปิ พฺรหฺมโลเกปิ
ฐิตาหิ เทวตาหิ ปวิฏฺฐานิ อนฺตลิกฺขา ปปตนฺติ. ๖- ตถาคตสฺส สรีรนฺติ อนฺตรา
อวิกิณฺณาเนว อาคนฺตฺวา ปตฺตกิญฺชกฺขเรณุจุณฺเณหิ ตถาคตสฺส สรีรเมว โอกิรนฺติ.
      ทิพฺพานิปิ จนฺทนจุณฺณานีติ เทวตานํ อุปกปฺปนจนฺทนจุณฺณานิ. น
เกวลญฺจ เทวตานํเยว, นาคสุปณฺณมนุสฺสานํปิ อุปกปฺปนจนฺทนจุณฺณานิ. น
เกวลญฺจ จนฺทนจุณฺณาเนว, กาฬานุสาริกโลหิตจนฺทนาทิสพฺพทิพฺพคนฺธชาตจุณฺณานิ,
๗- หริตาลอญฺชนรชตสุวณฺณจุณฺณานิ สพฺพทิพฺพคนฺธวาสวิกติโย สุวณฺณรชตาทิสมุคฺเค
ปูเรตฺวา จกฺกวาฬมุขวฏฺฏิอาทีสุ ฐิตาหิ เทวตาหิ ปวิฏฺฐานิ
อนฺตรา อวิปฺปกิริตฺวา ตถาคตสฺเสว สรีรํ โอกิรนฺติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สกลมฺหิปิ   ฉ.ม......โมรปิญฺฉ...  อิ. มณฺฑารปุปฺผาเนว   อิ. สพฺพานิ
@ ฉ.ม.,อิ. ปาริจฺฉตฺตกโกวิฬารปุปฺผาทีนิ  ฉ.ม. ปตนฺติ   ฉ.ม....ทิพฺพคนฺธชาล..
      ทิพฺพานิปิ ตุริยานีติ เทวตานํ อุปกปฺปนตุริยานิ. น เกวลญฺจ
ตานิเยว, สพฺพานิปิ ตนฺติพทฺธจมฺมปริโยนทฺธฆนสุสิรเภทานิ ทสสหสฺสจกฺกวาฬ-
เทวตานาคสุปณฺณมนุสฺสานํ ตุริยานิ เอกจกฺกวาเฬ สนฺนิปติตฺวา อนฺตลิกฺเข
วชฺชนฺตีติ เวทิตพฺพานิ.
      ทิพฺพานิปิ สงฺคีตานีติ วรุณวารุณเทวตา ๑- กิร นาเมตา ทีฆายุกา
เทวตา "มหาปุริโส มนุสฺสปเถ นิพฺพตฺติตฺวา พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ สุตฺวา
"ปฏิสนฺธิทิวเส ๒- นํ คเหตฺวา คมิสฺสามา"ติ มาลํ คนฺถิตุํ อารภึสุ. ตา คนฺถมานา
จ ๓- "มหาปุริโส มาตุ กุจฺฉิยํ นิพฺพตฺโต"ติ สุตฺวา "ตุเมฺห กสฺส คนฺถถา"ติ
วุตฺตา น ตาว นิฏฺฐนฺติ ๔- "กุจฺฉิโต นิกฺขมนทิวเส คนฺถิตฺวา คมิสฺสามา"ติ
อาหํสุ. "ปุนปิ นิกฺขนฺโต"ติ สุตฺวา "มหาภินิกฺขมนทิวเส คมิสฺสามา"ติ. เอกูนตึส
วสฺสานิ ฆเร วสิตฺวา "อชฺช มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมนฺโต"ติปิ ๕- สุตฺวา
"อภิสมฺโพธิทิวเส คมิสฺสามา"ติ ฉพฺพสฺสานิ มหาปธานํ ๖- กตฺวา "อชฺช
อภิสมฺพุทฺโธ"ติปิ สุตฺวา "ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนทิวเส คมิสฺสามา"ติ. "สตฺตสตฺตาหานิ
โพธิมณฺเฑ วีตินาเมตฺวา อิสิปตนํ คนฺตฺวา ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติตนฺ"ติปิ สุตฺวา
"ยมกปาฏิหาริยทิวเส คมิสฺสามา"ติ. "อชฺช ยมกปาฏิหาริยํ กรี"ติปิ สุตฺวา
"เทโวโรหณทิวเส คมิสฺสามา"ติ. "อชฺช เทโวโรหณํ กรี"ติปิ สุตฺวา
"อายุสงฺขาโรสฺสชฺชเน คมิสฺสามา"ติ. "อชฺช อายุสงฺขารํ โอสฺสชี"ติปิ สุตฺวา "น
ตาว นิฏฺฐนฺติ ปรินิพฺพานทิวเส คมิสฺสามา"ติ. "อชฺช ภควา ยมกสาลานมนฺตเร
ทกฺขิเณน ปสฺเสน สโต สมฺปชาโน สีหเสยฺยํ อุปคโต พลวปจฺจูสสมเย
ปรินิพฺพายิสฺสติ. ตุเมฺห กสฺส คนฺถถา"ติ สุตฺวา ปน "กึ นาเมตํ, `อชฺเชว มาตุ
กุจฺฉิยํ ปฏิสนฺธึ คณฺหิ, อชฺเชว มาตุ กุจฺฉิโต นิกฺขมิ, อชฺเชว มหาภินิกฺขมนํ
นิกฺขมิ, อชฺเชว พุทฺโธ อโหสิ, อชฺเชว ธมฺมจกฺกํ ปวตฺตยิ, อชฺเชว ยมกปาฏิหาริยํ
อกาสิ, อชฺเชว เทวโลกา โอติณฺโณ, อชฺเชว อายุสงฺขารํ โอสฺสชิ,
อชฺเชว กิร ปรินิพฺพายิสฺส"ตีติ. ๗- นนุ นาม ทุติยทิวเส ยาคุปานกาลมตฺตมฺปิ
ฐาตพฺพํ อสฺส. ทส ปารมิโย ปูเรตฺวา พุทฺธตฺตํ ปตฺตสฺส นาม
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม.,อิ. วารุณวารณเทวตา   ฉ.ม. ปฏิสนฺธิคฺคหณทิวเส   ฉ.ม.,อิ. ว
@ ฉ.ม.,อิ. นิฏฺฐาติ เอวมุปริปิ   ฉ.ม.,อิ. นิกฺขนฺโต"ติปิ   ฉ.ม.,อิ. ปธานํ
@ อิ. ปรินิพฺพุโต
อนนุจฺฉวิกเมตนฺ"ติ อปรินิฏฺฐิตาว มาลาโย คเหตฺวา อาคมฺม อนฺโตจกฺกวาเฬ โอกาสํ
อลภมานา จกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ ลมฺพิตฺวา จกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยาว อาธาวนฺติโย
หตฺเถน หตฺถํ คีวาย คีวํ คเหตฺวา ตีณี รตนานิ อารพฺภ ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณานิ
ฉพฺพณฺณรสฺมิโย ทสปารมิโย อฑฺฒฉฏฺฐานิ ชาตกสตานิ จุทฺทส
พุทฺธญาณานิ ๑- อารพฺภ คายิตฺวา ตสฺส ตสฺส อวสาเน "ปหายเมฺห
ปหายเมฺห"ติ ๒- วทนฺติ. อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ "ทิพฺพานิปิ สงฺคีตานิ อนฺตลิกฺเข
วชฺชนฺติ ๓- ตถาคตสฺส ปูชายา"ติ.
      [๑๙๙] ภควา ปน ยมกสาลานํ อนฺตเร ๔- ทกฺขิเณน ปสฺเสน
นิปนฺโนเยว ปฐวีตลโต ยาว จกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยา, จกฺกวาฬมุขวฏฺฏิโต จ ยาว
พฺรหฺมโลกา สนฺนิปติตาย ปริสาย มหนฺตํ อุสฺสาหํ ๕- ทิสฺวา อายสฺมโต อานนฺทสฺส
อาโรเจสิ. เตน วุตฺตํ "อถโข ภควา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ ฯเปฯ ตถาคตสฺส
ปูชายา"ติ. เอวํ มหาสกฺการํ ทสฺเสตฺวา เตนาปิ อตฺตโน อสกฺกตภาวเมว
ทสฺเสนฺโต น โข อานนฺท เอตฺตาวตาติ อาทิมาห.
      อิทํ วุตฺตํ โหติ:- "อานนฺท มยา ทีปงฺกรปาทมูเล นิปนฺเนน
อฏฺฐ ธมฺเม สโมธาเนตฺวา อภินีหารํ กโรนฺเตน น มาลาคนฺธตุริยสงฺคีตานํ
อตฺถาย อภินีหาโร กโต, น เอตทตฺถาย ปารมิโย ปูริตา. ตสฺมา น โข อหํ
เอตาย ปูชาย ปูชิโต ๖- นาม โหมี"ติ.
      กสฺมา ปน ภควา อญฺญตฺถ เอกํ อุมฺมาปุปฺผมตฺตํปิ ๗- คเหตฺวา
พุทฺธคุเณ อาวชฺชิตฺวา กตาย ปูชาย พุทฺธญาเณนปิ อปริจฺฉินฺนํ วิปากํ วณฺ-
เณตฺวา อิธ เอวํ มหตึ ปูชํ ปฏิกฺขิปตีติ. ปริสานุคฺคเหน เจว สาสนสฺส จ
จิรฏฺฐิติกามตาย. สเจ หิ ภควา เอวํ น ปฏิกฺขิเปยฺย, อนาคเต สีลสฺส อาคตฏฺ-
ฐาเน สีลํ น ปริปูเรสฺสนฺติ, สมาธิสฺส อาคตฏฺฐาเน สมาธึ น ปริปูเรสฺสนฺติ,
วิปสฺสนาย อาคตฏฺฐาเน วิปสฺสนํ คพฺภํ น คาหาเปสฺสนฺติ. อุปฏฺฐาเก สมาท-
เปตฺวา สมาทเปตฺวา ปูชํเยว กโรนฺตา วิหริสฺสนฺติ. อามิสปูชา จ นาเมสา
สาสนํ เอกทิวสํปิ เอกยาคุปานกาลมตฺตมฺปิ สนฺธาเรตุํ น สกฺโกติ.
@เชิงอรรถ:  ม. พุทฺธคุณานิ   ฉ.ม. มหายโส มหายโสติ, อิ. สหาย เห สหาย เหติ
@ ฉ.ม.,อิ. วตฺตนฺติ   ฉ.ม.,อิ. อนฺตรา   อิ. อุสฺสวํ   อิ. ปูริโต
@ ฉ.ม. อุมาปุปฺผมตฺตมฺปิ
มหาวิหารสทิสญฺหิ วิหารสหสฺสํ มหาเจติยสทิสญฺจ เจติยสหสฺสํปิ สานํ ธาเรตุํ น
สกฺโกนฺติ. เยน กตํ, ๑- ตสฺเสว โหติ. สมฺมาปฏิปตฺติ ปน ตถาคตสฺส
อนุจฺฉวิกา ปูชา. สา หิ เตน ปฏฺฐิตา เจว, สกฺโกติ สาสนํ จ สนฺธาเรตุํ,
ตสฺมา ตํ ทสฺเสนฺโต โย โข อานนฺทาติ อาทิมาห.
      ตตฺถ ธมฺมานุธมฺมปฏิปนฺโนติ นววิธสฺส โลกุตฺตรธมฺมสฺส อนุธมฺมํ
ปุพฺพภาคปฏิปทํ ปฏิปนฺโน. สาเยว ปน ปฏิปทา อนุจฺฉวิกตฺตา "สามีจี"ติ
วุจฺจติ, ตํ สามีจึ ปฏิปนฺโนติ สามีจิปฏิปนฺโน. ตเมว ปุพฺพภาคปฏิปทาสงฺขาตํ
อนุธมฺมํ จรติ ปูเรตีติ อนุธมฺมจารี.
      ปุพฺพภาคปฏิปทาติ จ สีลํ อาจารปณฺณตฺติ ธุตงฺคสมาทานํ ยาว
โคตฺรภูโต สมฺมาปฏิปทา เวทิตพฺพา. ตสฺมา โย ภิกฺขุ ฉสุ อคารเวสุ ปติฏฺฐาย
ปญฺญตฺตึ อติกฺกมติ, อเนสนาย ชีวิตํ ๒- กปฺเปติ, อยํ น ธมฺมานุธมฺมปฏิปนฺโน. ๓-
โย ปน สพฺพํ อตฺตโน ปญฺญตฺตสิกฺขาปทํ ชินเวลํ ชินมริยาทํ
ชินกาฬสุตฺตํ อนุมตฺตํปิ น วีติกฺกมติ, อยํ ธมฺมานุธมฺมปฏิปนฺโน นาม.
ภิกฺขุนิยาปิ เอเสว นโย. โย ปน อุปาสโก ปญฺจ เวรานิ ทส อกุสลกมฺมปเถ
สมาทาย วตฺตติ อปฺเปติ, ๔- อยํ น ธมฺมานุธมฺมปฏิปนฺโน. โย ปน ตีสุ
สรเณสุ ปญฺจสุ สีเลสุ ทสสุ สีเลสุ ปริปูรีการี ๕- โหติ, มาสสฺส อฏฺฐ อุโปสเถ
กโรติ, ทานํ เทติ, คนฺธปูชํ มาลาปูชํ กโรติ, มาตรํ อุปฏฺฐาติ, ปิตรํ
อุปฏฺฐาติ, ธมฺมิเก สมณพฺราหฺมเณ อุปฏฺฐาติ, อยํ ธมฺมานุธมฺมปฏิปนฺโน นาม
โหติ. อุปาสิกายปิ เอเสว นโย.
      ปรมาย ปูชายาติ อุตฺตมาย ปูชาย, อยํ หิ นิรามิสปูชา นาม
สกฺโกติ มม สาสนํ สนฺธาเรตุํ. ยาว หิ อิมา จตสฺโส ปริสา มํ อิมาย ปูชาย
ปูเชสฺสนฺติ, ตาว มม สาสนํ มชฺเฌ นภสฺส ปุณฺณจนฺโท วิย วิโรจิสฺสตีติ
ทสฺเสติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม.,อิ. เยน กมฺมํ กตํ   ฉ.ม.,อิ. ชีวิกํ   อิ. ธมฺมานุธมฺมปฏิปทํ ปฏิปนฺโน
@ อิ. อปฺเปตีติ อยํ น ทิสฺสติ    ฉ.ม. ปริปูรการี
                         อุปวาณตฺเถรวณฺณนา
      [๒๐๐] อปสาเทตีติ อปเนติ. ๑- อเปหีติ อปคจฺฉ. เถโร เอกวจเนเนว
ตาลปณฺณํ ๒- นิกฺขิปิตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺฐาสิ. อุปฏฺฐาโกติ อาทิ ปฐมโพธิยํ
อนิพทฺธูปฏฺฐากภาวํ ๓- สนฺธายาห. อยํ ภนฺเต อายสฺมา อุปวาโณติ เอวํ เถเรน
วุตฺเต อานนฺโท อุปวาณสฺส สโทสภาวํ สลฺลกฺเขติ, หนฺทสฺส นิทฺโทสภาวํ
กเถสฺสามีติ ภควา เยภุยฺเยน อานนฺทาติ อาทิมาห. ตตฺถ เยภุยฺเยนาติ อิทํ
อสญฺญสตฺตานญฺเจว อรูปเทวตานญฺจ โอหีนภาวํ ๔- สนฺธาย วุตฺตํ. อปฺผุโฏติ ๕-
อปฺผุฏฺโฐ ๖- อภริโต ๗- วา. ภควโต กิร อาสนฺนปฺปเทเส วาลคฺคมตฺเต โอกาเส
สุขุมตฺตภาวํ มาเปตฺวา ทส ทส มเหสกฺขา เทวตา อฏฺฐํสุ. ตาสํ ปรโต วีสติ
วีสติ. ตาสํ ปรโต ตึสํ ตึสํ. ตาสํ ปรโต จตฺตาลีสํ จตฺตาลีสํ. ตาสํ ปรโต
ปญฺญาสํ ปญฺญาสํ. ตาสํ ปรโต สฏฺฐี สฏฺฐี เทวตา อฏฺฐํสุ. ตา อญฺญมญฺญํ
หตฺเถน วา ปาเทน วา วตฺเถน วา น พฺยาพาเธนฺติ. "อเปหิ, มา มํ
ฆฏฺเฏหี"ติ วตฺตพฺพการณํ ๘- นาม นตฺถิ. "ตา โข ปน สาริปุตฺต ๙- เทวตาโย
ทสปิ หุตฺวา วีสติปิ หุตฺวา ตึสมฺปิ หุตฺวา จตฺตาลีสมฺปิ หุตฺวา ปญฺญาสมฺปิ
หุตฺวา สฏฺฐิมฺปิ ๑๐- หุตฺวา อารคฺคโกฏินิตุทนมตฺเตปิ ติฏฺฐนฺติ, น จ อญฺญมญฺญํ
พฺยาพาเธนฺตี"ติ ๑๑- วุตฺตสทิสาว อเหสุํ. โอวาเรนฺโตติ อวธาเรนฺโต. ๑๒- เถโร
กิร ปกติยาปิ มหาสรีโร หตฺถิโปตกสทิโส ปํสุกูลจีวรํ ปารุปิตฺวา อติมหา วิย
อโหสิ. ตถาคตํ ทสฺสนายาติ ภควโต มุขํ ทฏฺฐุํ อลภมานา เอวํ อุชฺฌายึสุ.
กึ ปน ตา เถรํ วินิวิชฺฌ ปสฺสิตุํ น สกฺโกนฺตีติ. อาม น สกฺโกนฺติ. เทวตา
หิ ปุถุชฺชเน วินิวิชฺฌ ปสฺสิตุํ สกฺโกนฺติ, น ขีณาสเว. เถรสฺส จ มเหสกฺขตาย
เตชุสฺสทตาย อุปคนฺตุํปิ น สกฺโกนฺติ. กสฺมา ปน เถโรว เตชุสฺสโท, น
อญฺเญ อรหนฺโตติ? ยสฺมา กสฺสปพุทฺธสฺส เจติเย อารกฺขเทวตา อโหสิ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม.,อิ. อปสาเรสีติ อปเนสิ   ฉ.ม.,อิ. ตาลวณฺฏํ   อิ. อาทิพุทฺธุปฏฺฐายกภาวํ
@ อิ. โอหิตภาวํ   อิ. อปฺผุฏฺโฐติ   ฉ.ม. อสมฺผุฏฺโฐ   อิ. อหริโต
@ อิ. กึ วตฺตพฺพการณํ, ฉ.ม. วตฺตพฺพาการํ    ฉ.ม. สาริปุตฺตาติ อยํ น ทิสฺสติ
@๑๐ ฉ.ม.,อิ. สฏฺฐิมฺปิ หุตฺวาติ อยํ น ทิสฺสติ  ๑๑ องฺ.ทุก. ๒๐/๓๗/๖๓ สมจิตฺตวคฺค
@๑๒ ฉ.ม.,อิ. อาวาเรนฺโต
      วิปสฺสิมฺหิ กิร สมฺมาสมฺพุทฺเธ ปรินิพฺพุเต เอกฆนสุวณฺณกฺขนฺธสทิสสฺส
ธาตุสรีรสฺส เอกเมว เจติยํ อกํสุ, ทีฆายุกพุทฺธานญฺหิ เอกเมว เจติยํ โหติ.
ตํ มนุสฺสา รตนายามาหิ วิทตฺถิวิตฺถฏาหิ อฏฺฐงฺคุลพหลาหิ ๑- สุวณฺณิฏฺฐกาหิ
หริตาเลน จ มโนสิลาย จ มตฺติกากิจฺจํ ติลเตเลเนว อุทกกิจฺจํ สาเธตฺวา
โยชนปฺปมาณํ อฏฺฐเปสุํ. ตโต ภุมฺมา เทวตา โยชนปฺปมาณํ, ตโต อากาสฏฺฐกเทวตา,
ตโต อุณฺหวลาหกเทวตา, ตโต อพฺภวลาหกเทวตา, ตโต จาตุมฺมหาราชิกา
เทวตา, ตโต ตาวตึสา เทวตา โยชนปฺปมาณํ อุฏฺฐเปสุนฺติ เอวํ สตฺตโยชนิกํ
เจติยํ อโหสิ. มนุสฺเสสุ มาลาคนฺธวตฺถาทีนิ คเหตฺวา อาคเตสุ อารกฺขเทวตา
คเหตฺวา เตสํ ปสฺสนฺตานํเยว เจติยํ ปูเชนฺติ.
      ตทา อยํ เถโร พฺราหฺมณมหาสาโล หุตฺวา เอกํ ปีตวตฺถํ อาทาย
คโต. เทวตา ตสฺส หตฺถโต วตฺถํ คเหตฺวา เจติยํ ปูเชสุํ. พฺราหฺมโณ ตํ ทิสฺวา
ปสนฺนจิตฺโต หุตฺวา "อหํปิ อนาคเต เอวรูปสฺส พุทฺธสฺส เจติเย อารกฺขเทวตา
โหมี"ติ ปตฺถนํ กตฺวา ตโต จุโต เทวโลเก นิพฺพตฺติ. ตสฺส เทวโลเก จ
มนุสฺสโลเก จ สํสรนฺตสฺเสว กสฺสโป ภควา โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา ปรินิพฺพายิ.
ตสฺสาปิ เอกเมว ธาตุสรีรํ อโหสิ. ตํ คเหตฺวา โยชนิกํ เจติยํ กาเรสุํ. โส
ตตฺถ อารกฺขเทวตา หุตฺวา สาสเน อนฺตรหิเต สคฺเค นิพฺพตฺติตฺวา อมฺหากํ
ภควโต กาเล ตโต จุโต มหากุเล ปฏิสนฺธึ คเหตฺวา นิกฺขมฺม ปพฺพชิตฺวา
อรหตฺตํ ปตฺโต. อิติ เจติเย อารกฺขเทวตา หุตฺวา อาคตตฺตา เถโร เตชุสฺสโทติ
เวทิตพฺโพ.
      เทวตา อานนฺท อุชฺฌายนฺตีติ อิติ อานนฺท เทวตา อุชฺฌายนฺติ,
น มยฺหํ ปุตฺตสฺส อญฺโญ โกจิ โทโส อตฺถีติ ทสฺเสติ.
      [๒๐๑] กถํ ภูตา ปน ภนฺเตติ กสฺมา อาห. ภควา "ตุเมฺห
`เทวตา อุชฺฌายนฺตี'ติ วทถ, กถํ ภูตา ปน ตุเมฺห มนสิกโรถ, ๒- กึ ตุมฺหากํ
ปรินิพฺพานํ อธิวาเสนฺตี"ติ ปุจฺฉติ. อถ ภควา "นาหํ อธิวาสนการณํ
วทามี"ติ ตาสํ อนธิวาสนภาวํ ทสฺเสนฺโต สนฺตานนฺทาติ อาทิมาห.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ทฺวงฺคุลพหลาหิ, อิ. จตุรงฺคุลพหลาหิ          ภ. มนสิกโรนฺติ
      ตตฺถ อากาเส ปฐวีสญฺญินิโยติ อากาเส ปฐวึ มาเปตฺวา ตตฺถ
ปฐวีสญฺญินิโย. กนฺทนฺตีติ โรทนฺติ. ฉินฺนปาทํ ๑- วิย ปปตนฺตีติ มชฺเฌ ฉินฺนา
วิย หุตฺวา ยโต วา ตโต วา ปตนฺติ. อาวฏฺฏนฺตีติ อาวฏฺฏนฺติโย ๒- ปติตฏฺฐานเมว
อาคจฺฉนฺติ. วิวฏฺฏฺนฺตีติ ปติตฏฺฐานโต ปรภาคํ วฏฺฏมานา คจฺฉนฺติ. อปิจ เทฺว
ปาเท ปสาเรตฺวา สกึ ปุรโต สกึ ปจฺฉโต สกึ วามโต สกึ ทกฺขิณโต
สมฺปริวตฺตมานาปิ "อาวฏฺฏนฺติ วิวฏฺฏนฺตี"ติ วุจฺจนฺติ. สนฺตานนฺท เทวตา
ปฐวิยา ปฐวีสญฺญินิโยติ ปกติปฐวิยํ ๓- กิร เทวตา ธาเรตุํ น สกฺโกนฺติ, ๔-
ตตฺถ หตฺถกพฺรหฺมา วิย เทวตา โอสีทนฺติ. เตนาห ภควา "โอฬาริกํ  หตฺถก
อตฺตภาวํ อภินิมฺมินาหี"ติ. ๕- ตสฺมา ยา เทวตา ปฐวิยํ ปฐวึ มาเปสุํ, ตา
สนฺธาย วุตฺตํ "ปฐวิยํ ปฐวีสญฺญินิโย"ติ.
      วีตราคาติ ปหีนโทมนสฺสา สิลาถมฺภสทิสา อนาคามิขีณาสวเทวตา.
                        จตุสํเวชนียฏฺฐานวณฺณนา
      [๒๐๒] วสฺสํ วุตฺถาติ พุทฺธกาเล กิร ทฺวีสุ กาเลสุ ภิกฺขู
สนฺนิปตนฺติ อุปกฏฺฐาย วสฺสูปนายิกาย กมฺมฏฺฐานคหณตฺถํ, วุตฺถวสฺสา จ
คหิตกมฺมฏฺฐานานุโยเคน นิพฺพตฺติตวิเสสาโรจนตฺถํ. ยถา จ พุทฺธกาเล, เอวํ
ตามฺพปณฺณิทีเปปิ อปรคงฺคาย ๖- ภิกฺขู โลหปาสาเท สนฺนิปตึสุ, ปรคงฺคาย
ภิกฺขู ติสฺสมหาวิหาเร เอวเมว กโรนฺติ. ๗- เตสุ อปรคงฺคาย ภิกฺขู
สงฺการฉฑฺฑนสมฺมชฺชนิโย คเหตฺวา มหาวิหาเร สนฺนิปติตฺวา เจติเย สุธากมฺมํ กตฺวา
วุตฺถวสฺสา อาคนฺตฺวา โลหปาสาเท สนฺนิปติตฺวา ๘- วตฺตํ กตฺวา ผาสุกฏฺฐาเนสุ
วสิตฺวา วุตฺถวสฺสา อาคนฺตฺวา โลหปาสาเท ปญฺจนิกายมณฺฑเล, เยสํ ปาลิ
ปคุณา, เต ปาลึ สชฺฌายนฺติ. เยสํ อฏฺฐกถา ปคุณา, เต อฏฺฐกถํ สชฺฌายนฺติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ฉินฺนปาตํ   ก. วฏฺฏนฺติโย   ฉ.ม.,อิ. ปกติปถวี   ฉ.ม.,อิ. สกฺโกติ
@ องฺ.ติก. ๒๐/๑๒๘/๒๗๒ หตฺถกสุตฺต    ฉ.ม. ปารคงฺคาย เอวมุปริปิ
@ ฉ.ม.,อิ. เอวเมว กโรนฺตีติ อยํ น ทิสฺสติ   ฉ.ม.,อิ. สนฺนิปตถาติ
โย ปาลึ วา อฏฺฐกถํ วา วิราเธติ, ตํ "กสฺส สนฺติเก ตยา คหิตนฺ"ติ
วิจาเรตฺวา อุชุํ กตฺวา คาหาเปนฺติ. ปรคงฺคาวาสิโนปิ ติสฺสมหาวิหาเร เอวเมว
กโรนฺติ. เอวํ ทฺวีสุ กาเลสุ สนฺนิปติเตสุ ภิกฺขูสุ เย ปุเร วสฺสูปนายิกาย
กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา คตา วิเสสาโรจนตฺถํ อาคจฺฉนฺติ, เอวรูเป สนฺธาย
"ปุพฺเพ ภนฺเต วสฺสํ วุตฺถา"ติ อาทิมาห.
      มโนภาวนีเยติ มนสา ภาวิเต สมฺภาวิเต. เย วา มโน มนํ ภาเวนฺติ
วฑฺเฒนฺติ ราครชาทีนิ ปวาเหนฺติ, เอวรูเปติ อตฺโถ. เถโร กิร วตฺตสมฺปนฺโน
มหลฺลกภิกฺขุ ทิสฺวา ถทฺโธ หุตฺวา น นิสีทติ, ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา หตฺถโต
ฉตฺตญฺจ ปตฺตจีวรญฺจ คเหตฺวา ปีฐํ ปปฺโผเฏตฺวา เทติ, ตตฺถ นิสินฺนสฺส วตฺตํ
กตฺวา เสนาสนํ ปฏิชคฺคิตฺวา เทติ. นวกํ ภิกฺขุํ ทิสฺวา ตุณฺหีภูโต น นิสีทติ,
สมีเป ฐตฺวา วตฺตํ กโรติ. ๑- โส ตาย วตฺตปฏิปตฺติยา อปริหานึ ปตฺถยมาโน
เอวมาห.
      อถ ภควา "อานนฺโท มโนภาวนียานํ ทสฺสนํ น ลภิสฺสามีติ จินฺเตติ,
หนฺทสฺส มโนภาวนียานํ ทสฺสนฏฺฐานํ อาจิกฺขิสฺสามิ, ยตฺถ วสนฺโต อิโตจิโตจ
อนาหิณฺฑิตฺวาว ลจฺฉติ มโนภาวนีเย ภิกฺขู ทสฺสนายา"ติ จินฺเตตฺวา จตฺตาริมานีติ
อาทิมาห.
      ตตฺถ สทฺธสฺสาติ พุทฺธาทีสุ ปสนฺนจิตฺตสฺส วตฺตสมฺปนฺนสฺส, ยสฺส
ปาโต ปฏฺฐาย เจติยงฺคณวตฺตาทีนิ สพฺพวตฺตานิ กตาเนว ปญฺญายนฺติ. ทสฺสนียานีติ
ทสฺสนารหานิ ทสฺสนตฺถาย คนฺตพฺพานิ. สํเวชนียานีติ สํเวคชนกานิ. ฐานานีติ
การณานิ, ปเทสฏฺฐานานิ วา.
      เย หิ เกจีติ อิทํ เจติยจาริกาย สาตฺถกภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ตตฺถ
เจติยจาริกํ อาหิณฺฑนฺตาติ เย จ ตาว ตตฺถ ตตฺถ เจติยงฺคณํ สมฺมชฺชิตฺวา ๒-
อาสนานิ โธวนฺตา ๓- โพธิมฺหิ อุทกํ อาสิญฺจนฺตา อาหิณฺฑนฺติ, เตสุ วตฺตพฺพเมว
นตฺถิ. อสุกวิหาเร "เจติยํ วนฺทิสฺสามา"ติ นิกฺขมิตฺวา ปสนฺนจิตฺตา
อนฺตรา กาลํ กโรนฺตาปิ อนนฺตราเยน สคฺเค ปติฏฺฐหิสฺสนฺติเยวาติ ทสฺเสติ.
@เชิงอรรถ:  อิ. กาเรติ          ฉ.ม., อิ. สมฺมชฺชนฺตา           ม. โธวนฺติ
                        อานนฺทปุจฺฉากถาวณฺณนา
      [๒๐๓] อทสฺสนํ อานนฺทาติ ยเทตํ มาตุคามสฺส อทสฺสนํ,
อยเมตฺถ อนุธมฺมปฏิปตฺตีติ ๑- ทสฺเสติ. ทฺวารํ ปิทหิตฺวา เสนาสเน นิสินฺโน หิ
ภิกฺขุ อาคนฺตฺวา ทฺวาเร ฐิตํปิ มาตุคามํ ยาว น ปสฺสติ, ตาวสฺส เอกํเสเนว
โลโภ น อุปฺปชฺชติ, น จิตฺตํ จลติ. ทสฺสเน ปน สติเยว ตทุภยํปิ อสฺส.
เตนาห  "อทสฺสนํ อานนฺทา"ติ. ทสฺสเน ภควา สติ กถนฺติ ภิกฺขํ คเหตฺวา
อุปคตฏฺฐานาทีสุ ทสฺสเน สติ กถํ ปฏิปชฺชิตพฺพนฺติ ปุจฺฉติ. อถ ภควา
ยสฺมา ขคฺคํ คเหตฺวา "สเจ มยา สทฺธึ อาลปสิ, เอตฺเถว เต สีสํ ปาเตสฺสามี"ติ
ฐิตปุริเสน วา, "สเจ มยา สทฺธึ อาลปสิ, เอตฺเถว เต มํสํ วธาเปตฺวา ๒-
ขาทิสฺสามี"ติ ฐิตาย วา ยกฺขินิยา อาลปิตุํ วรํ. เอกสฺเสว หิ
อตฺตภาวสฺส ตปฺปจฺจยา วินาโส โหติ, น อปาเยสุ อปริจฺฉินฺนทุกฺขานุภวนํ.
มาตุคาเมน ปน อลฺลาปสลฺลาเป สติ วิสฺสาโส โหติ, วิสฺสาเส สติ โอตาโร
โหติ, โอติณฺณจิตฺโต สีลพฺยสนํ ปตฺวา อปายปูรโก โหติ, ตสฺมา อนาลาโปติ
อาห. วุตฺตมฺปิ เจตํ:-
                สลฺลเป อสิหตฺเถน          ปิสาเจนาปิ สลฺลเป
                อาสีวิสมฺปิ  อาสีเท         เยน ทฏฺโฐ น ชีวติ
                นเตฺวว เอโก เอกาย       มาตุคาเมน สลฺลเปติ. ๓-
      อาลปนฺเตติ ๔- สเจ มาตุคาโม ทิวสํ วา ปุจฺฉติ, สีลํ วา ยาจติ, ธมฺมํ
วา โสตุกาโม โหติ, ปญฺหํ วา ปุจฺฉติ, ตถารูปํ วา ปนสฺส ปพฺพชิเตหิ
กตฺตพฺพกมฺมํ โหติ, เอวรูเป กาเล อนาลปนฺตํ "มูโค อยํ, พธิโร อยํ, ภุตฺวาว
ถทฺธมุโข นิสีทตี"ติ วทติ, ตสฺมา อวสฺสํ อาลปิตพฺพํ โหติ. เอวํ อาลปนฺเตน
ปน ภนฺเต ๕- กถํ ปฏิปชฺชิตพฺพนฺติ ปุจฺฉติ. อถ ภควา "เอถ ตุเมฺห ภิกฺขเว
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม.,อิ. อุตฺตมา ปฏิปตฺตีติ   ฉ.ม. มุรุมุราเปตฺวา, อิ. ปฏปฏาเปตฺวา ขาทามีติ
@ องฺ.ปญฺจก. ๒๒/๕๕/๗๘  มาตุปุตฺตสุตฺต (สฺยา)    ฉ.ม.,อิ. อาลปนฺเตน ปนาติ
@ ฉ.ม.,อิ. ภนฺเตติ อยํ น ทิสฺสติ
มาตุมตฺตีสุ มาตุจิตฺตํ อุปฏฺฐเปถ, ภคินีมตฺตีสุ ภคินีจิตฺตํ อุปฏฺฐเปถ,
ธีตุมตฺตีสุ ธีตุจิตฺตํ อุฏฺฐเปถา"ติ ๑- อิทํ โอวาทํ สนฺธาย สติ อานนฺท
อุปฏฺฐเปตพฺพาติ อาห.
      [๒๐๔] อพฺยาวฏาติ อตนฺติพทฺธา นิรุสฺสุกฺกา โหถ. สทตฺเถ ๒-
ฆฏถาติ อุตฺตมตฺเถ อรหตฺเต ฆฏถ. อนุยุญฺชถาติ ตทธิคมาย อนุโยคํ กโรถ.
อปฺปมตฺตาติ ตตฺถ อวิปฺปวุฏฺฐสตี. ๓- วิริยาตาปโยเคน อาตาปิโน. กาเย จ ชีวิเต
จ นิรเปกฺขตาย ปหิตตฺตา เปสิตจิตฺตา วิหรถ.
      [๒๐๕] กถํ ปน ภนฺเตติ เตหิ ขตฺติยปณฺฑิตาทีหิ กถํ ปน
ปฏิปชฺชิตพฺพํ. อทฺธา มํ เต ปฏิปุจฺฉิสฺสนฺติ "กถํ ภนฺเต อานนฺท ตถาคตสฺส
สรีเร ปฏิปชฺชิตพฺพนฺ"ติ,  "เตสาหํ กถํ ปฏิวจนํ เทมี"ติ ปุจฺฉติ. อหเตน
วตฺเถนาติ นเวน กาสิกวตฺเถน. วิหเตน กปฺปาเสนาติ สุโปถิเตน กปฺปาเสน.
กาสิกวตฺถํ หิ สุขุมตฺตา เตลํ น คณฺหาติ, กปฺปาโส ปน คณฺหาติ. ตสฺมา
"วิหเตน กปฺปาเสนา"ติ อาห. อยสายาติ ๔- โสวณฺณาย. โสวณฺณํ หิ อิธ
"อยสนฺ"ติ อธิปฺเปตํ.
                         ถูปารหปุคฺคลวณฺณนา
      [๒๐๖] ราชา จกฺกวตฺตีติ เอตฺถ กสฺมา ภควา อคารมชฺเฌ วสิตฺวา
กาลกตสฺส รญฺโญ ถูปกรณํ ๕- อนุชานาติ, น สีลวโต ปุถุชฺชนภิกฺขุสฺสาติ.
อนจฺฉริยตฺตา. ปุถุชฺชนภิกฺขูนญฺหิ ถูเป อนุญฺญายมาเน ตามฺพปณฺณิทีเป ตาว
ถูปานํ โอกาโส น ภเวยฺย, ตถา อญฺเญสุ ฐาเนสุ. ตสฺมา "อนจฺฉริยา เต
ภวิสฺสนฺตี"ติ นานุชานาติ. ราชา จกฺกวตฺตี ๖- เอโกว นิพฺพตฺตติ, เตนสฺส ถูโป
อจฺฉริโย โหติ. ปุถุชฺชนสีลวโต ปน ปรินิพฺพุตภิกฺขุโน วิย มหนฺตํปิ สกฺการํ
กาตุํ วฏฺฏติเยว.
@เชิงอรรถ:  สํ. สฬา. ๑๘/๑๙๕/๑๔๐ ภารทฺวาชสุตฺต (สฺยา)  ฉ.ม. สารตฺเถ  ฉ.ม.
@อวิปมุฏฺฐิสติ   ฉ.ม. อายสายาติ   ฉ.ม. ถูปารหตํ   อิ. จกฺกวตฺตีติ อยํ น
ทิสฺสติ
                       อานนฺทอจฺฉริยธมฺมวณฺณนา
      [๒๐๗] วิหารนฺติ อิธ มณฺฑลมาโล วิหาโรติ อธิปฺเปโต, ตํ
ปวิสิตฺวา. กปิสีสนฺติ ทฺวารพาหาโกฏิยํ ฐิตํ อคฺคฬรุกฺขํ. โรทมาโน อฏฺฐาสีติ
โส กิร อายสฺมา จินฺเตสิ "สตฺถารา มม สํเวคชนกํ วสนฏฺฐานํ กถิตํ, เจติย-
จาริกาย สาตฺถกภาโว กถิโต, มาตุคาเม ปฏิปชฺชิตพฺพปโญฺห วิสชฺชิโต, อตฺตโน
สรีเร ปฏิปตฺติ อกฺขาตา, จตฺตาโร ถูปารหา กถิตา, ธุวํ อชฺช ภควา
ปรินิพฺพายิสฺสตี"ติ, ตสฺเสวํ จินฺตยโต พลวโทมนสฺสํ อุปฺปชฺชิ. อถสฺส เอตทโหสิ
"ภควโต สนฺติเก โรทนํ นาม อผาสุกํ, เอกมนฺตํ คนฺตฺวา โสกํ ตนุกํ
กริสฺสามี"ติ, โส ตถา อกาสิ. เตน วุตฺตํ "โรทมาโน อฏฺฐาสี"ติ.
      อหญฺจ วตมฺหีติ อหญฺจ วต อมฺหิ. อหํ วตมฺหีติปิ ปาโฐ. โย
มม อนุกมฺปโกติ โย มํ อนุกมฺปติ อนุสาสติ, เสฺวทานิ ปฏฺฐาย กสฺส มุขโธวนํ
ทสฺสามิ, กสฺส ปาเท โธวิสฺสามิ, กสฺส เสนาสนํ ปฏิชคฺคิสฺสามิ, กสฺส ปตฺตจีวรํ
คเหตฺวา วิจริสฺสามีติ พหุลํ ๑- วิลปิ. อามนฺเตสีติ ภิกฺขุสํฆสฺส อนฺตเร
เถรํ อทิสฺวา อามนฺเตสิ. เมตฺเตน กายกมฺเมนาติ เมตฺตจิตฺตวเสน ปวตฺติเตน
มุขโธวนทานาทิกายกมฺเมน. หิเตนาติ หิตวุฑฺฒิยา กเตน. สุเขนาติ
สุขโสมนสฺสวเสน ๒- กเตน, น ทุกฺขินา ทุมฺมเนน หุตฺวาติ อตฺโถ. อทฺวเยนาติ เทฺว
โกฏฐาเส กตฺวา อกเตน. ยถา หิ เอโก สมฺมุขาว กโรติ น ปรมฺมุขา, เอโก
ปรมฺมุขาว กโรติ น สมฺมุขา, เอวํ วิภาคํ อกตฺวา กเตนาติ วุตฺตํ โหติ.
อปฺปมาเณนาติ ปมาณวิรหิเตน. จกฺกวาฬํปิ หิ อติสมฺพาธํ, ภวคฺคํปิ อตินีจํ,
ตยา กตกายกมฺมเมว พหุนฺติ ทสฺเสติ.
      เมตฺเตน วจีกมฺเมนาติ เมตฺตจิตฺตวเสน ปวตฺติเตน มุขโธวน-
กาลาโรจนาทินา วจีกมฺเมน. อปิจ โอวาทํ สุตฺวา "สาธุ ภนฺเต"ติ วจนํปิ เมตฺตํ
วจีกมฺมเมว, เมตฺเตน มโนกมฺเมนาติ กาลสฺเสว สรีรปฏิชคฺคนํ กตฺวา วิวิตฺตาสเน
นิสีทิตฺวา "สตฺถา อโรโค โหตุ, อพฺยาปชฺโฌ สุขี"ติ เอวํ ปวตฺติเตน
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. พหุํ                     ฉ.ม. สุขโสมนสฺเสเนว
มโนกมฺเมน. กตปุญฺโญสีติ กปฺปสตสหสฺสํ อภินีหารสมฺปนฺโนสีติ ทสฺเสติ.
กตปุญฺโญมฺหีติ ๑- จ เอตฺตาวตา มา วิสฏฺโฐ ปมาทมาปชฺชิ, อถโข ปธานมนุยุญฺช.
เอวํ หิ อนุยุตฺโต ขิปฺปํ โหหิสิ อนาสโว, ธมฺมสงฺคีติกาเล อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสสิ.
น หิ มาทิสสฺส กตปาริจริยา นิปฺผลา นาม โหตีติ ทสฺเสติ.
      [๒๐๘] เอวญฺจ ปน วตฺวา มหาปฐวึ ปตฺถรนฺโต วิย อากาสํ
วิตฺถาเรนฺโต วิย จกฺกวาฬคิรึ อุสฺสาเทนฺโต ๒- วิย สิเนรุํ อุกฺขิเปนฺโต วิย
มหาชมฺพุํ ขนฺเธ คเหตฺวา จาเลนฺโต วิย อายสฺมโต อานนฺทสฺส คุณกถํ
อารภนฺโต อถโข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ.
      ตตฺถ "เยปิ เต ภิกฺขเว เอตรหี"ติ กสฺมา น วุตฺตํ. อญฺญสฺส
พุทฺธสฺส นตฺถิตาย. เอเตเนว เจตํ เวทิตพฺพํ  "ยถา จกฺกวาฬนฺตเรปิ อญฺโญ
พุทฺโธ นตฺถีติ. ปณฺฑิโตติ วิยตฺโต. ๓- เมธาวีติ ขนฺธธาตุอายตนาทีสุ กุสโล.
      [๒๐๙] ภิกฺขุปริสา อานนฺทํ ทสฺสนายาติ เย ภควนฺตํ ปสฺสิตุกามา
เถรํ อุปสงฺกมนฺติ, เย จ "อายสฺมา กิร อานนฺโท สมนฺตปาสาทิโก อภิรูโป
ทสฺสนีโย พหุสฺสุโต สํฆโสภโน"ติ เถรสฺส คุเณ สุตฺวาว อาคจฺฉนฺติ, เต
สนฺธาย "ภิกฺขุปริสา อานนฺทํ ทสฺสนาย อุปสงฺกมนฺตี"ติ วุตฺตํ. เอส นโย
สพฺพตฺถ. อตฺตมนาติ สวเนน โน ทสฺสนํ สเมตีติ สกมนา ตุฏฺฐจิตฺตา. ธมฺมนฺติ
"กจฺจิ อาวุโส ขมนียํ, กจฺจิ ยาปนียํ, กจฺจิ โยนิโสมนสิกาเร ๔- กมฺมํ กโรถ,
อาจริยูปชฺฌายวตฺตํ ปูเรถา"ติ เอวรูปํ ปฏิสนฺถารธมฺมํ. ตตฺถ ภิกฺขุนีสุ "กจฺจิ
ภคินิโย อฏฺฐ ครุธมฺเม สมาทาย วตฺตถา"ติ อิทํปิ นานากรณํ โหติ. อุปาสเกสุ
อาคเตสุ "อุปาสก น เต กจฺจิ สีสํ วา องฺคํ วา รุชฺชติ, อโรคา เต
ปุตฺตภาตโร"ติ น เอวํ ปฏิสนฺถารํ กโรติ, เอวํ ปน กโรติ "กถํ ปน อุปาสกา
ตีณิ สรณานิ ปญฺจ สีลานิ รกฺขถ, มาสสฺส อฏฺฐ อุโปสถงฺคานิ ๕- กโรถ,
มาตาปิตูนํ อุปฏฺฐานวตฺตํ กโรถ, ๖- ธมฺมิกสมณพฺราหฺมเณ ปฏิชคฺคถา"ติ
อุปาสิกาสุปิ เอเสว นโย.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. กตปุญฺโญสีติ    ฉ.ม. โอสาเรนฺโต, อิ. อุพฺพาเทนฺโต, ม. โอตาเรนฺโต
@ ฉ.ม. พฺยตฺโต, อิ. วยตฺโต   ฉ.ม.,อิ. โยนิ โสมนสิกาเรน
@ ฉ.ม.,อิ. อุโปสเถ         ฉ.ม.,อิ. ปูเรถ
      อิทานิ อานนฺทตฺเถรสฺส จกฺกวตฺตินา สทฺธึ โอปมฺมํ กโรนฺโต
จตฺตาโรเม ภิกฺขเวติ อาทิมาห. ตตฺถ ขตฺติยาติ อภิสิตฺตา จ อนภิสิตฺตา จ
ขตฺติยชาติกา. เต กิร "ราชา จกฺกวตฺตี นาม อภิรูโป ทสฺสนีโย ปาสาทิโก
อากาเสน วิจรนฺโต รชฺชํ อนุสาสติ ธมฺมิโก ธมฺมราชา"ติ ตสฺส คุณกถํ
สุตฺวา สวเนน ทสฺสนมฺหิ สเมนฺเต ๑- อตฺตมนา โหนฺติ. ภาสตีติ กเถนฺโต "กถํ
ตาตา ราชธมฺมํ ปูเรถ, ปเวณึ รกฺขถา"ติ ปฏิสนฺถารํ กโรติ. พฺราหฺมเณสุ
ปน "กถํ อาจริยา มนฺเต วาเจถ, กถํ อนฺเตวาสิกา มนฺเต คณฺหนฺติ, ทกฺขิณํ
วา วตฺถานิ วา กปิลกํ วา ลภถา"ติ ๒- เอวํ ปฏิสนฺถารํ กโรติ. คหปตีสุ "กถํ
ตาตา น โว ราชกุลโต ทณฺเฑน วา พลินา วา ปีฬา อตฺถิ, สมฺมา เทโว
ธารํ อนุปเวจฺฉติ, สสฺสานิ สมฺปชฺชนฺตี"ติ เอวํ ปฏิสนฺถารํ กโรติ. สมเณสุ
"กถํ ภนฺเต กจฺจิ ๓- ปพฺพชิตปริกฺขารา สุลภา, สมณธมฺเม น ปมชฺชถา"ติ
เอวํ ปฏิสนฺถารํ กโรติ.
                      มหาสุทสฺสนสุตฺตเทสนาวณฺณนา
      [๒๑๐] ขุทฺทกนครเกติ นครปฏิรูปเก สมฺพาเธ ขุทฺทกนครเก.
อุชฺชงฺคลนครเกติ วิสมนครเก. สาขานครเกติ ยถา รุกฺขานํ สาขา นาม ขุทฺทกา
โหนฺติ, เอวเมว อญฺเญสํ มหานครานํ สาขาสทิเส ขุทฺทกนครเก. ขตฺติยมหาสาลาติ
ขตฺติยมหาสารปฺปตฺตา มหาขตฺติยา. เอส นโย สพฺพตฺถ.
      เตสุ ขตฺติยมหาสาลา นาม เยสํ โกฏิสตํปิ โกฏิสหสฺสํปิ ธนํ
นิกฺขณิตฺวา ฐปิตํ, ทิวสปริพฺพโย เอกํ กหาปณสกฏํ นิคฺคจฺฉติ, สายํ เทฺว
ปวิสนฺติ. พฺราหฺมณมหาสาลา นาม เยสํ อสีติโกฏิธนํ นิหิตํ โหติ, ทิวสปริพฺพโย
เอกํ กหาปณกุมฺภํ ๔- นิคฺคจฺฉติ, สายํ เอกสกฏํ ปวิสติ. คหปติมหาสาลา
นาม เยสํ จตฺตาลีสโกฏิธนํ นิหิตํ โหติ, ทิวสปริพฺพโย ปญฺจ กหาปณมฺพณานิ
นิคฺคจฺฉติ, สายํ กุมฺโภ ปวิสติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สมนฺติ, อิ. สเมตีติ    ฉ.ม. อลตฺถาติ
@ ฉ.ม. กจฺจิสทฺโท น ทิสฺสติ    ฉ.ม. เอโก กหาปณกุมฺโภ, อิ. เอโก กหาปณตุมฺโพ
      มา เหวํ อานนฺท อวจาติ อานนฺท มา เอวํ อวจ, "น อิทํ
ขุทฺทกนครกนฺ"ติ วตฺตพฺพํ. อหํ หิ อิมสฺเสว นครสฺส สมฺปตฺตึ กเถตุํ "อเนกวารํ
ติฏฺฐํ นิสีทํ มหนฺเตนุสฺสาเหน มหนฺเตน ปรกฺกเมน อิธาคโต"ติ วตฺวา
ภูตปฺพฺพนฺติ อาทิมาห. สุภิกฺขาติ ขชฺชโภชฺชสมฺปนฺนา. หตฺถิสทฺเทนาติ เอกสฺมึ
หตฺถิมฺหิ สทฺทํ กโรนฺเต จตุราสีติหตฺถิสหสฺสานิ สทฺทํ กโรนฺติ, อิติ หตฺถิสทฺเทน
อวิวิตฺตา โหติ. ตถา อสฺสสทฺเทน. ปุญฺญวนฺโต ปเนตฺถ สตฺตา จตุสินฺธวยุตฺเตหิ
รเถหิ อญฺญมญฺญํ อนุพนฺธมานา อนฺตรวีถีสุ วิจรนฺติ, รถส ทฺเทน อวิวิตฺตา โหติ.
นิจฺจปฺปโยชิตาเนว ปเนตฺถ เภริอาทีนิ ตุริยานิ, อิติ เภริสทฺทาทีหิปิ
อวิวตฺตาว โหติ. ตตฺถ สมฺมสทฺโทติ กํสตาลสทฺโท. ตาลสทฺโทติ ๑-
ปาณิตาลจตุรสฺสอมฺพณตาลสทฺโท. ๒- "กูฏเภริสทฺโท"ติปิ วทนฺติ.
      อสถ ปิวถ ขาทถาติ อสฺนาถ ปิวถ ขาทถ. อยํ ปเนตฺถ สงฺเขโป,
ภุญฺชถ โภติ อิมินา ทสเมน สทฺเทน อวิวิตฺตา โหติ อนุปจฺฉินฺนสทฺทา. ยถา
ปนญฺเญสุ นคเรสุ "กจวรํ ฉฑฺเฑถ, กุทฺทาลํ คณฺหถ, ปจฺฉึ คณฺหถ, ปวาสํ
คมิสฺสาม, ตณฺฑุลปุฏํ คณฺหถ, ภตฺตปุฏํ คณฺหถ, ผลกาวุธานิ สชฺชาเปถา"ติ ๓-
เอวรูปา สทฺทา โหนฺติ, น อิธ เอวํ อโหสีติ ทสฺเสติ.
      "ทสเมน สทฺเทนา"ติ จ วตฺวา "กุสาวตี อานนฺท ราชธานี สตฺตหิ
ปากาเรหิ ปริกฺขิตฺตา อโหสี"ติ สพฺพํ มหาสุทสฺสนสุตฺตํ นิฏฺฐาเปตฺวา คจฺฉ
ตฺวํ อานนฺทาติ อาทิมาห.
      ตตฺถ อภิกฺกมถาติ อภิมุขา กมถ, อาคจฺฉถาติ อตฺโถ. กึ ปน เต
ภควโต อาคตภาวํ น ชานนฺตีติ? ชานนฺติ. พุทฺธานํ คตคตฏฺฐาเน ๔- นาม
มหนฺตํ โกลาหลํ โหติ, เกนจิเทว กรณีเยน นิสินฺนตฺตา นาคตา. "เต
อาคนฺตฺวา ภิกฺขุสํฆสฺส ฐานนิสชฺโชกาสํ สํวิทหิตฺวา ทสฺสนฺตี"ติ เตสํ สนฺติเก
อเวลายํปิ ภควา เปเสสิ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. ปาณิตาลสทฺโทติ            ฉ.ม. ปาณินา จตุรสฺสอมฺพฺณ....
@ ฉ.ม., อิ. สชฺชานิ กโรถาติ           ฉ.ม. คตคตฏฺฐานํ, อิ. คตฏฺฐาเน
                        มลฺลานํ วนฺทนาวณฺณนา
      [๒๑๑] อมฺหากํ จ โนติ เอตฺถ โนกาโร นิปาตมตฺโต. อฆาวิโนติ
อุปฺปนฺนทุกฺขา. ทุมฺมนาติ อนตฺตมนา. เจโตทุกฺขสมปฺปิตาติ โทมนสฺสสมปฺปิตา.
กุลปริวตฺตโส กุลปริวตฺตโส ฐเปตฺวาติ เอเกกํ กุลปริวตฺตํ กุลสํเขปํ วีถิสภาเคน
เจว รจฺฉาสภาเคน จ วิสุํ วิสุํ ฐเปตฺวา.
                       สุภทฺทปริพฺพาชกวตฺถุวณฺณนา
      [๒๑๒] สุภทฺโท นาม ปริพฺพาชโกติ อุทิจฺจพฺราหฺมณมหาสาลกุลา
ปพฺพชิโต ฉนฺนปริพฺพาชโก. กงฺขาธมฺโมติ วิมติธมฺโมติ วิมติธมฺโม. กสฺมา
ปนสฺส อชฺช เอวํ อโหสีติ? ตถาวิธอุปนิสฺสยตฺตา. ปุพฺเพ กิร ปุญฺญกรณกาเล
เทฺว ภาตโร อเหสุํ. เต เอกโตว สสฺสํ อกํสุ. ตตฺถ เชฏฺฐกสฺส "เอกสฺมึ
สสฺเส นว วาเร อคฺคสสฺสทานํ มยา กตฺตพฺพนฺ"ติ ๑- อโหสิ. โส วปฺปกาเล
วีชคฺคํ นาม ทตฺวา คพฺภกาเล กนิฏฺเฐน สทฺธึ มนฺเตสิ "คพฺภกาเล คพฺภํ
ผาลิตฺวา ทสฺสามา"ติ. กนิฏฺโฐ "ตรุณสสฺสํ นาเสตุกาโมสี"ติ อาห. เชฏฺโฐ
กนิฏฺฐสฺส อนนุวตฺตนภาวํ ญตฺวา เขตฺตํ วิภชิตฺวา อตฺตโน โกฏฺฐาสโต คพฺภํ
ผาลิตฺวา ขีรํ นีหริตฺวา สปฺปิผาณิเตน ๒- สํโยเชตฺวา อทาสิ, ปุถุกกาเล ปุถุกํ
กาเรตฺวา อทาสิ, ลายนกาเล ลายนคฺคํ อทาสิ, เวณิกรณกาเล เวณิคฺคํ ๓-
อทาสิ, กลาปทีสุ กลาปคฺคํ, ขลคฺคํ, มทฺทคคํ, ๔- โกฏฺฐคฺคนฺติ  เอวํ เอกสสฺเส
นว วาเร อคฺคทานํ อทาสิ. กนิฏฺโฐ ปน อุทฺธริตฺวา อทาสิ.
      เตสุ เชฏฺฐโก อญฺญาโกณฺฑญฺญตฺเถโร ๕- ชาโต, ภควา "กสฺส
นุโข อหํ ปฐมํ ธมฺมํ เทเสยฺยนฺ"ติ โอโลเกนฺโต "อญฺญาโกณฺฑญฺโญ ๕- เอกสฺมึ
สสฺเส นว วาเร ๖- อคฺคทานานิ อทาสิ, อิมํ อคฺคธมฺมํ ตสฺส เทเสสฺสามี"ติ
สพฺพปฐมํ ธมฺมํ เทเสสิ. โส อฏฺฐารสหิ พฺรหฺมโกฏีหิ สทฺธึ โสตาปตฺติผเล
ปติฏฺฐาสิ. กนิฏฺโฐ ปน โอหิยิตฺวา ปจฺฉา ทานสฺส ทินฺนตฺตา สตฺถุ
ปรินิพฺพานกาเล เอวํ จินฺเตตฺวา สตฺถารํ ทฏฺฐุกาโม อโหสิ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม.,อิ. ทาตพฺพนฺติ    ฉ.ม. สปฺปินวนีเตน    ฉ.ม. เวณิกรเณ เวณคฺคํ
@ ฉ.ม. ขลภณฺฑคฺคํ, อิ. ภณฺฑคฺคํ   ๕-๕ ฉ.ม. อญฺญาสิโกณฺฑญฺญตฺเถโร, อญฺญาสิ...
@ ฉ.ม.,อิ. วาเรติ ทิสฺสติ
      มา ตถาคตํ วิเหเฐสีติ เถโร กิร "เอเต อญฺญติตฺถิยา นาม
อตฺตคฺคหณเมว คณฺหนฺติ, ตสฺส วิสชฺชาปนตฺถาย ภควโต พหุํ ภาสมานสฺส
กายิกวาจสิกวิเหสา ภวิสฺสติ, ปกติยาปิ จ กิลนฺโตเยว ภควา"ติ มญฺญมาโน
เอวมาห. ปริพฺพาชโก "น เม อยํ ภิกฺขุ โอกาสํ กโรติ, อตฺถิเกน ปน
อนุวตฺติตฺวา กาเรตพฺโพ"ติ เถรํ อนุวตฺเตนฺโต ทุติยมฺปิ ตติยมฺปิ อาห.
      [๒๑๓] อสฺโสสิ โขติ สาณิทฺวาเร ฐิตสฺส ภาสโต ปกติโสเตเนว
อสฺโสสิ, สุตฺวา จ ปน สุภทฺทสฺเสว อตฺถาย มหตา อุสฺสาเหน อาคตตฺตา
อลํ อานนฺทาติ อาทิมาห. ตตฺถ อลนฺติ ปฏิกฺเขปฏฺเฐ นิปาโต. อญฺญาเปกฺโข วาติ
ญาตุกาโมว ๑- หุตฺวา. อพฺภญฺญึสูติ ยถา เตสํ ปฏิญฺญา, ตเถว ชานึสุ. อิทํ
วุตฺตํ โหติ:- สเจ เนสํ สา ปฏิญฺญา นิยฺยานิกา, สพฺเพ อพฺภญฺญึสุ,
โน เจ, น อพฺภญฺญึสุ. ตสฺมา กึ เตสํ ปฏิญฺญา นิยฺยานิกา, น นิยฺยานิกาติ
อยเมว ตสฺส ปญฺหสฺส อตฺโถ. อถ ภควา เตสํ อนิยฺยานิกภาวกถเนน
อฏฺฐานภาวโต ๒- เจว โอกาสาภาวโต จ "อลนฺ"ติ ปฏิกฺขิปิตฺวา ธมฺมเมว
เทเสสิ. ปฐมยามมฺหิ มลฺลานํ ธมฺมํ เทเสตฺวา มชฺฌิมยาเม สุภทฺทสฺส, ปจฺฉิมยาเม
ภิกฺขุสํฆํ โอวทิตฺวา พลวปจฺจูสสมเย ปรินิพฺพายิสฺสามีติ ๓- ภควา อาคโต.
      [๒๑๔] สมโณปิ ตตฺถ น อุปลพฺภตีติ ปฐโม โสตาปนฺนสมโณปิ
ตตฺถ นตฺถิ, ทุติโย สกทาคามิสมโณปิ, ตติโย อนาคามิสมโณปิ, จตุตฺโถ
อรหนฺตสมโณปิ ตตฺถ นตฺถีติ อตฺโถ. "อิมสฺมึ โข"ติ ปุริมเทสนาย อนิยมโต
วตฺวา อิทานิ อตฺตโน สาสนํ นิยเมนฺโต อาห. สุญฺญา ปรปฺปวาทา สมเณภีติ
จตุนฺนํ มคฺคานํ อตฺถาย อารทฺธวิปสฺสเกหิ จตูหิ, มคฺคฏฺเฐหิ จตูหิ, ผลฏฺเฐหิ
จตูหีติ ทฺวาทสหิ สมเณหิ ปรปฺปวาทา สุญฺญา ตุจฺฉา ริตฺตกา. อิเม จ สุภทฺทาติ
อิเม ทฺวาทส ภิกฺขู. สมฺมา วิหเรยฺยุยฺนติ เอตฺถ โสตาปนฺโน อตฺตนา ๔-
อธิคตฏฺฐานํ อญฺญสฺส กเถตฺวา ตํ โสตาปนฺนํ กโรนฺโต สมฺมา วิหรติ นาม.
เอส นโย สกทาคามิอาทีสุ. โสตาปตฺติมคฺคฏฺโฐ อญฺญํปิ โสตาปตฺติมคฺคฏฺฐํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อญฺญาตุกาโมว               ฉ.ม. อตฺถาภาวโต, อิ. อภาวโต
@ ฉ.ม., อิ. ปรินิพฺพายิสฺสามิจฺเจว      ฉ.ม. อตฺตโน
กโรนฺโต สมฺมา วิหรติ นาม. เอส นโย เสสมคฺคฏฺเฐสุ. โสตาปตฺติมคฺคตฺถาย
อารทฺธวิปสฺสโก อตฺตนา ปคุณํ กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา อญฺญํปิ โสตาปตฺติมคฺคตฺถาย
อารทฺธวิปสฺสกํ กโรนฺโต สมฺมา วิหรติ นาม. เอส นโย เสสมคฺคตฺถาย
อารทฺธวิปสฺสเกสุ. อิทํ สนฺธายาห "สมฺมา วิหเรยฺยุนฺ"ติ. อสุญฺโญ โลโก
อรหนฺเตหิ อสฺสาติ นฬวนํ สรวนํ วิย นิรนฺตโร อสฺส.
      เอกูนตึโส วยสาติ วเยน เอกูนตึสวสฺโส หุตฺวา. ยํ ปพฺพชินฺติ
เอตฺถ ยนฺติ นิปาตมตฺตํ. กึกุสลานุเอสีติ "กึกุสลนฺ"ติ อนุเอสนฺโต ปริเยสนฺโต.
ตตฺถ "กึกุสลนฺ"ติ สพฺพญฺญุตญาณํ อธิปฺเปตํ, ตํ คเวสนฺโตติ อตฺโถ. ยโต อหนฺติ
ยโต ปฏฺฐาย อหํ ปพฺพชิโต, เอตฺถนฺตเร สมาธิกานิ ปญฺญาส วสฺสานิ
โหนฺตีติ ทสฺเสติ. ญายสฺส ธมฺมสฺสาติ อริยมคฺคธมฺมสฺส. ปเทสวตฺตีติ ปเทเส
วิปสฺสนามคฺเคปิ วตฺเตนฺโต. อิโต พหิทฺธาติ มม สาสนโต พหิทฺธา. สมโณปิ
นตฺถีติ ปเทสวตฺติวิปสฺสโกปิ นตฺถิ, ปฐมสมโณ โสตาปนฺโนปิ นตฺถีติ วุตฺตํ
โหติ.
      [๒๑๕] เย เอตฺถาติ เย ตุเมฺห เอตฺถ สาสเน สตฺถารา สมฺมุขา
อนฺเตวาสิกาภิเสเกน อภิสิตฺตา, เตสํ เต ลาภา เตสํ เต สุลทฺธนฺติ. พาหิรสมเย
กิร ยํ อนฺเตวาสิกํ อาจริโย "อิมํ ปพฺพาเชหิ, อิมํ โอวท, อิมํ อนุสาสา"ติ
วทติ, โส เตน อตฺตโน ฐาเน ฐปิโต โหติ, ตสฺมา ตสฺส "อิมํ ปพฺพาเชหิ,
อิมํ โอวท, อิมํ อนุสาสา"ติ อิเม ลาภา โหนฺติ. เถรํปิ สุภทฺโท ตเมว
พาหิรสมยํ คเหตฺวา เอวมาห.
      อลตฺถ โขติ กถํ อลตฺถ? เถโร กิร ตํ เอกมนฺตํ เนตฺวา อุทกตุมฺพโต
ปานีเยน สีสํ เตเมตฺวา ตจปญฺจกกมฺมฏฺฐานํ กเถตฺวา เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา
กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาทาเปตฺวา สรณานิ ทตฺวา ภควโต สนฺติกํ อาเนสิ.
ภควา อุปสมฺปาเทตฺวา กมฺมฏฺฐานํ อาจิกฺขิ. โส ตํ คเหตฺวา อุยฺยานสฺส เอกมนฺเต
จงฺกมํ อธิฏฺฐาย ฆเฏนฺโต วายมนฺโต วิปสฺสนํ โสเธนฺโต ๑- สห ปฏิสมฺภิทาหิ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. วฑฺเฒนฺโต, อิ. มารํ นิเสเธนฺโต
อรหตฺตํ ปตฺวา อาคมฺม ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา นิสีทิ. ตํ สนฺธาย "อจิรูปสมฺปนฺโน
โข ปนา"ติ อาทิ วุตฺตํ.
      โส จ ภควโต ปจฺฉิโม สกฺขิสาวโก อโหสีติ สงฺคีติการกานํ
วจนํ. ตตฺถ โย ภควติ ธรมาเน ปพฺพชิตฺวา อปรภาเค อุปสมฺปทํ ลภิตฺวา
กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ, อุปสมฺปทํปิ วา ภควติ ธรมาเนเยว
ลภิตฺวา อปรภาเค กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ, กมฺมฏฺฐานํปิ วา
ธรมาเนเยว คเหตฺวา อปรภาเค อรหตฺตเมว ปาปุณาติ, สพฺโพปิ โส ปจฺฉิโม
สกฺขิสาวโก. อยํ ปน ธรมาเน ภควติ ปพฺพชิโต จ อุปสมฺปนฺโน จ กมฺมฏฺฐานํ
จ คเหตฺวา อรหตฺตํ ปตฺโตติ.
                     ปญฺจมภาณวารวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                          ------------
                       ตถาคตปจฺฉิมวาจาวณฺณนา
      [๒๑๖] อิทานิ ภิกฺขุสํฆสฺส โอวาททานํ ๑- อารทฺธํ, ตํ ทสฺเสตุํ
อถโข ภควาติ อาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ เทสิโต ปญฺญตฺโตติ ธมฺโมปิ เทสิโต เจว
ปญฺญตฺโต จ, วินโยปิ เทสิโต เจว ปญฺญตฺโต จ. ปญฺญตฺโต นาม ฐปิโต
ปฏฺฐปิโตติ อตฺโถ. โส โว มมจฺจเยนาติ โส ธมฺมวินโย ตุมฺหากํ มมจฺจเยน
สตฺถา. มยา หิ โว ฐิเตเนว "อิทํ ลหุกํ, อิทํ ครุกํ, อิทํ สเตกิจฺฉํ, อิทํ
อเตกิจฺฉํ, อิทํ โลกวชฺชํ, อิทํ ปณฺณตฺติวชฺชํ, อยํ อาปตฺติ ปุคฺคลสฺส สนฺติเก
วุฏฺฐาติ, อยํ อาปตฺติ คณสฺส สนฺติเก วุฏฺฐาติ, อยํ อาปตฺติ สํฆสฺส
สนฺติเก วุฏฺฐาตี"ติ สตฺตาปตฺติกฺขนฺธวเสน โอติณฺเณ วตฺถุสฺมึ สขนฺธกปริวาโร
อุภโตวิภงฺโค วินโย นาม เทสิโต, ตํ สกลํปิ วินยปิฏกํ มยิ ปรินิพฺพุเต ตุมฺหากํ
สตฺถุ กิจฺจํ สาเธสฺสติ.
      ฐิเตเนว จ มยา "อิเม จตฺตาโร สติปฏฺฐานา, จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา,
จตฺตาโร อิทฺธิปาทา, ปญฺจินฺทฺริยานิ, ปญฺจ พลานิ, สตฺต โพชฺฌงฺคา, อริโย
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. โอวาทํ อารภิ.
อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค"ติ เตน เตนากาเรน อิเม ธมฺเม วิภชิตฺวา วิภชิตฺวา
สุตฺตนฺตปิฏกํ เทสิตํ. ตํ สกลํปิ สุตฺตนฺตปิฏกํ มยิ ปรินิพฺพุเต ตุมฺหากํ สตฺถุ
กิจฺจํ สาเธสฺสติ. ฐิเตเนว จ มยา "อิเม ปญฺจกฺขนฺธา, ทฺวาทสายตนานิ,
อฏฺฐารส ธาตุโย, จตฺตาริ สจฺจานิ, พาวีสตินฺทฺริยานิ, นว เหตู, จตฺตาโร
อาหารา, สตฺต ผสฺสา, สตฺต เวทนา, สตฺต สญฺญา, สตฺต สญฺเจตนา, สตฺต
จิตฺตานิ. ตตฺราปิ `เอตฺตกา ธมฺมา กามาวจรา, เอตฺตกา รูปาวจรา, เอตฺตกา
อรูปาวจรา, เอตฺตกา ปริยาปนฺนา, เอตฺตกา อปริยาปนฺนา, เอตฺตกา โลกิยา,
เอตฺตกา โลกุตฺตรา"ติ อิเม ธมฺเม วิภชิตฺวา วิภชิตฺวา จตุวีสติสมนฺตปฏฺฐานํ
อนนฺตนยมหาปฏฺฐานปฏิมณฺฑิตํ อภิธมฺมปิฏกํ เทสิตํ, ตํ สกลํปิ อภิธมฺมปิฏกํ
มยิ ปรินิพฺพุเต ตุมฺหากํ สตฺถุ กิจฺจํ สาเธสฺสตีติ.
      อิติ สพฺพํ เจตํ อภิสมฺโพธิโต ปฏฺฐาย ยาว ปรินิพฺพานา ปญฺจจตฺตาลีสวสฺสานิ
ภาสิตํ ลปิตํ "ตีณิ ปิฏกานิ ปญฺจ นิกายา นวงฺคานิ จตุราสีติธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานี"ติ
เอวํ มหปฺปเภทํ โหติ. อิติ อิมานิ จตุราสีติธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานิ ติฏฺฐนฺติ, อหํ
เอกโกว ปรินิพฺพายิสฺสามิ. ๑- อหญฺจ โข ปนิทานิ เอกโกว โอวทามิ อนุสาสามิ,
มยิ ปรินิพฺพุเต อิมานิ จตุราสีติธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานิ ตุเมฺห โอวทิสฺสนฺติ
อนุสาสิสฺสนฺตีติ เอวํ ภควา พหูนิ การณานิ ทสฺเสนฺโต "โส โว มมจฺจเยน
สตฺถา"ติ โอวทิตฺวา ปุน อนาคเต จาริตฺตํ ทสฺเสนฺโต ยถา โข ปนาติ อาทิมาห.
      ตตฺถ สมุทาจรนฺตีติ กเถนฺติ โวหรนฺติ. นาเมน วา โคตฺเตน วาติ
"นวกา"ติ อวตฺวา "ติสฺส, นาคา"ติ เอวํ นาเมน วา, "กสฺสป, โคตฺตา"ติ ๒-
เอวํ โคตฺเตน วา, "อาวุโส ติสฺส, อาวุโส กสฺสปา"ติ เอวํ อาวุโส วาเทน
วา สมุทาจริตพฺโพ. ภนฺเตติ วา อายสฺมาติ วาติ ภนฺเต ติสฺส, อายสฺมา ติสฺสาติ
เอวํ สมุทาจริตพฺโพ. สมูหนตูติ อากงฺขมาโน สมูหนตุ, ยทิ อิจฺฉติ สมูหเนยฺยาติ
อตฺโถ. กสฺมา ปน สมูหนถาติ เอกํเสเนว อวตฺวา วิกปฺปวจเนน ฐเปสีติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. ปรินิพฺพายามิ   ฉ.ม., อิ. โคตมาติ
มหากสฺสปสฺส พลํ ทิฏฺฐตฺตา. ปสฺสติ หิ ภควา "สมูหนถาติ วุตฺเตปิ สงฺคีติกาเล
กสฺสโป น สมูหนิสฺสตี"ติ. ตสฺมา วิกปฺเปเนว ฐเปสิ.
      ตตฺถ "เอกจฺเจ เถรา เอวมาหํสุ จตฺตาริ ปาราชิกานิ ฐเปตฺวา
อวเสสานิ ขุทฺทานุขุทฺทกานี"ติ อาทินา นเยน ปญฺจสติกสงฺคีติยํ ขุทฺทานุขุทฺทกกถา
อาคตาว. วินิจฺฉโย เจตฺถ สมนฺตปาสาทิกาย วุตฺโต.
      เกจิ ปนาหุ:- "ภนฺเต นาคเสน กตมํ ขุทฺทกํ, กตมํ อนุขุทฺทกนฺ"ติ มิลินฺเทน
รญฺญา ปุจฺฉิเตน ๑- "ทุกฺกฏํ มหาราช ขุทฺทกํ, ทุพฺภาสิตํ อนุขุทฺทกนฺ"ติ
วุตฺตตฺตา นาคเสนตฺเถโร ขุทฺทานุขุทฺทกํ ชานาติ. มหากสฺสปตฺเถโร ปน ตํ
อชานนฺโต:-
      สุณาตุ เม อาวุโส สํโฆ, สนฺตมฺหากํ สิกฺขาปทานิ คิหิคตานิ,
คิหิโนปิ ชานนฺติ "อิทํ โว สมณานํ สกฺยปุตฺติยานํ กปฺปติ, อิทํ โว น
กปฺปตี"ติ. สเจ มยํ ขุทฺทานุขุทฺทกานิ สิกฺขาปทานิ สมูหนิสฺสาม, ภวิสฺสนฺติ
วตฺตาโร "ธูมกาลิกํ สมเณน โคตเมน สาวกานํ สิกฺขาปทํ ปญฺญตฺตํ, ยาวิเมสํ
สตฺถา อฏฺฐาสิ, ตาวิเม สิกฺขาปเทสุ สิกฺขึสุ, ยโต ๒- อิเมสํ สตฺถา ปรินิพฺพุโต,
นทานิเม ๓- สิกฺขาปเทสุ สิกฺขนฺตี"ติ. ยทิ สํฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, สํโฆ อปญฺญตฺตํ
น ปญฺญเปยฺย, ปญฺญตฺตํ น สมุจฺฉินฺเทยฺย, ยถาปญฺญตฺเตสุ สิกฺขาปเทสุ
สมาทาย วตฺเตยฺย, เอสา ญตฺตีติ กมฺมวาจํ สาเวสีติ. น ตํ เอวํ คเหตพฺพํ.
นาคเสนตฺเถโร หิ "ปรวาทิโน โอกาโส มา อโหสี"ติ เอวมาห. มหากสฺสปตฺเถโร
"ขุทฺทกานุขุทฺทกาปตฺตึ น สมูหนิสฺสามี"ติ กมฺมวาจํ สาเวสีติ.
      พฺรหฺมทณฺฑกถาปิ สงฺคีติยํ อาคตตฺตา สมนฺตปาสาทิกายํ วินิจฺฉิตา.
      [๒๑๗] กงฺขาติ เทฺวฬฺหกํ. วิมตีติ วินิจฺฉิตุํ อสมตฺถตา, พุทฺโธ
นุโข, น พุทฺโธ นุโข, ธมฺโม นุโข, น ธมฺโม นุโข, สํโฆ นุโข, น สํโฆ
นุโข, มคฺโค นุโข, น มคฺโค นุโข, ปฏิปทา นุโข, น ปฏิปทา นุโขติ
ยสฺส สํสโย อุปฺปชฺเชยฺย, ตํ โว วทามิ "ปุจฺฉถ ภิกฺขเว"ติ อยเมตฺถ สํเขปตฺโถ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. ปุจฺฉิโต   อิ. ยทา   อิ. นทานิเมสุ
สตฺถุคารเวนาปิ น ปุจฺเฉยฺยาถาติ มยํ สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิมฺหา, ๑- จตฺตาโร
ปจฺจยาปิ โน สตฺถุ สนฺตกาว, เต มยํ เอตฺตกํ กาลํ กงฺขํ อกตฺวา น อรหาม
อชฺช ปจฺฉิมกาเล กงฺขํ กาตุนฺติ สเจ เอวํ สตฺถริ คารเวน น ปุจฺฉถ.
สหายโกปิ ภิกฺขเว สหายกสฺส อาโรเจตูติ ตุมฺหากํ โย ยสฺส ภิกฺขุโน สนฺทิฏฺโฐ
สมฺภตฺโต, โส ตสฺส อาโรเจตุ, อหํ เอกภิกฺขุสฺส ๒- กเถสฺสามิ, ตสฺส กถํ สุตฺวา
สพฺเพ นิกฺกงฺขา ภวิสฺสถาติ ทสฺเสติ.
      เอวํ ปสนฺโนติ เอวํ สทฺทหามิ อหนฺติ อตฺโถ. ญาณเมวาติ
นิกกงฺขภาวํ ปจฺจกฺขกรณํ ญาณเมว, เอตฺถ ตถาคตสฺส น สทฺธามตฺตนฺติ อตฺโถ.
อิเมสํ หิ อานฺนทาติ อิเมสํ อนฺโตสาณิยํ นิสินฺนานํ ปญฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ.
โย ปจฺฉิมโกติ โย คุณวเสน ปจฺฉิมโก. อานนฺทตฺเถรํเยว สนฺธายาห.
      [๒๑๘] อปฺปมาเทน สมฺปาเทถาติ สติอวิปฺปวาเสน สพฺพกิจฺจานิ
สมฺปาเทยฺยาถ. อิติ ภควา ปรินิพฺพานมญฺเจ นิปนฺโน ปญฺจจตฺตาลีสวสฺสานิ
ทินฺนํ โอวาทํ สพฺพํ เอกสฺมึ อปฺปมาทปเทเยว ปกฺขิปิตฺวา อทาสิ. อยํ ตถาตตสฺส
ปจฺฉิมา วาจาติ อิทํ ปน สงฺคีติการกานํ วจนํ.
                         ปรินิพฺพุตกถาวณฺณนา
      [๒๑๙] อิโต ปรํ ยํ ปรินิพฺพานปริกมฺมํ กตฺวา ภควา ปรินิพฺพุโต,
ตํ ทสฺเสตุํ อถโข ภควา ปฐมชฺฌานนฺติ อาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ปรินิพฺพุโต ภนฺเตติ
นิโรธํ สมาปนฺนสฺส ภควโต อสฺสาสปสฺสาสานํ อภาวํ ทิสฺวา ปุจฺฉติ. น
อาวุโสติ เถโร กถํ ชานาติ? เถโร กิร สตฺถารา สทฺธึเยว ตํ ตํ สมาปตฺตึ
สมาปชฺชนฺโต ยาว เนวสญฺญานาสญฺญายตนา วุฏฺฐานํ, ตาว คนฺตฺวา อิทานิ
ภควา นิโรธสมาปตฺตึ สมาปนฺโน, อนฺโต นิโรเธ ๓- จ กาลกิริยา นาม นตฺถีติ
ชานาติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปพฺพชิมฺห   ฉ.ม. เอตสฺส ภิกฺขุสฺส   อิ. อนฺโต นิโรโธ
     อกโข ภควา สญฺญาเวทยิตนิโรธสมาปตฺติยา วุฏฺฐหิตฺวา
เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ สมาปชฺชิ ฯเปฯ ตติยชฺฌานา วุฏฺฐหิตฺวา จตุตฺถํ ฌานํ
สมาปชฺชีติ เอตฺถ ภควา จตุวีสติยา ฐาเนสุ ปฐมํ ฌานํ สมาปชฺชติ, ๑- เตรสสุ
ฐาเนสุ ทุติยํ, ตถา ตติยํ, ปณฺณรสสุ ฐาเนสุ จตุตฺถํ ฌานํ สมาปชฺชิ. กถํ?
ทสสุ อสุเภสุ, ทฺวตฺตึสากาเร, อฏฺฐสุ กสิเณสุ, เมตฺตากรุณามุทิตาสุ, อานาปาเน,
ปริจฺเฉทากาเสติ อิเมสุ ตาว จตุวีสติยา ฐาเนสุ ปฐมํ ฌานํ สมาปชฺชิ. ฐเปตฺวา
ปน ทฺวตฺตึสาการญฺจ ทส อสุภานิ จ เสเสสุ เตรสสุ ทุติยํ ฌานํ, เตสุเยว
จ ตติยํ ฌานํ สมาปชฺชิ. อฏฺฐสุ ปน กสิเณสุ, อุเปกฺขาพฺรหฺมวิหาเร, อานาปาเน,
ปริจฺเฉทากาเส, จตูสุ อารุปฺเปสูติ อิเมสุ ปณฺณรสสุ ฐาเนสุ จตุตฺถํ ฌานํ
สมาปชฺชิ. อยํปิ จ สงฺเขปกถาว. นิพฺพานปุรํ ปวิสนฺโต ปน ภควา ธมฺมสฺสามิ
สพฺพาปิ จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสสงฺขาตา สมาปตฺติโย ปวิสิตฺวา วิเทสํ คจฺฉนฺโต
ญาติชนํ อาลิงฺคิตฺวา วิย สพฺพํ สมาปตฺติสุขํ อนุภวิตฺวา ปวิฏฺโฐ.
      จตุตฺถชฺฌานา วุฏฺฐหิตฺวา สมนนฺตรา ภควา ปรินิพฺพายีติ เอตฺถ
ฌานสมนนฺตรํ, ปจฺจเวกฺขณา สมนนฺตรนฺติ เทฺว สมนนฺตรานิ. ตตฺถ ฌานา ๒-
วุฏฺฐาย ภวงฺคํ โอติณฺณสฺส ตตฺเถว ปรินิพฺพานํ ฌานสมนนฺตรํ นาม. ฌานา
วุฏฺฐหิตฺวา ปุน ฌานงฺคานิ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ภวงฺคํ โอติณฺณสฺส ตตฺเถว ปรินิพฺพานํ
ปจฺจเวกฺขณสมนนฺตรํ นาม. อิมานิ เทฺวปิ สมนนฺตราเนว. ภควา ปน ฌานํ
สมาปชฺชิตฺวา ฌานา วุฏฺฐาย ฌานงฺคานิ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ภวงฺคจิตฺเตน อพฺยากเตน
ทุกฺขสจฺเจน ปรินิพฺพายิ. เย หิ เกจิ พุทฺธา วา สาวกา ๓- วา อนฺตมโส
กุนฺถกิปิลิกํ ๔- อุปาทาย สพฺเพ ภวงฺคจิตฺเตเนว อพฺยากเตน ทุกฺขสจฺเจน กาลํ
กโรนฺตีติ.
      [๒๒๐] มหาภูมิจาลาทีนิ วุตฺตนยาเนวาติ. ภูตาติ สตฺตา. อปฺปฏิปุคฺคโลติ
ปฏิภาคปุคฺคลวิรหิโต. พลปฺปตฺโตติ ทสวิธญาณพลปฺปตฺโต.
      [๒๒๑] อุปฺปาทวยธมฺมิโนติ อุปฺปาทวยสภาวา. เตสํ วูปสโมติ
เตสํ สงฺขารานํ วูปสโม, อสงฺขตํ นิพฺพานเมว สุขนฺติ อตฺโถ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สมาปชฺชิ   อิ. จตุตฺถชฺฌานา   ฉ.ม., อิ. ปจฺเจกพุทฺธา วา
@  อริยสาวกา วา   ฉ.ม. กุนฺถกิปิลฺลิกํ,
      [๒๒๒] นาหุ อสฺสาสปสฺสาโสติ น ชาโต อสฺสาสปสฺสาโส. อเนโชติ
ตณฺหาสงฺขาย เอชาย อภาเวน อเนโช. สนฺติมารพฺภาติ อนุปาทิเสสนิพฺพานํ
อารพฺภ ปฏิจฺจ สนฺธาย. ยํ กาลมกรีติ โย กาลํ อกริ. อิทํ วุตฺตํ โหติ
"อาวุโส โย มม สตฺถา พุทฺธมุนิ สนฺตึ คมิสฺสามีติ สนฺตึ อารพฺภ กาลมกริ,
ตสฺส ฐิตจิตฺตสฺส ตาทิโน อิทานิ อสฺสาสปสฺสาโส น ชาโต นตฺถิ นปฺปวตฺตตี"ติ.
      อสลฺลีเนนาติ อลีเนน อสงฺกุฏิเตน สุวิกสิเตเนว จิตฺเตน. เวทนํ
อชฺฌวาสยีติ เวทนํ อธิวาเสสิ, น เวทนานุวตฺตี หุตฺวา อิโตจิโตจ สมฺปริวตฺตยิ. ๑-
วิโมกฺโขติ เกนจิ ธมฺเมน อนาวรณวิโมกฺโข สพฺพโส อปญฺญตฺติภาวูปคโม
ปชฺโชตนิพฺพานสทิโส ชาโตติ. ๒-
      [๒๒๓] ตทาสีติ "สห ปรินิพฺพานา มหาภูมิจาโล"ติ เอวํ เหฏฺฐา
วุตฺตภูมิจาลเมว สนฺธายาห. ตญฺหิ โลมหํสนญฺจ ภึสนกญฺจ อาสิ. สพฺพาการวรูเปเตติ
สพฺพวรการณูเปเต.
      [๒๒๔] อวีตราคาติ ปุถุชฺชนา เจว โสตาปนฺนสกทาคามิโน จ.
เตสํ หิ โทมนสฺสํ อปฺปหีนํ. ตสฺมา เตปิ พาหา ปคฺคยฺห กนฺทนฺติ. อุโภปิ
หตฺเถ สีเส ฐเปตฺวา โรทนฺตีติ สพฺพํ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพํ.
      [๒๒๕] อุชฺฌายนฺตีติ "อยฺยา อตฺตนาปิ อธิวาเสตุํ น สกฺโกนฺติ,
เสสชนํ กถํ สมสฺสาเสสฺสนฺตี"ติ วทนฺติโย อุชฺฌายนฺติ. กถํ ภูตา ปน ภนฺเต
อนุรทฺธาติ ๓- เทวตา ภนฺเต กถํ ภูตา อายสฺมา อนุรุทฺโธ สลฺลกฺเขติ, กึ ตา
สตฺถุ ปรินิพฺพานํ อธิวาเสนฺติ.
      อถ ตาสํ ปวุตฺตึ ๔- ทสฺสนตฺถํ เถโร สนฺตาวุโสติ อาทิมาห. ตํ วุตฺตตฺถเมว.
รตฺตาวเสสนฺติ พลวปจฺจูเส ปรินิพฺพุตตฺตา รตฺติยาวเสสํ จุลฺลกทฺธานํ.
ธมฺมิยา กถายาติ อญฺญา ปาฏิเยกฺกา ธมฺมกถา นาม นตฺถิ, "อาวุโส สเทวเก
นาม โลเก อปฏิปุคฺคลสฺส สตฺถุโน อยํ มจฺจุราชา น ลชฺชติ, กิมงฺคํ ปน
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สมฺปริวตฺติ.   ฉ.ม. อิติสทฺโท น ทิสฺสติ    ฉ.ม. กถํ ภูตา ปน ภนฺเต
@อายสฺมา อนุรุทฺโธ เทวตา มนสิกโรตีติ, อิ. กถํ ภูตา ปน ภนฺเต อายสฺมา อนุรุทฺโธ
@สลฺลกฺเขตีติ   ฉ.ม. ปวตฺตึ เอวมุปริปิ
โลกิยมหาชนสฺส ลชฺชิสฺสตี"ติ เอวรูปาย ปน มรณปฏิสํยุตฺตาย กถาย
วีตินาเมสุํ. เตสญฺหิ ตํ กถํ กเถนฺตานํ มุหุตฺเตเนว อรุณํ อุคฺคจฺฉิ.
      [๒๒๖] อถโขติ อรุณุคฺคมฺหิ ๑- เถโร เถรํ เอตทโวจ. เตเนว
กรณีเยนาติ กีทิเสน นุโข ปรินิพฺพานฏฺฐาเน มาลาคนฺธาทิสกฺกาเรน ภวิตพฺพํ,
กีทิเสน ภิกฺขุสํฆสฺส นิสชฺชนฏฺฐาเนน ภวิตพฺพํ, กีทิเสน ขาทนียโภชนีเยน
ภวิตพฺพนฺติ เอวํ ยํ ภควโต ปรินิพฺพุตภาวํ สุตฺวา กตฺตพฺพํ, เตเนว กรณีเยน.
                พุทฺธสรีรปูชาวณฺณนา
      [๒๒๗] สพฺพญฺจ ตาลาวจรนฺติ สพฺพํ ตุริยภณฺฑํ. สนฺนิปาเตถาติ
เภริญฺจาราเปตฺวา สมาหรถ. เต ตเถว อกํสุ. มณฺฑลมาเลติ ทุสฺสมณฺฑลมาเล.
ปฏิยาเทนฺตาติ สชฺเชนฺตา.
      ทกฺขิเณน ทกฺขิณนฺติ นครสฺส ทกฺขิณทิสาภาเคเนว ทกฺขิณทิสาภาคํ.
พาหิเรน พาหิรนฺติ อนฺโตนครํ อปฺปเวเสตฺวา พาหิเรเนว นครสฺส พาหิรปสฺสํ
หริตฺวา. ทกฺขิณโต นครสฺสาติ อนุราธปุรสฺส ทกฺขิณทฺวารสทิเส ฐาเน ฐเปตฺวา
สกฺการสมฺมานํ กตฺวา เชตวนสทิเส ฐาเน ฌาเปสฺสามาติ อตฺโถ.
      [๒๒๘] อฏฺฐ มลฺลปาโมกฺขาติ มชฺฌิมวยา ถามสมฺปนฺนา อฏฺฐ
มลฺลราชาโน. สีสํ นฺหาตาติ สีสํ โธวิตฺวา นฺหาตา. อายสฺมนฺตํ อนุรุทฺธนฺติ
เถโรว ทิพฺพจกฺขุโกติ ปากโฏ, ตสฺมา เต สนฺเตสุปิ อญฺเญสุ มหาเถเรสุ
"อยํ โน ปากฏํ กตฺวา กเถสฺสตี"ติ เถรํ ปุจฺฉึสุ. กถํ ปน ภนฺเต เทวตานํ
อธิปฺปาโยติ ภนฺเต อมฺหากํ ตาว อธิปฺปายํ ชานาม, เทวตานํ กถํ อธิปฺปาโยติ
ปุจฺฉนฺติ. เถโร ปฐมํ เตสํ อธิปฺปายํ ทสฺเสนฺโต ตุมฺหากํ โขติ อาทิมาห.
มกุฏพนฺธนํ นาม มลฺลานํ เจติยนฺติ มลฺลราชูนํ ปสาธนมงฺคลสาลาย เอตํ นามํ.
จิตฺตีกตฏฺเฐน ปเนสา "เจติยนฺ"ติ วุจฺจติ.
      [๒๒๙] ยาว สนฺธิสมลสงฺกฏิราติ เอตฺถ สนฺธิ นาม ฆรสนฺธิ.
สมลํ นาม คูถราสินิทฺธมนปนาฬี. สงฺกฏิรํ นาม สงฺการฏฺฐานํ. ทิพฺเพหิ จ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. อรุณุคฺคํ ทิสฺวาว
มนุสฺสเกหิ จ นจฺเจหีติ อุปริ เทวตานํ นจฺจานิ โหนฺติ, เหฏฺฐา มนุสฺสานํ.
เอส นโย คีตาทีสุ. อปิจ เทวตานํ อนฺตเร มนุสฺสา, มนุสฺสานํ อนฺตเร
เทวตาติ เอวํปิ สกฺกโรนฺตา ปูเชนฺตา อคมํสุ. มชฺเฌน มชฺฌํ นครสฺส หริตฺวาติ
เอวํ หริยมาเน ภควโต สรีเร พนฺธุลมลฺลเสนาปติภริยา มลฺลิกา นาม. "ภควโต
สรีรํ อาหรนฺตี"ติ สุตฺวา อตฺตโน สามิกสฺส กาลกิริยโต ปฏฺฐาย อปริภุญฺชิตฺวา
ฐปิตํ วิสาขาปสาธนสทิสํ มหาลตาปสาธนํ นีหราเปตฺวา "อิมินา สตฺถารํ
ปูเชสฺสามี"ติ ตํ มชฺชาเปตฺวา คนฺโธทเกน โธวิตฺวา ทฺวาเร ฐิตา.
      ตํ กิร ปสาธนํ ตาสํ จ ทฺวินฺนํ อิตฺถีนํ, เทวทานิยโจรสฺส เคเหติ
ตีสุเยว ฐาเนสุ อโหสิ. สา จ สตฺถุ สรีเร ทฺวารํ สมฺปตฺเต "โอตาเรถ
ตาตา สตฺถุ สรีรนฺ"ติ วตฺวา ตํ ปสาธนํ สตฺถุ สรีเร ปฏิมุญฺจิ. ตํ สีสโต
ปฏฺฐาย ปฏิมุกฺกํ ยาว ปาทตลา คตํ. สุวณฺณวณฺณํ ภควโต สรีรํ สตฺตรตนมเยน
มหาลตาปสาธเนน ๑- ปสาธิตํ อติวิย วิโรจิตฺถ. ตํ สา ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺตา
ปตฺถนํ อกาสิ "ภควา ยาว วฏฺเฏ สนฺธาวิสฺสามิ, ๒- ตาว เม ปาฏิเยกฺกํ
ปสาธนกิจฺจํ มา โหตุ, นิจฺจํ ปฏิมุกฺกปสาธนสทิสเมว สรีรํ โหตู"ติ.
      อถ ภควนฺตํ สตฺตรตนมเยน มหาปสาธเนน อุกฺขิปิตฺวา ปุรตฺถิเมน
ทฺวาเรน นีหริตฺวา ปุรตฺถิเมน นครสฺส มกุฏพนฺธนํ มลฺลานํ เจติยํ, เอตฺถ
ภควโต สรีรํ นิกฺขิปึสุ.
                       มหากสฺสปตฺเถรวตฺถุวณฺณนา
      [๒๓๑] ปาวาย กุสินารนฺติ ปาวานคเร ปิณฺฑาย จริตฺวา "กุสินารํ
คมิสฺสามี"ติ อทฺธานมคฺคปฏิปนฺโน โหติ. รุกฺขมูเล นิสีทีติ เอตฺถ กสฺมา
ทิวาวิหารนฺติ น วุตฺตํ? ทิวาวิหารตฺถาย อนิสินฺนตฺตา. เถรสฺส หิ ปริวารา
ภิกฺขู สพฺเพ สุขสํวฑฺฒิตา มหาปุญฺญา. เต มชฺฌนฺติกสมเย ๓- ตตฺตปาสาณสทิสาย
ภูมิยา ปทสา คจฺฉนฺตา กิลมึสุ. เถโร เต ภิกฺขู ทิสฺวา "ภิกฺขู กิลมนฺติ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. มหาปสาธเนน, อิ. ปาสาธเนน   ฉ.ม.,อิ. สํสริสฺสามิ
@ ฉ.ม. มชฺฌนฺหิกสมเย
คนฺตพฺพฏฺฐานํ จ ๑- ทูรํ โถกํ วิสฺสมิตฺวา ทรถํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภตฺวา สายณฺหสมเย
กุสินารํ คนฺตฺวา ทสพลํ ปสฺสิสฺสามี"ติ มคฺคา โอกฺกมฺม อญฺญตรสฺมึ รุกฺขมูเล
สงฺฆาฏึ ปญฺญเปตฺวา อุทกตุมฺพโต อุทเกน หตฺถปาเท สีตเล กตฺวา นิสีที.
ปริวารภิกฺขูปิสฺส รุกฺขมูเล นิสีทิตฺวา โยนิโสมนสิกาเรน กมฺมฏฺฐานํ กุรุมานา
ติณฺณํ รตนานํ วณฺณํ ภณมานา นิสีทึสุ. อิติ ทรถปฏิวิโนทนตฺถาย ๒- นิสินฺนตฺตา
"ทิวา วิหารนฺ"ติ น วุตฺตํ.
      มณฺฑารวปุปฺผํ คเหตฺวาติ มหาปาติปฺปมาณํ ปุปฺผํ อาคนฺตุกทณฺฑเก
ฐเปตฺวา ฉตฺตํ วิย คเหตฺวา. อทฺทสา โขติ อาคจฺฉนฺตํ ทูรโตว อทฺทส.
ทิสฺวา จ ปน จินฺเตสิ:-
      "เอตํ อาชีวกสฺส หตฺเถ มณฺฑารวปุปฺผํ ปญฺญายติ, เอตญฺจ น
    สพฺพทา มนุสฺสปเถ ปญฺญายติ, ยทา ปน โกจิ อิทฺธิมา อิทฺธึ
    วิกุพฺพติ, ตทา สพฺพญฺญุโพธิสตฺตสฺส จ มาตุ กุจฺฉิโอกฺกมนาทีสุ โหติ.
    น โข ปนชฺช เกนจิ อิทฺธิวิกุพฺพนํ กตํ, น เม สตฺถา มาตุ กุจฺฉึ
    โอกฺกนฺโต, น กุจฺฉิโต นิกฺขมนํ, ๓- นาปิสฺส อชฺช อภิสมฺโพธิ, น
    ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนํ, น ยมกปาฏิหาริยํ, น เทโวโรหณํ, น อายุสงฺขาโรสฺสชฺชนํ.
    มหลฺลโก ปน เม สตฺถา ธุวํ ปรินิพฺพุโต ภวิสฺสตี"ติ.
      ตโต "ปุจฺฉามิ นนฺ"ติ จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา "สเจ โข ปน
นิสินฺนโกว ปุจฺฉามิ, สตฺถริ อคารโว กโต ภวิสฺสตี"ติ อุฏฺฐหิตฺวา
ฐิตฏฺฐานโต อปกฺกมฺม ฉนฺทนฺโต นาคราชา มณิจมฺมํ วิย ทสพลทตฺติยเมฆ-
วณฺณปํสุกูลจีวรํ ปารุปิตฺวา ทสนขสโมธานสมุชฺชลํ อญฺชลึ สิรสฺมึ ปติฏฺฐเปตฺวา
สตฺถริ กเตน คารเวน อาชีวกสฺส อภิมุโข หุตฺวา "อปาวุโส ๔- อมฺหากํ สตฺถารํ
ชานาสี"ติ อาห.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. น ทูรํ   ฉ.ม. ทรถวิโนทนตฺถาย, อิ. อาตปวิโนทนตฺถาย
@ ฉ.ม., อิ. นิกฺขมนฺโต   ฉ.ม, อาวุโส.
      กึ ปน สตฺถุ ปรินิพฺพานํ ชานนฺโต ปุจฺฉิ อชานนฺโตติ. อาวชฺชนปฏิพทฺธํ
ขีณาสวานํ ชานนํ. อนาวชฺชิตตฺตา ปเนส อชานนฺโต ปุจฺฉีติ เอเก. เถโร
สมาปตฺติพหุโล, รตฺติฏฺฐานทิวาฏฺฐานเลณมณฺฑปาทีสุ นิจฺจํ สมาปตฺติพาหุลฺเลน ๑-
ยาเปติ, กุลสนฺตกํ คามํ ปวิสิตฺวา ทฺวาเร ๒- ทฺวาเร สมาปตฺตึ สมาปชฺชิตฺวา
สมาปตฺติโต วุฏฺฐิโตว ภิกฺขํ คณฺหาติ. เถโร กิร อิมินา ปจฺฉิเมน อตฺตภาเวน
มหาชนานุคฺคหํ กริสฺสามิ "เย มยฺหํ ภิกฺขํ วา เทนฺติ คนฺธมาลาทีหิ วา
สกฺการํ กโรนฺติ, เตสนฺตํ มหปฺผลํ โหตู"ติ เอวํ กโรติ. ตสฺมา สมาปตฺติพหุลตาย
น ชานาติ. อิติ อชานนฺโตว ปุจฺฉีติ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํ.
      น เหตฺถ อชานนการณํ อตฺถิ, อภิสลฺลกฺขิตํ สตฺถุ ปรินิพฺพานํ
อโหสิ. ทสสหสฺสีโลกธาตุกมฺปนาทีหิ นิมิตฺเตหิ. เถรสฺส ปน ปริสาย เกหิจิ
ภิกฺขูหิ ภควา ทิฏฺฐปุพฺโพ, เกหิจิ น ทิฏฺฐปุพฺโพ, ตตฺถ เยหิปิ ทิฏฺฐปุพฺโพ,
เตปิ ปสฺสิตุกามาว, เยหิปิ อทิฏฺฐปุพฺโพ, เตปิ ปสฺสิตุกามาว. ตตฺถ เยหิ น
ทิฏฺฐปุพฺโพ, เต อติทสฺสนกามตาย คนฺตฺวา "กุหึ ภควา"ติ ปุจฺฉนฺตา
"ปรินิพฺพุโต"ติ สุตฺวา สณฺฐาเรตุํ ๓- นาสกฺขิสฺสนฺติ. จีวรญฺจ ปตฺตญฺจ ฉฑฺเฑตฺวา
เอกวตฺถา วา ทุนฺนิวตฺถา วา ทุปฺปารุตา วา อุรานิ ปฏิปึสยนฺตา ๔- ปโรทิสฺสนฺติ.
ตตฺถ มนุสฺสา "มหากสฺสปตฺเถเรน สทฺธึ อาคตา ปํสุกูลิกา สยํปิ อิตฺถิโย
วิย โรทนฺติ, ๕- เต กึ อเมฺห สมสฺสาเสสฺสนฺตี"ติ มยฺหํ โทสํ ทสฺสนฺติ. อิมํ
ปน สุญฺญํ มหาอรญฺญํ, อิธ ยถา ตถา โรทนฺเตสุ โทโส นาม นตฺถิ.
ปุริมตรํ สุตฺวา นาม โสโกปิ ตนุโก โหตีติ ภิกฺขูนํ สตุปฺปาทนตฺถํ ชานนฺโตว
ปุจฺฉิ.
      อชฺช สตฺตาหํ ปรินิพฺพุโต สมโณ โคตโมติ อชฺช สมโณ โคตโม
สตฺตาหํ ปรินิพฺพุโต. ตโต เม อิทนฺติ ตโต สมณสฺส โคตมสฺส ปรินิพฺพุตฏฺฐานโต.
      [๒๓๒] สุภทฺโท นาม วุฑฺฒปพฺพชิโตติ "สุภทฺโท"ติ ตสฺส นามํ.
วุฑฺฒกาเล ปน ปพฺพชิตตฺตา "วุฑฺฒปพฺพชิโต"ติ วุจฺจติ, กสฺมา ปน โส
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม.,อิ. สมาปตฺติพเลเนว.   ฉ.ม.,อิ. ทฺวาเร สทฺโท เอโก ทิสฺสติ
@ ฉ.ม.,อิ. สนฺธาเรตุํ.   ฉ.ม. ปฏิปิสนฺตา, อิ. ปฏิปึสนฺตา.   ฉ.ม. ปโรทนฺติ.
เอวมาห. ภควติ อาฆาเตน. อยํ กิร โส ขนฺธเก อาคเต อาตุมาวตฺถุสฺมึ
นฺหาปิตปุพฺพโก วุฑฺฒปพฺพชิโต ภควติ กุสินารโต นิกฺขมิตฺวา อฑฺฒเตรเสหิ
ภิกฺขุสเตหิ สทฺธึ อาตุมํ คจฺฉนฺเต ภควา อาคจฺฉตีติ สุตฺวา "อาคตกาเล ยาคุทานํ ๑-
กริสฺสามี"ติ สามเณรภูมิยํ ฐิเต เทฺว ปุตฺเต เอตทโวจ "ภควา กิร ตาตา อาตุมํ
อาคจฺฉติ มหตา ภิกฺขุสํเฆน สทฺธึ อฑฺฒเตรเสหิ ภิกฺขุสเตหิ, คจฺฉถ ตุเมฺห
ตาตา ขุรภณฺฑํ อาทาย นาฬิยา วาปเกน อนุฆรกํ อนุฆรกํ อาหิณฺฑถ, โลณํปิ
เตลํปิ ตณฺฑุลํปิ ขาทนียํปิ สํหรถ, ภควโต อาคตสฺส ยาคุทานํ กริสฺสามา"ติ. ๒-
เต ตถา อกํสุ.
      มนุสฺสา เต ทารเก มญฺชุเก ปฏิภาเณยฺยเก ทิสฺวา กาเรตุกามาปิ
อกาเรตุกามาปิ กาเรนฺติเยว. กตกาเล จ "ปฏิคฺคณฺหิสฺสถ ๓- ตาตา"ติ ปุจฺฉนฺติ.
เต วทนฺติ "น อมฺหานํ อญฺเญน เกนจิ อตฺโถ, ปิตา ปน โน ภควโต
อาคตกาเล ยาคุทานํ ทาตุกาโม"ติ. ตํ สุตฺวา มนุสฺสา อปริคเณตฺวาว ยํ เต
สกฺโกนฺติ หริตุํ, ๔- สพฺพํ เทนฺติ. ยมฺปิ น สกฺโกนฺติ, มนุสฺเสหิ เปเสนฺติ. อถ
ภควติ อาตุมํ อาคนฺตฺวา ภูสาคารกํ ปวิฏฺเฐ สุภทฺโท สายณฺหสมเย คามทฺวารํ
คนฺตฺวา มนุสฺเส อามนฺเตสิ "อุปาสกา นาหํ ตุมฺหากํ สนฺติกา อญฺญํ กิญฺจิ
คณฺหิสฺสามิ, ๕- มยฺหํ ทารเกหิ อาภตานิ ตณฺฑุลาทีนิเยว ๖- สํฆสฺส ปโหนฺติ.
หตฺถกมฺมมตฺตเมว ๗- เทถา"ติ. "กึ ภนฺเต กโรมาติ. ๘- "อิทํ จ อิทํ จ คณฺหถา"ติ
สพฺพูปกรณานิ คาหาเปตฺวา วิหาเร อุทฺธนานิ กาเรตฺวา เอกํ กาฬกํ กาสาวํ
นิวาเสตฺวา ตาทิสเมว ปารุปิตฺวา "อิทํ กโรถ อิทํ กโรถา"ติ สพฺพรตฺตึ
วิจาเรนฺโต สตสหสฺสํ วิสชฺเชตฺวา โภชฺชยาคุญฺจ มธุโคฬกญฺจ ปฏิยาทาเปสิ.
โภชฺชยาคุ นาม ภุญฺชิตฺวา ปาตพฺพยาคุ, ตตฺถ สปฺปิมธุผาณิตมจฺฉมํสปุปฺผผลรสาทิ
ยํ กิญฺจิ ขาทนียํ นาม สพฺพํ ปกฺขิปติ, กีฬิตุกามานํ สีสมกฺขนโยคฺคา โหติ
สุคนฺธคนฺธา.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ยาคุปานํ   วินย. ๕/๓๐๓/๘๘ เภสชฺชกฺขนฺธก   ฉ.ม. กตกาเล "กึ คณฺหิสฺสถ
@ตาตา"ติ   ฉ.ม. อาหริตุํ   ฉ.ม.,อิ. ปจฺจาสีสามิ.   ม. อาภตเตลาทีนิ.
@ ฉ.ม. ยํ หตฺถกมฺมํ, ตํ เม เทถาติ   ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ.
      อถ ภควา กาลสฺเสว สรีรปฏิชคฺคนํ กตฺวา ภิกฺขุสํฆปริวุโต ปิณฺฑาย
จริตุํ อาตุมานคราภิมุโข ปายาสิ. มนุสฺสา ตสฺส อาโรเจสุํ "ภควา คามํ
ปิณฺฑาย ปวิสติ, ตยา กสฺส ยาคุ ปฏิยาทิตา"ติ. โส ยถานิวตฺถปารุเตเหว
เตหิ กาฬกกาสาเวหิ เอเกน หตฺเถน ทพฺพิญฺจ กฏจฺฉุญฺจ คเหตฺวา พฺรหฺมา
วิย ทกฺขิณชานุมณฺฑลํ ภูมิยํ ปติฏฺฐเปตฺวา วนฺทิตฺวา "ปฏิคฺคณฺหตุ เม ภนฺเต
ภควา ยาคุนฺ"ติ อาห.
      ตโต "ชานนฺตาปิ ตถาคตา ปุจฺฉนฺตี"ติ ขนฺธเก อาคตนเยน
ภควา ปุจฺฉิตฺวา จ ตํ ๑- สุตฺวา จ ตํ วุฑฺฒปพฺพชิตํ วิครหิตฺวา ตสฺมึ วตฺถุสฺมึ
อกปฺปิยสมาทปนสิกฺขาปทญฺจ, ขุรภณฺฑปริหรณสิกฺขาปทญฺจาติ เทฺว สิกฺขาปทานิ
ปญฺญเปตฺวา "ภิกฺขเว อเนกกปฺปโกฏิโย โภชนํ ปริเยสนฺเตเหว วีตินามิตา,
อิทํ ปน ตุมฺหากํ อกปฺปิยํ อธมฺเมน อุปฺปนฺนํ โภชนํ, อิมํ ปริภุตฺตานํ
อเนกานิ อตฺตภาวสตสหสฺสานิ ๒- อปาเยเสฺวว นิพฺพตฺติสฺสนฺติ, อเปถ มา
คณฺหิตฺถา"ติ ๓- ภิกฺขาจาราภิมุโข อคมาสิ. เอกภิกฺขุนาปิ น กิญฺจิ คหิตํ.
      สุภทฺโท อนตฺตมโน หุตฺวา อยํ "สพฺพํ ชานามี"ติ อาหิณฺฑติ,
สเจ น คเหตุกาโม เปเสตฺวา อาโรเจตพฺพํ. อยํ ปกฺกาหาโร นาม สพฺพจิรํ
ติฏฺฐนฺโต สตฺตาหมตฺตํ ติฏฺเฐยฺย. อิทญฺหิ มม ยาวชีวํ ปริยตฺตํ อสฺส สพฺพํ
เตน นาสิตํ, อหิตกาโม อยํ มยฺหนฺติ ภควติ อาฆาตํ พนฺธิตฺวา ทสพเล
ธรนฺเต กิญฺจิ วตฺตุํ นาสกฺขิ. เอวํ กิรสฺส อโหสิ "อยํ อุจฺจากุลา
ปพฺพชิโต มหาปุริโส, สเจ กิญฺจิ วกฺขามิ, มมํเยว ๔- สนฺตชฺเชสฺสตี"ติ. สฺวายํ
อชฺช "ปรินิพฺพุโต ภควา"ติ สุตฺวา ลทฺธอสฺสาโส วิย หฏฺฐตุฏฺโฐ เอวมาห.
      เถโร ตํ สุตฺวา หทเย ปหารทานํ วิย มตฺถเก ปติตสุกฺกาสนี ๕-
วิย อมญฺญิ, ธมฺมสํเวโค จสฺส อุปฺปชฺชิ. "สตฺตาหมตฺตํ ปรินิพฺพุโต ภควา,
อชฺชาปิ หิสฺส. สุวณฺณวณฺณํ สรีรํ ธรติเยว, ทุกฺเขน ภควตา อาหริตสาสเน ๖-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. ตํ สทฺโท น ทิสฺสติ.  ฉ.ม. อตฺตภาวสหสฺสานิ   ฉ.ม., อิ. คณฺหถาติ
@ ฉ.ม. มํเยว.   ฉ.ม. ปติตสุกฺขาสนิ   ฉ.ม., อิ. อาราธิตสาสเน
นาม เอวํ ลหุํ ๑- มหนฺตํ ปาปกสฏํ กณฺฏโก อุปฺปนฺโน, อยํ ๒- โข ปเนส ปาโป
วฑฺฒมาโน อญฺเญปิ เอวรูเป สหาเย ลภิตฺวา สกฺกา สาสนํ โอสกฺกาเปตุนฺ"ติ.
ตโต เถโร จินฺเตสิ:-
      "สเจ โข ปนาหํ อิมํ มหลฺลกํ อิเธว ปิโลติกํ นิวาสาเปตฺวา
ฉาริกาย สีสํ โอกิราเปตฺวาปิ นีหราเปสฺสามิ, มนุสฺสา `สมณสฺส โคตมสฺส
สรีเร ธรมาเนเยว สาวกา วิวทนฺตี"ติ อมฺหากํ โทสํ ทสฺเสสฺสนฺตีติ อธิวาเสมิ
ตาว.
      ภควตา หิ เทสิโต ธมฺโม อสงฺคหิตปุปฺผราสิสทิโส. ตตฺถ ยถา
วาเตน ปหฏปุปฺผานิ ยโต วา ตโต วา คจฺฉนฺติ, เอวเมว เอวรูปานํ
ปาปปุคฺคลานํ วเสน คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต กาเล วินเย เอกํ เทฺว สิกฺขาปทานิ
นสฺสิสฺสนฺติ, สุตฺเต เอโก เทฺว ปญฺหาวารา นสฺสิสฺสนฺติ, อภิธมฺเม เอกํ เทฺว
ภูมนฺตรานิ นสฺสิสฺสนฺติ, เอวํ อนุกฺกเมน มูเล นฏฺเฐ ปิสาจสทิสา ภวิสฺสาม,
ตสฺมา ธมฺมวินยสงฺคหํ กริสฺสาม. เอวญฺหิ สติ ทเฬฺหน ๓- สงฺคหิตปุปฺผานิ วิย
อยํ ธมฺโม อยํ วินโย นิจฺจโล ภวิสฺสติ.
      เอตทตฺถํ หิ ภควา มยฺหํ ตีณิ คาวุตานิ ปจฺจุคฺคมนํ อกาสิ, ตีหิ
โอวาเทหิ อุปสมฺปทํ อทาสิ, กายโต อปเนตฺวา กาเย จีวรปริวฏฺฏนํ อกาสิ,
อากาเส ปาณึ จาเลตฺวา จนฺทูปมปฏิปทํ กเถนฺโต มํ กายสกฺขึ กตฺวา กเถสิ,
ติกฺขตฺตุํ สกลสาสนทายชฺชํ ปฏิจฺฉาเปสิ. มาทิเส ภิกฺขุมฺหิ ติฏฺฐมาเน อยํ ปาโป
สาสเน วุฑฺฒึ มา อลตฺถ. ยาว อธมฺโม น ทิปฺปติ, ธมฺโม น ปฏิพาหิยติ.
อวินโย น ทิปฺปติ, วินโย น ปฏิพาหิยติ. อธมฺมวาทิโน น พลวนฺโต โหนฺติ,
ธมฺมวาทิโน น ทุพฺพลา โหนฺติ. อวินยวาทิโน น พลวนฺโต โหนฺติ, วินยวาทิโน
น ทุพฺพลา โหนฺติ. ตาว ธมฺมญฺจ วินยญฺจ สงฺคายิสฺสามิ, ตโต ภิกฺขู อตฺตโน
อตฺตโน ปโหนกํ คเหตฺวา กปฺปิยากปฺปิยํ กเถสฺสนฺติ. อถายํ ปาโป สยเมว
นิคฺคหํ ปาปุณิสฺสติ, ปุน สีสํ อุกฺขิปิตุํ น สกฺขิสฺสติ, สาสนํ อิทฺธญฺเจว
ผีตญฺจ ภวิสฺสตี"ติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ลหุ   ฉ.ม. อลํ   ฉ.ม. ทฬฺหํ, อิ. ทฬฺหสุตฺเตน.
      โส เอวํ นาม มยฺหํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนนฺติ กสฺสจิ อนาโรเจตฺวา
ภิกฺขุสํฆํ สมสฺสาเสสิ. เตน วุตฺตํ "อถโข อายสฺมา มหากสฺสโป ฯเปฯ เนตํ
ฐานํ วิชฺชตี"ติ.
      [๒๓๓] จิตกนฺติ วีสรตนสติกํ จนฺทนจิตกํ. อาฬิมฺเปสฺสามาติ อคฺคึ
คาหาเปสฺสาม. น สกฺโกนฺติ อาฬิมฺเปตุนฺติ อฏฺฐปิ โสฬสปิ ทวตฺตึสาปิ ชนา
ชาลตฺถาย ยมกยมกอุกฺกาโย คเหตฺวา ตาลปณฺเณหิ ๑- วีชนฺตา ภสฺตาหิ ธมนฺตา
ตานิ ตานิ การณานิ กโรนฺตาปิ น สกฺโกนฺติเยว อคฺคึ คาหาเปตุํ. เทวตานํ
อธิปฺปาโยติ เอตฺถ ตา กิร เทวตา เถรสฺส อุปฏฺฐากเทวตาว. อสีติมหาสาวเกสุ
หิ จิตฺตานิ ปสาเทตฺวา เตสํ อุปฏฺฐากานิ อสีติกุลสหสฺสานิ สคฺเค นิพฺพตฺตานิ.
อถ ๒- เถเร จิตฺตํ ปสาเทตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺตา เทวตา ตสฺมึ สมาคเม เถรํ
อทิสฺวา "กุหึ นุโข อมฺหากํ กุลูปกตฺเถโร"ติ อนฺตรามคฺเค ปฏิปนฺนํ ทิสฺวา
"อมฺหากํ กุลูปกตฺเถเรน อวนฺทิเต จิตโก มา ปชฺชลิตฺถา"ติ อธิฏฺฐหึสุ.
      มนุสฺสา ตํ สุตฺวา "มหากสฺสโป กิร นาม โภ ภิกขุ ปญฺจหิ
ภิกฺขุสเตหิ สทฺธึ `ทสพลสฺส ปาเท วนฺทิสฺสามี'ติ อาคจฺฉติ. ตสฺมึ กิร อนาคเต
จิตโก น ปชฺชลิสฺสติ. กีทิโส โภ โส ภิกฺขุ กาโฬ โอทาโต ทีโฆ รสฺโส,
เอวรูเป นาม โภ ภิกฺขุมฺหิ ฐิเต กึ ทสพลสฺส ปรินิพฺพานํ นามา"ติ เกจิ
คนฺธมาลาทิหตฺถา ปฏิปถํ คจฺฉึสุ. เกจิ วีถิโย วิจิตฺตา กตฺวา อาคมนมคฺคํ
โอโลกยมานา อฏฺฐํสุ.
      [๒๓๔] อถโข อายสฺมา มหากสฺสโป, เยน กุสินารายํ ฯเปฯ สิรสา
วนฺทีติ เถโร กิร จิตกํ ปทกฺขิณํ กตฺวา อาวชฺเชนฺโตว สลฺลกฺเขสิ "อิมสฺมึ
ฐาเน สีสํ, อิมสฺมึ ฐาเน ปาทา"ติ. ตโต ปาทานํ สมีเป ฐตฺวา อภิญฺญาปาทกํ
จตุตฺถชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย ๓- "อรสหสฺสปฏิมณฺฑิตจกฺกลกฺขณปติฏฺฐิตา
ทสพลสฺส ปาทา สทฺธึ กปฺปาสปฏเลหิ ปญฺจ ทุสฺสยุคสตานิ สุวณฺณโทณึ
จนฺทนจิตกญฺจ เทฺวธา กตฺวา มยฺหํ อุตฺตมงฺเค สิรสฺมึ ปติฏฺฐหนฺตู"ติ อธิฏฺฐาสิ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. ตาลวณฺเฏหิ.   ฉ.ม. ตตฺถ, อิ. ตถา   ฉ.ม. อราสหสฺส..,
สห อธิฏฺฐานจิตฺเตน ตานิ ปญฺจทุสฺสยุคสตาทีนิ ๑- เทฺวธา กตฺวา พลาหกนฺตรา
ปุณฺณจนฺโท วิย ปาทา นิกฺขมึสุ. เถโร วิกสิตรตฺตปทุมสทิเส หตฺเถ ปสาเรตฺวา
สุวณฺณวณฺเณ สตฺถุ ปาเท ยาว โคปฺผกา ทฬฺหํ คเหตฺวา อตฺตโน สิรวเร
ปติฏฺฐาเปสิ. เตน วุตฺตํ "ปาทโต วิวริตฺวา ๒- ภควโต ปาเท สิรสา วนฺที"ติ.
      มหาชโน ตํ อจฺฉริยํ ทิสฺวา เอกปฺปหาเรเนว มหานาทํ นทิ,
คนฺธมาลาทีหิ ปูเชตฺวา ยถารุจึ วนฺทิ. เอวํ ปน เถเรน จ มหาชเนน จ เตหิ จ
ปญฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ วนฺทิตมตฺเต ปุน อธิฏฺฐานกิจฺจํ นตฺถิ. ปกติอธิฏฺฐานวเสเนว
เถรสฺส หตฺถโต มุญฺจิตฺวา อลตฺตกวณฺณานิ ภควโต ปาทตลานิ จนฺทนทารุอาทีสุ
กิญฺจิ อจาเลตฺวาว ยถาฐาเน ปติฏฺฐหึสุ, ยถาฐิตาเนว ๓- อเหสุํ. ภควโต หิ
ปาเทสุ นิกฺขมนฺเตสุ วา ปวิสนฺเตสุ วา กปฺปาสอํสุ วา ทุสฺสตนฺตํ ๔- วา เตลพินฺทุ
วา ทารุกฺขนฺธํ วา ฐานา จลิตํ นาม นาโหสิ. สพฺพํ ยถาฐาเน ฐิตเมว
อโหสิ. อุฏฺฐหิตฺวา ปน อตฺถงฺคโต จนฺโท วิย สุริโย วิย ๕- จ ตถาคตสฺส
ปาเทสุ อนฺตรหิเตสุ มหาชโน มหากนฺทิตํ กนฺทิ. ปรินิพฺพานกาลโต อธิกตรํ
การุญฺญมโหสิ.
      สยเมว ภควโต จิตโก ปชฺชลีติ อิทํ ปน กสฺสจิ ปชฺชลาเปตุํ
วายมนฺตสฺส อทสฺสนวเสน วุตฺตํ. เทวตานุภาเวน ปเนส สมนฺตโต
เอกปฺปหาเรเนว ปชฺชลิ.
      [๒๓๕] สรีราเนว อวสิสฺสึสูติ ปุพฺเพ เอกสงฺฆาเฏน ๖- ฐิตตฺตา
สรีรํ นาม อโหสิ. อิทานิ วิปฺปกิณฺณตฺตา สรีรานีติ วุตฺตํ. สุมนมกุลสทิสา จ
โธตมุตฺตาสทิสา จ สุวณฺณจุณฺณสทิสา ๗- จ ธาตุโย อวสิสฺสึสูติ อตฺโถ.
ทีฆายุกพุทฺธานญฺหิ สรีรํ สุวณฺณกฺขนฺธสทิสํ เอกฆนเมว ๘- โหติ. ภควา ปน "อหํ
อจิรํ ฐตฺวา ปรินิพฺพายามิ, มยฺหํ สาสนํ น ตาว สพฺพตฺถ วิตฺถาริตํ, ตสฺมา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม.,อิ. ปญฺจทุสฺสยุคสตานิ.   ฉ.ม.,อิ. ปาทโต วิวริตฺวาติ ปาโฐ น ทิสฺสติ.
@ ฉ.ม. ยถาฐาเน ฐิตาเนว.    ฉ.ม. ทสิกตนฺตํ, อิ. ทสาตนฺตุ
@ ฉ.ม.,อิ. อตฺถงฺคเต จนฺเท วิย สูริเย วิย   ฉ.ม. เอกคฺฆเนน
@ ฉ.ม.,อิ. สุวณฺณสทิสา        ฉ.ม. เอกเมว
ปรินิพฺพุตสฺสาปิ เม สาสปมตฺตํปิ ธาตุํ คเหตฺวา อตฺตโน อตฺตโน วสนฏฺฐาเน
เจติยํ กตฺวา ปริจรนฺโต มหาชโน สคฺคปรายโน โหตู"ติ ธาตูนํ วิกิรณํ
อธิฏฺฐาสิ. กตี ปนสฺส ธาตุโย วิปฺปกิณฺณา, กตี น วิปฺปกิณฺณาติ. จตสฺโส
ทาฐา, ๑- เทฺว อกฺขกา, อุณฺหีสนฺติ อิมา สตฺต ธาตุโย น วิปฺปกิรึสุ, เสสา
วิปฺปกิรึสูติ. ตตฺถ สพฺพขุทฺทกา ธาตุ สาสปวีชมตฺตา อโหสิ, มหาธาตุ มชฺเฌ
ภินนตณฺฑุลมตฺตา, อติมหตี มชฺเฌ ภินฺนมุคฺคมตฺตาติ. ๒-
      อุทกธาราติ อคฺคพาหุมตฺตาปิ ชงฺฆมตฺตาปิ ตาลกฺขนฺธมตฺตาปิ อุทกธารา
อากาสโต ปติตฺวา นิพฺพาเปสิ. อุทกํ สาลโตปีติ ปริวาเรตฺวา ฐิตสาลรุกฺเข
สนฺธาเยตํ วุตฺตํ, เตสํปิ หิ ขนฺธนฺตรวิฏปนฺตเรหิ อุทกธารา นิกฺขมิตฺวา
นิพฺพาเปสุํ. ภควโต จิตโก มหนฺโต. สมนฺตา ปฐวึ ภินฺทิตฺวาปิ นงฺคลสีสมตฺตา
อุทกวฏฺฏิ ผลิกวฏํสกสทิสา อุคฺคนฺตฺวา จิตกเมว คณฺหาติ. ๓- คนฺโธทเกนาติ
สุวณฺณฆเฏ รชตฆเฏ จ ปูเรตฺวา ปูเรตฺวา อาภตนานาคนฺโธทเกน. นิพฺพาเปสุนฺติ
สุวณฺณมยรชตมเยหิ อฏฺฐทณฺฑเกหิ วิกิริตฺวา จนฺทนจิตกํ นิพฺพาเปสุํ.
      เอตฺถ จ จิตเก ฌายมาเน ปริวาเรตฺวา ฐิตสาลรุกฺขานํ สาขนฺตเรหิ
วิฏปนฺตเรหิ ปตฺตนฺตเรหิ จ ชาลา อุคฺคจฺฉนฺติ, ปตฺตา ๔- วา สาขา วา ปุปฺผา
วา ทฑฺฒา นาม นตฺถิ, กิปีลิกาปิ มกฺกฏกาปิ ปาณกาปิ ชาลานํ อนฺตเรเนว
วิจรนฺติ. อากาสโต ปติตอุทกธาราสุปิ สาลรุกฺเขหิ นิกฺขนฺตอุทกธาราสุปิ ปฐวึ
ภินฺทิตฺวา นิกฺขนฺตอุทกธาราสุปิ ธมฺมตาว ๕- ปมาณํ. เอวํ จิตกํ นิพฺพาเปตฺวา
ปน มลฺลราชาโน สณฺฐาคาเร จตุชาติยคนฺธปริภณฺฑํ กาเรตฺวา ลาชปญฺจมานิ
ปุปฺผานิ วิกิริตฺวา อุปริ เจลวิตานํ พนฺธิตฺวา สุวณฺณตารกาทีหิ ขจิตฺวา ตตฺถ
คนฺธทามมาลาทามรตนทามานิ โอลมฺเพตฺวา สณฺฐาคารโต ยาว มกุฏพนฺธนสงฺขาตา
สีสปสาธนมงฺคลสาลา, ตาว อุโภหิ ปสฺเสหิ สาณิกิลญฺชปริกฺเขปํ กาเรตฺวา อุปริ
เจลวิตานํ พนฺธิตฺวา ๖- สุวณฺณตารกาทีหิ ขจิตฺวา ตตฺถปิ คนฺธทามมาลาทามรตนทามานิ
โอลมฺเพตฺวา มณิทณฺฑวณฺเณหิ ๗- จ เวฬูหิ ๘-@เชิงอรรถ:  ก. ทาฒา   อิ. ภินฺนมุคฺคพีชาติ, ขุ. พุทฺธ. ๓๓/๒๘/๕๔๘ ธาตุภาชนียกถา (สยา)
@ ฉ.ม. คณฺหนฺติ   ฉ.ม., อิ. ปตฺตํ   ฉ.ม., อิ. ธมฺมกถาว
@ ฉ.ม., อิ. พนฺธาเปตฺวา   อิ. มณิทณฺเฑหิ   ฉ.ม. เวณูหิ
ปญฺจวณฺณธเช อุสฺสาเปตฺวา สมนฺตา ธชปฏากา ๑- ปริกฺขิปิตฺวา สิตฺตสมฏฺฐาสุ ๒-
วีถีสุ กทลิโย ปุณฺณฆเฏ จ ฐเปตฺวา ทณฺฑทีปิกา ชาเลตฺวา อลงฺกตหตฺถิกฺขนฺเธ
สห ธาตูหิ สุวณฺณโทณึ ฐเปตฺวา มาลาคนฺธาทีหิ ปูเชนฺตา สาธุกีฬิกํ
กีฬนฺตา อนฺโตนครํ ปเวเสตฺวา สณฺฐาคาเร สตฺตรตนมยปลฺลงฺเก ๓- ฐเปตฺวา
อุปริ เสตจฺฉตฺตํ ธาเรสุํ. เอวํ กตฺวา "อถโข โกสินารกา มลฺลา ภควโต
สรีรานิ สตฺตาหํ สณฺฐาคาเร สตฺติปญฺชรํ กริตฺวา"ติ สพฺพํ เวทิตพฺพํ.
      ตตฺถ สตฺติปญฺชรํ กริตฺวาติ สตฺติหตฺเถหิ ปุริเสหิ ปริกฺขิปาเปตฺวา.
ธนุปาการนฺติ ปฐมนฺตาว หตฺถี กุมฺเภน กุมฺภํ ปหรนฺเต ปริกฺขิปาเปสุํ, ตโต
อสฺเส คีวาย คีวํ ปหรนฺเต. ตโต รเถ อาณิโกฏิยา อาณิโกฏึ ปหรนฺเต. ตโต
โยเธ พาหุนา พาหุํ ปหรนฺเต. เตสํ ปริยนฺเต โกฏิยา โกฏึ ปหรมานานิ
ธนูนิ ปริกฺขิปาเปสุํ. อิติ สมนฺตา โยชนปฺปมาณํ ฐานํ สตฺตาหํ สนฺนาหควจฺฉิกํ
วิย กตฺวา อารกฺขํ สํวิทหึสุ. ตํ สนฺธาย วุตฺตํ "ธนุปาการํ ปริกฺขิปาเปตฺวา"ติ.
      กสฺมา ปน เต เอวมกํสูติ. อิโต ปุริเมสุ หิ ทฺวีสุ สตฺตาเหสุ
เต ภิกฺขุสํฆสฺส ฐานนิสชฺโชกาสํ กโรนฺตา ขาทนียโภชนียํ สํวิทหนฺตา
สาธุกีฬิกาย โอกาสํ น ลภึสูติ. ตโต เนสํ อโหสิ "อิมํ สตฺตาหํ สาธุกีฬิกํ
กีฬิสฺสาม, ฐานํ โข ปเนตํ วิชฺชติ ยํ อมฺหากํ ปมตฺตภาวํ ญตฺวา โกจิเทว
อาคนฺตฺวาว ธาตุโย คเณฺหยฺย, ตสฺมา อารกฺขํ ฐเปตฺวา กีฬิสฺสามา"ติ. เตน
เต เอวมกํสุ.
                       พุทฺธสรีรธาตุวิภชนวณฺณนา
      [๒๓๖] อสฺโสสิ โข ราชาติ กถํ อสฺโสสิ. ปฐมํเยว กิรสฺส อมจฺจา
สุตฺวา จินฺตยึสุ "สตฺถา นาม ปรินิพฺพุโต, น โส สกฺกา ปุน อาหริตุํ.
โปถุชฺชนิกสทฺธาย ปน อมฺหากํ รญฺญา สทิโส นตฺถิ, สเจ เอส อิมินาว
นิยาเมน สุณิสฺสติ, หทยมสฺส ผลิสฺสติ. ราชา โข ปน อเมฺหหิ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. วาตปฏากา   ฉ.ม. สุสมฺมฏฺฐาสุ   ฉ.ม., อิ. สรภมยปลฺลงฺเก
อนุรกฺขิตพฺโพ"ติ. เต ติสฺโส สุวณฺณโทณิโย อาหริตฺวา จตุมธุรสฺส ปูเรตฺวา รญฺโญ
สนฺติกํ คนฺตฺวา เอตทโวจุํ "เทว อเมฺหหิ สุปินโก ทิฏฺโฐ, ตสฺส ปฏิฆาตตฺถํ
ตุเมฺหหิ ทุกูลทุปฏํ นิวาเสตฺวา ยถา นาสาปุฏมตฺตํ ปญฺญายติ, เอวํ จตุมธุรโทณิยา
นิปชฺชิตุํ วฏฺฏตี"ติ. ราชา อตฺถจรานํ อมจฺจานํ วจนํ สุตฺวา "เอวํ
โหตุ ตาตา"ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตถา อกาสิ.
      อเถโก อมจฺโจ อลงฺการํ โอมุญฺจิตฺวา เกเส ปกิริย ยาย ทิสาย
สตฺถา ปรินิพฺพุโต, ตทภิมุโข หุตฺวา อญฺชลึ ปคฺคยฺห ราชานํ อาห "เทว
มรณโต มุจฺจนกสตฺโต นาม นตฺถิ, อมฺหากํ อายุวฑฺฒโน เจติยฏฺฐานํ ปุญฺญกฺเขตฺตํ
อภิเสกปีฐโก ๑- โส ภควา สตฺถา กุสินารายํ ปรินิพฺพุโต"ติ. ราชา
สุตฺวาว วิสญฺญี ชาโต จตุมธุรโทณิยา อุสุมํ มุญฺจิ. อถ นํ ตโต อุกขิปิตฺวา
ทุติยาย โทณิยา นิปชฺชาเปสุํ. โส ปุน สญฺญํ ลภิตฺวา "ตาตา กึ วเทถา"ติ
ปุจฺฉิ. "สตฺถา มหาราช ปรินิพฺพุโต"ติ. ราชา ปุนปิ วิสญฺญี ชาโต จตุมธุรโทณิยา
อุสุมํ มุญฺจิ. อถ นํ ตโตปิ อุกฺขิปิตฺวา ตติยาย โทณิยา นิปชฺชาเปสุํ.
โส ปุน สญฺญํ ลภิตฺวา "ตาตา กึ วเทถา"ติ ปุจฺฉิ. "สตฺถา มหาราช
ปรินิพฺพุโต"ติ. ราชา ปุนปิ วิสญฺญี ชาโต, อถ นํ อุกฺขิปิตฺวา นฺหาเปตฺวา มตฺถเก
ฆเฏหิ อุทกํ อาสิญฺจึสุ.
      ราชา สญฺญํ ลภิตฺวา อาสนา วุฏฺฐาย คนฺธปริภาวิเต มณิวณฺเณ
เกเส วิกิริตฺวา สุวณฺณผลกวณฺณายํ ปิฏฺฐิยํ ปกิริตฺวา ปาณินา อุรํ ปหริตฺวา
ปวาฬงฺกุรวณฺณาหิ สุวฏฺฏิตงฺคุลีหิ สุวณฺณพิมฺพิสกวณฺณํ อุรํ สํสิพฺพนฺโต ๒- วิย
คเหตฺวา ปริเทวมาโน อุมฺมตฺตกเวเสน อนฺตรวีถิยํ โอติณฺโณ, โส อลงฺกต-
นาฏกปริวุโต นครโต นิกฺขมฺม ชีวกมฺพวนํ คนฺตฺวา ยสฺมึ ฐาเน นิสินฺเนน
ภควตา ธมฺโม เทสิโต, ตํ โอโลเกตฺวา "ภควา สพฺพญฺญู นนุ อิมสฺมึ ฐาเน
นิสีทิตฺวา ธมฺมํ เทสยิตฺถ, โสกสลฺลํ เม วิโนทยิตฺถ, ตุเมฺห มยฺหํ โสกสลฺลํ
นีหริตฺถ, อหํ ตุมฺหากํ ๓- สนฺติกํ อาคโต ๓- อิทานิ ปน เม ปฏิวจนํ ปิ น เทถ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อภิเสกสิญฺจโก, อิ. อภิเสกปีฐิกา   ฉ.ม. สิพฺพนฺโต, อิ. สํสินฺเพนฺโต
@๓-๓ ฉ.ม., อิ. ตุมฺหากํ สรณํ คโต.
ภควา"ติ ปุนปฺปุนํ ปริเทวิตฺวา "นนุ ภควา อหํ อญฺญทา เอวรูเป กาเล
`ตุเมฺห มหาภิกฺขุสํฆปริวารา ชมฺพูทีปตเล จาริกํ จรถา'ติ สุโณมิ, อิทานิ
ปนาหํ ตุมฺหากํ อนนุรูปํ อยุตฺตํ ปวุตฺตึ สุโณมี"ติ เอวมาทีนิ จ วตฺวา
สฏฺฐิมตฺตาหิ คาถาหิ ภควโต คุณํ อนุสฺสริตฺวา จินฺเตสิ "มม ปริเทเวน ๑- น
สิชฺฌติ, ทสพลสฺส ธาตุโย อาหราเปสฺสามี"ติ. เอวํ อสฺโสสิ. สุตฺวา จ อิมิสฺสา
วิสญฺญิภาวาทิปฺปวตฺติยา อวสาเน ทูตํ ปาเหสิ. ตํ สนฺธาย อถโข ราชาติ
อาทิ วุตฺตํ.
      ตตฺถ ทูตํ ปาเหสีติ ทูตํ จ ปณฺณํ จ เปเสสิ. เปเสตฺวา จ ปน
"สเจ ทสฺสนฺติ, สุนฺทรํ. โน เจ ทสฺสนฺติ, อาหรณูปาเยน อาหริสฺสามี"ติ
จตุรงฺคินีเสนํ สนฺนยฺหิตฺวา สยํปิ นิกฺขนฺโตเยว. ยถา จ อชาตสตฺตุ เอวํ
ลิจฺฉวีอาทโยปิ ทูตํ เปเสตฺวา สยํปิ จตุรงฺคินิยา เสนาย นิกฺขมึสุเยว. ตตฺถ
ปาเวยฺยกา สพฺเพหิปิ อาสนฺนตรา กุสินารโต ติคาวุตนฺตเร นคเร วสนฺติ,
ภควาปิ ปาวํ ปวิสิตฺวา กุสินารํ คโต. อถ กสฺมา ปฐมตรํ น อาคตาติ เจ.
มหาปริวารา ปน เต ราชาโน มหาปริวารํ กโรนฺตาว ปจฺฉโต ชาตา.
      เต สํเฆ คเณ เอตทโวจุนฺติ สพฺเพปิ เต สตฺตนครวาสิเก อาคนฺตฺวา
"อมฺหากํ ธาตุโย วา เทนฺตุ, ยุทฺธํ วา"ติ กุสินารานครํ ปริวาเรตฺวา ฐิเต
"เอตํ ภควา อมฺหากํ คามกฺเขตฺเต"ติ ปฏิวจนมโวจุํ. เต ราชาโน ๒- กิร
เอวมาหํสุ "น มยํ สตฺถุ สาสนํ ปหิณิมฺหา, นาปิ คนฺตฺวา อานยิมฺหา. สตฺถา
ปน สยเมว อาคนฺตฺวา สาสนํ เปเสตฺวา อเมฺห ปกฺโกสาเปสิ. ตุเมฺหปิ โข
ปน ยํ ตุมฺหากํ คามกฺเขตฺเต รตนํ อุปฺปชฺชติ, น ตํ อมฺหากํ เทถ. สเทวเก
จ โลเก พุทฺธรตนสมํ รตนํ นาม นตฺถิ, เอวรูปํ อุตฺตมรตนํ ลภิตฺวา มยํ น
ทสฺสาม. น โข ปน ตุเมฺหหิเยว มาตุ ถนโต ขีรํ ปีตํ, อเมฺหหิปิ มาตุ ถนโต ขีรํ
ปีตํ. น ตุเมฺหเยว ปุริสา, อเมฺหปิ ปุริสา. โหตู"ติ อญฺญมญฺญํ อหํการํ กตฺวา
สาสนปฏิสาสนํ เปเสนฺติ, อญฺญมญฺญํ มานคชฺชิตํ คชฺชนฺติ. ยุทฺเธ ปน สติ
โกสินารกานํเยว ชโย อภวิสฺส กสฺมา? ยสฺมา ธาตุปูชนตฺถํ ๓- อาคตา เทวตา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. ปริเทวิเตเนว   ฉ.ม., อิ. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ
@ ฉ.ม. ธาตุปาสนตฺถํ, อิ. ธาตุโพสนตฺถํ.
เนสํ ปกฺขา อเหสุํ. ปาลิยํ ปน "ภควา อมฺหากํ คามกฺเขตฺเต ปรินิพฺพุโต,
น มยํ ทสฺสาม ภควโต สรีรานํ ภาคนฺ"ติ เอตฺตกเมว อาคตํ.
      [๒๓๗] เอวํ วุตฺเต, โทโณ พฺราหฺมโณติ โทณพฺราหฺมโณ อิมํ
เตสํ วิวาทํ สุตฺวา "เอเต ราชาโน ภควโต ปรินิพฺพุตฏฺฐาเน วิวาทํ กโรนฺติ,
น โข ปเนตํ ปฏิรูปํ, อลํ อิมินา กลเหน, วูปสเมสฺสามิ นนฺ"ติ. โส คนฺตฺวา
เต สํเฆ คเณ เอตทโวจ. กึ อโวจ? อุนฺนตปฺปเทเส ฐตฺวา ทฺวิภาณวารปริมาณํ
โทณคชฺชิตํ นาม อโวจ. ตตฺถ ปฐมภาณวาเร ตาว เอกปทํปิ เต น ชานึสุ.
ทุติยภาณวารปริโยสาเน "อาจริยสฺส วิย โภ สทฺโท, อาจริยสฺส วิย โภ
สทฺโท"ติ สพฺเพ นีรวา อเหสุํ. ชมฺพูทีปตเล กิร กุลฆเร ชาโต ๑- เยภุยฺเยน
ตสฺส น อนฺเตวาสิโก นาม นตฺถิ. อถ โทโณ เต อตฺตโน วจนํ สุตฺวา
นีรเว ตุณฺหีภูเต วิทิตฺวา ปุน เอตทโวจ "สุณนฺตุ โภนฺโต"ติ เอตํ คาถาทฺวยํ
อโวจ.
      ตตฺถ อมฺหาก พุทฺโธติ อมฺหากํ พุทฺโธ. อหุ ขนฺติวาโทติ พุทฺธภูมึ
อปฺปตฺวาปิ ปารมิโย ปูเรนฺโต ขนฺติวาทิตาปสกาเล ธมฺมปาลกุมารกาเล ฉทฺทนฺต-
หตฺถิราชกาเล ภูริทตฺตนาคราชกาเล จมฺเปยฺยนาคราชกาเล สงฺขปาลนาคราช-
กาเล มหากปิกาเล อญฺเญสุ จ พหูสุ ชาตเกสุ ปเรสุ โกปํ อกตฺวา ขนฺติเมว
อกาสิ. ขนฺติเมว วณฺณยิ. กิมงฺคํ ปน เอตรหิ อิฏฺฐานิฏเฐสุ ตาทิลกฺขณํ
ปตฺโต, สพฺพถาปิ อมฺหากํ พุทฺโธ ขนฺติวาโท อโหสิ, ตสฺส เอวํวิธสฺส. น หิ
สาธุ, ยํ อุตฺตมปุคฺคลสฺส สรีรภาเค สิย สมฺปหาโรติ น หิ สาธุ, ยนฺติ น
หิ สาธุ อยํ. สรีรภาเคติ สรีรภาคนิมิตฺตํ, ธาตุโกฏฺฐาสเหตูติ อตฺโถ. สิย
สมฺปหาโรติ อาวุธสมฺปหาโร น สาธุ สิยาติ วุตฺตํ โหติ.
      สพฺเพว โภนฺโต สหิตาติ สพฺเพว ภวนฺโต สหิตา โหถ, มา
ภิชฺชิตฺถ. สมคฺคาติ กาเยน จ วาจาย จ เอกสนฺนิปาตา เอกวจนา สมคฺคา
โหถ. สมฺโมทมานาติ จิตฺเตนปิ อญฺญมญฺญํ สมฺโมทมานา โหถ. กโรมฏฺฐภาเคติ
ภควโต สรีรานิ อฏฺฐ ภาเค กโรม. จกฺขุมโตติ ปญฺจหิ จกฺขูหิ จกฺขุมโต
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ชาตา
พุทฺธสฺส. น เกวลํ ตุเมฺหเยว, ปสนฺนา พหุชโนปิ ปสนฺโน, เตสุ เอโกปิ
ลทฺธุํ อยุตฺโต นาม นตฺถีติ พหุํ การณํ วตฺวา สญฺญาเปสิ.
      [๒๓๘] เตสํ สํฆานํ คณานํ ปฏิสฺสุณิตฺวาติ เตสํ ตโต ตโต
สมาคตสํฆานํ สมาคตคณานํ ปฏิสฺสุณิตฺวา. ภควโต สรีรานิ อฏฺฐธา สมํ
สุวิภตฺตํ วิภชิตฺวาติ เอตฺถ อยมนุกฺกโม:- โทโณ กิร เตสํ ปฏิสฺสุณิตฺวา
สุวณฺณโทณึ วิวราเปสิ, ราชาโน อาคนฺตฺวา โทณิยํเยว ฐิตา สุวณฺณวณฺณา
ธาตุโย ทิสฺวา "ภควา สพฺพญฺญู ปุพฺเพ มยํ ตุมฺหากํ ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณ-
ปฏิมณฺฑิตํ ฉพฺพณฺณพุทฺธรสฺมิ ขจิตํ อสีติอนุพฺยญฺชนสมุชฺชลิตโสภํ สุวณฺณวณฺณํ
สรีรํ อทฺทสาม, อิทานิ ปน สุวณฺณวณฺณา ธาตุโยว อวสิฏฺฐา ชาตา, น
ยุตฺตมิทํ ภควา ตุมฺหากนฺ"ติ ปริเทวึสุ.
      พฺราหฺมโณปิ ตสฺมึ สมเย เตสํ ปมตฺตภาวํ ญตฺวา ทกฺขิณทาฐํ ๑-
คเหตฺวา เวฐนนฺตเร ๒- ฐเปสิ, อถ ปจฺฉา อฏฺฐธา สมํ สุวิภตฺตํ วิภชิ, สพฺพาปิ
ธาตุโย ปกตินาฬิยา โสฬส นาฬิโย อเหสุํ, เอเกกนครวาสิโน เทฺว เทฺว
นาฬิโย ลภึสุ.
      พฺราหฺมณสฺส ปน ธาตุโย วิภชนฺตสฺเสว สกฺโก เทวานมินฺโท "เกน
นุ โข สเทวกสฺส โลกสฺส กงฺขาเฉทนตฺถาย จตุสจฺจกถาย ปจฺจยภูตา ภควโต
ทกฺขิณทาฐา คหิตา"ติ โอโลเกนฺโต "พฺราหฺมเณน คหิตา"ติ ทิสฺวา "พฺราหฺมโณปิ
ทาฐาย อนุจฺฉวิกํ สกฺการํ กาตุํ น สกฺขิสฺสติ, คณฺหามิ นนฺ"ติ เวฐนนฺตรโต
คเหตฺวา สุวณฺณจงฺโกฏเก ฐเปตฺวา เทวโลกํ เนตฺวา จุฬามณิเจติเย
ปติฏฺฐเปสิ. พฺราหฺมโณปิ ธาตุโย วิภชิตฺวา ทาฐํ อปสฺสนฺโต โจริกาย คหิตตฺตา
"เกน เม ทาฐา คหิตา"ติ ปุจฺฉิตุํปิ นาสกฺขิ. "นนุ ตยาว ธาตุโย ภาชิตา,
กึ ตฺวํ ปฐมํเยว อตฺตโน ธาตุยา อตฺถิภาวํ น อญฺญาสี"ติ อตฺตนิ โทสาโรปนํ
สมฺปสฺสนฺโต "มยฺหํปิ โกฏฺฐาสํ เทถา"ติ วตฺตุํ นาสกฺขิ. ตโต "อยํปิ สุวณฺณตุมฺโพ
ธาตุคติโกว, เยน ตถาคตสฺส ธาตุโย มิตา, อิมสฺสาหํ ถูปํ กริสฺสามี"ติ
จินฺเตตฺวา อิมํ เม โภนฺโต ตุมฺพํ เทนฺตูติ ๓- อาห. ปิปฺผลิวนิยา โมริยาปิ
อชาตสตฺตุอาทโย วิย ทูตํ เปเสตฺวา ยุทฺธสชฺชาว นิกฺขมึสุ.
@เชิงอรรถ:  ก. ทกฺขิณทาฒํ เอวมุปริปิ   ฉ.ม.,อิ. เวฐนฺตเร เอวมุปริปิ
@ ฉ.ม.,อิ. ททนฺตูติ.
                          ธาตุถูปปูชาวณฺณนา
      [๒๓๙] ราชคเห ภควโต สรีรานํ ถูปญฺจ มหญฺจ อกาสีติ กถํ
อกาสิ. กุสินารโต ยาว ราชคหํ ปญฺจวีสติโยชนานิ, เอตฺถนฺตเร อฏฺฐอุสภวิตฺถฏํ
มคฺคํ สมตลํ กาเรตฺวา ยาทิสํ มลฺลราชาโน มกุฏพนฺธนสฺส จ สณฺฐาคารสฺส
จ อนฺตเร ปูชํ กาเรสุํ. ตาทิสํ ปญฺจวีสติโยชเนปิ มคฺเค ปูชํ กาเรตฺวา
โลกสฺส อนุกฺกณฺฐนตฺถํ สพฺพตฺถ อนฺตราปเณ ปสาเรตฺวา สุวณฺณโทณิยํ
ปกฺขิตฺตธาตุโย สตฺติปญฺชเรน ปริกฺขิปาเปตฺวา อตฺตโน วิชิเต ปญฺจโยชนสตปริมณฺฑเล
มนุสฺเส สนฺนิปาเตสิ. ๑- เต ธาตุโย คเหตฺวา กุสินารโต สาธุกีฬิกํ
กีฬนฺตา นิกฺขมิตฺวา ยตฺถ ยตฺถ สุวณฺณวณฺณานิ ปุปฺผานิ ปสฺสนฺติ, ตตฺถ ๒- ตตฺถ
สตฺติอนฺตเร ธาตุโย ตานิ คเหตฺวา ปูเชนฺติ. ๒- เตสํ ปุปฺผานํ ขีณกาเล
คจฺฉนฺติ, รถสฺส ธุรฏฺฐานํ ปจฺฉิมฏฺฐาเน สมฺปตฺเต สตฺต สตฺต ทิวเส
สาธุกีฬิกํ กีฬนฺติ. เอวํ ธาตุโย คเหตฺวา อาคจฺฉนฺตานํ สตฺต วสฺสานิ
สตฺต มาสานิ สตฺต ทิวสานิ วีติวตฺตานิ.
      มิจฺฉาทิฏฺฐิกา "สมณสฺส โคตมสฺส ปรินิพฺพุตกาลโต ปฏฺฐาย
พลกฺกาเรน สาธุกีฬิกาย ๓- อุปทฺทูตมฺหา, ๔- สพฺเพ โน กมฺมนฺตา นฏฺฐา"ติ
อุชฺฌายนฺตา มนํ ปโทเสตฺวา ฉฬาสีติสหสฺสมตฺตา อปาเย นิพฺพตฺตา. ขีณาสวา
อาวชฺชิตฺวา "มหาชนา มนํ ปโทเสตฺวา อปาเย นิพฺพตฺตา"ติ ทิสฺวา "สกฺกํ
เทวราชานํ ธาตุอาหรณูปายํ กาเรสฺสามา"ติ ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ตมตฺถํ
อาโรเจตฺวา "ธาตุอาหรณูปายํ กโรหิ มหาราชา"ติ อาหํสุ. สกฺโก อาห "ภนฺเต
ปุถุชฺชโน นาม อชาตสตฺตุนา สโม สทฺโธ นตฺถิ, น โส มม วจนํ กริสฺสติ,
อปิจ โข มารภึสกสทิสํ ๕- วิภึสนกํ ทสฺสยิสฺสามิ, ๕- มหาสทฺทํ สาเวสฺสามิ,
ยกฺขคฺคาหขิปนกอาพาธิเก ๖- กริสฺสามิ, ตุเมฺห `อมนุสฺสา มหาราช กุปิตา ขิปฺปํ
ธาตุโย อาหราเปถา'ติ วเทยฺยาถ, เอวํ โส อาหราเปสฺสตี"ติ. อถ โข สกฺโก
ตํ สพฺพํ อกาสิ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม.,อิ. สนฺนิปาตาเปสิ  ๒-๒ ฉ.ม. ตตฺถ ตตฺถ ธาตุโย สตฺติอนฺตเร ฐเปตฺวา
@  ปูชํ อกํสุ.   ฉ.ม. สาธุกีฬิตาย   ฉ.ม. อุปทฺทุตมฺห
@๕-๕ ฉ.ม. มารวิภึสกสทิสํ วิภึสกํ ทสฺเสสฺสามิ   ฉ.ม. ยกฺขคาหกขิปิตกอโรจเก.
      เถราปิ ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา "มหาราช อมนุสฺสา กุปิตา, ธาตุโย
อาหราเปหี"ติ ภณึสุ. ราชา "น ตาว ภนฺเต มยฺหํ จิตฺตํ ตุสติ, เอวํ สนฺเตปิ
อาหรนฺตู"ติ อาห. สตฺตเม ทิวเส ธาตุโย อาหรึสุ. เอวํ อาคตา ๑- ธาตุโย
คเหตฺวา ราชคเห ถูปญฺจ มหญฺจ อกาสิ. อิตเรปิ อตฺตโน อตฺตโน พลานุรูเปน
หริตฺวา สกสกฏฺฐาเนสุ ถูปญฺจ มหญฺจ อกํสุ.
      [๒๔๐] เอวเมตํ ภูตปุพฺพนฺติ เอวเมตํ ธาตุวิภชนํ เจว ทสถูป-
กรณญฺจ ชมฺพูทีเป ภูตปุพฺพนฺติ. ปจฺฉา สงฺคีติการกา อาหํสุ. เอวํ ปติฏฺฐิเตสุ
ปน ถูเปสุ มหากสฺสปตฺเถโร ธาตูนํ อนฺตรายํ ทิสฺวา ราชานํ อชาตสตฺตุํ
อุปสงฺกมิตฺวา "มหาราช เอวํ ๒- ธาตุนิธานํ กาตุํ วฏฺฏตี"ติ อาห. สาธุ ภนฺเต
นิธานกมฺมํ ตาว มม โหตุ, เสสธาตุโย ปน กถํ อาหรามีติ. น มหาราช
ธาตุอาหรณํ ตุยฺหํ ภาโร, อมฺหากํ ภาโรติ, สาธุ ภนฺเต ตุเมฺห ธาตุโย อาหรถ,
อหํ นิธานํ ๓- กริสฺสามีติ. เถโร เตสํ เตสํ ราชกุลานํ ปฏิจรณมตฺตเมว ฐเปตฺวา
เสสธาตุโย อาหริ. รามคาเม ปน ธาตุโย นาคา ปริคฺคณฺหึสุ, ตาสํ อนฺตราโย
นตฺถิ. "อนาคเต กาเล ลงฺกาทีเป มหาวิหาเร มหาเจติยมฺหิ นิทหิสฺสนฺตี"ติ
ตา อนาหริตฺวา เสเสหิ สตฺตหิ นคเรหิ อาหริตฺวา ราชคหสฺส ปาจีนทกฺขิณทิสาภาเค
ฐเปตฺวา "อิมสฺมึ ฐาเน โย ปาสาโณ อตฺถิ, โส อนฺตรธายตุ, ปํสุ
สุวิสุทฺธา โหตุ, อุทกํ มา อุฏฐหตู"ติ อธิฏฺฐาสิ.
      ราชา ตํ ฐานํ ขณาเปตฺวา ตโต อุทฺธฏปํสุนา อิฏฺฐกา กาเรตฺวา
อสีติมหาสาวกานํ เจติยานิ กาเรติ. "อิธ ราชา กึ กาเรตี"ติ ปุจฺฉนฺตานํปิ
"มหาสาวกานํ เจติยานี"ติ วทนฺติ, น โกจิ ธาตุนิธานภาวํ ชานาติ.
อสีติหตฺถคมฺภีเร ปน ตสฺมึ ปเทเส ชาเต เหฏฺฐา โลหสนฺถรํ สนฺถราเปตฺวา
ตตฺถ ถูปาราเม เจติยฆรปฺปมาณํ ตมฺพโลหมยํ เคหํ การาเปตฺวา อฏฺฐ อฏฺฐ
หริจนฺทนาทิมเย กรณฺเฑ จ ถูเป จ การาเปสิ. อถ ภควโต ธาตุโย หริจนฺทนกรณฺเฑ
ปกฺขิปิตฺวา ตํ หริจนฺทนกรณฺฑมฺปิ อญฺญสฺมึ หริจนฺทนกรณฺเฑ ปกฺขิปิตฺวา ๔-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. อาหตา.   ฉ.ม., อิ. เอกํ.
@ ฉ.ม. ธาตุนิธานํ.     ฉ.ม., อิ. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ.
ตมฺปิ อญฺญสฺมินฺติ เอวํ อฏฺฐ หริจนฺทนกรณฺเฑ เอกโต กตฺวา เอเตเนว
อุปาเยน เต อฏฺฐ กรณฺเฑ อฏฺฐสุ หริจนฺทนถูเปสุ, อฏฺฐ หริจนฺทนฺถูเป อฏฺฐสุ
โลหิตจนฺทนกรณฺเฑสุ, อฏฺฐ โลหิตจนฺทนกรณฺเฑ อฏฺฐสุ โลหิตจนฺทนถูเปสุ,
อฏฺฐ โลหิตจนฺทนถูเป อฏฺฐสุ ทนฺตกรณฺเฑสุ, อฏฺฐ ทนฺตกรณฺเฑ อฏฺฐสุ
ทนฺตถูเปสุ, อฏฺฐ ทนฺตถูเป อฏฺฐสุ สพฺพรตนกรณฺเฑสุ, อฏฺฐ สพฺพรตนกรณฺเฑ
อฏฺฐสุ สพฺพรตนถูเปสุ, อฏฺฐ สพฺพรตนถูเป อฏฺฐสุ สุวณฺณกรณฺเฑสุ, อฏฺฐ
สุวณฺณกรณฺเฑ อฏฺฐสุ สุวณฺณถูเปสุ, อฏฺฐ สุวณฺณถูเป อฏฺฐสุ รชตกรณฺเฑสุ,
อฏฺฐ รชตกรณฺเฑ อฏฺฐสุ รชตถูเปสุ, อฏฺฐ รชตถูเป อฏฺฐสุ มณิกรณฺเฑสุ,
อฏฺฐ มณิกรณฺเฑ อฏฺฐสุ มณิถูเปสุ, อฏฺฐ มณิถูเป อฏฺฐสุ โลหิตงฺคกรณฺเฑสุ, ๑-
อฏฺฐ โลหิตงฺคกรณฺเฑ อฏฺฐสุ โลหิตงฺคถูเปสุ, อฏฺฐ โลหิตงฺคถูเป อฏฺฐสุ
มสารคลฺลกรณฺเฑสุ, อฏฺฐ มสารคลฺลกรณฺเฑ อฏฺฐสุ มสารคลฺลถูเปสุ, อฏฺฐ
มสารคลฺลถูเป อฏฺฐสุ ผลิกมยกรณฺเฑสุ, อฏฺฐ ผลิกมยกรณฺเฑ อฏฺฐสุ ผลิกมยถูเปสุ
ปกฺขิปิ.
      สพฺเพสํ อุปริมํ ผลิกเจติยํ ถูปาราเม เจติยปฺปมาณํ อโหสิ, ตสฺส
อุปริ สพฺพรตนมยํ เคหํ กาเรสิ, ตสฺส อุปริ สุวณฺณมยํ, ตสฺส อุปริ รชตมยํ,
ตสฺส อุปริ ตมฺพโลหมยํ เคหํ อโหสิ. ๒- ตตฺถ สพฺพรตนมยํ วาลิกํ โอกิริตฺวา
ชลชถลชปุปฺผานํ สหสฺสานิ วิปฺปกิริตฺวา อฑฺฒจฺฉฏฺฐานิ ชาตกสตานิ อสีติมหาเถเร
สุทฺโธทนมหาราชานํ มหามายาเทวึ สตฺต สหชาเตติ สพฺพานิ ตานิ
สุวณฺณมยาเนว กาเรสิ. ปญฺจปญฺจสเต สุวณฺณรชตมเย ปุณฺณฆเฏ ฐปาเปสิ,
ปญฺจ สุวณฺณธชสเต อุสฺสาเปสิ. ปญฺจสเต สุวณฺณทีเป ปญฺจสเต รชตทีเป
กาเรตฺวา สุคนฺธเตลสฺส ปูเรตฺวา เตสุ ทุกูลวฏฺฏิโย ฐเปสิ.
      อถายสฺมา มหากสฺสโป "มาลา มา มิลายนฺตุ. คนฺธา มา วินสฺสนฺตุ,
ทีปา มา วิชฺฌายนฺตู"ติ อธิฏฺฐหิตฺวา สุวณฺณปเฏ อกฺขรานิ ฉินฺทาเปสิ:-
      "อนาคเตปิ ๓- ยทา อโสโก นาม กุมาโร ฉตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา
อโสโก ธมฺมราชา ภวิสฺสติ, โส อิมา ธาตุโย วิตฺถาริกา กริสฺสตี"ติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม.,อิ. โลหิตงฺกกรณฺเฑสุ. เอวมุปริปิ.   ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ,
@  อิ. อกาสิ.    ฉ.ม.,อิ. อนาคเต ปิยทาโส.
      ราชา สพฺพปสาธเนหิ ปูเชตฺวา อาทิโต ปฏฺฐาย ทฺวารํ ปิทหนฺโต
นิกฺขมิ, โส ตมฺพโลหทฺวารํ ปิทหิตฺวา อาวิญฺชนรชฺชุยํ กุญฺจิกมุทฺทิกํ พนฺธิตฺวา
ตตฺเถว มหนฺตํ มณิขณฺฑํ ฐเปสิ "อนาคเต ทลิทฺทราชา อิมํ มณึ คเหตฺวา
ธาตูนํ สกฺการํ กโรตู"ติ อกฺขรํ ฉินฺทาเปสิ.
      สกฺโก เทวราชา วิสฺสกมฺมํ ๑- อามนฺเตตฺวา "ตาต อชาตสตฺตุนา
ธาตุนิธานํ กตํ, ตตฺถ ๒- อารกฺขํ ปฏฺฐเปหี"ติ ปหิณิ, โส อาคนฺตฺวา
วาฬสงฺฆาฏยนฺตํ โยเชสิ, กฏฺฐรูปกานิ ตสฺมึ ธาตุคพฺเภ ผลิกวณฺณขคฺเค คเหตฺวา
วาตสทิเสน เวเคน อนุปริยายนฺติ ๓- ยนฺตํ โยเชตฺวา เอกายเอว อาณิยา
พนฺธิตฺวา สมนฺตโต คิญฺชกาวสถากาเรน สิลาปริกฺเขปํ กตฺวา อุปริ เอกาย
ปิทหิตฺวา ปํสุํ ปกฺขิปิตฺวา ภูมึ สมํ กตฺวา ตสฺส อุปริ ปาสาณถูปํ ปติฏฺฐเปสิ.
เอวํ ปรินิฏฺฐิเต ๔- ธาตุนิธาเน ยาวตายุกํ ฐตฺวา เถโรปิ ปรินิพฺพุโต, ราชาปิ
ยถากมฺมํ คโต, เตปิ มนุสฺสา กาลกตา.
      อปรภาเคปิ ยทา อโสกกุมาโร ฉตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา อโสโก นาม
ธมฺมราชา หุตฺวา ตา ธาตุโย คเหตฺวา ชมฺพูทีเป วิตฺถาริกา อกาสิ. กถํ? โส
นิโคฺรธสามเณรํ นิสฺสาย สาสเน ลทฺธปฺปสาโท จตุราสีติ วิหารสหสฺสานิ
กาเรตฺวา ภิกฺขุสํฆํ ปุจฺฉิ "ภนฺเต มยา จตุราสีติ วิหารสหสฺสานิ การิตานิ.
ธาตุโย กุโต ลภิสฺสามี"ติ. "มหาราช `ธาตุนิธานํ นาม อตฺถี'ติ สุโณม, น
ปน ปญฺญายติ อสุกสฺมึ ฐาเน"ติ. ราชา ราชคเห เจติยํ ภินฺทาเปตฺวา ธาตุํ
อปสฺสนฺโต ปุน ปฏิปากติกํ กาเรตฺวา ภิกฺขู ภิกฺขุนิโย อุปาสเก อุปาสิกาโยติ
จตสฺโส ปริสา คเหตฺวา เวสาลึ คโต. ตตฺราปิ อลภิตฺวา กปิลวตฺถุํ. ตตฺราปิ
อลภิตฺวา รามคามํ คโต. รามคาเม นาคา เจติยํ ภินฺทิตุํ น อทํสุ. เจติเย
นิปติตกุทฺทาโล ขณฺฑาขณฺฑํ โหติ. เอวํ ตตฺราปิ อลภิตฺวา อลฺลกปฺปํ เวฏฺฐทีปํ
ปาวํ กุสินารนฺติ สพฺพตฺถ เจติยานิ ภินฺทิตฺวา ธาตุํ อลภิตฺวาว ปฏิปากติกานิ
@เชิงอรรถ:  ม. วิสุกมฺมํ.    ฉ.ม.,อิ. เอตฺถ.    ฉ.ม.,อิ. อนุปริยายนฺตํ.
@ ฉ.ม.,อิ. นิฏฺฐิเต.
กตฺวา ปุน ราชคหํ คนฺตฺวา จตสฺโส ปริสา สนฺนิปาเตตฺวา "อตฺถิ เกนจิ
สุตปุพฺพํ `อสุกฏฺฐาเน นาม ธาตุนิธานนฺ"ติ ปุจฺฉิ.
      ตเตฺรโก วีสวสฺสสติโก เถโร "อสุกฏฺฐาเน ธาตุนิธานนฺ"ติ น
ชานามิ, มยฺหํ ปน ปิตา มหาเถโร มํ สตฺตวสฺสกาเล มาลาจงฺโกฏกํ คาหาเปตฺวา
"เอหิ สามเณร อสุกคจฺฉนฺตเร ปาสาณถูโป อตฺถิ, ตตฺถ คจฺฉามา"ติ คนฺตฺวา
ปูเชตฺวา "อิมํ ฐานํ อุปธาเรตุํ วฏฺฏติ สามเณรา"ติ อาห. อหํ เอตฺตกํ
ชานามิ มหาราชา"ติ อาห. ราชา "เอตเทว ฐานนฺ"ติ วตฺวา คจฺเฉ หาเรตฺวา
ปาสาณถูปญฺจ ปํสุํ จ อปเนตฺวา เหฏฺฐา สุธาภูมึ อทฺทส. ตโต สุธา ๑- จ
อิฏฺฐกาโย จ หาเรตฺวา อนุปุปฺเพน ปริเวณํ โอรุยฺห สตฺตรตนวาลิกํ อสิหตฺถานิ
จ กฏฺฐรูปกานิ สมฺปริวตฺตนฺตานิ อทฺทส. โส ยกฺขทาสเก ปกฺโกสาเปตฺวา
พลิกมฺมํ กาเรตฺวาปิ เนว อนฺตํ น โกฏึ ปสฺสนฺโต เทวตาโย ๒- นมสฺสมาโน
"อหํ อิมา ธาตุโย คเหตฺวา จตุราสีติยา วิหารสหสฺเสสุ นิทหิตฺวา สกฺการํ
กโรมิ, มา เม เทวตา อนฺตรายํ กโรนฺตู"ติ อาห.
      สกฺโก เทวราชา จาริกํ จรนฺโต ตํ ทิสฺวา วิสฺสกมฺมํ อามนฺเตสิ
"ตาต อโสโก ธมฺมราชา `ธาตุโย นีหริสฺสามี"ติ ปริเวณํ โอติณฺโณ, คนฺตฺวา
กฏฺฐรูปกานิ หาเรหี"ติ. โส ปญฺจจูฬคามทารกเวเสน คนฺตฺวา รญฺโญ ปุรโต
ธนุหตฺโถ ฐตฺวา "หรามิ มหาราชา"ติ อาห. "หร ตาตา"ติ สรํ คเหตฺวา สนฺธิมฺหิเยว
วิชฺฌิ, สพฺพํ วิปฺปกิริยิตฺถ. อถ ราชา อาวิญฺชเน พนฺธํ กุญฺจิกมุทฺทิกํ
คณฺหิตฺวา ๓- มณิขณฺฑํ ๔- ปสฺสิ. "อนาคเต ทลิทฺทราชา อิมํ มณึ คเหตฺวา ธาตูนํ
สกฺการํ กโรตู"ติ ปุน อกฺขรานิ ทิสฺวา กุชฺฌิตฺวา "มาทิสํ นาม ราชานํ
ทลิทฺทราชาติ วตฺตุํ อยุตฺตนฺ"ติ ปุนปฺปุนํ ฆเฏตฺวา ทฺวารํ วิวราเปตฺวา อนฺโตเคหํ
ปวิฏฺโฐ.
      อฏฺฐารสวสฺสาธิกานํ ทฺวินฺนํ วสฺสสตานํ อุปริ อาโรปิตทีปา ตเถว
ชลนฺติ, นีลุปฺปลปุปฺผานิ ตํขณํ อาหริตฺวา อาโรปิตานิ วิย, ปุปฺผสนฺถาโร ตํขณํ
สนฺถโฏ วิย, คนฺธา ตํ มุหุตฺตํ ปิเสตฺวา ฐปิตา วิย. ราชา สุวณฺณปฏํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สุธํ.   ฉ.ม. เทวตานํ, อิ. เทวตา   ฉ.ม.,อิ. คณฺหิ,
@ ฉ.ม. มณิกฺขนฺธํ
คเหตฺวา "อนาคเตปิ ยทา อโสโก นาม กุมาโร ฉตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา อโสโก
นาม ธมฺมราชา ภวิสฺสติ, โส อิมา ธาตุโย วิตฺถาริกา กริสฺสตี"ติ วาเจตฺวา
"ทิฏฺโฐ โภ อหํ อยฺเยน มหากสฺสปตฺเถเรนา"ติ วตฺวา วามหตฺถํ อาภุชิตฺวา
ทกฺขิณหตฺเถน อปฺโผเฏสิ. โส ตสฺมึ ฐาเน ปริจรณธาตุมตฺตเมว ฐเปตฺวา เสสา
ธาตุโย สพฺพา ๑- คเหตฺวา ธาตุเคหํ ปุพฺเพ ปิทหิตนเยเนว ปิทหิตฺวา สพฺพํ
ยถาปาติกเมว กตฺวา อุปริ ปาสาณเจติยํ ปติฏฺฐาเปตฺวา จตุราสีติยา วิหารสหสฺเสสุ
ธาตุโย ปติฏฺฐเปตฺวา มหาเถเร วนฺทิตฺวา ปุจฺฉิ "ทายาโทมฺหิ ภนฺเต
พุทฺธสาสเน"ติ. กิสฺส ทายาโท ตฺวํ มหาราช, พาหิรโก ตฺวํ สาสนสฺสาติ.
ภนฺเต ฉนฺนวุติโกฏิธนํ วิสชฺเชตฺวา จตุราสีติ วิหารสหสฺสานิ กาเรตฺวา อหํ
น ทายาโท, อญฺโญ โก ทายาโทติ, ปจฺจยทายโก นาม ตฺวํ มหาราช. โย
ปน อตฺตโน ปุตฺตญฺจ ธีตรญฺจ ปพฺพาเชติ, อยํ สาสนสฺส ๒- ทายาโท นามาติ.
โส ปุตฺตญฺจ ธีตรญฺจ ปพฺพาเชสิ. อถ นํ เถรา อาหํสุ "อิทานิ มหาราช
สาสเน ทายาโทสี"ติ.
      เอวเมตํ ภูตปุพฺพนฺติ เอวํ เอตํ อตีเต ธาตุนิธานํปิ ชมฺพูทีปตเล
ภูตปุพฺพนฺติ ตติยสงฺคีติการกาปิ อิมํ ปทํ ฐปยึสุ.
      [๒๔๐] อฏฺฐโทณํ จกฺขุมโต สรีรนฺติ อาทิคาถาโย ปน ตามฺพปณฺณิทีปเถเรหิ
วุตฺตาติ.
                    มหาปรินิพฺพานสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                         ---------------
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ.   ฉ.ม., อิ. สาสเน.



             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕ หน้า ๑๑๕-๒๒๔. http://84000.org/tipitaka/atthapali/th_line.php?B=5&A=2965&modeTY=2              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=5&A=2965&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=10&i=67              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=10&A=1888              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=10&A=1767              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=10&A=1767              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๐ http://84000.org/tipitaka/read/?index_10

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]