ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วไม่แสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบไทย
อรรถกถาเล่มที่ ๕ ภาษาบาลีอักษรไทย ที.อ. (สุมงฺคล.๒)

หน้าที่ ๒๒๕.

๔. มหาสุทสฺสนสุตฺต กุสาวตีราชธานีวณฺณนา [๒๔๑-๒๔๒] เอวมฺเม สุตนฺติ มหาสุทสฺสนสุตฺตํ. ตตฺรายํ อนุ- ปุพฺพปทวณฺณนา:- สพฺพรตนมโยติ เอตฺถ เอกา อิฏฺกา โสวณฺณมยา, เอกา รูปิยมยา, เอกา เวฬุริยมยา, เอกา ผลิกมยา, เอกา โลหิตงฺกมยา, เอกา มสารคลฺลมยา, เอกา สพฺพรตนมยา, อยํ ปากาโร สพฺพปาการานํ อนฺโต อุพฺเพเธน ๑- สฏฺิหตฺโถ อโหสิ. เอเก ปน เถรา "นครํ นาม อนฺโต ตฺวา โอโลเกนฺตานํ ทสฺสนียํ วฏฺฏติ, ตสฺมา สพฺพพาหิโร สฏฺิหตฺโถ, เสสา อนุปุพฺพนีจา"ติ วทนฺติ. เอเก "พหิ ตฺวา โอโลเกนฺตานํ ทสฺสนียํ วฏฺฏติ, ตสฺมา สพฺพอพฺภนฺตริโม สฏฺิหตฺโถ, เสสา อนุปุพฺพนีจา"ติ. เอเก "อนฺโต จ พหิ จ ตฺวา โอโลเกนฺตานํ ทสฺสนียํ วฏฺฏติ, ตสฺมา มชฺเฌ ปากาโร สฏฺิหตฺโถ, อนฺโต จ พหิ จ ตโย ตโย อนุปุพฺพนีจา"ติ. เอสิกาติ เอสิกตฺถมฺภา. ๒- ติโปริสงฺคาติ เอกํ โปริสํ ปุริสสฺส ๓- อตฺตโน หตฺเถน ปญฺจหตฺถํ, เตน ติโปริสงฺคปริกฺเขปา ๔- ปณฺณรสหตฺถปริมาณาติ อตฺโถ. เต ปน กถํ ิตาติ. นครสฺส พาหิรปสฺเสน ๕- เอเกกํ มหาทฺวารพาหํ นิสฺสาย เอเกโก เอสิโก, เอเกกํ ขุทฺทกทฺวารพาหํ นิสฺสาย เอเกโก, มหาทฺวารขุทฺทกทฺวารานํ อนนฺตรา ๖- ตโย ตโยติ. ตาลปนฺตีสุ สพฺพรตนมยานํ ตาลานํ เอกํ โสวณฺณมยนฺติ ปากาเร วุตฺตลกฺขณเมว เวทิตพฺพํ, ปณฺณผเลสุปิ ๗- เอเสว นโย. ตา ปน ตาลปนฺติโย อสีติหตฺถา อุพฺเพเธน, วิปฺปกิณฺณวาลิเก ๘- สมตลภูมิภาเค ปาการนฺตเร เอเกกา หุตฺวา ิตา. วคฺคูติ เฉโก สุนฺทโร. รชนีโยติ รญฺเชตุํ สมตฺโถ. กมนีโยติ ๙- ทิวสํปิ สุยฺยมาโน ขมเตว, น นิพฺภจฺเฉติ. ๑๐- มทนีโยติ มานมทปุริสมทชนโน. @เชิงอรรถ: ก.,อิ. อุจฺจตโรว ฉ.ม.,อิ. เอสิกตฺถมฺโภ ฉ.ม.,อิ. มชฺฌิมปุริสสฺส @ ฉ.ม.,อิ. ติโปริสปริกฺเขปา, ฉ.ม.,อิ. พาหิรปสฺเส ฉ.ม.,อิ. อนฺตรา @ อิ. ปตฺตผเลสุปิ ฉ.ม. วิปฺปกิณฺณวาลุเก ฉ.ม. ขมนีโยติ ๑๐ ฉ.ม. พีภจฺเฉติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๒๖.

ปญฺจงฺคิกสฺสาติ อาตฏํ วิตฏํ อาตฏวิตฏํ สุสิรํ ฆนนฺติ อิเมหิ ปญฺจหงฺเคหิ สมนฺนาคตสฺส. ตตฺถ อาตฏํ นาม จมฺมปริโยนทฺเธสุ เภริยาทีสุ ๑- เอกตลํ ตุริยํ. วิตฏํ นาม อุภยตลํ. อาตฏวิตฏํ นาม สพฺพโต ปริโยนทฺธํ. สุสิรํ นาม วํสาทิ. ฆนํ นาม สมฺมาทิ. สุวินีตสฺสาติ อากฑฺตนสิถิลถรณาทีหิ สุมุจฺฉิตสฺส. สุปฺปฏิตาฬิตสฺสาติ ปมาเณ ิตภาวชานนตฺถํ สุฏฺุ ปฏิตาฬิตสฺส. กุสเลหิ ๒- สมนฺนาหตสฺสาติ เย วาทิตุํ เฉกา กุสลา, เตหิ วาทิตสฺส. ธุตฺตาติ อกฺขธุตฺตา. โสณฺฑาติ สุราโสณฺฑา. เตเยว ปุนปฺปุนํ ปาตุกามตาวเสน ปิปาสา. ปริจาเรสุนฺติ ๓- หตฺถาวารปาทวาเร คเหตฺวา ๓- นจฺจนฺตา กีฬึสุ. จกฺกรตนวณฺณนา [๒๔๓] สีสํนฺหาตสฺสาติ สีเสน สทฺธึ คนฺโธทเกน นฺหาตสฺส. อุโปสถิกสฺสาติ สมาทินฺนอุโปสถงฺคสฺส. อุปริปาสาทวรคตสฺสาติ ปาสาทวรสฺส อุปริ คตสฺส สุโภชนํ ภุญฺชิตฺวา ปาสาทวรสฺส อุปริ มหาตเล สิริคพฺภํ ปวิสิตฺวา สีลานิ อาวชฺชนฺตสฺส. ตทา กิร ราชา ปาโตว สตสหสฺสํ วิสชฺชิตฺวา มหาทานํ ทตฺวา โสฬสหิ คนฺโธทกฆเฏหิ สีสํ นฺหายิตฺวา กตปาตราโส สุทฺธํ อุตฺตราสงฺคํ เอกํสํ กตฺวา ๔- อุปริ ปาสาทสฺส สิริสยเน ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสินฺโน อตฺตโน ทานทมสญฺมมยํ ๕- ปุญฺสมุทยํ อาวชฺชนฺโต ๖- นิสีทิ. อยํ สพฺพจกฺกวตฺตีนํ ธมฺมตา. เตสนฺตํ อาวชฺชนฺตานํเยว วุตฺตปฺปการปุญฺกมฺมปจฺจยอุตุสมุฏฺานํ นีลมณิสงฺฆาฏสทิสํ ปาจีนสมุทฺทชลตลํ ภินฺทมานํ ๗- วิย, อากาสํ อลงฺกตํ กุรุมานํ ๘- วิย ทิพฺพจกฺกรตนํ ปาตุภวติ. ตํ มหาสุทสฺสนสฺสาปิ ตเถว ปาตุรโหสิ. ตยิทํ ทิพฺพานุภาวยุตฺตตฺตา ทิพฺพนฺติ วุตฺตํ. สหสฺสํ อสฺส อรานนฺติ สหสฺสารํ. สห เนมิยา, สห นาภิยา จาติ สเนมิกํ สนาภิกํ. สพฺเพหิ อากาเรหิ ปริปูรนฺติ ๙- สพฺพาการปริปูรํ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม.,อิ. เภรีอาทีสุ ฉ.ม. สุกุสเลหิ ๓-๓ ฉ.ม.,อิ. หตฺถํ วา ปาทํ วา @ จาเลตฺวา ฉ.ม.,อิ. กริตฺวา ฉ.ม.,อิ. ทานาทิมยํ อิ. อาวชฺเชนฺโต @ ก. ภินฺทยมานํ ฉ.ม. อลงฺกุรุมานํ. อิ. อลงฺกริยมานํ ฉ.ม.,อิ. ปริปุณฺณนฺติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๒๗.

ตตฺถ จกฺกญฺจ ตํ รติชนนฏฺเน รตนญฺจาติ จกฺกรตนํ. ยาย ปน ตํ นาภิยา "สนาภิกนฺ"ติ วุตฺตํ, สา อินฺทนีลมณิมยา ๑- โหติ, มชฺเฌ ปนสฺสา สารรชตมยา ปนาฬี, ยาย สุทฺธสินิทฺธทนฺตปนฺติยา หสมานา วิย วิโรจติ, มชฺเฌ ฉิทฺเทน วิย จนฺทมณฺฑเลน อุโภสุปิ พาหิรนฺตเรสุ ๒- รชตปเฏน กตปริกฺเขปา โหติ. เตสุ ปนสฺส นาภิปนาฬีปริกฺเขปปเฏสุ ยุตฺตยุตฺตฏฺาเน ๓- ปริจฺเฉทเลขา สุวิภตฺตาว หุตฺวา ปญฺายนฺติ. อยนฺตาวสฺส นาภิยา สพฺพาการปริปูรตา. เยหิ ปน ตํ "อเรหิ สหสฺสารนฺ"ติ วุตฺตํ, เต สตฺตรตนมยา สุริยรสฺมิโย วิย ปภาสมฺปนฺนา โหนฺติ, เตสํปิ ฆฏกมณิกปริจฺเฉทเลขาทีนิ สุวิภตฺตาเนว หุตฺวา ปญฺายนฺติ. อยมสฺส อรานํ สพฺพาการปริปูรตา. ยาย ปน ตํ เนมิยา "สเนมิกนฺ"ติ วุตฺตํ, สา พาลสุริยรสฺมิกลาปสิรึ อวหสมานา วิย สุรตฺตสุทฺธสินิทฺธปวาฬมยา โหติ. สนฺธีสุ ปนสฺสา สุวิสุทฺธ- ฆนปณฺฑรราคสสฺสิริกา ๔- รตฺตชมฺพูนทมฏฺ๕- วฏฺฏปริจฺเฉทเลขา สุวิภตฺตา หุตฺวา ปญฺายนฺติ. อยมสฺส เนมิยา สพฺพาการปริปูรตา. เนมิมณฺฑลปิฏฺิยํ ปนสฺส ทสนฺนํ ทสนฺนํ อรานํ อนฺตเร ธมนวํโส วิย อนฺโตสุสิโร ฉินฺนมณฺฑลขจิโต ๖- วาตคฺคาหิกปวาฬทณฺโฑ ๗- โหติ. ยสฺส วาเตริตสฺส สุกุสลสมนฺนาหตสฺส ปญฺจงฺคิกตุริยสฺส วิย สทฺโท วคฺคุ จ รชนีโย จ กมนีโย จ มทนีโย จ โหติ. ตสฺส โข ปน ปวาฬทณฺฑสฺส อุปริ เสตจฺฉตฺตํ อุโภสุ ปสฺเสสุ สโมสริตกุสุมทามานํ เทฺว ปนฺติโยติ เอวํ สโมสริตกุสุมทามปนฺติสตทฺวยปริวาเรน เสตจฺฉตฺตสตธารินา ปวาฬทณฺฑสเตน สมุปโสภิตเนมิปริกฺเขปสฺส ทฺวินฺนํปิ นาภิปนาฬีนํ อนฺโต เทฺว สีหมุขานิ โหนฺติ, เยหิ ตาลกฺขนฺธปฺปมาณา ปุณฺณจนฺทกิรณกลาปสสฺสิริกา ตรุณรวิสมานรตฺตกมฺพล- เคณฺฑุกปริยนฺตา อากาสคงฺคาคติโสภํ อวหสมานา วิย เทฺว มุตฺตากลาปา @เชิงอรรถ: ฉ.ม.,อิ. อินฺทนีลมยา ฉ.ม.,อิ. พาหิรนฺเตสุ ฉ.ม.,อิ. ยุตฺตยุตฺตฏฺาเนสุ @ ฉ.ม.,อิ. สญฺฌาราคสสฺสิริกา ฉ.ม. รตฺตชมฺพุนทปฏฺฏา,อิ. รตฺตชมฺโพนทปฏฺฏา @ ฉ.ม.,อิ. ฉิทฺทมณฺฑลขจิโต ฉ.ม.,อิ. วาตคาหี ปวาฬทณฺโฑ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๒๘.

โอลมฺพนฺติ. เยหิ จกฺกรตเนน สทฺธึ อากาเส สมฺปริวตฺตมาเนหิ ตีณิ จกฺกานิ เอกโต ปริวตฺตนฺตานิ วิย ขายนฺติ. อยมสฺส สพฺพโส สพฺพาการปริปูรตา. ตํ ปเนตํ เอวํ สพฺพาการปริปูรํ ปกติยา สายมาสภตฺตํ ภุญฺชิตฺวา อตฺตโน อตฺตโน ฆรทฺวาเร ปญฺตฺตาสเนสุ นิสีทิตฺวา ปวตฺติตกถาสลฺลาเปสุ มนุสฺเสสุ วีถิจตุกฺกาทีสุ กีฬมาเน ทารกชเน นาติอุจฺเจน นาตินีเจน วนสณฺฑมตฺถกาสนฺเนน อากาสปฺปเทเสน อุปโสภยมานํ วิย, รุกฺขสาขคฺคานิ ทฺวาทสโยชนโต ปฏฺาย สุยฺยมาเนน มธุรสฺสเรน สตฺตานํ โสตานิ โอธาปยมานํ โยชนโต ปฏฺาย นานปฺปภาสมุทยสมุชฺชเลน วณฺเณน นยนานิ สมากฑฺฒนฺตํ วิย, รญฺโ จกฺกวตฺติสฺส ปุญฺานุภาวํ อุคฺโฆสยนฺตํ วิย ราชธานีอภิมุขํ อาคจฺฉติ. อถสฺส จกฺกรตนสฺส สทฺทสวเนเนว "กุโต นุโข, กสฺส นุ โข อยํ สทฺโท"ติ อาวชฺชิตหทยานํ ปุรตฺถิมทิสํ อาโลกยมานานํ เตสํ มนุสฺสานํ อญฺตโร อญฺตรํ เอวมาห "ปสฺสถ โภ อจฺฉริยํ, อยํ ปุญฺณจนฺโท ปุพฺเพ เอกโก อุคฺคจฺฉติ, อชฺเชว ปน อตฺตทุติโย อุคฺคโต, เอตญฺหิ ราชหํสมิถุนมิว ปุณฺณจนฺทมิถุนํ ปุพฺพาปริเยน คคณตเล ๑- อภิลงฺฆตี"ติ. ตมญฺโ อาห "กึ กเถสิ สมฺม, กุหึ นาม ตยา เทฺว ปุณฺณจนฺทา เอกโต อุคฺคจฺฉนฺตา ทิฏฺปุพฺพา, นนุ เอส ตปนียรํสิธาโร ปิญฺชรกิรโณ ๒- ทิวากโร อุคฺคโต"ติ, ตมญฺโ สิตํ ๓- กตฺวา เอวมาห "กึ อุมฺมตฺโตสิ, นนุ อิทาเนว ทิวากโร อตฺถงฺคโต, โส กถํ อิมํ ปุณฺณจนฺทํ อนุพนฺธมาโน อุคฺคจฺฉิสฺสติ. อทฺธา ปเนตํ อเนกรตนปฺปภา- สมุทยสมุชฺชลํ ๔- เอกสฺสาปิ ปุญฺวโต วิมานํ ภวิสฺสตี"ติ. เต สพฺเพปิ อปสาทยนฺตา อญฺเ เอวมาหํสุ "โภ กึ พหุํ วิลปถ, เนวายํ ปุณฺณจนฺโท, น สุริโย, น เทววิมานํ, น หิ เตสํ เอวรูปา สิริสมฺปตฺติ อตฺถิ, จกฺกรตเนน ปน เอเกน ๕- ภวิตพฺพนฺ"ติ. เอวํ ปวตฺติตกถาสลฺลาปสฺเสว ตสฺส ชนสฺส จนฺทมณฺฑลํ โอหาย ตํ จกฺกรตนํ อภิมุขํ โหติ. ตโต เตหิ "กสฺส นุ โข อิทํ นิพฺพตฺตนฺ"ติ วุตฺเต @เชิงอรรถ: ฉ.ม., อิ. คคณตลํ ฉ.ม., อิ. ปิญฺฉรกิรโณ ฉ.ม., อิ. หสิตํ @ ฉ.ม., อิ.....สมุทยุชฺชลํ ฉ.ม. อิ. เอเตน

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๒๙.

ภวนฺติ วตฺตาโร "น กสฺสจิ อญฺสฺส, นนุ อมฺหากํ มหาราชา ปูริตจกฺกวตฺติวตฺโต, ตสฺเสตํ นิพฺพตฺตนฺ"ติ. อถ โส จ มหาชโน, โย จ อญฺโ ปสฺสติ, สพฺโพ จกฺกรตนเมว อนุคจฺฉติ. ตํปิ จกฺกรตนํ รญฺโเยว อตฺถาย อตฺตโน อาคตภาวํ าเปตุกามํ วิย สตฺตกฺขตฺตุํ ปาการมตฺถเกเนว นครํ อนุปริยายิตฺวา, ๑- อถ รญฺโ ปุรํ ๒- ปทกฺขิณํ กตฺวา อนฺเตปุรสฺส จ อุตฺตรสีหปญฺชรสทิเส าเน ยถา คนฺธปุปฺผาทีหิ สุเขน สกฺกา โหติ ปูเชตุํ, เอวํ อกฺขาหตํ วิย ติฏฺติ. เอวํ ิตสฺส ปนสฺส วาตปานฉิทฺทาทีหิ ปวิสิตฺวา นานาวิราครตนปฺปภาสมุชฺชลํ อนฺโตปาสาทํ กุรุมานํ ๓- ปภาสมูหํ ทิสฺวา ทสฺสนตฺถาย สญฺชาตาภิลาโส ราชา โหติ. ปริชโนปิสฺส ปิยวจนมารพฺภ ๔- เตน อาคนฺตฺวา ตมตฺถํ นิเวเทติ. อถ ราชา พลปีติปาโมชฺชผุฏฺสรีโร ปลฺลงฺกํ โมเจตฺวา อุฏฺายาสนา สีหปญฺชรสมีปํ คนฺตฺวา ตํ จกฺกรตนํ ทิสฺวา "สุตํ โข ปน เมตนฺ"ติ อาทิกํ จิตฺตํ ๕- จินฺตยติ. มหาสุทสฺสนสฺสาปิ สพฺพนฺตํ ตเถว อโหสิ. เตน วุตฺตํ "ทิสฺวา รญฺโ มหาสุทสฺสนสฺส ฯเปฯ อสฺสํ นุ โน อหํ ราชา จกฺกวตฺตี"ติ. ตตฺถ โส โหติ ราชา จกฺกวตฺตีติ กิตฺตาวตา จกฺกวตฺตี โหตีติ. [๒๔๔] เอกงฺคุลทฺวงฺคุลมตฺตํปิ จกฺกรตเน อากาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ปวตฺเต อิทานิ ตสฺส ปวตฺตาปนตฺถํ ยํ กาตพฺพํ, ตํ ทสฺเสนฺโต อถโข อานนฺทาติ อาทิมาห. ตตฺถ อุฏฺายาสนาติ นิสินฺนาสนโต อุฏฺหิตฺวา จกฺกรตนสมีปมาคนฺตฺวา. สุวณฺณภิงฺคารํ คเหตฺวาติ หตฺถิโสณฺฑสทิสปนาฬึ สุวณฺณภิงฺคารํ อุกฺขิปิตฺวา. อนฺวเทว ราชา มหาสุทสฺสโน สทฺธึ จตุรงฺคินิยา เสนายาติ สพฺพจกฺกวตฺตีนํ หิ อุทเกน อพฺภุกฺกิริตฺวา "อภิวิชินาตุ ภวํ จกฺกรตนนฺ"ติ วจนสมนนฺตรเมว เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา จกฺกรตนํ ปวตฺตติ. ยสฺส ปวตฺตสมนนฺตรกาลเมว ๖- โส ราชา จกฺกวตฺตี นาม โหติ. ปวตฺเต ปน จกฺกรตเน @เชิงอรรถ: ฉ.ม.,อิ. อนุสํยายิตฺวา ฉ.ม.,อนฺเตปุรํ ฉ.ม.,อิ. อลงฺกุรุมานํ @ ฉ.ม.,อิ. ปิยวจนปาภเตน ฉ.ม.,อิ. จินฺตนํ ฉ.ม. ปวตฺติสมกาลเมว, @ม. ปวตฺตสมกาลเมว

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๓๐.

ตํ อนุพนฺธมาโนว ราชา จกฺกวตฺตี ยานวรํ อารุยฺห เวหาสํ อพฺภุคฺคจฺฉติ. อถสฺส ฉตฺตจามราทิหตฺโถ ปริชโน เจว อนฺโตชโน จ ตโต นานปฺปการกญฺจุก- กวจาทิสนฺนาหวิภูสิเตน วิวิธาภรณปฺปภาสมุชฺชเลน สมุสฺสิตธชปฏากปฏิมณฺฑิเตน อตฺตโน อตฺตโน พลกาเยน สทฺธึ อุปราชเสนาปติปภูตโยปิ เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ราชานเมว ปริวาเรนฺติ. ราชยุตฺตา ปน ชนสงฺคหณตฺถํ ๑- นครวีถีสุ เภริโย จาราเปนฺติ "ตาตา อมฺหากํ รญฺโ จกฺกรตนํ นิพฺพตฺตํ, อตฺตโน อตฺตโน วิภวานุรูเปน มณฺฑิตปสาธิตา ๒- สนฺนิปตถา"ติ. มหาชโนปิ จ ๓- ปติยา จกฺกรตนสทฺเทเนว สพฺพกิจฺจานิ ปหาย คนฺธปุปฺผาทีนิ อาทาย สนฺนิปติโตว, โสปิ สพฺโพ เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ราชานเมว ปริวาเรติ. ยสฺส ยสฺส หิ รญฺา สทฺธึ คนฺตุกามตา จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, โส โส อากาสคโตว โหติ. เอวํ ทฺวาทสโยชนายามวิตฺถารา ปริสา โหติ. ตตฺถ เอกปุริโสปิ ฉินฺนภินฺนสรีโร วา กิลิฏฺวตฺโถ วา นตฺถิ. สุจิปริวาโร หิ ราชา จกฺกวตฺติ. จกฺกวตฺติปริสา นาม วิชฺชาธรปุริสา วิย อากาเส คจฺฉมานา อินฺทนีลมณิตเล วิปฺปกิณฺณมณิรตนสทิสา ๔- โหติ. มหาสุทสฺสนสฺสาปิ ตเถว อโหสิ. เตน วุตฺตํ "อนฺวเทว ราชา มหาสุทสฺสโน สทฺธึ จตุรงฺคินิยา เสนายาติ. ตํ ปน จกฺกรตนํ รุกฺขคฺคานํ อุปริ ๕- นาติอุจฺเจน นาตินีเจน คคณปฺปเทเสน ปวตฺตติ. ยถา รุกฺขานํ ปุปฺผผลปลฺลเวหิ อตฺถิกา, ตานิ สุเขน คเหตุํ สกฺโกนฺติ. ยถา จ ภูมิยํ ิตา "เอส ราชา, เอส อุปราชา, เอส เสนาปตี"ติ สลฺลกฺเขตุํ สกฺโกนฺติ. านาทีสุ จ อิริยาปเถสุ โย เยน อิจฺฉติ, โส เตเนว คจฺฉติ. จิตฺตกมฺมาทิสิปฺปปสุตา เจตฺถ อตฺตโน อตฺตโน กิจฺจํ กโรนฺตาเยว คจฺฉนฺติ. ยเถว หิ ภูมิยํ, ตถา เตสํ สพฺพกิจฺจานิ อากาเสเยว อิชฺฌนฺติ. เอวํ จกฺกวตฺติปริสํ คเหตฺวา ตํ จกฺกรตนํ วามปสฺเสน สิเนรุํ ปหาย มหาสมุทฺทสฺส อุปริภาเค ๖- อฏฺโยชนสหสฺสปฺปมาณํ ๖- ปุพฺพวิเทหํ คจฺฉติ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม., อิ. ชนสงฺคหตฺถํ ฉ.ม., อิ. มณฺฑิตปสาธิกา ฉ.ม., อิ. มหาชโน ปน @ ฉ.ม., อิ. วิปฺปกิณฺณรตนสทิสา ฉ.ม., อิ. อุปรูปริ @๖-๖ ฉ.ม., อิ. อุปริภาเคน สตฺตสหสฺสโยชนปฺปมาณํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๓๑.

ตตฺถ โย วินิพฺเพเธน ทฺวาทสโยชนาย, ปริกฺเขปโต ฉตฺตึสโยชนาย ปริสาย สนฺนิเวสกฺขโม สุลภาหารูปกรโณ ฉายูทกสมฺปนฺโน สุจิสมตโล รมณีโย ภูมิภาโค, ตสฺส อุปริภาเค ตํ จกฺกรตนํ อกฺขาหตํ วิย ติฏฺติ. อถ เตน สญฺาเณน โส มหาชโน โอตริตฺวา ยถารุจึ ๑- นฺหานโภชนาทีนิ สพฺพกิจฺจานิ กโรนฺโต วาสํ กปฺเปติ. มหาสุทสฺสนสฺสาปิ สพฺพํ ตเถว อโหสิ. เตน วุตฺตํ "ยสฺมึ โข ปนานนฺท ปเทเส จกฺกรตนํ ปติฏฺาสิ, ๒- ตตฺถ โส ราชา มหาสุทสฺสโน วาสํ อุปคจฺฉิ สทฺธึ จตุรงฺคินิยา เสนายา"ติ. เอวํ วาสํ อุปคเต จกฺกวตฺติมฺหิ เย ตตฺถ ราชาโน, เต "ปน จกฺกํ ๓- อาคตนฺ"ติ สุตฺวาปิ น พลกายํ สนฺนิปาเตตฺวา ยุทฺธสชฺชา โหนฺติ. จกฺกรตนสฺส หิ อุปฺปตฺติสมนนฺตรเมว นตฺถิ โกจิ ๔- สตฺโต นาม, โย ปจฺจตฺถิกสญฺาย ตํ ราชานํ อารพฺภ อาวุธํ อุกฺขิปิตุํ วิสเหยฺย. อยมานุภาโว จกฺกรตนสฺส. จกฺกานุภาเวน หิ ตสฺส รญฺโ, อรี อเสสา ทมถํ อุเปนฺติ. อรินฺทโม ๕- นาม นราธิปสฺส, เตเนว ตํ วุจฺจติ ตสฺส จกฺกนฺติ. ตสฺมา สพฺเพปิ เต ราชาโน อตฺตโน อตฺตโน รชฺชสิริวิภวานุรูปํ ปาภฏํ คเหตฺวา ตํ ราชานํ อุปคมฺม โอนตสิรา อตฺตโน โมลิมณิปฺปภาภิเสเกน ตสฺส ปาทปูชํ กตฺวา ๖- "เอหิ โข มหาราชา"ติ อาทีหิ วจเนหิ ตสฺส กึการปฏิสฺสาวิตํ อาปชฺชนฺติ. มหาสุทสฺสนสฺสาปิ ตเถวากํสุ. เตน วุตฺตํ "เย โข ปนานนฺท ปุรตฺถิมาย ทิสาย ฯเปฯ อนุสาส มหาราชา"ติ. ตตฺถ สฺวาคตนฺติ สุอาคตํ. เอกสฺมึ หิ อาคเต โสจนฺติ, คเต นนฺทนฺติ. เอกสฺมึ อาคเต นนฺทนฺติ, คเต โสจนฺติ, ตาทิโส ตฺวํ อาคมนนนฺทโน คมนโสจโน. ตสฺมา ตว อาคมนํ สุอาคมนนฺติ วุตฺตํ โหติ. เอวํ วุตฺเต ปน ราชา จกฺกวตฺตี นาปิ "เอตฺตกํ นาม เม อนุวสฺสํ พลึ อุปกปฺเปถา"ติ วทติ, @เชิงอรรถ: ฉ.ม., อิ. ยถารุจิ. เอวมุปริปิ ฉ.ม., อิ. ปติฏฺาติ ฉ.ม. ปรจกฺกํ @ ฉ.ม., อิ. โส ฉ.ม., อิ. อรินฺทมํ ฉ.ม., อิ. กโรนฺตา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๓๒.

นาปิ อญฺสฺส โภคํ อจฺฉินฺทิตฺวา อญฺสฺส เทติ. อตฺตโน ปน ธมฺมราชภาวสฺส อนุรูปาย ปญฺาย ปาณาติปาตาทีนิ อุปปริกฺขิตฺวา เปมนีเยน มญฺชุนา วจเนน ๑- "ปสฺสถ ตาตา, ปาณาติปาโต นาเมส อาเสวิโต ภาวิโต พหุลีกโต นิรยสํวตฺตนิโก โหตี"ติ อาทินา นเยน ธมฺมํ เทเสตฺวา "ปาโณ น หนฺตพฺโพ"ติ อาทิกํ โอวาทํ เทติ. มหาสุทสฺสโนปิ ตเถว อกาสิ, เตน วุตฺตํ "ราชา มหาสุทสฺสโน เอวมาห `ปาโณ น หนฺตพฺโพ ฯเปฯ ยถาภุตฺตญฺจ ภุญฺชถา"ติ. กึ ปน สพฺเพปิ รญฺโ อิมํ โอวาทํ คณฺหนฺตีติ. พุทฺธสฺสาปิ ตาว สพฺเพ น คณฺหนฺติ, รญฺโ กึ คณฺหิสฺสนฺตีติ. ตสฺมา เย ปณฺฑิตา วิยตฺตา เมธาวิโน, ๒- เต คณฺหนฺติ. สพฺเพ ปน อนุยนฺตาว ๓- ภวนฺติ. ตสฺมา เย โข ปนานนฺทาติ อาทิมาห. อถ ตํ จกฺกรตนํ เอวํ ปุพฺพวิเทหวาสีนํ โอวาเท ทินฺเน กตปาตราเสน ๔- จกฺกวตฺติพเลน เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ปุรตฺถิมสมุทฺทํ อชฺโฌคาหติ. ยถา ยถา จ ตํ อชฺโฌคาหติ, ตถา ตถา อคทคนฺธํ ฆายิตฺวา สํขิตฺตผโณ นาคราชา วิย, สํขิตฺตอูมิวิปฺผารํ หุตฺวา โอคฺคจฺฉมานํ มหาสมุทฺทสลิลํ โยชนมตฺตํ โอคฺคนฺตฺวา อนฺโตสมุทฺเท เวฬุริยภิตฺติ วิย ติฏฺติ. ตํขณํเยว จ ตสฺส รญฺโ ปุญฺสิรึ ทฏฺุกามานิ วิย มหาสมุทฺทตเล วิปฺปกิณฺณานิ นานารตนานิ ตโต ตโต อาคนฺตฺวา ตํ ปเทสํ ปูรยนฺติ. อถ สา ราชปริสา ตํ นานารตนปริปูรํ มหาสมุทฺทตลํ ทิสฺวา ยถารุจึ อุจฺฉงฺคาทีหิ อาทิยติ, ยถารุจึ อาทินฺนรตนาย ปน ปริสาย ตํ จกฺกรตนํ ปฏินิวตฺตติ. ปฏินิวตฺตมาเน จ ตสฺมึ ปริสา อคฺคโต โหติ, มชฺเฌ ราชา, อนฺเต จกฺกรตนํ. ชลนิธิชลํ ๕- ปโลภิยมานมิว จกฺกรตนสิริยา, อสหมานมิว จ เตน วิโยเคน ๖- เนมิมณฺฑลสฺส ทีฆนฺตํ ๖- อภิหนนฺตํ อภิหนนฺตํ นิรนฺตรเมว อุปคจฺฉติ. เอวํ ราชา จกฺกวตฺตี ปุรตฺถิมมหาสมุทฺทปริยนฺตํ ปุพฺพ- วิเทหํ อภิวิชินิตฺวา ทกฺขิณสมุทฺทปริยนฺตํ ชมฺพูทีปํ วิเชตุกาโม จกฺกรตนเทสิเตน มคฺเคน ทกฺขิณสมุทฺทาภิมุโข คจฺฉติ. มหาสุทสฺสโนปิ ตเถว อคมาสิ. เตน @เชิงอรรถ: ฉ.ม.,อิ. สเรน ฉ.ม.,อิ. วิภาวิโน ฉ.ม.,อิ. อนุยุตฺตา @ ฉ.ม.,อิ. กตปาตราเส ฉ.ม. ตมฺปิ ชลนิธิชลํ, ม. ชลํ, อิ. ตมฺปิชลํ @๖-๖ ฉ.ม.,อิ. วิโยคํ เนมิมณฺฑลปริยนฺตํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๓๓.

วุตฺตํ "อถโข ตํ ๑- อานนฺท จกฺกรตนํ ปุรตฺถิมํ สมุทฺทํ อชฺโฌคาเหตฺวา ปจฺจุตฺตริตฺวา ทกฺขิณทิสํ ปวตฺตตีติ. เอวํ ปวตฺตมานสฺส ปน ตสฺส ปวตฺตนวิธานํ เสนาสนฺนิเวโส ปฏิราชาคมนํ เตสํ เตสํ อนุสาสนิปฺปทานํ ทกฺขิณสมุทฺทอชฺโฌคาหณํ สมุทฺทสลิลสฺส โอคฺคจฺฉนํ ๒- นานารตนาทานนฺติ ๒- สพฺพํ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพํ. วิชินิตฺวา ปน ตํ ทสสหสฺสโยชนปฺปมาณํ ชมฺพูทีปํ ทกฺขิณสมุทฺทโตปิ ปจฺจุตฺตริตฺวา สตฺตโยชนสหสฺสปฺปมาณํ อมรโคยานํ ๓- วิเชตุํ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว คนฺตฺวา ตํปิ สมุทฺทปริยนฺตํ ตเถว อภิวิชินิตฺวา ปจฺฉิมสมุทฺทโตปิ อุตฺตริตฺวา อฏฺโยชนสหสฺสปฺปมาณํ อุตฺตรกุรุํ วิเชตุํ ตเถว คนฺตฺวา ตํปิ สมุทฺทปริยนฺตํ ตเถว อภิวิชิย อุตฺตรสมุทฺทโตปิ ปจฺจุตฺตรติ. เอตฺตาวตา รญฺา จกฺกวตฺตินา จาตุรนฺตาย ปวิยา อาธิปจฺจํ อธิคตํ โหติ. โส เอวํ วิชิตวิชโย อตฺตโน รชฺชสิริสมฺปตฺติทสฺสนตฺถํ สปริโส อุทฺธํ คคณตลํ อภิลงฺฆิตฺวา สุวิกสิตปทุมุปฺปลกุมุทปุณฺฑริกวนวิจิตฺเต จตฺตาโร ชาตสเร วิย ปญฺจสตปญฺจสตปริตฺตทีปปริวาเร จตฺตาโร มหาทีเป โอโลเกตฺวา จกฺกรตนเทสิเตเนว มคฺเคน ยถานุกฺกมํ อตฺตโน ราชธานึ ปจฺจาคจฺฉติ. อถ ตํ จกฺกรตนํ อนฺเตปุรทฺวารํ อุปโสภยมานํ ๔- วิย หุตฺวา ติฏฺติ เอวํ ปติฏฺิเต ปน ตสฺมึ จกฺกรตเน ราชนฺเตปุเร อุกฺกาหิ วา ทีปิกาหิ วา น กิญฺจิ กรณียํ โหติ, จกฺกรตโนภาโสเยว รตฺตึ อนฺธการํ วิธมติเยว. เย ปน อนฺธการตฺถิกา โหนฺติ, เตสํ อนฺธการเมว โหติ. มหาสุทสฺสนสฺสาปิ สพฺพเมตํ ตเถว อโหสิ. เตน วุตฺตํ "ทกฺขิณสมุทฺทํ อชฺโฌคาเหตฺวา ฯเปฯ เอวรูปํ จกฺกรตนํ ปาตุรโหสี"ติ. หตฺถิรตนวณฺณนา [๒๔๖] เอวํ ปาตุภูตจกฺกรตนสฺเสว จกฺกวตฺติโน อมจฺจา ปกติมงฺคลหตฺถิฏฺานํ สมํ ปริสุทฺธํ ๕- ภูมิภาคํ การาเปตฺวา ๕- หริจนฺทนาทีหิ @เชิงอรรถ: ฉ.ม.,อิ. ตํ น ทิสฺสติ ๒-๒ ฉ.ม.,อิ. โอคจฺฉมานํ รตนานํ อาทานนฺติ @ ฉ.ม.,อิ. อปรโคยานํ เอวมุปริปิ ฉ.ม.,อิ. โสภยมานํ @๕-๕ ฉ.ม.,อิ. สุจิภูมิภาคํ กาเรตฺวา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๓๔.

สุรภิสุคนฺเธหิ อุปลิมฺปาเปตฺวา เหฏฺา วิจิตฺตวณฺณสุรภิกุสุมสโมกิณฺณํ อุปริ สุวณฺณตารกานํ อนฺตรนฺตรา สโมสริตมนุญฺกุสุมทามปฏิมณฺฑิตวิตานํ เทววิมานํ วิย อภิสงฺขริตฺวา "เอวรูปสฺส นาม เทว หตฺถิรตนสฺส อาคมนํ จินฺเตถา"ติ วทนฺติ. โส ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว มหาทานํ ทตฺวา สีลานิ จ สมาทาย ตํ ปุญฺสมฺปตฺตึ อาวชฺเชนฺโต นิสีทิ. อถสฺส ปุญฺานุภาวโจทิโต ฉทฺทนฺตกุลา วา อุโปสถกุลา วา ตํ สกฺการวิเสสํ อนุภวิตุกาโม ตรุณรวิมณฺฑลาภิรตฺตจรณคีวามุขปฏิมณฺฑิต- วิสุทฺธเสตสรีโร สตฺตปฺปติฏฺโ สุสณฺิตองฺคปจฺจงฺคสนฺนิเวโส วิกสิตรตฺตปทุม- จารุโปกฺขโร อิทฺธิมา โยคี วิย เวหาสคมนสมตฺโถ มโนสิลาจุณฺณรญฺชิตปริยนฺโต วิย รชตปพฺพโต หตฺถิเสฏฺโ อาคนฺตฺวา ตสฺมึ ปเทเส ติฏฺติ. โส ฉทฺทนฺตกุลา อาคจฺฉนฺโต สพฺพกนิฏฺโ อาคจฺฉติ. อุโปสถกุลา อาคจฺฉนฺโต สพฺพเชฏฺโ. ปาลิยํ ปน อุโปสโถ นาม ๑- นาคราชา อิจฺเจว อาคจฺฉติ. ๒- นาคราชา นาม กสฺสจิ อปริโภโค, สพฺพกนิฏฺโ อาคจฺฉตีติ อฏฺกถาสุ วุตฺตํ. สฺวายํ จกฺกวตฺติวตฺตานํ ๓- จกฺกวตฺตีนํ วุตฺตนเยเนว จินฺตยนฺตานํ อาคจฺฉติ. มหาสุทสฺสนสฺส ปน สยเมว ปกติมงฺคลหตฺถิฏฺานํ อาคนฺตฺวา มงฺคลหตฺถึ ๔- อปเนตฺวา ตตฺถ อฏฺาสิ. เตน วุตฺตํ "ปุน จปรํ อานนฺท ฯเปฯ นาคราชา"ติ. เอวํ ปาตุภูตํ ปน ตํ หตฺถิรตนํ ทิสฺวา หตฺถิโคปกาทโย หฏฺตุฏฺา เวเคน คนฺตฺวา รญฺโ อาโรเจนฺติ. ราชา ตุริตตุริโต อาคนฺตฺวา ตํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต "ภทฺทกํ วต โภ หตฺถิยานํ, สเจ ทมถํ อุเปยฺยา"ติ จินฺตยนฺโต หตฺถํ ปสาเรสิ. อถ โส ฆรเธนุวจฺฉโก วิย กณฺเณ โอลมฺเพตฺวา ๕- สุรตภาวํ ทสฺเสนฺโต ราชานํ อุปสงฺกมติ. ๖- ราชา ตํ อาโรหิตุกาโม โหติ. อถสฺส ปริชนา อธิปฺปายํ ตฺวา ตํ หตฺถิรตนํ สุวณฺณธชํ สุวณฺณาลงฺการํ เหมชาลปฏิจฺฉนฺนํ กตฺวา อุปเนนฺติ. ราชา ตํ อนิสีทาเปตฺวาว สตฺตรตนมยาย นิสฺเสณิยา อารุยฺห อากาสคมนนินฺนจิตฺโต โหติ. ตสฺส สห จิตฺตุปฺปาเทเนว โส หตฺถินาคราชา ๗- ราชหํโส วิย อินฺทนีลมณิปฺปภาชาลํ นีลคคณตลํ อภิลงฺฆติ. ตโต จกฺกจาริกาย @เชิงอรรถ: ฉ.ม. นาม น ทิสฺสติ ฉ.ม.,อิ. อาคตํ ฉ.ม. ปูริตจกฺกวตฺติวตฺตานํ @ ฉ.ม.,อิ. ตํ หตฺถึ ฉ.ม.,อิ. โอลมฺพิตฺวา อิ. อุปสงฺกมิ ฉ.ม., นาคราชา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๓๕.

วุตฺตนเยเนว สกลราชปริสา. อิติ สปริโส ราชา อนฺโต ปาตราเสเยว สกลปวึ อนุสํยายิตฺวา ราชธานึ ปจฺจาคจฺฉติ. เอวํ มหิทฺธิกํ จกฺกวตฺติโน หตฺถิรตนํ โหติ. มหาสุทสฺสนสฺสาปิ ตาทิสเมว อโหสิ. เตน วุตฺตํ "ทิสฺวา รญฺโ ฯเปฯ ปาตุรโหสี"ติ. อสฺสรตนวณฺณนา [๒๔๗] เอวํ ปาตุภูตหตฺถิรตนสฺส ปน จกฺกวตฺติโน อมจฺจา ปกติมงฺคลอสฺสฏฺานํ สุจิสมตลํ กาเรตฺวา อลงฺกริตฺวา จ ปุริมนเยเนว รญฺโ ตสฺส อาคมนจินฺตนตฺถํ อุสฺสาหํ ชเนนฺติ. โส ปุริมนเยเนว กตทานมานนสกฺกาโร สมาทินฺนสีลวตฺโต ๑- ปาสาทตเล สุขนิสินฺโน ปุญฺสมฺปตฺตึ สมนุสฺสรติ. อถสฺส ปุญฺานุภาวโจทิโต สินฺธวกุลโต วิชฺชุลตาวินทฺธสรทกาลเสตวลาหกราสิสสฺสิริโก รตฺตปาโท รตฺตตุณฺโฑ จนฺทปฺปภาปุญฺชสทิสสุทฺธสินิทฺธฆนสํฆาฏสรีโร ๒- กากคีวา วิย อินฺทนีลมณิ วิย จ กาฬวณฺเณน สีเสน สมนฺนาคตตฺตา กากสีโส ๓- สุฏฺุ กปฺเปตฺวา ปิเตหิ วิย มุญฺชสทิเสหิ เสเตหิ ๔- สณฺหวฏฺฏอุชุคติคเตหิ เกเสหิ สมนฺนาคตตฺตา มุญฺชเกโส เวหาสงฺคโม วลาหโก นาม อสฺสราชา อาคนฺตฺวา ตสฺมึ าเน ปติฏฺหิ. ๕- มหาสุทสฺสนสฺส ปเนส หตฺถิรตนํ วิย อาคโต. เสสํ สพฺพํ หตฺถิรตเน วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. เอวรูปํ อสฺสรตนํ สนฺธาย ภควา "ปุน จปรนฺ"ติ อาทิมาห. มณิรตนวณฺณนา [๒๔๘] เอวํ ปาตุภูตอสฺสรตนสฺส ปน รญฺโ จกฺกวตฺติโน จตุหตฺถายามํ สกฏนาภิสมปริณาหํ อุโภสุ อนฺเตสุ กณฺณิกปริยนฺตโต วินิคฺคเตหิ สุปริสุทฺธ- มุตฺตากลาเปหิ ทฺวีหิ กาญฺจนปทุเมหิ ๖- อลงฺกตํ จตุราสีติมณิสหสฺสปริวารํ ตาราคณปริวุตสฺส ปุณฺณจนฺทสฺส สิรึ ปฏิปฺผรมานํ วิย วิปุลปพฺพตโต ๗- มณิรตนํ อาคจฺฉติ. ตสฺเสวํ อาคตสฺส มุตฺตาชาลเก เปตฺวา เวฬุปรมฺปราย สฏฺิหตฺถปฺปมาณํ @เชิงอรรถ: ฉ.ม., อิ. สมาทินฺนสีลพฺพโต ฉ.ม.....สํหตสรีโร ฉ.ม., อิ. กาฬสีโส @ ฉ.ม., อิ. เสเตหิ น ทิสฺสติ ฉ.ม., อิ. ปติฏฺาติ ฉ.ม. กญฺจน.... @ ฉ.ม., อิ. เวปุลฺลปพฺพตโต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๓๖.

อากาสํ อาโรปิตสฺส รตฺติภาเค สมนฺตา โยชนปฺปมาณํ โอกาสํ อาภา ผรติ, ยาย สพฺโพ โส โอกาโส อรุณุคฺคมนเวลาย วิย สญฺชาตาโลโก โหติ. ตโต กสกา กสิกมฺมํ วาณิชา อาปณุคฺฆาตนํ เต เต สิปฺปิโน ตนฺตํ กมฺมนฺตํ ปโยเชนฺติ "ทิวา"ติ มญฺมานา. มหาสุทสฺสนสฺสาปิ สพฺพนฺตํ ตเถว อโหสิ. เตน วุตฺตํ "ปุน จปรํ อานนฺท ฯเปฯ มณิรตนํ ปาตุรโหสี"ติ. อิตฺถีรตนวณฺณนา [๒๔๙] เอวํ ปาตุภูตมณิรตนสฺส ปน จกฺกวตฺติโน วิสยสุขวิเสสสฺส วิเสสการณํ อิตฺถีรตนํ ปาตุภวติ. มทฺทราชกุลโต ตํ ๑- หิสฺส อคฺคมเหสึ อาเนนฺติ, อุตฺตรกุรุโต วา ปุญฺานุภาเวน สยํ อาคจฺฉติ. อวเสสา ปนสฺสา สมฺปตฺติ "ปุน จปรํ อานนฺท รญฺโ มหาสุทสฺสนสฺส อิตฺถีรตนํ ปาตุรโหสิ, อภิรูปา ทสฺสนียา"ติ อาทินา นเยน ปาลิยํเยว อาคตา. ตตฺถ สณฺานปาริปูริยา อธิกํ รูปมสฺสาติ อภิรูปา. ทิสฺสมานา จ ๒- จกฺขูนิ มิลายติ, ๓- ตสฺมา อญฺกิจฺจวิกฺเขปํ หิตฺวาปิ ทฏฺพฺพาติ ทสฺสนียา. ทิสฺสมานาว โสมนสฺสวเสน จิตฺตํ ปสาเทตีติ ปาสาทิกา. ปรมายาติ เอวํ ปสาทาวหตฺตา อุตฺตมาย. วณฺณโปกฺขรตายาติ วณฺณสุนฺทรตาย. สมนฺนาคตาติ อุเปตา. อภิรูปา วา ยสฺมา นาติทีฆา นาติรสฺสา. ทสฺสนียา ยสฺมา นาติกีสา นาติถูลา. ปาสาทิกา ยสฺมา นาติกาฬิกา นาจฺโจทาตา. ปรมาย วณฺณโปกฺขรตาย สมนฺนาคตา ยสฺมา อติกฺกนฺตา ๔- มานุสิวณฺณํ อปฺปตฺตา ทิพฺพวณฺณํ. มนุสฺสานญฺหิ วณฺณาภา พหิ น นิจฺฉรติ. เทวานํ ปน อติทูรมฺปิ นิจฺฉรติ. ตสฺสา ปน ทฺวาทสหตฺถปฺปมาณํ ปเทสํ สรีราภา โอภาเสติ. นาติทีฆาทีสุ จสฺสา ปมยุคเลน อาโรหสมฺปตฺติ, ทุติยยุคเลน ปริณาหสมฺปตฺติ, ตติยยุคเลน วณฺณสมฺปตฺติ วุตฺตา. ฉหิ วาปิ เอเตหิ กายวิปตฺติยาภาโว. อติกฺกนฺตา มานุสิวณฺณนฺติ อิมินา กายสมฺปตฺติ วุตฺตา. ตูลปิจุโน วา กปฺปาสปิจุโน @เชิงอรรถ: ฉ.ม.,อิ. วา ฉ.ม.,อิ. ว ฉ.ม. ปิณยติ, อิ. ปีณยติ ฉ.ม.,อิ. อภิกฺกนฺตา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๓๗.

วาติ สปฺปิมณฺเฑ ปกฺขิปิตฺวา ปิตสฺส สตฺตธา ๑- วิหตสฺส ๑- ตูลปิจุโน วา กปฺปาสปิจุโน วา. สีเตติ รญฺโ สีตกาเล อุณฺหานิ. ๒- อุเณฺหติ รญฺโ อุณฺหกาเล สีตานิ. ๓- จนฺทนคนฺโธติ นิจฺจกาลเมว สุปิสิตสฺส อภินวสฺส จตุชาติสมาโยชิตสฺส หริจนฺทนสฺส คนฺโธ กายโต วายติ. อุปฺปลคนฺโธติ หสิตกถิตกาเลสุ มุขโต ตํขณํ วิกสิตสฺส ๔- นีลุปฺปลสฺส อติวิย สุคนฺโธ วายติ. เอวรูปสมฺผสฺสคนฺธสมฺปตฺติยุตฺตาย ปนสฺสา สรีรสมฺปตฺติยา อนุรูปํ อาจารํ ทสฺเสตุํ ตํ โข ปนาติ อาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ราชานํ ทิสฺวา นิสินฺนาสนโต อคฺคิทฑฺฒา วิย ปมเมว อุฏฺาตีติ ปุพฺพุฏฺายินี. ตสฺมึ นิสินฺเน ตสฺส ตาลปณฺณวีชนาทิกิจฺจํ ๕- กตฺวา ปจฺฉา นิปตติ นิสีทตีติ ปจฺฉานิปาตินี. กึ กโรมิ เต เทวาติ วาจาย กึการํ ปฏิสฺสาเวตีติ กึการปฏิสฺสาวินี. รญฺโ มนาปเมว จรติ กโรตีติ มนาปจารินี. ยํ รญฺโ ปิยํ, ตเทว วทตีติ ปิยวาทินี. อิทานิ "สฺวาสฺสา อาจาโร ตาว ๖- วิสุทฺธิยาว, ๖- น สาเถยฺเยนา"ติ ทสฺเสตุํ ตํ โข ปนาติ อาทิมาห. ตตฺถ โน อติจารีติ ๗- น อติกฺกมิตฺวา จริ, เปตฺวา ราชานํ อญฺ ปุริสํ จิตฺเตนปิ น ปฏฺเตีติ ๘- วุตฺตํ โหติ. ตตฺถ เย ตสฺสา อาทิมฺหิ "อภิรูปา"ติ อาทโย อนฺเต จ "ปุพฺพุฏฺายินี"ติ อาทโย วุตฺตา, เต ปกติคุณาเอว. "อติกฺกนฺตา มานุสิวณฺณนฺ"ติ อาทโย ปน จกฺกวตฺติโน ปุญฺ อุปนิสฺสาย จกฺกรตนปาตุภาวโต ปฏฺาย ปุริมกมฺมานุภาเวน นิพฺพตฺตาติ เวทิตพฺพา. อภิรูปตาทิกาปิ วา จกฺกรตนปาตุภาวโต ปฏฺาย สพฺพาการปริปูรา ชาตา. เตนาห "เอวรูปํ อิตฺถีรตนํ ปาตุรโหสี"ติ. คหปติรตนวณฺณนา [๒๕๐] เอวํ ปาตุภูตอิตฺถีรตนสฺส ปน รญฺโ จกฺกวตฺติสฺส ธนกรณียานํ กิจฺจานํ ยถาสุขํ ปวตฺตนตฺถํ คหปติรตนํ ปาตุภวติ. โส ปกติยาว @เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ.ม., อิ. สตวารวิหตสฺส ฉ.ม., อิ. อุณฺหานิ น ทิสฺสติ @ ฉ.ม., อิ. สีตานิ น ทิสฺสติ ฉ.ม., อิ. วิกสิตสฺเสว @ ฉ,ม., อิ. ตาลวณฺเฏน พีชนาทิกิจฺจํ ๖-๖ ฉ.ม. ภาววิสุทฺธิยาว @ อิ. อาจารภาววิสุทฺธิยา ฉ.ม. อติจรีติ ฉ.ม. ปตฺเถสีติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๓๘.

มหาโภโค, มหาโภคกุเล ชาโต. รญฺโ ธนราสิวฑฺฒโก เสฏฺิคหปติ โหติ. จกฺกรตนานุภาวสงฺคหิตํ ๑- ปนสฺส กมฺมวิปากชํ ทิพฺพจกฺขุ ปาตุภวติ, เยน อนฺโตปวิยํปิ โยชนพฺภนฺตเร นิธึ ปสฺสติ, โส ตํ สมฺปตฺตึ ทิสฺวา ตุฏฺหทโย ๒- คนฺตฺวา ราชานํ ธเนน ปวาเรตฺวา สพฺพานิ ธนกรณียานิ สมฺปาเทติ. มหาสุทสฺสนสฺสาปิ ตเถว สมฺปาเทติ. ๓- เตน วุตฺตํ "ปุน จปรํ อานนฺท ฯเปฯ เอวรูปํ คหปติรตนํ ปาตุรโหสี"ติ. ปริณายกรตนวณฺณนา [๒๕๑] เอวํ ปาตุภูตคหปติรตนสฺส ปน รญฺโ จกฺกวตฺติสฺส สพฺพกิจฺจสํวิธานสมตฺถํ ปริณายกรตนํ ปาตุภวติ. โส รญฺโ เชฏฺปุตฺโตว โหติ. ปกติยาเอว โส ปณฺฑิโต พฺยตฺโต เมธาวี วิภาวี. รญฺโ ปุญฺานุภาวํ นิสฺสาย ปนสฺส อตฺตโน กมฺมานุภาเวน ปรจิตฺตาณํ อุปฺปชฺชติ. เยน ทฺวาทสโยชนาย ปริสาย ๔- จิตฺตวารํ ๔- ตฺวา รญฺโ หิเต จ อหิเต จ ววตฺถเปตุํ สมตฺโถ โหติ, โสปิ ตํ อตฺตโน อานุภาวํ ทิสฺวา ตุฏฺหทโย ราชานํ สพฺพกิจฺจานุสาสเนน ปวาเรติ. มหาสุทสฺสนํปิ ตเถว ปวาเรติ. ๕- เตน วุตฺตํ "ปุน จปรํ อานนฺท ฯเปฯ ปริณายกรตนํ ปาตุรโหสี"ติ. ตตฺถ เปตพฺพํ เปตุนฺติ ตสฺมึ ตสฺมึ านนฺตเร เปตพฺพํ เปตุํ. จตุอิทฺธิสมนฺนาคตวณฺณนา [๒๕๒] สมเวปากินิยาติ สมวิปากินิยา. ๖- คหณิยาติ กมฺมชเตโช- ธาตุยา. ตตฺถ ยสฺส ภุตฺตมตฺโตว อาหาโร ชีรติ, ยสฺส วา ปน ปุฏภตฺตํ วิย ตเถว ติฏฺติ, อุโภเปเตน สมเวปากินิยา สมนฺนาคตา. ยสฺส ปน ปุน ภตฺตกาเล ภตฺตจฺฉนฺโท อุปฺปชฺชเตว, อยํ สมเวปากินิยา สมนฺนาคโตติ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม.,อิ.....สหิตํ ฉ.ม.,อิ. ตุฏฺมานโส ฉ.ม. สมฺปาเทสิ @๔-๔ ฉ.ม.,อิ. ราชปริสาย จิตฺตาจารํ ฉ.ม.,อิ. ปวาเรสิ ฉ.ม. อิ. สมวิปาจนิยา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๓๙.

ธมฺมปาสาทโปกฺขรณิวณฺณนา [๒๕๓] มาเปสิ โขติ นคเร เภริญฺจาราเปตฺวา ๑- ชนราสึ กาเรตฺวาน มาเปสิ, รญฺโ ปน สห จิตฺตุปฺปาเทเนว ภูมึ ภินฺทิตฺวา จตุราสีติโปกฺขรณีสหสฺสานิ นิพฺพตฺตึสุ. ตานิ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. ทฺวีหิ เวทิกาหีติ เอกาย อิฏฺกานํ ปริยนฺเตเยว ปริกฺขิตฺตา เอกาย ปริเวณปริจฺเฉทปริยนฺเต. เอตทโหสีติ กสฺมา อโหสิ. เอกทิวสํ กิร นฺหาตฺวา จ ปิวิตฺวา จ คจฺฉนฺตํ มหาชนํ มหาปุริโส โอโลเกตฺวา อิเม อุมฺมตฺตกเวเสเนว คจฺฉนฺติ. สเจ เอเตสํ เอตฺถ ปิลนฺธนปุปฺผานิ ภเวยฺยุํ, ภทฺทกํ สิยาติ. อถสฺส เอตทโหสิ. ตตฺถ สพฺโพตุกนฺติ ปุปฺผํ นาม เอกสฺมึเยว อุตุมฺหิ ปุปฺผติ. อหํ ปน ตถา กริสฺสามิ "ยถา สพฺเพสุ อุตูสุ ปุปฺผิสฺสตี"ติ จินฺเตสิ. ๒- โรปาเปสีติ นานาวณฺณ- อุปฺปลวีชาทีนิ ๓- ตโต ตโต อาหราเปตฺวา น โรปาเปสิ, สห จิตฺตุปฺปาเทเนว ปนสฺส สพฺพํ อิชฺฌติ. ตํ โลโก รญฺา โรปาปิตนฺติ มญฺิ. เตน วุตฺตํ "โรปาเปสี"ติ. ตโต ปฏฺาย มหาชโน นานปฺปการํ ชลชถลชมาลํ ปิลนฺธิตฺวา นกฺขตฺตํ กีฬมาโน วิย คจฺฉติ. [๒๕๔] อถ ราชา ตโต อุตฺตรึปิ ๔- ชนํ สุขสมปฺปิตํ กาตุกาโม "ยนฺนูนาหํ อิมาสํ โปกฺขรณีนํ ตีเร"ติ อาทินา ชนสฺส สุขวิธานํว จินฺเตตฺวา สพฺพํ อกาสิ. ตตฺถ นฺหาเปสุนฺติ อญฺโ สรีรํ อุพฺพตฺเตติ, ๕- อญฺโ จุณฺณานิ โยเชติ, อญฺโ โปกฺขรณีตีเร ๖- นฺหายนฺตสฺส อุทกํ อาหริ, อญฺโ วตฺถานิ ปฏิคฺคเหสิ เจว อทาสิ จ. ปตฺถเปสิ โขติ กถํ ปตฺถเปสิ. อิตฺถีนญฺจ ปุริสานญฺจ อนุจฺฉวิเก อลงฺกาเร เปตฺวาน ๗- อิตฺถีมตฺตเมว ตตฺถ ปริจารวเสน เสสํ สพฺพํ ปริจฺจาควเสน เปตฺวา ราชา มหาสุทสฺสโน ทานํ เทติ, ตํ ปริภุญฺชถาติ เภริญฺจาราเปสิ. ๘- @เชิงอรรถ: ฉ.ม.,อิ. เภรึ จราเปตฺวา ฉ.ม. จินฺเตสึ ฉ.ม.,อิ.....พีชาทีนิ @ ฉ.ม. อุตฺตริปิ ฉ.ม.,อิ. อุพฺพตฺเตสิ ฉ.ม.,อิ. ตีเร @ ฉ.ม. อิ. กาเรตฺวา ฉ.ม.,อิ.....จราเปสิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๔๐.

มหาชโน โปกฺขรณีตีรํ อาคนฺตฺวา นฺหาตฺวา วตฺถานิ ปริวตฺเตตฺวา นานาคนฺเธหิ วิลิตฺโต ปิลนฺธนวิจิตฺตมาโล ทานคฺคํ คนฺตฺวา อเนกปฺปกาเรสุ ยาคุภตฺตขชฺชเกสุ อฏฺวิธปาเนสุ จ โย ยํ อิจฺฉติ, โส ตํ ขาทิตฺวา จ ปิวิตฺวา จ นานาวณฺณานิ โขมสุขุมานิ วตฺถานิ นิวาเสตฺวา สมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา เยสํ ตาทิสานิ อตฺถิ, เต โอหาย คจฺฉนฺติ. เยสํ ปน นตฺถิ, เต คเหตฺวา คจฺฉนฺติ. หตฺถิอสฺสยานาทีสุปิ นิสีทิตฺวา โถกํ วิจริตฺวา อนตฺถิกา โอหาย, อตฺถิกา คเหตฺวา คจฺฉนฺติ. วรสยเนสุปิ นิปชฺชิตฺวา สมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา อนตฺถิกา โอหาย, อตฺถิกา คเหตฺวา คจฺฉนฺติ. อิตฺถีหิปิ สทฺธึ สมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา อนตฺถิกา โอหาย, อตฺถิกา คเหตฺวาว คจฺฉนฺติ. สตฺตวิธรตนปสาธนานิ จ ปสาเธตฺวาปิ สมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา อนตฺถิกา โอหาย, อตฺถิกา คเหตฺวาว คจฺฉนฺติ. ตํปิ ทานํ อุฏฺาย สมุฏฺาย ทียเตว. ชมฺพูทีปวาสิกานํ อญฺ กมฺมํ นตฺถิ, รญฺโ ทานํ ปริภุญฺชนฺตาว วิจรนฺติ. [๒๕๕] อถ พฺราหฺมณคหปติกา จินฺเตสุํ "อยํ ราชา เอวรูปํ ทานํ เทนฺโตปิ ๑- `มยฺหํ ตณฺฑุลาทีนิ วา ขีราทีนิ วา เทถา'ติ น กิญฺจิ อาหราเปติ, น โน ปน อมฺหากํ `ราชา น ๒- อาหราเปตี'ติ ตุณฺหีมาสิตุํ ปฏิรูปนฺ"ติ. เต พหุํ สาปเตยฺยํ สํหริตฺวา รญฺโ อุปนาเมสุํ. ตสฺมา "อถโข อานนฺท พฺราหฺมณคหปติกา"ติ อาทิมาห. เอวํ สมจินฺเตสุนฺติ กสฺมา เอวํ สมจินฺเตสุํ. ๓- กสฺสจิ ฆรโต อปฺปํ อาภตํ, กสฺสจิ พหุ. ตสฺมึ ปฏิสํหริยมาเน "กึ ตเวว ฆรโต สุนฺทรํ อาภตํ, น มยฺหํ ฆรโต, กึ ตเวว ฆรโต พหุ น มยฺหนฺ"ติ เอวํ กลหสทฺโทปิ อุปฺปชฺเชยฺย, โส มา อุปฺปชฺชิตฺถาติ เอวํ สมจินฺเตสุํ. [๒๕๖] เอหิ ตฺวํ สมฺมาติ เอหิ ตฺวํ วยส. ๔- ธมฺมํ นาม ปาสาทนฺติ ปาสาทสฺส นามํ อาโรเปตฺวาว อาณาเปสิ. ๕- วิสฺสกมฺโม ปน กีวมหนฺโต ๖- เทว ปาสาโท โหตูติ ปฏิปุจฺฉิตฺวา ทีฆโต โยชนํ วิตถารโต อฑฺฒโยชนํ สพฺพรตนมโยว โหตูติ วุตฺเตปิ เอวํ โหตุ ภทฺทํ ตเวว ๗- วจนนฺติ ตสฺส ปฏิสฺสุณิตฺวา, อถ ๘- @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ททนฺโต ฉ.ม.,อิ. น สทฺโท น ทิสฺสติ ฉ.ม.,อิ. จินฺเตสุํ @ ฉ.ม.,อิ. วยสฺส ม. อามาเปสิ ม. กึวมหนฺโต @ ฉ.ม.,อิ. ตว ฉ.ม.,อิ. อถ สทฺโท น ทิสฺสติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๔๑.

ธมฺมราชานํ สมฺปฏิจฺฉาเปตฺวา มาเปสิ. ตตฺถ เอวํ ภทฺทํ ตวาติ โข อานนฺทาติ เอวํ ภทฺทํ ตว อิติ โข อานนฺท. ปฏิสฺสุณิตฺวาติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา, วตฺวาติ อตฺโถ. ตุณฺหีภาเวนาติ สมณธมฺมปฏิปตฺติกรโณกาโส เม ภวิสฺสตีติ อิจฺฉนฺโต ตุณฺหีภาเวน อธิวาเสสิ. สารมโยติ จนฺทนสารมโย. [๒๕๗] ทฺวีหิ เวทิกาหีติ เอตฺถ เอกา เวทิกา ปนสฺส อุณฺหีสมตฺถเก อโหสิ, เอกา เหฏฺา ปริจฺเฉทมตฺถเก. [๒๕๘] ทุทฺทิกฺโข อโหสิติ ทุทฺทิกฺโข, ปภาสมฺปตฺติยา ทุทฺทโสติ อตฺโถ. มุสตีติ หรติ ผนฺทาเปติ นิจฺจลภาเวน ปติฏฺาตุํ น เทติ. อุปวิทฺเธติ ๑- อุพฺพิทฺเธ, เมฆวิคเมน ทูรีภูเตติ อตฺโถ. เทเวติ อากาเส. [๒๕๙] มาเปสิ โขติ อหํ อิมสฺมึ าเน โปกฺขรณึ มาเปมิ, ตุมฺหากํ ฆรานิ ภินฺทถาติ น เอวํ กาเรตฺวา มาเปสิ. จิตฺตุปฺปาทวเสเนว ปนสฺส ภูมึ ภินฺทิตฺวา ตถารูปา โปกฺขรณี อโหสิ. เต สพฺพกาเมหีติ สพฺเพหิ อิจฺฉิติจฺฉิตวตฺถูหิ, สมเณ สมณปริกฺขาเรหิ, พฺราหฺมเณ พฺราหฺมณปริกฺขาเรหิ สนฺตปฺเปสีติ. ปมภาณวารวณฺณนา นิฏฺิตา. -------------- ฌานสมฺปตฺติวณฺณนา [๒๖๐] มหิทฺธิโกติ จิตฺตุปฺปาทวเสเนว จตุราสีติโปกฺขรณีสหสฺสานํ นิปฺผตฺติสงฺขาตาย มหติยา อิทฺธิยา สมนฺนาคโต. มหานุภาโวติ เตสํเยว อนุภวิตพฺพานํ มหนฺตตาย มหตานุภาเวน ๒- สมนฺนาคโต. เสยฺยถีทนฺติ นิปาโต, ตสฺส "กตเมสํ ติณฺณนฺ"ติ อตฺโถ. ทานสฺสาติ สมฺปตฺติปริจฺจาคสฺส. ทมสฺสาติ อาฬวกสุตฺเต ๓- ปญฺา ทโมติ อาคตา. อิธ อตฺตานํ ทเมนฺเตน กตํ อุโปสถกมฺมํ. สญฺมสฺสาติ สีลสฺส. @เชิงอรรถ: ฉ.ม., อิ. วิทฺเธติ ฉ.ม., อิ. มหานุภาเวน สํ.ส. ๑๕/๒๔๖/๒๕๗ อาฬวกสุตฺต,- @ขุ.สุ. ๒๕/๑๘๓/๓๖๘ อาฬวกสุตฺต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๔๒.

โพธิสตฺตปุพฺพโยควณฺณนา อิธ ตฺวา ปนสฺส ปุพฺพโยโค เวทิตพฺโพ:- ราชา กิร ปุพฺเพ คหปติกุเล นิพฺพตฺติ. เตน จ สมเยน ธรมานกกสฺสปพุทฺธสฺส สาสเน เอโก เถโร อรญฺวาสํ วสติ, โพธิสตฺโต อตฺตโน กมฺเมน อรญฺ ปวิฏฺโ เถรํ ทิสฺวา อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เถรสฺส นิสชฺชนฏฺานจงฺกมนฏฺานาทีนิ โอโลเกตฺวา ปุจฺฉิ "อิเธว ภนฺเต อยฺโย วสตี"ติ. อาม อุปาสกาติ สุตฺวา "อิเธว อยฺยสฺส ปณฺณสาลํ กาตุํ วฏฺฏตี"ติ จินฺเตตฺวา อตฺตโน กมฺมํ ปหาย ทพฺพสมฺภารํ โกฏฺเฏตฺวา ปณฺณสาลํ กตฺวา ฉาเทตฺวา ภิตฺติโย มตฺติกาย ลิมฺปิตฺวา ทฺวารํ โยเชตฺวา กฏฺตฺถรํ ๑- กตฺวา "กริสฺสติ นุ โข ปริโภคํ, น กริสฺสตี"ติ เอกมนฺตํ นิสีทิ. เถโร อนฺโตคามโต อาคนฺตฺวา ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา กฏฺตฺถเร นิสีทิ. อุปาสโกปิ อาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา สมีเป นิสินฺโน "ผาสุกา ภนฺเต ปณฺณสาลา"ติ ปุจฺฉิ. ผาสุกา ภทฺทมุข ปพฺพชิตสารุปฺปาติ. วสิสฺสถ ภนฺเต อิธาติ. อาม อุปาสกาติ. โส อธิวาสนากาเรน วสิสฺสตีติ ตฺวา นิพทฺธํ มยฺหํ ฆรทฺวารํ อาคนฺตพฺพนฺติ ปฏิชานาเปตฺวา "เอกํ เม ภนฺเต วรํ เทถา"ติ อาห. อติกฺกนฺตวรา อุปาสก ปพฺพชิตาติ. ภนฺเต ยญฺจ กปฺปติ, ยญฺจ อนวชฺชนฺติ. วเทหิ อุปาสกาติ. ภนฺเต นิพทฺธวสนฏฺาเน นาม มนุสฺสา มงฺคเล วา อมงฺคเล วา อาคมนํ อิจฺฉนฺติ, อนาคจฺฉนฺตสฺส กุชฺฌนฺติ. ตสฺมา อญฺ นิมนฺติตฏฺานํ คนฺตฺวาปิ มยฺหํ ฆรํ ปวิสิตฺวาว ภตฺตกิจฺจํ นิฏฺเปตพฺพนฺติ. ๒- เถโร อธิวาเสสิ. โส ปน สาลาย ๓- กฏสารกํ ๓- ปตฺถริตฺวา มญฺจปี ปญฺเปสิ, อปสฺเสนํ นิกฺขิปิ, ปาทกลิกํ เปสิ, โปกฺขรณึ ขณิ, จงฺกมํ กตฺวา วาลิกํ โอกิริ, มิเค อาคนฺตฺวา ภิตฺตึ ฆํสิตฺวา มตฺติกํ ปาเตนฺเต ทิสฺวา กณฺฏกวตึ ปริกฺขิปิ. โปกฺขรณึ โอตริตฺวา อุทกํ อาลุลิกํ กโรนฺเต ทิสฺวา อนฺโต ปาสาเณหิ @เชิงอรรถ: ฉ.ม., อิ. กฏฺตฺถรณํ. เอวมุปริปิ ฉ.ม., อิ. นิฏฺาเปตพฺพนฺติ @๓-๓ ฉ.ม., อิ. ปณฺณสาลาย กฏสาฏกํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๔๓.

จินิตฺวา พหิ กณฺฏกวตึ ปริกฺขิปิตฺวา อนฺโตวติปริยนฺเต ตาลปนฺติโย โรเปสิ, ๑- มหาจงฺกเม สมฺมฏฺฏฺานํ อาลุเลนฺเต ทิสฺวา จงฺกมํปิ วติยา ปริกฺขิปิตฺวา อนฺโตวติปริยนฺเต ตาลปนฺติโย ๒- โรเปสิ. เอวํ อาวาสํ นิฏฺเปตฺวา เถรสฺส ติจีวรํ ปิณฺฑปาตํ โอสธํ ปริโภคภาชนํ อารกณฺฑกํ ปิปฺผลิกํ นขจฺเฉทนํ สูจึ กตฺตรยฏฺึ อุปาหนํ อุทกตุมฺพํ ฉตฺตํ ทีปกปลฺลกํ มลหรณึ ปตฺตํ ถาลกํ ปริสฺสาวนํ ธมฺมกรกํ ยํ วา ปนญฺปิ ปพฺพชิตานํ ปริโภคชาตํ สพฺพํ อทาสิ. เถรสฺส โพธิสตฺเตน อทินฺนปริกฺขาโร นาม น โหติ. ๓- โส สีลานิ รกฺขนฺโต อุโปสถํ กโรนฺโต ยาวชีวํ เถรํ อุปฏฺหิ. เถโร ตตฺเถว วสนฺโต อรหตฺตํ ปตฺวา ปรินิพฺพายิ. โพธิสตฺโตปิ ยาวตายุกํ ปุญฺ กตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา ตโต จุโต มนุสฺสโลกํ อาคจฺฉนฺโต กุสาวติยา ราชธานิยา นิพฺพตฺติตฺวา มหาสุทสฺสโน ราชา อโหสิ. เอวํ นาติมหนฺตํปิ ปุญฺ ๔- เต สาสเน กตํ ๔- มหาวิปากํ โหตีติ กตฺตพฺพํ ตํ วิภาวินา. มหาวิยูหนฺติ รชตมยํ มหากูฏาคารํ. ตตฺถ วสิตุกาโม หุตฺวา อคมาสิ, เอตฺตาวตา กามวิตกฺกาติ กามวิตกฺก ตยา เอตฺตาวตา นิวตฺติตพฺพํ, อิโต ปรํ ตุยฺหํ อภูมิ, อิทํ ฌานาคารํ นาม, นยิทํ ตยา สทฺธึ วสนฏฺานนฺติ เอวํ ตโย วิตกฺเก กูฏาคารทฺวาเรเยว วิกฺขมฺเภสิ. ๕- [๒๖๑] ปมํ ฌานนฺติ อาทีสุ วิสุํ กสิณปริกมฺมกิจฺจํ นาม นตฺถิ. นีลกสิเณน อตฺเถ สติ นีลมณิ, ๖- ปีตกสิเณน อตฺเถ สติ สุวณฺณํ, โลหิตกสิเณน อตฺเถ สติ รตฺตมณิ, ๗- โอทาตกสิเณน อตฺเถ สติ รชตนฺติ โอโลกิโตโลกิตฏฺาเน กสิณเมว ปญฺายติ. [๒๖๒] เมตฺตาสหคเตนาติ อาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํปิ, ตํ สพฺพํปิ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตเมว. อิติ ปาลิยํ จตฺตาริ ฌานานิ, จตฺตาริ อปฺปมญฺาเนว @เชิงอรรถ: ฉ.ม.,อิ. โรเปติ ฉ.ม.,อิ. ตาลปนฺตึ ฉ.ม.,อิ. นาโหสิ ๔-๔ ฉ.ม.,อิ. @ปุญฺ อายตเน กตํ ฉ.ม.,อิ. นิวตฺเตสิ ฉ.ม.,อิ. นีลมณึ ฉ.ม.,อิ. รตฺตมณึ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๔๔.

วุตฺตานิ. มหาปุริโส ปน สพฺพาปิ อฏฺ สมาปตฺติโย ปญฺจ อภิญฺ๑- นิพฺพตฺเตตฺวา อนุโลมปฏิโลมาทิวเสน จุทฺทสหากาเรหิ สมาปตฺติโย ปวิสนฺโต มธุปฏลํ ปวิฏฺภมโร มธุรเสน วิย สมาปตฺติสุเขเนว ยาเปติ. จตุราสีตินครสหสฺสาทิวณฺณนา [๒๖๓] กุสาวตีราชธานีปมุขานีติ กุสาวตีราชธานี เตสํ นครานํ ปมุขา สพฺพเสฏฺาติ อตฺโถ. ภตฺตาภิหาโรติ อภิหริตพฺพภตฺตํ. [๒๖๔] วสฺสสตสฺส วสฺสสตสฺสาติ กสฺมา เอวํ จินฺเตสิ. เตสํ สทฺเทน อุกฺกณฺิตฺวา, "ปมสฺส ฌานสฺส สทฺโท กณฺฏโก"ติ ๒- หิ วุตฺตํ. ตสฺมา สทฺเทน อุกฺกณฺิโต มหาปุริโส. อถ กสฺมา มา อาคจฺฉนฺตูติ น วทติ. อิทานิ ราชา น ปสฺสตีติ นิพทฺธวตฺตํ น ลภิสฺสนฺติ, ตํ เตสํ มา อุปฉิชฺชตูติ ๓- น วทติ. สุภทฺทาเทวีอุปสงฺกมนวณฺณนา [๒๖๕] เอตทโหสีติ กทา เอตํ อโหสิ. รญฺโ กาลกิริยาทิวเส. ตทา กิร เทวตา จินฺเตสุํ "ราชา อนาถกาลกิริยํ มา กโรตุ, โอโรเธหิ ธีตราหิ ๔- ปุตฺเตหิ ปริวาริโตว กโรตู"ติ. อถ เทวึ อาวฏฺเฏตฺวา ตสฺสา เอวํ จิตฺตํ อุปฺปาเทสุํ. ปีตานิ วตฺถานีติ ตานิ กิร ปกติยา รญฺโ มนาปานิ, ตสฺมา ปีตานิ ปารุปถาติ อาห. เอตฺเถว เทวิ ติฏฺาติ เทวิ อิมํ ฌานาคารํ นาม ตุเมฺหหิ สทฺธึ วสนฏฺานํ น โหติ, ฌานรติวินฺทนฏฺานํ นาม, ๕- มา อิธ ปาวิสีติ. [๒๖๖] เอตทโหสีติ โลเก สตฺตา นาม มรณาสนฺนกาเล อติวิย วิโรจนฺติ, เตนสฺสา รญฺโ วิปฺปสนฺนินฺทฺริยภาวํ ทิสฺวา เอวํ อโหสิ, ตโต มา รญฺโ กาลกิริยา อโหสีติ ตสฺส กาลกิริยํ อนิจฺฉมานา สมฺปตฺติคุณมสฺส ๖- กถยิตฺวา ติฏฺมานาการํ กริสฺสามีติ จินฺตยิตฺวา อิมานิ เต เทวาติ อาทิมาห. @เชิงอรรถ: ฉ.ม.,อิ. อภิญฺาโย จ องฺ ทสก. ๒๔/๗๒/๑๐๘ กณฺฏกสุตฺต ฉ.ม.,อิ. @ อุปฺปชฺชิตฺถาติ ฉ.ม.,อิ. พหูหิ ธีตูหิ ฉ.ม.,อิ. มม ฉ.ม. สมฺปติ...

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๔๕.

ตตฺถ ฉนฺทํ ชเนหีติ เปมํ อุปฺปาเทหิ, ปีตึ ๑- กโรหิ. ชีวิเต อเปกฺขนฺติ ชีวิเต สาเปกฺขํ, อาลยํ, ตณฺหํ กโรหีติ อตฺโถ. [๒๖๗] เอวํ โข มํ ตฺวํ เทวีติ "มยํ โข เทว ๒- อิตฺถิโย นาม ปพฺพชิตานํ อุปจารกถํ น ชานาม, กถํ วทาม มหาราชา"ติ ราชานํ "ปพฺพชิโต อยนฺ"ติ มญฺมานาย เทวิยา วุตฺเต "เอวํ โข มํ ตฺวํ เทวิ สมุทาจรา"ติ ๓- อาห, ครหิตาติ พุทฺเธหิ ปจฺเจกพุทฺเธหิ สาวเกหิ อญฺเหิ จ ปพฺพชิเตหิ ๔- พหุสฺสุเตหิ ครหิตา. กึการณา? สาเปกฺขกาลกิริยา หิ อตฺตโนเยว เคเห ยกฺขกุกฺกุรอชโคณมหิสมูสิกกุกฺกุฏสกุณาทิภาเวน ๕- นิพฺพตฺตนการณํ อโหสิ. ๖- [๒๖๘] อถ โข อานนฺทา สุภทฺทา เทวี อสฺสูนิ ปมชฺชิตฺวาติ เทวี เอกมนฺตํ คนฺตฺวา โรทิตฺวา กนฺทิตฺวา อสฺสูนิ ปุญฺชิตฺวา เอตทโวจ. พฺรหฺมโลกูปคมวณฺณนา [๒๖๙] คหปติสฺส วาติ กสฺมา อาห. เตสํ กิร โสณเสฏฺิปุตฺตาทีนํ วิย มหตี สมฺปตฺติ โหติ, โสณสฺส กิร เสฏฺิปุตฺตสฺส เอกา ภตฺตปาติ เทฺวสตสหสฺสสานิ อคฺฆติ. อิติ เตสํ ตาทิสํ ภตฺตํ ภุตฺตานํ มุหุตฺตํ ภตฺตสมฺมโท ภตฺตมุจฺฉา ภตฺตกิลมโถ โหติ. [๒๗๑] ยํ เตน สมเยน อชฺฌาวสามีติ ยตฺถ วสามิ, ตํ เอกํเยว นครํ โหติ, อวเสเสสุ ปุตฺตธีตาทโย เจว ทาสมนุสฺสา จ วสึสุ. ปาสาทกูฏาคาเรสุปิ เอเสว นโย. ปลฺลงฺกาทีสุปิ เอกํเยว ปลฺลงฺกํ ปริภุญฺชติ, เสสา ปุตฺตาทีนํ ปริโภคา โหนฺติ. อิตฺถีสุปิ เอกาว ปจฺจุปฏฺาติ, เสสา ปริวารมตฺตา โหนฺติ. ปริทหามีติ เอกเมว ทุสฺสยุคํ นิวาเสมิ, เสสานิ ปริวาเรตฺวา วิจรนฺตานํ อสีติสหสฺสาธิกานํ โสฬสนฺนํ ปุริสสตสหสฺสานํ โหนฺติ. ภุญฺชามีติ ปตฺถปฺปมาเณน ๗- นาฬิโกทนมตฺตํ ภุชามิ, เสสํ ปริวาเรตฺวา วิจรนฺตานํ จตฺตาลีสสหสฺสาธิกานํ @เชิงอรรถ: ฉ.ม.,อิ. รตึ ฉ.ม.,อิ. เทวิ ฉ.ม. สมุทาจราหีติ อาทิมาห. @ ฉ.ม.,อิ. ปณฺฑิเตหิ ฉ.ม.,อิ....อูกามงฺคุลาทิภาเวน @ ฉ.ม.,อิ. โหติ ฉ.ม.,อิ. ปรมปฺปมาเณน

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๔๖.

อฏฺนฺนํ ปุริสสตสหสฺสานํ โหตีติ ทสฺเสติ. เอกถาลิปาโก หิ ทสนฺนํ ชนานํ ปโหติ. เอตานิ กิร ๑- จตุราสีติ นครสหสฺสานิ เจว ปาสาทสหสฺสานิ จ กูฏาคารสหสฺสานิ จ เอกิสฺสาเยว ปณฺณสาลาย นิสฺสนฺเทน นิพฺพตฺตานิ. จตุราสีติ ปลฺลงฺกสหสฺสานิ นิปชฺชนตฺถาย ทินฺนมญฺจกสฺส นิสฺสนฺเทน นิพฺพตฺตานิ. จตุราสี หตฺถิสหสฺสานิ อสฺสสหสฺสานิ รถสหสฺสานิ นิสีทนตฺถาย ทินฺนปีฺสฺส นิสฺสนฺเทน นิพฺพตฺตานิ. จตุราสีติ มณิสหสฺสานิ เอกทีปนิสฺสนฺเทน นิพฺพตฺตานิ. จตุราสีติ โปกฺขรณีสหสฺสานิ เอกโปกฺขรณีนิสฺสนฺเทน นิพฺพตฺตานิ. จตุราสีติ อิตฺถีสหสฺสานิ ปุตฺตสหสฺสานิ คหปติสหสฺสานิ ปริโภคภาชนปตฺตถาลก ธมฺมกรก- ปริสฺสาวนอารกณฺฑก ปิปฺผลิก นขจฺเฉท สูจิกุญฺจิก กณฺณมลหรณี ปาทกลิก อุปาหนฉตฺต กตฺตรยฏฺิทานสฺส นิสฺสนฺเทน นิพฺพตฺตานิ. จตุราสีติ เธนุสหสฺสานิ โครสทานนิสฺสนฺเทน นิพฺพตฺตานิ. จตุราสีติ วตฺถโกฏิสหสฺสานิ นิวาสนปารุปนทานสฺส นิสฺสนฺเทน นิพฺพตฺตานิ. จตุราสีติ ถาลิปากสหสฺสานิ โภชนทานสฺส นิสฺสนฺเทน นิพฺพตฺตานีติ เวทิตพฺพานิ. [๒๗๒] เอวํ ภควา มหาสุทสฺสนสฺส สมฺปตฺตึ อาทิโต ปฏฺาย วิตฺถาเรน กเถตฺวา สพฺพนฺตํ กุมารกานํ ๒- ปํสฺวาคารกีฬนํ วิย ทสฺเสนฺโต ปรินิพฺพานมญฺจเก นิปนฺโนว ปสฺสานนฺทาติ อาทิมาห. ตตฺถ วิปริณตาติ ปกติชหเนน ๓- นิพฺพุตปทีโป วิย อปณฺณตฺติกภาวํ คตา. เอวํ อนิจฺจา โข อานนฺท สงฺขาราติ เอวํ หุตฺวา อภาวฏฺเน อนิจฺจา. เอตฺตาวตา ภควา ยถา นาม ปุริโส สตหตฺถุพฺเพเธ จมฺปกรุกฺเข นิสฺเสณึ พนฺธิตฺวา อภิรูหิตฺวา จมฺปกรุกฺขปุปฺผํ อาทาย นิสฺเสณึ มุญฺจนฺโต โอตเรยฺย เอวเมว นิสฺเสณึ พนฺธนฺโต วิย อเนกวสฺสโกฏิสตสหสฺสุพฺเพธํ มหาสุทสฺสนสฺส สมฺปตฺตึ อารุยฺห สมฺปตฺติมตฺถเก ิตํ อนิจฺจลกฺขณํ อาทาย นิสฺเสณึ มุญฺจนฺโต วิย โอติณฺโณ. เตเนว ปุพฺเพ วสภราชา ทีฆภาณกเถรานํ โลหปาสาทสฺส ปาจีนปสฺเส อมฺพลฏฺิกาย อิมํ สุตฺตํ สชฺฌายนฺตานํ สุตฺวา "กึ @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ปน ฉ.ม., อิ. ทารกานํ ฉ.ม., อิ. ปกติวิชหเนน

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๔๗.

โภ มยฺหํ อยฺยเกน เอตฺถ วุตฺตํ, อตฺตโน ขาทิตปีตฏฺาเน สมฺปตฺติเมว กเถตี"ติ จินฺเตนฺโต "เอวํ อนิจฺจา โข อานนฺท สงฺขารา"ติ วุตฺตกาเล "อิมํ โภ ทิสฺวา ปญฺจหิ จกฺขูหิ จกฺขุมตา เอวํ วุตฺตนฺ"ติ วามหตฺถํ สมฺมิญฺชิตฺวา ทกฺขิณหตฺเถน อปฺโผเฏตฺวา "สาธุ สาธู"ติ ตุฏฺหทโย สาธุการํ อทาสิ. เอวํ อทฺธุวาติ ๑- เอวํ อุทกพุพฺพุฬาทโย ๒- วิย ธุวภาวํ วิรหิตา. เอวํ อนสฺสาสิกาติ เอวํ สุปินเก ปีตปานียํ วิย อนุลิตฺตจนฺทนํ วิย จ อสฺสาสวิรหิตา. สรีรํ นิกฺขิเปยฺยาติ สรีรํ ฉฑฺเฑยฺย. อิทานิ อญฺสฺส สรีรสฺส นิกฺเขโป วา ปฏิชคฺคนํ วา นตฺถิ กิเลสปหีนตฺตา ๓- อานนฺท ตถาคตสฺสาติ วทติ. อิทญฺจ ปน วตฺวา ปุน เถรํ อามนฺเตสิ, จกฺกวตฺติโน อานุภาโว นาม รญฺโ ปพฺพชิตสฺส สตฺตเม ทิวเส อนฺตรธายติ. มหาสุทสฺสนสฺส ปน กาลกิริยโต สตฺตเมว ทิวเส สตฺตรตนปาการา สตฺตรตนตาลา จตุราสีติ โปกฺขรณีสหสฺสานิ ธมฺมปาสาโท ธมฺมโปกฺขรณี จกฺกรตนนฺติ สพฺพเมตํ อนฺตรธายีติ. หตฺถิอาทีสุ ปน อยํ ธมฺมตา ขีณายุกา สเหว กาลํ กโรนฺติ. อายุเสเส สติ หตฺถิรตนํ อุโปสถกุลํ คจฺฉติ. อสฺสรตนํ วลาหกกุลํ. มณิรตนํ วิปุลปพฺพตเมว ๔- คจฺฉติ. อิตฺถีรตนสฺส อานุภาโว อนฺตรธายติ. คหปติรตนสฺส จกฺขุ ปากติกเมว โหติ. ปริณายกรตนสฺส เวยฺยตฺติกํ ๕- นสฺสติ. อิทมโวจ ภควาติ อิทํ ปาลิยํ อารุฬฺหญฺจ อนารุฬฺหญฺจ สพฺพํ ภควา อโวจ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติ. มหาสุทสฺสนสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา. ------------- @เชิงอรรถ: ก. อธุวาติ ฉ.ม. อุทกปุปฺผุฬาทโย ก. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ @ ฉ.ม., อิ. เวปุลฺลปพฺพตเมว ฉ.ม., อิ. เวยฺยตฺติยํ


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕ หน้า ๒๒๕-๒๔๗. http://84000.org/tipitaka/atthapali/th_line.php?B=5&A=5807&pagebreak=1              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=5&A=5807&pagebreak=1              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=10&i=163              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=10&A=3916              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=10&A=4134              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=10&A=4134              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๐ http://84000.org/tipitaka/read/?index_10

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วไม่แสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบไทย

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]