|
| บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ |
![อ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย](go4.gif)
อรรถกถาเล่มที่ ๕๑ ภาษาบาลีอักษรไทย พุทฺธ.อ. (มธุรตฺถ.)
มธุรตฺถวิลาสินี นาม ขุทฺทกนิกายฏฺกถา พุทฺธวํสวณฺณนา -------- นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส. คนฺถารมฺภกถา อนนฺตาณํ กรุณาลยํ ลยํ มลสฺส พุทฺธํ สุสมาหิตํ หิตํ นมามิ ธมฺมํ ภวสํวรํ วรํ คุณากรญฺเจว นิรงฺคณํ คณํ. ปญฺาย เสฏฺโ ชินสาวกานํ ยํ ธมฺมเสนาปติ ธมฺมราชํ อปุจฺฉิ สตฺถารมปารปารคุํ นิรงฺคณํ าติคณสฺส มชฺเฌ. สุพุทฺธวํเสนิธ พุทฺธวํโส วิสุทฺธวํเสน วินายเกน หตาวกาเสน ๑- ปกาสิโต โย ๒- สมาธิวาเสน ๓- ตถาคเตน. @เชิงอรรถ: ๑ ม. หิตาวกาเสน ๒ สี.,อิ. โส ๓ สี. สมาจิตํเสน--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒.
ยาวชฺชกาลา อวินาสยนฺตา ปาฬิกฺกมญฺเจว จ ปาฬิยตฺถํ ตถานุสนฺธึ ๑- สุคตสฺส ปุตฺตา ยถาสุตํเยว สมาหรึสุ. ตสฺเสว สมฺพุทฺธวรนฺวยสฺส สทา ชนานํ สวนามตสฺส ปสาทปญฺาชนนสฺส ยสฺมา สํวณฺณนานุกฺกมโต ปวตฺตา. สกฺกจฺจสทฺธมฺมรเตน พุทฺธ- สีเหน สีลาทิคุโณทิเตน อายาจิโตหํ สุจิรมฺปิ กาลํ ตสฺมาสฺส สํวณฺณนมารภิสฺสํ. สทา ชนานํ กลินาสนสฺส ๒- จิรฏฺิตตฺถํ ชินสาสนสฺส มมาปิ ปุญฺโทยวุทฺธิยตฺถํ ปสาทนตฺถญฺจ มหาชนสฺส. มหาวิหาราคตปาฬิมคฺค- สนฺนิสฺสิตา สงฺกรโทสหีนา สมาสโตยํ ปน พุทฺธวํส- สํวณฺณนา เหสฺสติ สารภูตา. @เชิงอรรถ: ๑ ม. คาถานุสนฺธึ ๒ ม. กลิสาสนสฺส--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓.
โสตพฺพรูปํ ปน พุทฺธวํส- กถาย อญฺ อิธ นตฺถิ ยสฺมา ปสาทนํ พุทฺธคุเณ รตานํ ปวาหนํ ปาปมหามลสฺส. ตสฺมา หิ สกฺกจฺจสมาธิยุตฺตา วิหาย วิกฺเขปมนญฺจิตฺตา สํวณฺณนํ วณฺณยโต สุวณฺณํ ๑- นิธาย กณฺณํ มธุรํ สุณาถ. สพฺพมฺปิ หิตฺวา ปน กิจฺจมญฺ สกฺกจฺจ มจฺเจนิธ ๒- นิจฺจกาลํ โสตุํ กเถตุมฺปิ พุเธน ยุตฺตา กถา ปนายํ อติทุลฺลภาติ. ตตฺถ "พุทฺธวํสสํวณฺณนา เหสฺสติ สารภูตา"ติ วุตฺตตฺตา พุทฺธวํโส ตาว ววตฺถเปตพฺโพ. ตตฺริทํ ววตฺถานํ:- อิโต เหฏฺา กปฺปสตสหสฺสาธิเกสุ จตูสุ อสงฺเขฺยยฺเยสุ อุปฺปนฺนานํ ปญฺจวีสติยา พุทฺธานํ อุปฺปนฺนกปฺปาทิ- ปริจฺเฉทวเสน ปเวณิวิตฺถารกถา "พุทฺธวํโส นามา"ติ เวทิตพฺโพ. สฺวายํ กปฺปปริจฺเฉโท นามปริจฺเฉโท โคตฺตปริจฺเฉโท ชาติปริจฺเฉโท นครปริจฺเฉโท ปิตุปริจฺเฉโท มาตุปริจฺเฉโท โพธิรุกฺขปริจฺเฉโท ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตน- ปริจฺเฉโท อภิสมยปริจฺเฉโท สาวกสนฺนิปาตปริจฺเฉโท อคฺคสาวกปริจฺเฉโท อุปฏฺากปริจฺเฉโท อคฺคสาวิกาปริจฺเฉโท ปริวารภิกฺขุปริจฺเฉโท รํสิปริจฺเฉโท @เชิงอรรถ: ๑ ม. สุจิณฺณํ ๒ ม. สกฺกจฺจมญฺเนิธ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔.
สรีรปฺปมาณปริจฺเฉโท โพธิสตฺตาธิการปริจฺเฉโท พฺยากรณปริจฺเฉโท โพธิสตฺตปธาน- ปริจฺเฉโท อายุปริจฺเฉโท ปรินิพฺพานปริจฺเฉโทติ อิเมหิ ปาฬิยา อาคเตหิ พาวีสติยา ปริจฺเฉเทหิ ปริจฺฉินฺโน ววตฺถิโต. ปาฬิอนารุโฬฺห ปน สมฺพหุลวาโรเปตฺถ อาเนตพฺโพ. โส อคารวาส- ปริจฺเฉโท ปาสาทตฺตยปริจฺเฉโท นาฏกิตฺถิปริจฺเฉโท อคฺคมเหสิปริจฺเฉโท ปุตฺตปริจฺเฉโท ยานปริจฺเฉโท อภินิกฺขมนปริจฺเฉโท ปธานปริจฺเฉโท อุปฏฺากปริจฺเฉโท วิหารปริจฺเฉโทติ ทสธา ววตฺถิโต โหติ. ตํ สมฺพหุลวารมฺปิ ยถาฏฺาเน มยํ ปน ทสฺเสตฺวาว คมิสฺสาม ๑- ตตฺถ ตตฺถ สมาสโต. โส เอวํ ววตฺถิโต ปน:- เกนายํ เทสิโต กตฺถ กสฺสตฺถาย จ เทสิโต กิมตฺถาย กทา กสฺส วจนํ เกน จาภโต. สพฺพเมตํ วิธึ วตฺวา ปุพฺพเมว สมาสโต ปจฺฉาหํ พุทฺธวํสสฺส กริสฺสามตฺถวณฺณนนฺติ ตตฺถ เกนายํ เทสิโตติ อยํ พุทฺธวํโส เกน เทสิโต? สพฺพธมฺเมสุ อปฺปฏิหตาณจาเรน ทสพเลน จตุเวสารชฺชวิสารเทน ธมฺมราเชน ธมฺมสามินา ตถาคเตน สพฺพญฺุนา สมฺมาสมฺพุทฺเธน เทสิโต. กตฺถ เทสิโตติ กปิลวตฺถุมหานคเร นิโคฺรธารามมหาวิหาเร ปรมรุจิรสนฺทสฺสเน เทวมนุสฺสนยนนิปาตภูเต รตนจงฺกเม จงฺกมนฺเตน เทสิโต. กสฺสตฺถาย จ เทสิโตติ ทฺวาสีติยา าติสหสฺสานํ อเนกโกฏีนญฺจ เทวมนุสฺสานํ อตฺถาย เทสิโต. @เชิงอรรถ: ๑ ม. กเถสฺสาม--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๕.
กิมตฺถาย เทสิโตติ จตุโรฆนิตฺถรณตฺถาย เทสิโต. กทา เทสิโตติ ภควา หิ ปมโพธิยํ วีสติวสฺสานิ อนิพทฺธวาโส หุตฺวา ยตฺถ ยตฺถ ผาสุกํ โหติ, ตตฺถ ตตฺเถว คนฺตฺวา วสิ. กถํ? ปมํ วสฺสํ อิสิปตเน ธมฺมจกฺกํ ๑- ปวตฺเตตฺวา อฏฺารส พฺรหฺมโกฏิโย อมตปานํ ปาเยตฺวา พาราณสึ อุปนิสฺสาย อิสิปตเน มิคทาเย วสิ. ทุติยํ สสฺสํ ราชคหํ อุปนิสฺสาย เวฬุวเน มหาวิหาเร. ตติยจตุตฺถานิปิ ตตฺเถว. ปญฺจมํ เวสาลึ อุปนิสฺสาย มหาวเน กูฏาคารสาลายํ. ฉฏฺ มกุลปพฺพเต. สตฺตมํ ตาวตึสภวเน. อฏฺมํ ภคฺเคสุ สุํสุมารคิรึ อุปนิสฺสาย เภสกฬาวเน. นวมํ โกสมฺพิยํ. ทสมํ ปาลิเลยฺยกวนสณฺเฑ. เอกาทสมํ นาฬายํ พฺราหฺมณคาเม. ทฺวาทสมํ เวรญฺชายํ. เตรสมํ จาลิยปพฺพเต. จุทฺทสมํ เชตวนมหาวิหาเร. ปญฺจทสมํ กปิลวตฺถุ- มหานคเร. โสฬสมํ อาฬวกํ ทเมตฺวา จตุราสีติปาณสหสฺสานิ อมตปานํ ปาเยตฺวา อาฬวิยํ. สตฺตรสมํ ราชคเหเยว. อฏฺารสมํ จาลิยปพฺพเตเยว. ตถา เอกูนวีสติมํ. วีสติมํ ปน วสฺสํ ราชคเหเยว วสิ. เตน วุตฺตํ "ภควา หิ ปมโพธิยํ วีสติวสฺสานิ อนิพทฺธวาโส หุตฺวา ยตฺถ ยตฺถ ผาสุกํ โหติ, ตตฺเถว คนตฺวา วสี"ติ. ตโต ปฏฺาย สาวตฺถึเยว อุปนิสฺสาย เชตวนมหาวิหาเร จ ปุพฺพาราเม จ ธุวปริโภควเสน วสิ. ยทา ปน สตฺถา พุทฺโธ หุตฺวา พาราณสิยํ อิสิปตเน มิคทาเย ปมํ วสฺสํ วสิตฺวา วุฏฺวสฺโส ปวาเรตฺวา อุรุเวลํ คนฺตฺวา ตตฺถ ตโย มาเส วสนฺโต เตภาติกชฏิเล ทเมตฺวา ภิกฺขุสหสฺเสหิ กตปริวาโร ผุสฺสมาสปุณฺณมายํ ราชคหํ คนฺตฺวา เทฺว มาเส ตตฺเถว วสิ, ตทา พาราณสิโต นิกฺขนฺตสฺส ปนสฺส ปญฺจ มาสา ชาตา. สกโล เหมนฺโต อติกฺกนฺโต. อุทายิตฺเถรสฺส @เชิงอรรถ: ๑ วิ.มหา. ๔/๑๓/๑๓, สํ.มหา. ๑๙/๑๐๘๑/๓๖๗, ขุ.ปฏิ. ๓๑/๓๐/๓๕๘--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖.
อาคตทิวสโต สตฺตฏฺทิวสา วีติวตฺตา. โส ปน ผคฺคุนีปุณฺณมาสิยํ จินฺเตสิ "อติกฺกนฺโต เหมนฺโต, วสนฺตกาโล อนุปฺปตฺโต, สมโย ตถาคตสฺส กปิลปุรํ คนฺตุนฺ"ติ. โส เอวํ จินฺเตตฺวา กุลนครคมตฺถาย สฏฺิมตฺตาหิ คาถาหิ คมนวณฺณํ วณฺเณสิ. อถ สตฺถา จสฺส วจนํ สุตฺวา าติสงฺคหํ กาตุกาโม หุตฺวา องฺคมคธวาสีนํ กุลปุตฺตานํ ทสหิ สหสฺเสหิ กปิลวตฺถุวาสีนํ ทสหิ สหสฺเสหีติ สพฺเพเหว วีสติยา ขีณาสวสหสฺเสหิ ปริวุโต ราชคหโต นิกฺขมิตฺวา ทิวเส ทิวเส โยชนํ คจฺฉนฺโต ราชคหโต สฏฺิโยชนํ กปิลวตฺถุปุรํ ทฺวีหิ มาเสหิ สมฺปาปุณิตฺวา ตตฺถ าตีนํ วนฺทาปนตฺถํ ยมกปาฏิหาริยํ อกาสิ. ตทายํ พุทฺธวํโส เทสิโต. กสฺส วจนนฺติ สาวกปจฺเจกพุทฺธานํ อสาธารณํ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺเสว วจนํ. เกนาภโตติ อาจริยปรมฺปราย อาภโต. อยํ หิ สาริปุตฺตตฺเถโร ภทฺทชี ติสฺโส โกสิยปุตฺโต สิคฺคโว โมคฺคลฺลิปุตฺโต สุทตฺโต ธมฺมิโก ทาสโก โสณโก เรวโตติ เอวมาทีหิ ยาว ตติยสงฺคีติกาลา อาภโต, ตโต อุทฺธมฺปิ เตสํเยว สิสฺสานุสิสฺเสหีติ เอวํ ตาว อาจริยปรมฺปราย ยาวชฺชกาลา อาภโตติ เวทิตพฺโพ. เอตฺตาวตา:- "เกนายํ เทสิโต ตตฺถ กสฺสตฺถาย จ เทสิโต กิมตฺถาย กทา กสฺส วจนํ เกน จาภโต"ติ อยํ คาถา วุตฺตตฺถา โหติ. ----------------------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๗.
นิทานกถา พาหิรนิทาน เอวํ อาภตสฺส ปนสฺส อิมานิ อตฺถวณฺณนา โหติ, สา ปนายํ อตฺถวณฺณนา ยสฺมา ทูเรนิทานํ อวิทูเรนิทานํ สนฺติเกนิทานนฺติ อิมานิ ตีณิ นิทานานิ ทสฺเสตฺวาว วณฺณิตา สุวณฺณิตา นาม โหติ. เย จ นํ สุณนฺติ, เตหิ สมุทาคมโต ปฏฺาย วิญฺาตตฺตา สุวิญฺาตาว โหติ, ตสฺมา ตานิ นิทานานิ ทสฺเสตฺวาว วณฺณยิสฺสาม. ตตฺถ อาทิโต ปฏฺาย ตาว เตสํ นิทานานํ ปริจฺเฉโท เวทิตพฺโพ. ตตฺรายํ สงฺเขปโต อตฺถทีปนา:- ทีปงฺกรทสพลสฺส ปาทมูเล กตาภินีหารสฺส มหาสตฺตสฺส ยาว เวสฺสนฺตรตฺตภาวา จวิตฺวา ตุสิตภวเน ๑- นิพฺพตฺติ, ตาว ปวตฺตา กถา ทูเรนิทานํ นาม. ตุสิตภวนโต จวิตฺวา ยาว โพธิมณฺเฑ สพฺพญฺุตาณปฺปตฺติ, ตาว ปวตฺตา กถา อวิทูเรนิทานํ นาม. "เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม"ติ จ, "ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเป"ติ จ, "เวสาลิยํ วิหรติ มหาวเน กูฏาคาร- สาลายนฺ"ติ จ เอวํ มหาโพธิมณฺเฑ สพฺพญฺุตญฺาณปฺปตฺติโต ยาว ปรินิพฺพานมญฺจา เอตสฺมึ อนฺตเร ภควา ยตฺถ ยตฺถ วิหาสิ, ตํ ตํ สนฺติเกนิทานํ นามาติ เวทิตพฺพํ. เอตฺตาวตา สงฺเขเปเนว ติณฺณํ ทูราวิทูรสนฺติเกนิทานานํ วเสน พาหิรนิทานวณฺณนา สมตฺตา โหตีติ. พาหิรนิทานํ นิฏฺิตํ. -------------- @เชิงอรรถ: ๑ ม. ตุสิตปุเร--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘.
อพฺภนฺตรนิทาน ๑. รตนจงฺกมนกณฺฑวณฺณนา อิทานิ ปน:- [๑] "พฺรหฺมา จ โลกาธิปตี สหมฺปติ ๑- กตญฺชลี อนธิวรํ อยาจถ สนฺตีธ สตฺตาปฺปรชกฺขชาติกา เทเสหิ ธมฺมํ อนุกมฺปิมํ ปชนฺ"ติ ๒- อาทินยปฺปวตฺตสฺส อพฺภนฺตรนิทานสฺส อตฺถวณฺณนา โหติ. เอตฺถ "เอกํ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเป"ติ- อาทิสุตฺตนฺเตสุ วิย "เอกํ สมยํ ภควา สกฺเกสุ วิหรติ กปิลวตฺถุสฺมึ นิโคฺรธาราเม, อถ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ พุทฺธวํสํ อปุจฺฉี"ติ เอวมาทินา นเยน นิทานํ อวตฺวา กสฺมา "พฺรหฺมา จ โลกาธิปตี สหมฺปติ, กตญฺชลี อนธิวรํ อยาจถา"ติอาทินา นเยน นิทานํ วุตฺตนฺติ? วุจฺจเต:- ภควโต สพฺพธมฺม- เทสนาการณภูตาย พฺรหฺมุโน ธมฺมเสนายาจนาย สนฺทสฺสนตฺถํ วุตฺตนฺติ. "กทายํ ธมฺมเทสนตฺถํ อชฺฌิฏฺโ พฺรหฺมุนา ชิโน กทา ตตฺถ จ เกนายํ คาถา หิ สมุทีริตา"ติ? วุจฺจเต:- พุทฺธภูตสฺส ปน ภควโต อฏฺเม สตฺตาเห สตฺถา ธมฺมเทสนตฺถาย พฺรหฺมุนา อชฺฌิฏฺโ อายาจิโต. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สหมฺปตี ๒ ขุ. พุทฺธ. ๓๓/๑/๔๓๕--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๙.
ตตฺรายํ อนุปุพฺพิกถา:- มหาปุริโส กิร กตาภีนีหาโร มหาภินิกฺขมนทิวเส วิวฏปากฏพีภจฺฉสยนาสนเจฏิกา นาฏกิตฺถิโย ทิสฺวา อตีว สํวิคฺคหทโย ปเฏกเทสาวจฺฉนฺนํ ฉนฺนํ อามนฺเตตฺวา "อรินรวรมนฺถกํ กณฺกํ ๑- นาม ตุรงฺควรมาหรา"ติ กณฺกํ อาหราเปตฺวา ฉนฺนสหาโย วรตุรงฺคมารุยฺห นครทฺวาเร อธิวตฺถาย เทวตาย นครทฺวาเร วิวเฏ นครโต นิกฺขมิตฺวา ตีณิ รชฺชานิ เตน รตฺตาวเสเสน อติกฺกมิตฺวา อโนมสตฺโต อโนมาย นาม นทิยา ตีเร ตฺวา ฉนฺนเมวมาห "ฉนฺนํ ตฺวํ มม อิมานิ อญฺเหิ อสาธารณานิ ๒- อาภรณานิ กณฺกญฺจ วรตุรงฺคมาทาย กปิลวตฺถุปุรํ ๓- คจฺฉาหี"ติ ฉนฺนํ วิสฺสชฺเชตฺวา อสิโตรคนีลุปฺปลสทิเสนาสินา สเกสมกุฏํ ฉินฺทิตฺวา อากาเส อุกฺขิปิตฺวา เทวทตฺติยํ ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา สยเมว ปพฺพชิตฺวา อนุปุพฺเพน จาริกํ จรมาโน อนิลพลสมุทฺธุตตรงฺคภงฺคํ อสงฺคํ คงฺคํ นทึ อุตฺตริตฺวา มณิคณรํสิชาล- วิชฺโชติตราชคหํ ราชคหํ นาม นครํ ปวิสิตฺวา ตตฺถ อิสฺสริยมทมตฺตํ ชนํ ปริหาเสนฺโต วิย จ อุทฺธตเวสสฺส ชนสฺส ลชฺชมุปฺปาทยมาโน วิย จ วยกนฺตีหิ นาครชนหทยานิ อตฺตนิ พนฺธนฺโต วิย จ ทฺวตฺตึสวรมหาปุริสลกฺขณวิราชิตาย รูปสิริยา สพฺพชนนยนานิ วิลุมฺปมาโน วิย จ รูปีปาทสญฺจโร ปุญฺสญฺจโย วิย จ ปพฺพโต วิย จ คมเนน นิสฺสงฺโค สนฺตินฺทฺริโย สนฺตมานโส ยุคมตฺตํ เปกฺขมาโน ราชคหํ ปิณฺฑาย จริตฺวา ยาปนมตฺตํ ภตฺตํ คเหตฺวา นครโต นิกฺขมิตฺวา ปณฺฑวปพฺพตปสฺเส ฉายูทกสมฺปนฺเน สุจิภูมิภาเค ๔- ปรมรมณีเย ปวิวิตฺเต โอกาเส นิสีทิตฺวา ปฏิสงฺขานพเลน มิสฺสกภตฺตํ ปริภุญฺชิตฺวา ปณฺฑวคิรานุสาเรน ๕- พิมฺพิสาเรน มคธมหาราเชน มหาปุริสสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา นามโคตฺตํ ปุจฺฉิตฺวา เตน ปมุทิตหทเยน "มม รชฺชภาคํ คณฺหาหี"ติ รชฺเชน @เชิงอรรถ: ๑ สี. กนฺถกํ, ม. กณฺฏกํ ๒ สี. อสุภรานิ ๓ ฉ.ม. กปิลปุรํ @๔ สี.,อิ. สุภูมิภาเค ๕ สี. มนฺทารคิริสาเรน--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐.
นิมนฺติยมาโน "อลํ มหาราช น มยฺหํ รชฺเชนตฺโถ อหํ รชฺชํ ปหาย โลกหิตตฺถาย ปธานมนุยุญฺชิตฺวา โลเก วิวฏจฺฉโท พุทฺโธ ภวิสฺสามีติ นิกฺขนฺโต"ติ วตฺวา เตน จ "พุทฺโธ หุตฺวา สพฺพปมํ มม วิชิตํ โอสเรยฺยาถา"ติ วุตฺโต "สาธู"ติ ตสฺส ปฏิญฺ ทตฺวา อาฬารญฺจ อุทกญฺจ ๑- อุปสงฺกมิตฺวา เตสํ ธมฺมเทสนาย สารํ อวินฺทนฺโต ตโต ปกฺกมิตฺวา อุรุเวลายํ ฉพฺพสฺสานิ ทุกฺกรการิกํ กโรนฺโตปิ อมตํ อธิคนฺตุํ อสกฺโกนฺโต โอฬาริกาหารปฏิเสวเนน สรีรํ สนฺตปฺเปสิ. ตทา ปน อุรุเวลายํ เสนานิคเม ๒- เสนานิคมกุฏุมฺพิกสฺส ธีตา สุชาตา นาม ทาริกา วยปฺปตฺตา เอกสฺมึ นิโคฺรธรุกฺเข ปตฺถนมกาสิ "สจาหํ สมชาติกํ กุลฆรํ คนฺตฺวา ปมคพฺเภ ปุตฺตํ ลภิสฺสามิ, พลิกมฺมํ กริสฺสามี"ติ. ตสฺสา สา ปตฺถนา สมิชฺฌิ. สา วิสาขปุณฺณมทิวเส ๓- "อชฺช พลิกมฺมํ กริสฺสามี"ติ ปาโตว ปายาสํ อนายาสํ ปรมมธุรํ สมฺปฏิปาเทสิ. โพธิสตฺโตปิ ตทเหว กตสรีรปฏิชคฺคโน ภิกฺขาจารกาลํ อาคมยมาโน ปาโตว คนฺตฺวา ตสฺมึ นิโคฺรธรุกฺขมูเล นิสีทิ. อถ โข ปุณฺณา นาม ทาสี ตสฺสา ธาตี รุกฺขมูลโสธนตฺถาย คตา โพธิสตฺตํ ปาจีนโลกธาตุํ โอโลกยมานํ นิสินฺนํ สญฺฌาปฺปภานุรญฺชิตวรกนกคิริสิขรสทิส- สรีรโสภํ ติมิรนิกรนิธานกรํ กมลวนวิกสนกรํ ฆนวิวรมุปคตํ ๔- ทิวสกรมิว ตรุวรมุปคตํ มุนิทิวสกรมทฺทส. สรีรโต จสฺส นิกฺขนฺตาหิ ปภาหิ สกลญฺจ ตํ รุกฺขํ สุวณฺณวณฺณํ ทิสฺวา ตสฺสา เอตทโหสิ "อชฺช อมฺหากํ เทวตา รุกฺขโต โอรุยฺหํ สหตฺเถเนว พลึ ปฏิคฺคเหตุกามา หุตฺวา นิสินฺนา"ติ. สา เวเคน คนฺตฺวา สุชาตาย เอตมตฺถํ อาโรเจสิ. ตโต สุชาตา สญฺชาตสทฺธา หุตฺวา สพฺพาลงฺกาเรน อลงฺกริตฺวา สตสหสฺสคฺฆนิกํ สุวณฺณปาตึ ปรมมธุรสฺส มธุปายาสสฺส ปูเรตฺวา อปราย สุวณฺณปาติยา @เชิงอรรถ: ๑ สี. อาลารญฺจ อุทฺทกญฺจ ๒ สี. เสนานีนิคเม, ม. เสนานีคาเม @๓ ฉ.ม. เวสาข...เอวมุปริปิ ๔ สี.,อิ ฆนวิวรคตํ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑.
ปิทหิตฺวา สีเสนาทาย นิโคฺรธรุกฺขาภิมุขี อคมาสิ. สา คจฺฉนฺตี ทูรโตว ตํ โพธิสตฺตํ รุกฺขเทวตมิว สกลํ ตํ รุกฺขํ สรีรปฺปภาย สุวณฺณวณฺณํ กตฺวา ปุญฺสญฺจยมิว รูปวนฺตํ นิสินฺนํ ทิสฺวา ปีติโสมนสฺสชาตา สุชาตา "รุกฺขเทวตา"ติ สญฺาย ทิฏฺฏฺานโต ปฏฺาย โอนโตนตา คนฺตฺวา สีสโต ตํ สุวณฺณปาตึ โอตาเรตฺวา มหาสตฺตสฺส หตฺเถ เปตฺวา ปญฺจปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา "ยถา มม มโนรโถ นิปฺผนฺโน, เอวํ ตุมฺหากมฺปิ นิปฺผชฺชตู"ติ วตฺวา ปกฺกามิ. อถ โข โพธิสตฺโตปิ สุวณฺณปาตึ คเหตฺวา เนรญฺชราย นทิยา ตีรํ คนฺตฺวา สุปฺปติฏฺิตสฺส นาม ติตฺถสฺส ตีเร สุวณฺณปาตึ เปตฺวา นฺหาตฺวา ๑- ปจฺจุตฺตริตฺวา เอกูนปญฺาสปิณฺเฑ กโรนฺโต ตํ ปายาสํ ปริภุญฺชิตฺวา "สจาหํ อชฺช พุทฺโธ ภวิสฺสามิ, ๒- อยํ สุวณฺณปาติ ปฏิโสตํ คจฺฉตู"ติ ขิปิ. สา ปาติ ปฏิโสตํ คนฺตฺวา กาฬสฺส นาม นาคราชสฺส ภวนํ ปวิสิตฺวา ติณฺณํ พุทฺธานํ ถาลกานิ อุกฺขิปิตฺวา เตสํ เหฏฺา อฏฺาสิ. มหาสตฺโต ตตฺเถว วนสณฺเฑ ทิวาวิหารํ วีตินาเมตฺวา สายนฺหสมเย โสตฺถิเยน ๓- นาม ติณหารเกน มหาปุริสสฺส อาการํ ตฺวา ทินฺนา อฏฺ ติณมุฏฺิโย คเหตฺวา โพธิมณฺฑมารุยฺห ทกฺขิณทิสาภาเค อฏฺาสิ. โส ปน ปเทโส ปทุมินิปตฺเต อุทกพินฺทุ วิย อกมฺปิตฺถ. มหาปุริโส ๔- "อยํ ปเทโส มม คุณํ ธาเรตุํ อสมตฺโถ"ติ ปจฺฉิมทิสาภาคมคมาสิ. โสปิ ตเถว กมฺปิตฺถ. ปุน อุตฺตรทิสาภาคมคมาสิ. โสปิ ตเถว กมฺปิตฺถ ปุน ปุรตฺถิมทิสาภาคมคมาสิ. ตตฺถ ปลฺลงฺกปฺปมาณฏฺานํ นิจฺจลํ อโหสิ. มหาปุริโส "อิทํ านํ กิเลส- วิทฺธํสนฏฺานนฺ"ติ สนฺนิฏฺานํ กตฺวา ตานิ ติณานิ อคฺเค คเหตฺวา จาเลสิ. ตานิ @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. นฺหตฺวา. เอวมุปริปิ ๒ สี.,อิ. ภวามิ @๓ ม. โสตฺติเยน. สุทฺธิเยน ๔ สี. โพธิสตฺโต--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒.
ตูลิกคฺเคน ปริจฺฉินฺนานิ วิย อเหสุํ. โพธิสตฺโต "โพธึ อปตฺวาว อิมํ ปลฺลงฺกํ น ภินฺทิสฺสามี"ติ จตุรงฺควีริยํ อธิฏฺหิตฺวา ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา โพธิกฺขนฺธํ ปิฏฺิโต กตฺวา ปุรตฺถาภิมุโข นิสีทิ. ตงฺขณญฺเว สพฺพโลกาภิหาโร มาโร พาหุสหสฺสํ มาเปตฺวา ทิยฑฺฒโยชนสติกํ หิมคิริสิขรสทิสํ คิริเมขลํ นาม อริวรวารณํ วรวารณํ อภิรุยฺห นวโยชนิเกน ธนุอสิผรสุสรสตฺติสพเลนาติพหเลน มารพเลน สมฺปริวุโต สมนฺตา ๑- ปพฺพโต วิย อชฺโฌตฺถรนฺโต มหาสปตฺตํ วิย มหาสตฺตํ สมุปาคมิ. มหาปุริโส สูริเย ธรนฺเตเยว อติตุมูลํ มารพลํ วิธมิตฺวา วิกสิตชยสุมนกุสุมสทิสสฺส จีวรสฺส อุปริ ปตมาเนหิ รตฺตปวาลงฺกุรสทิสรุจิรทสฺสเนหิ โพธิรุกฺขงฺกุเรหิ ปีติยา วิย ปูชิยมาโน เอว ปมยาเม ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณํ ลภิตฺวา มชฺฌิมยาเม ทิพฺพจกฺขุาณํ วิโสเธตฺวา ปจฺฉิมยาเม ปฏิจฺจสมุปฺปาเท าณํ โอตาเรตฺวา วฏฺฏวิวฏฺฏํ สมฺมสนฺโต อรุโณทเก พุทฺโธ หุตฺวา:- "อเนกชาติสํสารํ สนฺธาวิสฺสํ อนิพฺพิสํ คหการํ ๒- คเวสนฺโต ทุกฺขา ชาติ ปุนปฺปุนํ คหการก ทิฏฺโสิ ปุน เคหํ น กาหสิ. สพฺพา เต ผาสุกา ภคฺคา คหกูฏํ วิสงฺขตํ วิสงฺขารคตํ จิตฺตํ ตณฺหานํ ขยมชฺฌคา"ติ ๓- อิมํ อุทานํ อุทาเนตฺวา ๔- สตฺตาหํ วิมุตฺติสุขปฏิเสวเนน วีตินาเมตฺวา อฏฺเม ทิวเส สมาปตฺติโต วุฏฺาย เทวตานํ กงฺขํ ตฺวา ตาสํ กงฺขาวิธมนตฺถํ อากาเส อุปฺปติตฺวา ยมกปาฏิหาริยํ ทสฺเสตฺวา ตาสํ กงฺขํ วิธมิตฺวา ปลฺลงฺกโต อีสกํ ปาจีนนิสฺสิเต อุตฺตรทิสาภาเค ตฺวา "อิมสฺมึ วต เม ปลฺลงฺเก @เชิงอรรถ: ๑ สี. สมนฺตโต ๒ สี. คหการกํ @๓ ขุ.ธ. ๒๕/๑๕๓-๔/๔๔ ๔ สี. อุทาเนนฺโต--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓.
สพฺพญฺุตญฺาณํ ปฏิวิทฺธนฺ"ติ จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ กปฺปสตสหสฺสญฺจ ปูริตานํ ปารมีนํ ผลาธิคมฏฺานํ ปลฺลงฺกญฺเจว โพธิรุกฺขญฺจ อนิมิเสหิ อกฺขีหิ โอโลกยมาโน สตฺตาหํ วีตินาเมสิ, ตํ านํ อนิมิสเจติยํ นาม ชาตํ. อถ ปลฺลงฺกสฺส จ ิตฏฺานสฺส จ อนฺตเร ปุรตฺถิมปจฺฉิมโต อายเต รตนจงฺกเม จงฺกมนฺโต สตฺตาหํ วีตินาเมสิ, ตํ านํ รตนจงฺกมเจติยํ นาม ชาตํ. ตโต ปจฺฉิมทิสาภาเค เทวตา รตนฆรํ นาม มาเปสุํ, ตตฺถ ปลฺลงฺเกน นิสีทิตฺวา อภิธมฺมปิฏกํ วิเสสโต เจตฺถ อนนฺตนยสมนฺตปฏฺานํ วิจินนฺโต สตฺตาหํ วีตินาเมสิ. ตํ านํ รตนฆรเจติยํ นาม ชาตํ. เอวํ โพธิสมีเปเยว จตฺตาริ สตฺตาหานิ วีตินาเมตฺวา ปญฺจเม สตฺตาเห โพธิรุกฺขมูลา เยน อชปาลนิโคฺรโธ เตนุปสงฺกมิ, ตตฺถาปิ ธมฺมํ วิจินนฺโตเยว วิมุตฺติสุขญฺจ ปฏิสํเวเทนฺโต อชปาลนิโคฺรเธ สตฺตาหํ วีตินาเมสิ. เอวํ อปรํ สตฺตาหํ มุจลินฺเท นิสีทิ. ตสฺส นิสินฺนมตฺตสฺเสว ภควโต สกลจกฺกวาฬคพฺภํ ปูเรนฺโต มหาอกาลเมโฆ อุทปาทิ. ตสฺมึ ปน อุปฺปนฺเน มุจลินฺโท นาคราชา จินฺเตสิ "อยํ มหาเมโฆ สตฺถริ มยฺหํ ภวนํ ปวิฏฺมตฺเต อุปฺปนฺโน วาสาคารมสฺส ลทฺธุํ วฏฺฏตี"ติ. โส สตฺตรตนมยํ เทววิมานสทิสํ ทิพฺพวิมานํ นิมฺมินิตุํ สมตฺโถปิ "เอวํ กเต น มยฺหํ มหปฺผลํ ภวิสฺสติ, ทสพลสฺส กายเวยฺยาวจฺจํ กริสฺสามี"ติ อติมหนฺตํ อตฺตภาวํ กตฺวา สตฺถารํ สตฺตกฺขตฺตุํ โภเคหิ ปริกฺขิปิตฺวา อุปริ มหนฺตํ ผณํ กตฺวา อฏฺาสิ. อถ ภควา ปริกฺเขปสฺส อนฺโตว มหติ โอกาเส สพฺพรตนมเย ปจฺจคฺฆปลฺลงฺเก ๑- อุปริ วินิคฺคลนฺตวิวิธสุรภิกุสุมทามวิตาเน วิวิธสุรภิคนฺธวาสิเต คนฺธกุฏิยํ วิหรนฺโต วิย วิหาสิ. เอวํ ภควา ตํ สตฺตาหํ ตตฺถ วีตินาเมตฺวา ตโต อปรํ @เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. มณฺฑเป ปลฺลงฺเก--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔.
สตฺตาหํ ราชายตเน นิสีทิ. ตตฺถาปิ วิมุตฺติสุขปฏิสํเวทิเยว. เอตฺตาวตา สตฺตสตฺตาหานิ ปริปุณฺณานิ อเหสุํ. เอตฺถนฺตเร ภควา ฌานสุเขน ผลสุเขน จ วีตินาเมสิ. อถสฺส สตฺตสตฺตาหาติกฺกเม "มุขํ โธวิสฺสามี"ติ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิ. สกฺโก เทวานมินฺโท อคทหรีตกํ อาหริตฺวา อทาสิ. อถสฺส สกฺโก นาคลตาทนฺตกฏฺญฺจ มุขโธวนอุทกญฺจ อทาสิ. ตโต ภควา ทนฺตกฏฺ ขาทิตฺวา อโนตตฺตทโหทเกน มุขํ โธวิตฺวา ราชายตนมูเล นิสีทิ. ตสฺมึ สมเย จตูหิ โลกปาเลหิ อุปนีเต ปจฺจคฺเฆ เสลมเย ปตฺเต ตปุสฺสภลฺลิกานํ วาณิชานํ มนฺถญฺจ มธุปิณฺฑิกญฺจ ปฏิคฺคเหตฺวา ปริภุญฺชิตฺวา ปจฺจาคนฺตฺวา อชปาลนิโคฺรธรุกฺขมูเล นิสีทิ. อถสฺส ตตฺถ นิสินฺนมตฺตสฺเสว อตฺตนา อธิคตสฺส ธมฺมสฺส คมฺภีรภาวํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส สพฺพพุทฺธานํ อาจิณฺโณ "อธิคโต โข มยายํ ธมฺโม คมฺภีโร ทุทฺทโส ทุรนุโพโธ สนฺโต ปณีโต อตกฺกาวจโร นิปุโณ ปณฺฑิตเวทนีโย"ติ ๑- ปเรสํ ธมฺมํ อเทเสตุกามตาการปฺปตฺโต ปริวิตกฺโก อุทปาทิ. อถ พฺรหฺมา สหมฺปติ ทสพลสฺส เจตสา เจโตปริวิตกฺกมญฺาย "นสฺสติ วต โภ โลโก, วินสฺสติ วต โก โลโก"ติ ๒- วาจํ นิจฺฉาเรนฺโต ทสสหสฺส- จกฺกวาฬพฺรหฺมคณปริวุโต สกฺกสุยามสนฺตุสิตนิมฺมิตปรนิมฺมิตวสวตฺตีหิ ๓- อนุคโต อาคนฺตฺวา ภควโต ปุรโต ปาตุรโหสิ. โส อตฺตโน ปติฏฺานตฺถาย ปวึ นิมฺมินิตฺวา ทกฺขิณํ ชานุมณฺฑลํ ปวิยํ นิหนฺตฺวา ชลชามลาวิกลกมลกุลสทิสํ ๔- ทสนขสโมธานสมุชฺชลมญฺลึ สิรสฺมึ กตฺวา "เทเสตุ ภนฺเต ภควา ธมฺมํ, เทเสตุ สุคโต ธมฺมํ, สนฺติ สตฺตา อปฺปรชกฺขชาติกา, อสฺสวนตา ธมฺมสฺส ปริหายนฺติ, ภวิสฺสนฺติ ธมฺมสฺส อญฺาตาโร"ติ, ๕- @เชิงอรรถ: ๑ ที.มหา. ๑๐/๖๔/๓๑, ม.มู. ๑๒/๒๘๑/๒๔๒, สํ.ส. ๑๕/๑๗๒/๑๖๔, วิ.มหา. ๔/๗/๖ @๒ วิ.มหา. ๔/๘/๗, สํ.ส. ๑๕/๑๗๒/๑๖๕, ม.มู. ๑๒/๒๘๒/๒๔๓ @๓ ฉ.ม....สนฺตุสิตปรนิมฺมิตวสวตฺตีหิ ๔ สี.,อิ. ชลมานามลาวิกล... @๕ สํ.ส. ๑๕/๑๗๒/๑๖๕, วิ.มหา. ๔/๘/๗--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕.
"ปาตุรโหสิ มคเธสุ ปุพฺเพ ธมฺโม อสุทฺโธ สมเลหิ จินฺติโต อปาปุเรตํ อมตสฺส ทฺวารํ สุณนฺตุ ธมฺมํ วิมเลนานุพุทฺธํ. เสเล ยถา ปพฺพตมุทฺธนิฏฺิโต ยถาปิ ปสฺเส ชนตํ สมนฺตโต ตถูปมํ ธมฺมมยํ สุเมธ ปาสาทมารุยฺห สมนฺตจกฺขุ โสกาวติณฺณํ ชนตมเปตโสโก อเวกฺขสฺสุ ชาติชราภิภูตํ. อุฏฺเหิ วีร วิชิตสงฺคาม สตฺถวาห อนณ วิจร โลเก เทสสฺสุ ๑- ภควา ธมฺมํ อญฺาตาโร ภิวฺสนฺตี"ติ, ๒- "นนุ ตุเมฺหหิ `พุทฺโธ โพเธยฺยํ ติณฺโณ ตาเรยฺยํ มุตฺโต โมเจยฺยนฺ'ติ:- `กึ เม อญฺาตเวเสน ธมฺมํ สจฺฉิกเตนิธ สพฺพญฺุตํ ปาปุณิตฺวา ตารยิสฺสํ สเทวกนฺ'ติ, ๓- ปตฺถนํ กตฺวา ปารมิโย ปูเรตฺวา สพฺพญฺุภาวํ ปตฺโต"ติ จ, "ตุเมฺหหิ ธมฺเม อเทสิยมาเน โก หิ นาม อญฺโ ธมฺมํ เทเสสฺสติ, กิมญฺ โลกสฺส สรณํ ตาณํ เลณํ ปรายนนฺ"ติ จ เอวมาทีหิ อเนเกหิ นเยหิ ภควนฺตํ ธมฺมเทสนตฺถํ @เชิงอรรถ: ๑ ก. เทเสตุ ๒ วิ.มหา. ๔/๘/๗, ม.มู. ๑๒/๒๘๒/๒๔๓, สํ.ส. ๑๕/๑๗๒/๑๖๕ @๓ ขุ.พุทฺธ. ๓๓/๕๕/๔๕๓--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖.
อยาจิ. เตน วุตฺตํ "พุทฺธภูตสฺส ปน ภควโต อฏฺเม สตฺตาเห สตฺถา ธมฺมเทสนตฺถาย พฺรหฺมุนา อายาจิโต"ติ. อิทานิ "กทา กตฺถ จ เกนายํ, คาถา หิ สมุทีริตา"ติ อิเมสํ ปญฺหานํ วิสฺสชฺชนาย ๑- โอกาโส อนุปฺปตฺโต. ตตฺถ กทา วุตฺตาติ? ปมมหาสงฺคีติกาเล วุตฺตา. ปมมหาสงฺคีติ นาเมสา สงฺคีติกฺขนฺธเก ๒- วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา. กตฺถ เกน วุตฺตาติ? ภควติ กิร ปรินิพฺพุเต ราชคหนคเร เวภารปพฺพตปสฺเส สตฺตปณฺณิคุหาทฺวาเร วิชิตสพฺพสตฺตุนา อชาตสตฺตุนา มคธมหาราเชน ธมฺมสงฺคายนตฺถํ การิเต ปริปุณฺณจนฺทมณฺฑลสงฺกาเส ทฏฺพฺพสารมณฺเฑ มณฺฑเป ธมฺมาสนคเตนายสฺมตา อานนฺทตฺเถเรน "พฺรหฺมา จ โลกาธิปตี"ติ อยํ คาถา วุตฺตาติ เวทิตพฺพา. อยเมตฺถ คาถาสมฺพนฺโธ. เอตฺตาวตา:- "กทายํ ธมฺมเทสนตฺถํ อชฺฌิฏฺโ พฺรหฺมุนา ชิโน กทา กตฺถ จ เกนายํ คาถา หิ สมุทีริตา"ติ อยมฺปิ คาถา วุตฺตตฺถา โหติ. เอวํ อิมินา สมฺพนฺเธน วุตฺตาย ปนสฺสา อนุตฺตานปทวณฺณนํ กริสฺสาม. ตตฺถ พฺรหฺมาติ พฺรูหิโต เตหิ เตหิ คุณวิเสเสหีติ พฺรหฺมา. อยํ ปน พฺรหฺมสทฺโท มหาพฺรหฺมพฺราหฺมณตถาคตมาตาปิตุเสฏฺาทีสุ ทิสฺสติ. ตถา หิ "ทฺวิสหสฺโส พฺรหฺมา"ติอาทีสุ ๓- มหาพฺรหฺมาติ อธิปฺเปโต. "ตโมนุโท พุทฺโธ สมนฺตจกฺขุ โลกนฺตคู สพฺพภวาติวตฺโต อนาสโว สพฺพทุกฺขปฺปหีโน ๔- สจฺจวฺหโย พฺรหฺมุปาสิโต ๕- เม"ติ ๖- @เชิงอรรถ: ๑ ม. ปทานํ วิสฺสชฺชนสฺส ๒ วิ.จูฬ. ๗/๔๓๗/๒๗๔ ๓ ม.อุ. ๑๔/๑๖๖/๑๔๙ @๔ ก. สพฺพทุกฺขปฺปหาโน ๕ ฉ.ม. พฺรเหฺม อุปาสิโต ๖ ขุ.สุ. ๒๕/๑๑๔๐/๕๕๒--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗.
เอตฺถ พฺราหฺมโณ. "พฺรหฺมาติ โข ภิกฺขเว ตถาคตสฺเสตํ อธิวจนนฺ"ติ ๑- เอตฺถ ตถาคโต. "พฺรหฺมาติ มาตาปิตโร ปุพฺพาจริยาติ วุจฺจเร"ติ ๒- เอตฺถ มาตาปิตโร "พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตตี"ติ ๓- เอตฺถ เสฏฺโ อธิปฺเปโต. อิธ ปน ปมชฺฌานํ ปณีตํ ภาเวตฺวา ปมชฺฌานภูมิยํ นิพฺพตฺโต กปฺปายุโก มหาพฺรหฺมา อธิปฺเปโต. ๔- จสทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถ, พฺรหฺมา จ อญฺเ จ ทสสุ จกฺกวาฬสหสฺเสสุ พฺรหฺมาโน จาติ อตฺโถ, ปทปูรณมตฺโต วา. โลกาธิปตีติ เอตฺถ โลโกติ สงฺขารโลโก สตฺตโลโก โอกาสโลโกติ ตโย โลกา. เตสุ อิธ สตฺตโลโก อธิปฺเปโต. ตสฺส อิสฺสโร อธิปตีติ โลกาธิปติ, โลเกกเทสสฺสาปิ อธิปติ โลกาธิปตีติ วุจฺจติ เทวาธิปติ นราธิปติ วิย. สหมฺปตีติ โส กิร กสฺสปสฺส ภควโต สาสเน สหโก นาม เถโร ปมชฺฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา อปริหีนชฺฌาโน ชีวิตปริโยสาเน ปมชฺฌานภูมิยํ กปฺปายุกมหาพฺรหฺมา หุตฺวา นิพฺพตฺโต, ตตฺร ปน นํ "สหมฺปติ พฺรหฺมา"ติ สญฺชานนฺติ. "สหกปตี"ติ วตฺตพฺเพ อนุสฺสราคมํ ๕- กตฺวา รุฬฺหีวเสน "สหมฺปตี"ติ วทนฺติ. กตญฺชลีติ กตญฺชลิโก, อญฺชลิปุฏํ สิรสิ กตฺวาติ อตฺโถ. อนธิวรนฺติ อจฺจนฺตวโร อธิวโร นาสฺส อตฺถีติ อนธิวโร, น ตโต อธิโก วโร อตฺถีติ วา อนธิวโร, อนุตฺตโรติ อตฺโถ, ตํ อนธิวรํ. อยาจถาติ อยาจิตฺถ อชฺเฌสิ. อิทานิ ยสฺสตฺถาย โส ภควนฺตํ อยาจิ. ตมตฺถํ ทสฺเสตุํ "สนฺตีธ สตฺตาติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สนฺตีติ สํวิชฺชนฺติ อุปลพฺภนฺติ, พุทฺธจกฺขุสฺส อาปาถํ @เชิงอรรถ: ๑ ป.สู. ๑/๓/๓๗ @๒ องฺ.ติก. ๒๐/๓๑/๑๒๗, องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๖๓/๘๐, ขุ.อิติ. ๒๕/๑๐๖/๓๒๕. @ขุ.ชา. ๒๘/๑๘๑๕๕ (สฺยา) ๓ ม.มู. ๑๒/๑๔๘/๑๐๗, สํ.นิ. ๑๖/๒๑/๒๘, @องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๘/๑๐, องฺ.ปญฺจก. ๒๒/๑๑/๑๐, ขุ.ปฏิ. ๓๑/๔๔/๓๘๙ @๔ ป.สู. ๑/๓/๓๘ ๕ ม. อนุสฺสาราคมํ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘.
อาคจฺฉนฺตา อตฺถีติ อตฺโถ. อิธาติ อยํ เทสาปเทเส นิปาโต. สฺวายํ กตฺถจิ สาสนํ อุปาทาย วุจฺจติ. ยถาห "อิเธว ภิกฺขเว สมโณ, อิธ ทุติโย สมโณ, อิธ ตติโย สมโณ, อิธ จตุตฺโถ สมโณ, สุญฺา ปรปฺปวาทา สมเณภิ อญฺเหี"ติ. ๑- กตฺถจิ โอกาสํ. ยถาห:- "อิเธว ติฏฺมานสฺส เทวภูตสฺส เม สโต ปุนวายุ ๒- จ เม ลทฺโธ เอวํ ชานาหิ มาริสา"ติ. ๓- กตฺถจิ ปทปูรณมตฺตเมว โหติ. ยถาห "อิธาหํ ภิกฺขเว ภุตฺตาวี อสฺสํ ปวาริโต"ติ. ๔- กตฺถจิ โลกํ อุปาทาย. ยถาห "อิธ ตถาคโต โลเก อุปฺปชฺชติ พหุชนหิตาย พหุชนสุขายา"ติ. ๕- อิธาปิ โลกเมว อุปาทาย วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ. ตสฺมา อิมสฺมึ สตฺตโลเกติ อตฺโถ. สตฺตาติ รูปาทีสุ ขนฺเธสุ ฉนฺทราเคน สตฺตา วิสตฺตา อาสตฺตา ลคฺคา ลคิตาติ สตฺตา, สตฺตาติ ปาณิโน วุจฺจนฺติ. รุฬฺหีสทฺเทน ปน วีตราเคสุปิ อยํ โวหาโร วตฺตติเยว. อปฺปรชกฺขชาติกาติ ปญฺามเย อกฺขิมฺหิ อปฺปํ ปริตฺตํ ราคโทสโมหรชํ เอเตสํ เอวํสภาวา จ เตติ อปฺปรชกฺขชาติกา, อปฺปํ ราคาทิรชเมว วา เยสํ เต อปฺปรชกฺขา, เต อปฺปรชกฺขสภาวา อปฺปรชกฺขชาติกาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. เตสํ อปฺปรชกฺขชาติกานํ. "สตฺตานนฺ"ติ วิภตฺติวิปริณามํ กตฺวา "เทเสหิ ธมฺมนฺ"ติ อิมินา สมฺพนฺธํ กตฺวา อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. เทเสหีติ อายาจนวจนเมตํ, เทเสหิ กเถหิ อุปทิสาติ อตฺโถ. ธมฺมนฺติ เอตฺถ อยํ ธมฺมสทฺโท ปริยตฺติสมาธิปญฺาปกติสภาวสุญฺตาปุญฺอาปตฺติเยฺยจตุสจฺจธมฺมาทีสุ ทิสฺสติ. ตถา หิ "อิธ ภิกฺขุ ธมฺมํ ปริยาปุณาติ สุตฺตํ เคยฺยํ เวยฺยากรณํ @เชิงอรรถ: ๑ ที.มหา. ๑๐/๒๑๔/๑๓๓, ม.มู. ๑๒/๑๓๙/๙๘, องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๒๔๑/๒๖๕ @๒ ฉ.ม. ปุนรายุ ๓ ที.มหา. ๑๐/๓๖๙/๒๔๔ @๔ ม.มู. ๑๒/๓๐/๑๗ ๕ องฺ.เอกก. ๒๐/๑๗๐/๒๒--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙.
ฯเปฯ เวทลฺลนฺ"ติอาทีสุ ๑- ปริยตฺติยํ ทิสฺสติ. "เอวํธมฺมา เต ภควนฺโต อเหสุนฺ"ติอาทีสุ สมาธิมฺหิ. "ยสฺเสเต จตุโร ธมฺมา วานรินฺท ยถา ตว สจฺจํ ธมฺโม ธิติ จาโค ทิฏฺ โส อติวตฺตตี"ติ- อาทีสุ ๒- ปญฺาย. พฺยาธิธมฺมา ๓- ชราธมฺมา, อโถ มรณธมฺมิโน"ติอาทีสุ ๓- ปกติ. "กุสลา ธมฺมา, อกุสลา ธมฺมา, อพฺยากตา ธมฺมา"ติอาทีสุ ๔- สภาเว. "ตสฺมึ โข ปน สมเย ธมฺมา โหนฺติ ขนฺธา โหนฺตี"ติอาทีสุ ๕- สุญฺตายํ. "ธมฺโม สุจิณฺโณ สุขมาวหาตี"ติอาทีสุ ๖- ปุญฺเ. "เทฺว อนิยตา ธมฺมา"ติอาทีสุ ๗- อาปตฺติยํ. "สพฺเพ ธมฺมา สพฺพากาเรน พุทฺธสฺส ภควโต าณมุเข อาปาถํ อาคจฺฉนฺตี"ติอาทีสุ ๘- เยฺเย. "ทิฏฺธมฺโม ปตฺตธมฺโม วิทิตธมฺโม"ติอาทีสุ ๙- จตุสจฺจธมฺเม. อิธาปิ จตุสจฺจธมฺเม ทฏฺพฺโพ. ๑๐- อนุกมฺปาติ อนุกมฺปํ อนุทฺทยํ กโรหิ. อิมนฺติ ปชํ นิทฺทิสนฺโต อาห. ปชนฺติ ปชาตตฺตา ปชา, ตํ ปชํ, สตฺตนิกายํ สํสารทุกฺขโต โมเจหีติ อธิปฺปาโย. เกจิ ปน:- "ภควาติ โลกาธิปตี นรุตฺตโม กตญฺชลี พฺรหฺมคเณหิ ยาจิโต"ติ ปนฺติ. เอตฺตาวตา สพฺพโส อยํ คาถา วุตฺตตฺถา โหติ. อถ ภควโต ตํ พฺรหฺมุโน สหมฺปติสฺส อายาจนวจนํ สุตฺวา อปริมิตสมยสมุทิตกรุณาพลสฺส ทสพลสฺส ปรหิตกรณนิปุณมติจารสฺส สพฺพสตฺเตสุ @เชิงอรรถ: ๑ ม.มู. ๑๒/๒๓๙/๒๐๑, องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๑๐๒/๑๑๗ ๒ ขุ.ชา. ๒๗/๕๗/๑๘ (สฺยา) @๓ ฉ.ม. ชาติธมฺมา องฺ.ติก. ๒๐/๓๙/๑๔๑ ๔ อภิ.สงฺ. ๓๔/๑/๑ ๕ อภิ.สงฺ. ๓๔/๑๒๑/๔๑ @๖ ขุ.สุ. ๒๕/๑๘๔/๓๖๙, ขุ.เถร. ๒๖/๓๐๓/๓๑๘, ขุ.ชา. ๒๗/๑๔๒๐,๒๒๘๓/๒๙๐,๔๗๓ (สฺยา) @๗ วิ.มหาวิ. ๑/๔๔๓/๓๓๒ @๘ ขุ.มหา. ๒๙/๗๒๗/๔๓๒ (สฺยา) ขุ.จูฬ. ๓๐/๔๙๒/๒๓๘ (สฺยา) ขุ.ปฏิ. ๓๑/๕/๔๐๘ @๙ ที.สี. ๙/๒๙๙/๑๐๘, วิ.มหา. ๔/๑๘,๕๗/๑๖,๔๘ ๑๐ ป.สู. ๑/๑/๑๘--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐.
โอกาสกรณมตฺเตสุ มหากรุณา อุทปาทิ. ตํ ปน ภควโต กรุณุปฺปตฺตึ ทสฺเสนฺเตหิ สงฺคีติกาเล สงฺคีติการเกหิ:- [๒] "สมฺปนฺนวิชฺชาจรณสฺส ตาทิโน ชุตินฺธรสฺสนฺติมเทหธาริโน ตถาคตสฺสปฺปฏิปุคฺคลสฺส อุปฺปชฺชิ การุญฺตา สพฺพสตฺเต"ติ อยํ คาถา ปิตา. ตตฺถ สมฺปนฺนวิชฺชาจรณสฺสาติ สมฺปนฺนํ นาม ติวิธํ ปริปุณฺณสมงฺคิมธุรวเสน. ตตฺถ:- "สมฺปนฺนํ สาลิเกทารํ สุวา ภุญฺชนฺติ โกสิย ปฏิเวเทมิ เต พฺรเหฺม น เต ๑- วาเรตุมุสฺสเห"ติ ๒- อิทํ ปริปุณฺณสมฺปนฺนํ นาม. "อิมินา ปาติโมกฺขสํวเรน อุเปโต โหติ สมุเปโต อุปาคโต สมฺปนฺโน สมนฺนาคโต"ติ ๓- อิทํ สมงฺคิสมฺปนฺนํ นาม. "อิมิสฺสา ภนฺเต มหาปวิยา เหฏฺิมตลํ สมฺปนฺนํ, เสยฺยถาปิ ขุทฺทมธุํ อนีลกํ, เอวมสฺสาทนฺ"ติ ๔- อิทํ มธุรสมฺปนฺนํ นาม. อิธ ปริปุณฺณสมฺปนฺนมฺปิ สมงฺคิสมฺปนฺนมฺปิ ยุชฺชติ. ๕- วิชฺชาติ ปฏิปกฺขธมฺเม วิชฺฌนฏฺเน วิทิตกรณฏฺเน วินฺทิตพฺพฏฺเน จ วิชฺชา. ตา ปน ติสฺโสปิ วิชฺชา อฏฺปิ วิชฺชา. ติสฺโส วิชฺชา ภยเภรวสุตฺเต ๖- อาคตนเยเนว เวทิตพฺพา, อฏฺ อมฺพฏฺสุตฺเต. ๗- ตตฺร หิ วิปสฺสนาาเณน มโนมยิทฺธิยา จ สห ฉ อภิญฺา ปริคฺคเหตฺวา อฏฺ วิชฺชา วุตฺตา. จรณนฺติ สีลสํวโร อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา โภชเน มตฺตญฺุตา ชาคริยานุโยโค @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. นํ ๒ ขุ.ชา. ๒๗/๑๘๗๒/๓๖๖ (สฺยา) ๓ อภิ.วิ. ๓๕/๕๑๑/๒๙๖ @๔ วิ.มหาวิ. ๑/๑๗/๘ ๕ ป.สู. ๑/๖๔/๑๖๖ ๖ ม.มู. ๑๒/๕๒-๕/๒๙ @๗ ที.สี. ๙/๒๗๘-๙/๙๘--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑.
สทฺธา หิรี โอตฺตปฺปํ พาหุสจฺจํ อารทฺธวีริยตา อุปฏฺิตสฺสติตา ปญฺาสมฺปนฺนตา จตฺตาริ รูปาวจรฌานานีติ อิเม ปณฺณรส ธมฺมา เวทิตพฺพา. อิเมเยว หิ ปณฺณรส ธมฺมา ยสมา เอเตหิ จรติ อริยสาวโก คจฺฉติ อมตํ ทิสํ, ตสฺมา "จรณนฺ"ติ วุตฺตา. ยถาห "อิธ มหานาม อริยสาวโก สีลวา โหตี"ติ ๑- สพฺพํ มชฺฌิมปณฺณาสเก วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. วิชฺชา จ จรณญฺจ วิชฺชาจรณานิ, สมฺปนฺนานิ ปริปุณฺณานิ วิชฺชาจรณานิ ยสฺส โสยํ สมฺปนฺนวิชฺชาจรโณ, วิชฺชาจรเณหิ สมฺปนฺโน สมงฺคีภูโต, สมนฺนาคโตติ วา สมฺปนฺนวิชฺชาจรโณ. อุภยถาปิ อตฺโถ ยุชฺชเตว, ตสฺส สมฺปนฺนวิชฺชาจรณสฺส. ๒- ตาทิโนติ "อิฏฺเปิ ตาที อนิฏฺเปิ ตาที"ติอาทินา นเยน มหานิทฺเทเส ๓- อาคตตาทิลกฺขเณน ตาทิโน, อิฏฺานิฏฺาทีสุ อวิการสฺส ตาทิสสฺสาติ อตฺโถ. ชุตินฺธรสฺสาติ ชุติมโต, ยุคนฺธเร, ยุคนฺธเร สรทสมเย สมุทิตทิวสกราติเรกตร- สสฺสิริกสรีรชุติวิสรธรสฺสาติ ๔- อตฺโถ. "ปญฺาปโชตธรสฺสา"ติ วา วตฺตุํ วฏฺฏติ. วุตฺตเญฺหตํ:- "จตฺตาโร โลเก ปชฺโชตา ปญฺจเมตฺถ น วิชฺชติ ทิวา ตปติ อาทิจฺโจ รตฺติมาภาติ จนฺทิมา. อถ อคฺคิ ทิวารตฺตึ ตตฺถ ตตฺถ ปภาสติ สมฺพุทฺโธ ตปตํ เสฏฺโ เอสา อาภา อนุตฺตรา"ติ. ๕- ตสฺมา อุภยถาปิ สรีรปญฺาชุติวิสรธรสฺสาติ อตฺโถ. อนฺติมเทหธาริโนติ สพฺพปจฺฉิมสรีรธาริโน, อปุนพฺภสฺสาติ อตฺโถ. ตถาคตสฺสาติ เอตฺถ อฏฺหิ การเณหิ ภควา "ตถาคโต"ติ วุจฺจติ, กตเมหิ อฏฺหิ? ตถา อาคโตติ ตถาคโต, ตถา คโตติ ตถาคโต, ตถลกฺขณํ อาคโตติ @เชิงอรรถ: ๑ ม.ม. ๑๓/๒๔/๑๘ ๒ วิ.อ. ๑/๑๒๑ (สฺยา) @๓ ขุ.มหา. ๒๙/๑๘๐,๘๙๕/๑๓๘,๕๖๒ (สฺยา) @๔ สี.,อิ. ยุคนิธนสมยสมุทิตทิวสกราติเรกตรสรีรชุติวิสรสฺสาติ @๕ สํ.ส. ๑๕/๒๖,๘๕/๑๘,๕๔--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๒.
ตถาคโต, ตถธมฺเม ยาถาวโต อภิสมฺพุทฺโธติ ตถาคโต, ตถทสฺสิตาย ตถาคโต, ตถวาทิตาย ตถาคโต, ตถาการิตาย ตถาคโต, อภิภวนฏฺเน ตถาคโตติ. กถํ ภควา ตถา อาคโตติ ตถาคโต? ยถา เยน อภินีหาเรน ทานปารมึ ปูเรตฺวา สีลเนกฺขมฺมปญฺาวีริยขนฺติสจฺจอธิฏฺานเมตฺตุเปกฺขาปารมึ ปูเรตฺวา อิมา ทส ปารมิโย ทส อุปปารมิโย ทส ปรมตฺถปารมิโยติ สมตฺตึส ปารมิโย ปูเรตฺวา องฺคปริจฺจาคํ ชีวิตปริจฺจาคํ ธนรชฺชปุตฺตทารปริจฺจาคนฺติ ๑- อิเม ปญฺจ มหาปริจฺจาเค ปริจฺจชิตฺวา ยถา วิปสฺสิอาทโย สมฺมาสมฺพุทฺธา อาคตา, ตถา อมฺหากมฺปิ ภควา อาคโตติ ตถาคโต. ยถาห:- "ยเถว โลกมฺหิ วิปสฺสิอาทโย สพฺพญฺุภาวํ มุนโย อิธาคตา ตถา อยํ สกฺยมุนีปิ อาคโต ตถาคโต วุจฺจติ เตน จกฺขุมา"ติ. (๑) กถํ ตถา คโตติ ตถาคโต? ยถา สมฺปติชาตา วิปสฺสิอาทโย สเมหิ ปาเทหิ ปวิยํ ปติฏฺาย อุตฺตราภิมุขา สตฺตปทวีติหาเรน คตา, ตถา อมฺหากมฺปิ ภควา คโตติ ตถาคโต. ยถาห:- "มุหุตฺตชาโตว ควมฺปตี ยถา สเมหิ ปาเทหิ ผุสี วสุนฺทรํ โส วิกฺกมี สตฺตปทานิ โคตโม เสตญฺจ ฉตฺตํ อนุธารยุํ มรู. คนฺตฺวาน โส สตฺตปทานิ โคตโม ทิสา วิโลเกสิ สมา สมนฺตโต @เชิงอรรถ: ๑ ม. ทารปริจฺจาคํ ปุตฺตปริจฺจาคํ รชฺชปริจฺจาคนฺติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๓.
อฏฺงฺคุเปตํ คิรมพฺภุทีรยี สีโห ยถา ปพฺพตมุทฺธนิฏฺิโต"ติ. (๒) กถํ ตถลกฺขณํ อาคโตติ ตถาคโต? สพฺเพสํ รูปารูปธมฺมานํ สลกฺขณํ สามญฺลกฺขณญฺจ ตถํ อวิตถํ าณคติยา อาคโต อวิรชฺฌิตฺวา ปตฺโต ๑- อนุพุทฺโธติ ตถาคโต. "สพฺเพสํ ปน ธมฺมานํ สกสามญฺลกฺขณํ ตถเมวาคโต ยสฺมา ตสฺมา สตฺถา ตถาคโต"ติ. (๓) กถํ ตถธมฺเม ยาถาวโต อภิสมฺพุทฺโธติ ตถาคโต? ตถธมฺมา นาม จตฺตาริ อริยสจฺจานิ. ยถาห "จตฺตาริมานิ ภิกฺขเว ตถานิ อวิตถานิ อนญฺถานิ. กตมานิ จตฺตาริ? `อิทํ ทุกฺขนฺ'ติ ภิกฺขเว ตถเมตํ อวิตถเมตํ อนญฺถเมตนฺ"ติ วิตฺถาโร. ๒- ตานิ จ ภควา อภิสมฺพุทฺโธ, ตสฺมา ตถานํ อภิสมฺพุทฺธตฺตา "ตถาคโต"ติ วุจฺจติ. อภิสมฺพุทฺธตฺโถ หิ เอตฺถ คตสทฺโท. ตถนามานิ สจฺจานิ อภิสมฺพุชฺฌิ นายโก ตสฺมา ตถานํ สจฺจานํ สมฺพุทธตฺตา ตถาคโต. (๔) กถํ ตถทสฺสิตาย ตถาคโต? ภควา หิ อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ อปริมาณานํ สตฺตานํ จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายมโนทฺวาเรสุ อาปาถํ อาคจฺฉนฺตํ รูปสทฺทคนฺธรสโผฏฺพฺพธมฺมารมฺมณํ ตถาคโต สพฺพาการโต ชานาติ ปสฺสตีติ, เอวํ ตถทสฺสิตาย ตถาคโต. อถ วา ยํ โลเก ตถํ, ตํ โลกสฺส ตเถว ทสฺเสติ. ตโตปิ ภควา ตถาคโต. เอตฺถ ตถทสฺสิอตฺเถ "ตถาคโต"ติ ปทสมฺภโว เวทิตพฺโพ. @เชิงอรรถ: ๑ สี. อริรชฺิตฺวาว คโต ๒ สํ.มหา. ๑๙/๑๐๙๐/๓๗๕--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๔.
ตถากาเรน โย ธมฺเม ชานาติ อนุปสฺสติ ตถทสฺสีติ สมฺพุทฺโธ ตสฺมา วุตฺโต ตถาคโต. (๕) กถํ ตถวาทิตาย ตถาคโต? ยญฺจ อภิสมฺโพธิยา ปรินิพฺพานสฺส จ อนฺตเร ปญฺจจตฺตาลีสสสฺสปริมาณกาเล สุตฺตาทินวงฺคสงฺคหิตํ ภาสิตํ ลปิตํ ตถาคเตน, สพฺพํ ตํ เอกตุลาย ตุลิตํ วิย ตถเมว อวิตถเมว โหติ. เตเนวาห:- "ยญฺจ จุนฺท รตฺตึ ตถาคโต อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุชฺฌติ, ยญฺจ รตฺตึ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายติ, ยํ เอตสฺมึ อนฺตเร ภาสติ ลปติ นิทฺทิสติ, สพฺพํ ตํ ตเถว โหติ, โน อญฺถา. ตสฺมา' ตถาคโต'ติ วุจฺจตี"ติ. ๑- เอตฺถ ปน คทอตฺโถ หิ คตสทฺโท. เอวํ ตถวาทิตาย ตถาคโต. อาคทนํ อาคโท, วจนนฺติ อตฺโถ. ตโถ อวิปรีโต อาคโท อสฺสาติ ตถาคโต. ทการสฺส ตการํ กตฺวา วุตฺโต. ตถาวาที ชิโน ยสฺมา ตถธมฺมปฺปกาสโก ตถามาคทนญฺจสฺส ตสฺมา พุทฺโธ ตถาคโต. (๖) กถํ ตถาการิตาย ตถาคโต? ภควา หิ ยํ ยํ วาจํ อภาสิ, ตํ ตํ เอว กาเยน กโรติ, วาจาย กาโย อนุโลเมติ, กายสฺสปิ วาจา. เตเนวาห:- "ยถา วาที ภิกฺขเว ตถาคโต ตถา การี, ยถา การี ตถา วาที ฯเป ฯ ตสฺมา' ตถาคโต'ติ วุจฺจตี"ติ. ๑- ยถา จ วาจา คตา, กาโยปิ ตถา คโต, ยถา กาโย คโต, วาจาปิ ตถา คตา. เอวํ ตถาการิตาย ตถาคโต. @เชิงอรรถ: ๑ องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๒๓/๒๘, ขุ.จูฬ. ๓๐/๔๘๐/๒๒๙ (สฺยา)--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๕.
ยถา วาจา คตา ตสฺส ตถา กาโย คโต ยโต ตถาวาทิตาย สมฺพุทฺโธ สตฺถา ตสฺมา ตถาคโต. (๗) กถํ อภิภวนฏฺเน ตถาคโต? อุปริ ภวคฺคํ เหฏฺา อวีจึ ปริยนฺตํ กตฺวา ติริยํ อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ สพฺพสตฺเต อภิภวติ สีเลนปิ สมาธินาปิ ปญฺายปิ วิมุตฺติยาปิ วิมุตฺติาณทสฺสเนนปิ, น ตสฺส ตุลา วา ปมาณํ วา อตฺถิ, อถ โข อตุโล อปฺปเมยฺโย อนุตฺตโร. เตเนวาห:- "สเทวเก ภิกฺขเว โลเก ฯเปฯ ตถาคโต อภิภู อนภิภูโต อญฺทตฺถุทโส วสวตฺตี, ตสฺมา' ตถาคโต'ติ วุจฺจตี"ติ. ๑- ตเตฺรวํ ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพา:- อคโท วิย อคโท. โก ปเนส? เทสนาวิลาโส เจว ปุญฺุสฺสโย ๒- จ. เตน เหส มหานุภาโว ภิสกฺโก ทิพฺพาคเทน สปฺเป วิย สพฺพปรปฺปวาทิโน สเทวกญฺจ โลกํ อภิภวติ, อิติ สพฺพโลกาภิภวนโต อวิปรีโต เทสนาวิลาโส เจว ปุญฺุสฺสโย จ อคโท อสฺสาติ ทการสฺส ตการํ กตฺวา "ตถาคโต"ติ เวทิตพฺโพ. เอวํ อภิภวนฏฺเน ตถาคโต. ตโถ อวิปรีโต จ อคโท ยสฺส สตฺถุโน วสวตฺตีติ โส เตน โหติ สตฺถา ตถาคโต. ๓- (๘) อปฺปฏิปุคฺคลสฺสาติ ปฏิปุคฺคลวิรหิตสฺส, อญฺโ โกจิ "อหํ พุทฺโธ"ติ เอวํ ปฏิญฺ ทาตุํ สมตฺโถ นามสฺส ปุคฺคโล นตฺถีติ อปฺปฏิปุคฺคโล, ตสฺส อปฺปฏิปุคฺคลสฺส. อุปฺปชฺชีติ อุปฺปนฺโน อุทปาทิ. การุญฺตาติ กรุณาย ภาโว การุญฺตา. สพฺพสตฺเตติ นิรวเสสสตฺตปริยาทานวจนํ, สกเล สตฺตนิกาเยติ อตฺโถ. เอตฺตาวตา อยมฺปิ คาถา วุตฺตตฺถา โหติ. @เชิงอรรถ: ๑ องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๒๓/๒๘, ขุ.จูฬ. ๓๐/๔๘๐/๒๒๙ (สฺยา) ๒ สี.,อิ. ปุญฺวิลาโส @๓ สุ.วิ. ๑/๗/๖๖, ป.สู. ๑/๑๒/๕๖, มโน.ปู. ๑/๑๗๐/๑๐๐--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๖.
อถ ภควา พฺรหฺมุนา ธมฺมเทสนตฺถาย อายาจิโต สตฺเตสุ การุญฺตํ อุปฺปาเทตฺวา ธมฺมํ เทเสตุกาโม มหาพฺรหฺมานํ คาถาย อชฺฌภาสิ:- "อปารุตา เตสํ อมตสฺส ทฺวารา เย โสตวนฺโต ปมุญฺจนฺตุ สทฺธํ วิหึสสญฺี ปคุณํ น ภาสึ ธมฺมํ ปณีตํ มนุเชสุ พฺรเหฺม"ติ. ๑- อถ โข พฺรหฺมา สหมฺปติ "กตาวกาโส โขมฺหิ ภควตา ธมฺมเทสนายา"ติ ตฺวา ทสนขสโมธานสมุชฺชลํ อญฺชลึ สิรสิ กตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา พฺรหฺมคณปริวุโต ปกฺกามิ. อถ สตฺถา ตสฺส พฺรหฺมุโน ปฏิญฺ ทตฺวา "กสฺส นุ โข อหํ ปมํ ธมฺมํ เทเสยฺยนฺ"ติ ๒- จินฺเตนฺโต "อาฬาโร ปณฺฑิโต โส อิมํ ธมฺมํ ขิปฺปํ อาชานิสฺสตี"ติ จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา ปุน โอโลเกนฺโต ตสฺส สตฺตาหํ กาลงฺกตภาวํ ตฺวา อุทกสฺส จ อภิโทส- กาลงฺกตภาวํ ตฺวา ปุน "กหํ นุ โข เอตรหิ ปญฺจวคฺคิยา ภิกฺขู วิหรนฺตี"ติ ปญฺจวคฺคิเย อาวชฺเชนฺโต "พาราณสิยํ อิสิปตเน มิคทาเย"ติ ตฺวา อาสาฬฺหิยํ ปภาตาย รตฺติยา กาลสฺเสว ปตฺตจีวรมาทาย อฏฺารสโยชนิกํ มคฺคํ ปฏิปนฺโน อนฺตรามคฺเค อุปกํ นาม อาชีวกํ ทิสฺวา ตสฺส อตฺตโน พุทฺธภาวมาวิกตฺวา ตํทิวสเมว สายณฺหสมเย อิสิปตนมคมาสิ. ตตฺถ ปญฺจวคฺคิยานํ อตฺตโน พุทฺธภาวํ ปกาเสตฺวา ปญฺตฺตวรพุทฺธาสนคโต ปญฺจวคฺคิเย ภิกฺขู อามนฺเตตฺวา ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสุตฺตนฺตํ ๓- เทเสสิ. เตสุ อญฺาสิโกณฺฑญฺตฺเถโร เทสนานุสาเรน าณํ เปเสตฺวา สุตฺตปริโยสาเน อฏฺารสหิ พฺรหฺมโกฏีหิ สทฺธึ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาสิ. สตฺถา @เชิงอรรถ: ๑ ม.มู. ๑๒/๒๘๓/๒๔๔, สํ.ส. ๑๕/๑๗๒/๑๖๗, ที.มหา. ๑๐/๗๑/๓๕, วิ.มหา. ๔/๙/๙ @๒ ม.มู. ๑๒/๒๘๔/๒๔๕, วิ.มหา. ๔/๑๐/๑๐ ๓ วิ.มหา. ๔/๑๓/๑๓, สํ.มหา. ๑๙/๑๐๘๑/๓๖๗, @ขุ.ปฏิ. ๓๑/๓๐/๓๕๘--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๗.
ตตฺเถว วสฺสํ อุปคนฺตฺวา ปุนทิวเส วปฺปตฺเถรํ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาเปสิ. เอเตเนว อุปาเยน สพฺเพ เต โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาเปตฺวา ปุน ปญฺจมิยํ ปกฺขสฺส ปญฺจปิ เต เถเร สนฺนิปาเตตฺวา อนตฺตลกฺขณสุตฺตนฺตํ ๑- เทเสสิ. เทสนาปริโยสาเน ปญฺจปิ เถรา อรหตฺเต ปติฏฺหึสุ. อถ สตฺถา ตตฺเถว ยสสฺส กุลปุตฺตสฺส อุปนิสฺสยํ ทิสฺวา เคหํ ปหาย นิกฺขนฺตํ ทิสฺวา "เอหิ ยสา"ติ ๒- ปกฺโกสิตฺวา ตสฺมิญฺเว รตฺติภาเค โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาเปตฺวา ปุนทิวเส อรหตฺเต จ ปติฏฺาเปตฺวา อปเรปิ ตสฺส สหายเก จตุปณฺณาสชเน เอหิภิกฺขุปพฺพชฺชาย ปพฺพาเชตฺวา อรหตฺเต ปติฏฺาเปสิ. เอวํ โลเก เอกสฏฺิยา อรหนฺเตสุ ชาเตสุ สตฺถา วุฏฺวสฺโส ปวาเรตฺวา ภิกฺขู อามนฺเตตฺวา เอตทโวจ:- "ปรตฺถํ จตฺตโน อตฺถํ กโรนฺตา ปวึ อิมํ พฺยาหรนฺตา มนุสฺสานํ ธมฺมํ จรถ ภิกฺขโว. วิหรถ วิวิตฺเตสุ ปพฺพเตสุ วเนสุ จ ปกาสยนฺตา สทฺธมฺมํ โลกสฺส สตตํ มม. กโรนฺตา ธมฺมทูเตยฺยํ วิขฺยาปยถ ภิกฺขโว สนฺติ อตฺถาย สตฺตานํ สุพฺพตา วจนํ มม. สพฺพํ ปิทหถ ทฺวารํ อปายานมนาสวา สคฺคโมกฺขสฺส มคฺคสฺส ทฺวารํ วิวรถาสมา. เทสนาปฏิปตฺตีหิ กรุณาธิคุณาลยา พุทฺธึ สทฺธญฺจ โลกสฺส อภิวฑฺเฒถ สพฺพโส. คิหีนมุปกโรนฺตานํ นิจฺจมามิสทานโต กโรถ ธมฺมทาเนน เตสํ ปจฺจูปการกํ. @เชิงอรรถ: ๑ วิ.มหา. ๔/๒๐/๑๗, สํ.ข. ๑๗/๕๙/๕๕ ๒ วิ.มหา. ๔/๒๖/๒๑--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๘.
สมุสฺสยถ สทฺธมฺมํ เทสยนฺตา อิสิทฺธชํ กตกตฺตพฺพกมฺมนฺตา ปรตฺถํ ปฏิปชฺชถา"ติ. เอวญฺจ ปน วตฺวา ภควา เต ภิกฺขู ทิสาสุ วิสฺสชฺเชตฺวา สยํ อุรุเวลํ คจฺฉนฺโต อนฺตรมคฺเค กปฺปาสิกวนสณฺเฑ ตึส ภทฺทวคฺคิยกุมาเร วิเนสิ. เตสุ โย สพฺพปจฺฉิมโก, โส โสตาปนฺโน, สพฺพเสฏฺโ อนาคามี, เอโกปิ อรหา วา ปุถุชฺชโน วา นาโหสิ. เตปิ สพฺเพ เอหิภิกฺขุปพฺพชฺชาย ปพฺพาเชตฺวา ทิสาสุ เปเสตฺวา สยํ อุรุเวลํ คนฺตฺวา อฑฺฒุฑฺฒานิ ปาฏิหาริยสหสฺสานิ ทสฺเสตฺวา อุรุเวลกสฺสปาทโย สหสฺสชฏิลปริวาเร เตภาติกชฏิเล ทเมตฺวา เอหิภิกฺขุภาเวน ปพฺพาเชตฺวา คยาสีเส นิสีทาเปตฺวา อาทิตฺตปริยายเทสนาย ๑- อรหตฺเต ปติฏฺาเปตฺวา เตน อรหนฺตสหสฺเสน ภควา ปริวุโต "พิมฺพิสารสฺส รญฺโ ปฏิญฺ โมเจสฺสามี"ติ ราชคหนครูปจาเร ลฏฺิวนุยฺยานํ นาม อคมาสิ. ตโต อุยฺยานปาลิโก รญฺโ อาโรเจสิ. ราชา "สตฺถา อาคโต"ติ สุตฺวา ทฺวาทสนหุเตหิ พฺราหฺมณคหปติเกหิ ปริวุโต ทสพลํ ฆนวิวรคตมิว ทิวสกรํ วนวิวรคตํ มุนิวรทิวสกรํ อุปสงฺกมิตฺวา จกฺกาลงฺกตตเลสุ ชลชามลาวิกลกมลโกมเลสุ ทสพลสฺส ปาเทสุ มกุฏมณิชุติวิสรวิชฺโชตินา สิรสา นิปติตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ สทฺธึ ปริสาย. อถ โข เตสํ พฺราหฺมณคหปติกานํ เอตทโหสิ "กึ นุ โข มหาสมโณ อุรุเวลกสฺสเป พฺรหฺจริยํ จรติ, อุทาหุ อุรุเวลกสฺสโป มหาสมเณ"ติ. อถ โข ภควา เตสํ เจโตปริวิตกฺกมญฺาย เถรํ คาถาย อชฺฌภาสิ:- "กิเมว ทิสฺวา อุรุเวลวาสิ ปหาสิ อคฺคึ กิสโกวทาโน @เชิงอรรถ: ๒ วิ.มหา. ๔/๕๔/๔๔, สํ.สฬา. ๑๘/๓๑/๒๓ (สฺยา)--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๙.
ปุจฺฉามิ ตํ กสฺสป เอตมตฺถํ กถํ ปหีนํ ตว อคฺคิหุตฺตนฺ"ติ. ๑- เถโร ภควโต อธิปฺปายํ วิทิตฺวา:- "รูเป จ สทฺเท จ อโถ รเส จ กามิตฺถิโย จาภิวทนฺติ ยญฺา เอตํ มลนฺตี อุปธีสุ ตฺวา ตสฺมา น ยิฏฺเ น หุเต อรญฺชินฺ"ติ ๑- อิมํ คาถํ วตฺวา อตฺตโน สาวกภาวปฺปกาสนตฺถํ ตถาคตสฺส ปาเทสุ สิรสา นิปติตฺวา "สตฺถา เม ภนฺเต ภควา, สาวโกหมสฺมี"ติ วตฺวา เอกตาลทฺวิตาล- ฯเปฯ สตฺตตาลปฺปมาณํ เวหาสํ สตฺตกฺขตฺตุํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ปาฏิหาริยํ กตฺวา อากาสโต โอรุยฺห ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. อถ โข มหาชโน ตสฺส ตํ ปาฏิหาริยํ ทิสฺวา "อโห มหานุภาวา พุทฺธา นาม, เอวํ ถามคตทิฏฺิโก อตฺตานํ' อรหา อหนฺ'ติ มญฺมาโน อุรุเวลกสฺสโปปิ ทิฏฺิชาลํ ภินฺทิตฺวา ตถาคเตน ทมิโต"ติ ทสพลสฺส คุณกถํ กเถสิ. ตํ สุตฺวา สตฺถา "นาหมิทานิเยว อิมํ อุรุเวลกสฺสปํ ทเมมิ, อตีเตปิ เอส มยา ทมิโตเยวา"ติ อาห. อถ โข โส มหาชโน อุฏฺายาสนา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา สิรสิ อญฺชลึ ปคฺคเหตฺวา เอวมาห "ภนฺเต อิทานิ อเมฺหหิ เอส ทมิโต ทิฏฺโ, กถํ ปเนส อตีเต ภควตา ทมิโต"ติ. ตโต สตฺถา เตน มหาชเนน ยาจิโต ภวนฺตเรน ปริจฺฉนฺนํ มหานารทกสฺสชาตกํ ๒- กเถตฺวา จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ปกาเสสิ. ตโต สตฺถุ ธมฺมกถํ สุตฺวา ราชา พิมฺพิสาโร เอกาทสนหุเตหิ สทฺธึ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาสิ, เอกนหุตํ อุปาสกตฺตํ ปฏิเวเทสิ. @เชิงอรรถ: ๑ วิ.มหา. ๔/๕๕/๔๗ ๒ ขุ.ชา. ๒๘/๑๑๕๓/๒๔๖ (สฺยา)--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๐.
ราชา สรณํ คนฺตฺวา สฺวาตนาย ภควนฺตํ สทฺธึ ภิกฺขุสํเฆน นิมนฺเตตฺวา ภควนฺตํ ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา วนฺทิตฺวา ปกฺกามิ. ปุนทิวเส ภควา ภิกฺขุสหสฺสปริวุโต มรุคณปริวุโต ๑- วิย ทสสตนยโน เทวราชา, พฺรหฺมคณปริวุโต วิย มหาพฺรหฺมา ราชคหํ ปาวิสิ. ราชา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสํฆสฺส ทานํ ทตฺวา โภชนปริโยสาเน ภควนฺตํ เอตทโวจ "อหํ ภนฺเต ตีณิ รตนานิ ๒- วินา วสิตุํ ๓- น สกฺขิสฺสามิ, เวลาย วา อเวลาย วา ภควโต สนฺติกํ อาคมิสฺสามิ, ลฏฺิวนํ นาม อติทูเร, อิทํ ปน อมฺหากํ เวฬุวนํ นาม อุยฺยานํ ปวิเวกกามานํ นาติทูรํ นจฺจาสนฺนํ คมนาคมนสมฺปนฺนํ นิชฺชนสมฺพาธํ ปวิเวกสุขํ ฉายูทกสมฺปนฺนํ สีตลสิลาตลสมลงฺกตํ ปรมรมณียภูมิภาคํ สุรภิกุสุมตรุวรนิรนฺตรํ รมณียปาสาทหมฺมิยวิมาน- วิหารฑฺฒโยคมณฺฑปาทิปฏิมณฺฑิตํ. อิทํ เม ภนฺเต ภควา ปฏิคฺคณฺหาตุ นวตปนงฺคารสงฺกาเสน สุวณฺณภิงฺคาเรน ๔- สุรภิกุสุมวาสิตํ มณิวณฺณอุทกํ คเหตฺวา เวฬุวนารามํ ปริจฺจชนฺโต ทสพลสฺส หตฺเถ อุทกํ ปาเตสิ. ตสฺมึ อารามปฏิคฺคหเณ "พุทฺธสาสนสฺส มูลานิ โอติณฺณานี"ติ ปีติวสํ คตา นจฺจนฺตี วิย อยํ มหาปวี กมฺปิ. ชมฺพุทีเป ปน เปตฺวา เวฬุวนมหาวิหารํ อญฺ ปวึ กมฺเปตฺวา คหิตเสนาสนํ นาม นตฺถิ. อถ สตฺถา เวฬุวนารามํ ปฏิคฺคเหตฺวา รญฺโ วิหารทานานุโมทนํ อกาสิ:- "อาวาสทานสฺส ปนานิสํสํ โก นาม วตฺตุํ ปุริโส สมตฺโถ อญฺตฺร พุทฺธา ปน โลกนาถา ยุตฺโต มุขานํ นหุเตน จาปิ. @เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. อมร... ๒ ม. สรณานิ @๓ ม. วตฺติตุํ ๔ สี.,อิ.,ม. ภิงฺกาเรน--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๑.
อายุญฺจ วณฺณญฺจ สุขํ พลญฺจ วรํ ปสตฺถํ ปฏิภานเมว ททาติ นามาติ ปวุจฺจเต โส โย เทติ สํฆสฺส นโร วิหารํ. ทาตา นิวาสสฺส นิวารณสฺส สีตาทิโน ชีวิตุปทฺทวสฺส ปาเลติ อายุํ ปน ตสฺส ยสฺมา อายุปฺปโท โหติ ตมาหุ สนฺโต. อจฺจุณฺหสีเต วสโต นิวาเส พลญฺจ วณฺโณ ปฏิกา น โหติ ตสฺมา หิ โส เทติ วิหารทาตา พลญฺจ วณฺณํ ปฏิภานเมว. ทุกฺขสฺส สีตุณฺหสรีสปา จ วาตาตปาทิปฺปภวสฺส โลเก นิวารณา เนกวิธสฺส นิจฺจํ สุขปฺปโท โหติ วิหารทาตา. สีตุณฺหวาตาตปฑํสวุฏฺิ สรีสปาวาฬมิคาทิทุกฺขํ ยสฺมา นิวาเรติ วิหารทาตา ตสฺมา สุขํ วินฺทติ โส ปรตฺถ. ปสนฺนจิตฺโต ภวโภคเหตุํ มโนภิรามํ มุทิโต วิหารํ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๒.
โย เทติ สีลาทิคุโณทิตานํ สพฺพํ ทโท นาม ปวุจฺจเต โส. ปหาย มจฺเฉรมลํ สโลภํ คุณาลยานํ นิลยํ ททาติ ขิตฺโตว โส ตตฺถ ปเรหิ สคฺเค ยถาภตํ ชายติ วีตโสโก. วเร จารุรูเป วิหาเร อุฬาเร นโร การเย วาสเย ตตฺถ ภิกฺขู ทเทยฺยนฺนปานญฺจ วตฺถญฺจ เนสํ ปสนฺเนน จิตฺเตน สกฺกจฺจ นิจฺจํ. ตสฺมา มหาราช ภเวสุ โภเค มโนรเม ปจฺจนุภุยฺย ภิยฺโย วิหารทานสฺส ผเลน สนฺตํ สุขํ อโสกํ อธิคจฺฉ ปจฺฉา"ติ. อิจฺเจวํ มุนิราชา นรราชสฺส พิมฺพิสารสฺส วิหารทานานุโมทนํ กตฺวา อุฏฺายาสนา ภิกฺขุสํฆปริวุโต ปรมทสฺสนียาย อตฺตโน สรีรปฺปภาย สุวณฺณรสเสกปิญฺฉรานิ วิย นครวนวิมานาทีนิ กุรุมาโน อโนปมาย พุทฺธสีลาย อนนฺตาย พุทฺธสิริยา เวฬุวนมหาวิหารเมว ปาวิสีติ. อกีฬเน เวฬุวเน วิหาเร ตถาคโต ตตฺถ มโนภิราเม นานาวิหาเรน วิหาสิ ธีโร เวเนยฺยกานํ ๑- สมุทิกฺขมาโน. @เชิงอรรถ: ๑ ม. เวเนยฺยกาลํ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๓.
อเถวํ ภควติ ตสฺมึ วิหรนฺเต สุทฺโธทนมหาราชา "ปุตฺโต เม ฉพฺพสฺสานิ ทุกฺกรการิกํ กตฺวา ปรมาภิสมฺโพธึ ปตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺโก ราชคหํ ปตฺวา เวฬุวนมหาวิหาเร วิหรตี"ติ สุตฺวา อญฺตรํ มหามจฺจํ อามนฺเตสิ "เอหิ ภเณ ปุริสสหสฺสปริวาโร ราชคหํ คนฺตฺวา มม วจเนน `ปิตา โว สุทฺโธทนมหาราชา ตํ ทฏฺุกาโม'ติ วตฺวา ปุตฺตํ เม คณฺหิตฺวา เอหี"ติ. โส "สาธุ เทวา"ติ รญฺโ ปฏิสฺสุณิตฺวา ปุริสสหสฺสปริวาโร สฏฺิโยชนมคฺคํ คนฺตฺวา ธมฺมเทสนเวลาย วิหารํ ปาวิสิ. โส "ติฏฺตุ ตาว รญฺา ปหิตสาสนนฺ"ติ ปริสปริยนฺเต ิโต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ยถาิโตว สทฺธึ ปุริสสหสฺเสน อรหตฺตํ ปตฺวา ปพฺพชฺชํ ยาจิ. ภควา "เอถ ภิกฺขโว"ติ หตฺถํ ปสาเรสิ, เต สพฺเพ ตงฺขณญฺเว อิทฺธิมยปตฺตจีวรธรา วสฺสสฏฺิตฺเถรา วิย ๑- อากปฺปสมฺปนฺนา หุตฺวา ภควนฺตํ ปริวาเรสุํ. ราชา "เนว คโต อาคจฺฉติ, น จ สาสนํ สุยฺยตี"ติ จินฺเตตฺวา เตเนว นีหาเรน นวกฺขตฺตุํ อมจฺเจ เปเสสิ. เตสุ นวสุ ปุริสสหสฺเสสุ เอโกปิ รญฺโ นาโรเจสิ. น สาสนํ วา ปหิณิ. สพฺเพ อรหตฺตํ ปตฺวาว ปพฺพชึสุ. อถ ราชา จินฺเตสิ "โก นุ โข มม วจนํ กริสฺสตี"ติ สพฺพราชพลํ โอโลเกนฺโต อุทายึ อทฺทส. โส กิร รญฺโ สพฺพตฺถสาธโก อมจฺโจ อพฺภนฺตริโก อติวิสฺสาสิโก โพธิสตฺเตน สทฺธึ เอกทิวเสเยว ชาโต สหปํสุกีฬิโก สหาโย. อถ นํ ราชา อามนฺเตสิ "ตาต อุทายิ อหํ มม ปุตฺตํ ทฏฺุกาโม นวปุริสสหสฺสานิ เปเสสึ, เอกปุริโสปิ อาคนฺตฺวา สาสนมตฺตมฺปิ อาโรเจตา นตฺถิ, ทุชฺชาโน โข ปน เม ชีวิตนฺตราโย, อหํ ชีวมาโนว ปุตฺตํ ทฏฺุมิจฺฉามิ, สกฺขิสฺสสิ เม ปุตฺตํ ทสฺเสตุนฺ"ติ. โส "สกฺขิสฺสามิ เทว สเจ ปพฺพชิตุํ ลภิสฺสามี"ติ อาห. "ตาต ตฺวํ ปพฺพชิตฺวา วา อปพฺพชิตฺวา วา @เชิงอรรถ: ๑ สี. วสฺสสติกตฺเถรา วิย--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๔.
มยฺหํ ปุตฺตํ ทสฺเสหี"ติ. โส "สาธุ เทวา"ติ รญฺโ สาสนํ อาทาย ราชคหํ คนฺตฺวา สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา สทฺธึ ปุริสสหสฺเสน อรหตฺตํ ปตฺวา เอหิภิกฺขุภาเว ปติฏฺาย ผคฺคุนีปุณฺณมาสิยํ จินฺเตสิ "อติกฺกนฺโต เหมนฺโต, วสนฺตสมโย อนุปฺปตฺโต, สุปุปฺผิตา วนสณฺฑา, ปฏิปชฺชนกฺขโม มคฺโค, กาโล ทสพลสฺส าติสงฺคหํ กาตุนฺ"ติ จินฺเตตฺวา ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา สฏฺิมตฺตาหิ คาถาหิ ภควโต กุลนครํ คมนตฺถาย คมนวณฺณํ วณฺเณสิ:- - "องฺคาริโน ทานิ ทุมา ภทนฺเต ผเลสิโน ฉทนํ วิปฺปหาย เต อจฺจิมนฺโตว ปภาสยนฺติ สมโย มหาวีร องฺคีรสานํ. ๑- (๑) ทุมา วิจิตฺตา สุวิราชมานา รตฺตงฺกุเรเหว จ ปลฺลเวหิ รตนุชฺชลมณฺฑปสนฺนิภาสา สมโย มหาวีร องฺคีรสานํ. (๒) สุปุปฺผิตคฺคา กุสุเมหิ ภูสิตา มนุญฺภูตา สุจิสาธุคนฺธา รุกฺขา วิโรจนฺติ อุโภสุ ปสฺเสสุ สมโย มหาวีร องฺคีรสานํ. (๓) @เชิงอรรถ: * จตุสฏฺิมมฺตา อิมา คาถาโย โปราณตาลปณฺณโปตฺถเกสุ ทิสฺสนฺติ. สี.,อิ. @มูเลสุ ปน เปยฺยาลมุเขน นิทฺทิฏฺา อาทิอนฺตภูตา เทฺวเยว คาถาโย ทิสฺสนฺติ. @ตาสุ จ จตุสฏฺิมตฺตาสุ คาถาสุ อฏฺจตฺตาลีส คาถาโย อปทานฏฺกถายํ @ขุ.อป.อ. ๒/๗๘ อาตตา. อิธ ปน `สฏฺิมตฺตาหิ คาถาหี'ติ วุตฺตวจนมนุ- @วตฺติตฺวา โปราณตาลปณฺณโปตฺถเกสุ อาคตนเยเนว มุทฺทาปิตา. อปฺปกํ @ปเนตฺ ถอูนมธิกํ คณนูปคํ น โหตีติ คเหตพฺพํ ๑ สี. ภคีรถานํ, ม. ภคีรสานํ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๕.
ผเลหิเนเกหิ สมิทฺธิภูตา วิจิตฺตรุกฺขา อุภโตวกาเส, ขุทฺทํ ปิปาสมฺปิ วิโนทยนฺติ สมโย มหาวีร องฺคีรสานํ. (๔) วิจิตฺตมาลา สุจิปลฺลเวหิ สุสชฺชิตา โมรกลาปสนฺนิภา รุกฺขา วิโรจนฺติ อุโภสุ ปสฺเสสุ สมโย มหาวีร องฺคีรสานํ. (๕) วิโรจมานา ผลผลฺลเวหิ สุสชฺชิตา วาสนิวาสภูตา โตเสนฺติ อทฺธานกิลนฺตสตฺเต สมโย มหาวีร องฺคีรสานํ. (๖) สุผุลฺลิตคฺคา วนคุมฺพนิสฺสิตา ลตา อเนกา สุวิราชมานา โตเสนฺติ สตฺเต มณิมณฺฑปาว สมโย มหาวีร องฺคีรสานํ. (๗) ลตา อเนกา ทุมนิสฺสิตาว ปิเยหิ สทฺธึ สหิตา วธูว ปโลภยนฺตี หิ สุคนฺธคนฺธา สมโย มหาวีร องฺคีรสานํ. (๘) วิจิตฺตนีลาทิมนุญฺวณฺณา ทิชา สมนฺตา อภิกูชมานา--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๖.
โตเสนฺติ มญฺชุสฺสรตา รตีหิ สมโย มหาวีร องฺคีรสานํ. (๙) มิคา จ นานา สุวิราชมานา อุตฺตุงฺคกณฺณา จ มนุญฺเนตฺตา ทิสา สมนฺตา มภิธาวยนฺติ สมโย มหาวีร องฺคีรสานํ. (๑๐) มนุญฺภูตา จ มหี สมนฺตา วิราชมานา หริตาว สทฺทลา สุปุปฺผิรุกฺขา โมฬินิวลงฺกตา สมโย มหาวีร องฺคีรสานํ. (๑๑) สุสชฺชิตา มุตฺตมยาว วาลุกา สุสณฺิตา จารุสุผสฺสทาตา วิโรจยนฺเตว ทิสา สมนฺตา สมโย มหาวีร องฺคีรสานํ. (๑๒) สมํ สุผสฺสํ สุจิภูมิภาคํ มนุญฺปุปฺโผทยคนฺธวาสิตํ วิราชมานํ สุจิมญฺจ โสภํ สมโย มหาวีร องฺคีรสานํ. (๑๓) สุสชฺชิตํ นนฺทนกานนํว วิจิตฺตนานาทุมสณฺฑมณฺฑิตํ สุคนฺธภูตํ ปวนํ สุรมฺมํ สมโย มหาวีร องฺคีรสานํ. (๑๔)--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๗.
สรา วิจิตฺตา วิวิธา มโนรมา สุสชฺชิตา ปงฺกชปุณฺฑรีกา ๑- ปสนฺนสีโตทกจารุปุณฺณา สมโย มหาวีร องฺคีรสานํ. (๑๕) สุผุลฺลนานาวิธปงฺกเชหิ วิราชมานา สุจิคนฺธคนฺธา ปโมทยนฺเตว นรามรานํ สมโย มหาวีร องฺคีรสานํ. (๑๖) สุผุลฺลปงฺเกรุหสนฺนิสินฺนา ๒- ทิชา สมนฺตา มภินาทยนฺตา โมทนฺติ ภริยาหิ สมงฺคิโน เต สมโย มหาวีร องฺคีรสานํ. (๑๗) สุผุลฺลปุปฺเผหิ รชํ คเหตฺวา อลี วิธาวนฺติ วิกูชมานา มธุมฺหิ คนฺโธ วิทิสํ ปวายติ สมโย มหาวีร องฺคีรสานํ. (๑๘) อภินฺนนาทา มทวารณา จ คิรีหิ นชฺโช สุวิราชิตาว สวนฺติ ธาวนฺติ จ วาริธารา สมโย มหาวีร องฺคีรสานํ. (๑๙) @เชิงอรรถ: ๑ ม. มหาปงฺกชปุณฺฑรีเกหิ ๒ ม....สนฺนิสฺสิตา--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๘.
คิรี สมนฺตาว ปทิสฺสมานา มยูรคีวา อิว นีลวณฺณา ทิสา รชินฺทาว ๑- วิโรจยนฺติ สมโย มหาวีร องฺคีรสานํ. (๒๐) มยูรสงฺฆา คิริมุทฺธนสฺมึ นจฺจนฺติ นารีหิ สมงฺคิภูตา กูชนฺติ นานามธุรสฺสเรหิ สมโย มหาวีร องฺคีรสานํ. (๒๑) สุวาทิกา เนกทิชา มนุญฺา วิจิตฺตปตฺเตหิ วิราชมานา คิริมฺหิ ตฺวา อภินาทยนฺติ สมโย มหาวีร องฺคีรสานํ. (๒๒) สุผุลฺลปุปฺผา กรมาภิกิณฺณา สุคนฺธนานาทลลงฺกตา จ คิรี วิโรจนฺติ ทิสา สมนฺตา สมโย มหาวีร องฺคีรสานํ. (๒๓) ชลาสยา เนกสุคนฺธคนฺธา สุรินฺทอุยฺยานชลาสยาว สวนฺติ นชฺโช สุวิราชมานา สมโย มหาวีร องฺคีรสานํ. (๒๔) @เชิงอรรถ: ๑ ม. คชินฺทาว--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๙.
วิจิตฺตติตฺเถหิ อลงฺกตา จ มนุญฺนานามิคปกฺขิปาสา นชฺโช วิโรจนฺติ สุสนฺทมานา สมโย มหาวีร องฺคีรสานํ. (๒๕) อุโสสุ ปสฺเสสุ ชลาสเยสุ สุปุปฺผิตา จารุสุคนฺธรุกฺขา ๑- วิภูสิตคฺคา สุรสุนฺทรี จ สมโย มหาวีร องฺคีรสานํ. (๒๖) สุคนฺธนานาทุมชาลกิณฺณํ วนํ วิจิตฺตํ สุรนนฺทนํว มโนภิรามํ สตตํ คตีนํ สมโย มหาวีร องฺคีรสานํ. (๒๗) สมฺปนฺนนานาสุจิอนฺนปานา สพฺยญฺชนา สาธุรเสน ยุตฺตา ปเถสุ คาเม สุลภา มนุญฺา สมโย มหาวีร องฺคีรสานํ. (๒๘) วิราชิตา อสาสิ มหี สมนฺตา วิจิตฺตวณฺณา กุสุมาสนสฺส รตฺตินฺทโคเปหิ อลงฺกตาว สมโย มหาวีร องฺคีรสานํ. (๒๙) @เชิงอรรถ: ๑ ม. ตารุสุคนฺธรุกฺขา--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๐.
วิสุทฺธสุทฺธาทิคุเณหิ ยุตฺตา สมฺพุทฺธราชํ อภิปตฺถยนฺตา พหูหิ ตตฺเถว ชนา สมนฺตา สมโย มหาวีร องฺคีรสานํ. (๓๐) วิจิตฺรอารามสุโปกฺขรญฺโ ๑- วิจิตฺรนานาปทุเมหิ ฉนฺนา ภิเสหิ ขีรํว รสํ ปวายติ สมโย มหาวีร องฺคีรสานํ. (๓๑) วิจิตฺรนีลจฺฉทเนนลงฺกตา มนุญฺรุกฺขา อุภโตวกาเส สมุคฺคตา สตฺตสมูหภูตา สมโย มหาวีร องฺคีรสานํ. (๓๒) วิจิตฺรนีลพฺภมิวายตํ วนํ สุรินฺทโลเก อิว นนฺทนํ วนํ สพฺโพตุกํ สาธุสุคนฺธปุปฺผํ สมโย มหาวีร องฺคีรสานํ. (๓๓) สุภญฺชสํ โยชนโยชเนสุ สุภิกฺขคามา สุลภา มนุญฺา ชนาภิกิณฺณา สุลภนฺนปานา สมโย มหาวีร องฺคีรสานํ. (๓๔) @เชิงอรรถ: ๑ ม.... โปกฺขรญฺา--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๑.
ปหูตฉายูทกรมฺมภูตา นิวาสินํ ๑- สพฺพสุขปฺปทาตา วิสาลสาลา จ สภา จ พหู สมโย มหาวีร องฺคีรสานํ. (๓๕) วิจิตฺตนานาทุมสณฺฑมณฺฑิตา มนุญฺอุยฺยานสุโปกฺขรญฺโ สุมาปิตา สาธุสุคนฺธคนฺธา สมโย มหาวีร องฺคีรสานํ. (๓๖) วาโต มุทูสีตลสาธุรูโป นภา จ อพฺภา วิคตา สมนฺตา ทิสา จ สพฺพาว วิโรจยนฺติ สมโย มหาวีร องฺคีรสานํ. (๓๗) ปเถ รโชนุคฺคมนตฺถเมว รตฺตึ ปวสฺสนฺติ จ มนฺทวุฏฺี นเภ จ สูโร มุทุโกว ตาโป สมโย มหาวีร องฺคีรสานํ. (๓๘) มทปฺปพาหา มทหตฺถิสงฺฆา กเรณุสงฺเฆหิ สุกีฬยนฺติ ทิสา วิธาวนฺติ จ คชฺชยนฺตา สมโย มหาวีร องฺคีรสานํ. (๓๙) @เชิงอรรถ: ๑ ม. นิวาสินา--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๒.
วนํ สุนีลํ อภิทสฺสนียํ นิลพฺภกูฏํ อิว รมฺมภูตํ วิโลกิตานํ อติวิมฺหนียํ สมโย มหาวีร องฺคีรสานํ. (๔๐) วิสุทฺธมพฺภํ คคนํ สุรมฺมํ มณิมเยหิ สมลงฺกตาว ทิสา จ สพฺพา อติโรจยนฺติ สมโย มหาวีร องฺคีรสานํ. (๔๑) คนฺธพฺพวิชฺชาธรกินฺนรา จ สุคีติยนฺตา มธุรสฺสเรน จรนฺติ ตสฺมึ ปวเน สุรมฺเม สมโย มหาวีร องฺคีรสานํ. (๔๒) กิเลสสงฺฆสฺส ภิตาสเกหิ ตปสฺสิสงฺเฆหิ นิเสวิตํ วนํ วิหารอารามสมิทฺธิภูตํ สมโย มหาวีร องฺคีรสานํ. (๔๓) สมิทฺธินานาผลิโน วนนฺตา อนากุลา นิจฺจมโนภิรมฺมา สมาธิปีตึ อภิวฑฺฒยนฺติ สมโย มหาวีร องฺคีรสานํ. (๔๔)--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๓.
นิเสวิตํ เนกทิเชหิ นิจฺจํ คาเมน คามํ สตตํ วสนฺตา ปุเร ปุเร คามวรา จ สนฺติ ๑- สมโย มหาวีร องฺคีรสานํ. (๔๕) วตฺถนฺนปานํ สยนาสนญฺจ คนฺธญฺจ มาลญฺจ วิเลปนญฺจ ตหึ สมิทฺธา ชนตา พหู จ สมโย มหาวีร องฺคีรสานํ. (๔๖) ปุญฺิทฺธิยา สพฺพยสคฺคปตฺตา ชนา จ ตสฺมึ สุขิตา สมิทฺธา ปหูตโภคา วิวิธา วสนฺติ สมโย มหาวีร องฺคีรสานํ. (๔๗) นเภ จ อพฺภา สุวิสุทฺธวณฺณา ทิสา จ จนฺโท สุวิราชิโตว รตฺติญฺจ วาโต มุทุสีตโล จ สมโย มหาวีร องฺคีรสานํ. (๔๘) จนฺทุคฺคเม สพฺพชนา ปหฏฺา สกงฺคเณ จิตฺรกถา วทนฺตา ปิเยหิ สทฺธึ อภิโมทยนฺติ สมโย มหาวีร องฺคีรสานํ. (๔๙) @เชิงอรรถ: ๑ ม. คามวรา วสนฺคิ, คามวเร วสนฺติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๔.
จนฺทสฺส รํสีหิ นภํ วิโรจิ มหี จ สํสุทฺธมนุญฺวณฺณา ทิสา จ สพฺพา ปริสุทฺธรูปา สมโย มหาวีร องฺคีรสานํ. (๕๐) ทูเร จ ทิสฺวา วรจนฺทรํสึ ปุปฺผึสุ ปุปฺผานิ มหีตลสฺมึ สมนฺตโต คนฺธคุณตฺถิกานํ สมโย มหาวีร องฺคีรสานํ. (๕๑) จนฺทสฺส รํสีหิ วิลิมฺปิตาว ๑- มหี สมนฺตา กุสุเมนลงฺกตา วิโรจิ สพฺพงฺคสุมาลินีว สมโย มหาวีร องฺคีรสานํ. (๕๒) กุจนฺติ หตฺถีปิ มเทน มตฺตา วิจิตฺตปิญฺฉา จ ทิชา สมนฺตา กโรนฺติ นาทํ ปวเน สุรมฺเม สมโย มหาวีร องฺคีรสานํ. (๕๓) ปถญฺจ สพฺพํ ปฏิปชฺชนกฺขมํ อิทฺธํ จ รฏฺ สธนํ สโภคํ สพฺพตฺถุตํ สพฺพสุขปฺปทานํ สมโย มหาวีร องฺคีรสานํ. (๕๔) @เชิงอรรถ: ๑ ม. วิลียนาว--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๕.
วนญฺจ สพฺพํ สุวิจิตฺตรูปํ สุมาปิตํ นนฺทนกานนํว ยตีน ปีตึ สตตํ ชเนติ สมโย มหาวีร องฺคีรสานํ. (๕๕) อลงฺกตํ เทวปุรํว รมฺมํ กปิลวตฺถุํ อิติ นามเธยฺยํ กุลนครํ อิธ สสฺสิริกํ สมโย มหาวีร องฺคีรสานํ. (๕๖) มนุญฺอฏฺฏาลวิจิตฺตรูปํ สุผุลฺลปงฺเกรุหสณฺฑมณฺฑิตํ วิจิตฺตปริขาหิ ปุรํ สุรมฺมํ สมโย มหาวีร องฺคีรสานํ. (๕๗) วิจิตฺตปาการญฺจ โตรณญฺจ สุภงฺคณํ เทวนิวาสภูตํ มนุญฺวีถิ ๑- สุรโลกสนฺนิภํ สมโย มหาวีร องฺคีรสานํ, (๕๘) อลงฺกตา สากิยราชปุตฺตา วิราชมานา วรภูสเนหิ สุรินฺทโลเก อิว เทวปุตฺตา สมโย มหาวีร องฺคีรสานํ. (๕๙) @เชิงอรรถ: ๑ ม. มนุญฺวิตฺติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๖.
สุทฺโธทโน มุนิวรํ อภิทสฺสนาย อมจฺจปุตฺเต ทสธา อเปสยิ พเลน สทฺธึ มหตา มุนินฺท สมโย มหาวีร องฺคีรสานํ. (๖๐) เนวาคตํ ปสฺสติ เนว วาจํ โสกาภิภูตํ นรวีรเสฏฺ โตเสตุมิจฺฉามิ นรามิปตฺตํ สมโย มหาวีร องฺคีรสานํ. (๖๑) ตํทสฺสเนนพฺภุตปีติราสิ อุทิกฺขมานํ ทฺวิปทานมินฺทํ โตเสหิ ตํ มุนินฺท คุณเสฏฺ สมโย มหาวีร องฺคีรสานํ. (๖๒) อาสาย กสฺสเต เขตฺตํ พีชํ อาสาย วปฺปติ อาสาย วาณิชา ยนฺติ สมุทํ ธนหารกา ยาย อาสาย ติฏฺามิ สา เม อาสา สมิชฺฌตุ. (๖๓) นาติสีตํ นาติอุณฺหํ นาติทุพฺภิกฺขฉาตกํ (๖๔) สทฺทลา หริตา ภูมิ เอส กาโล มหามุนี"ติ. (๖๘) อถ นํ สตฺถา "กึ นุ โข อุทายิ คมนวณฺณํ วณฺเณสี"ติ อาห. "ภนฺเต ตุมฺหากํ ปิตา สุทฺโธทนมหาราชา ทฏฺุกาโม, กโรถ าตกานํ สงฺคหนฺ"ติ อาห. "สาธุ อุทายิ กริสฺสามิ าติสงฺคหํ, เตน หิ ภิกฺขุสํฆสฺส อาโรเจหิ, คมิยวตฺตํ ปูเรสฺสนฺตี"ติ อาห. "สาธุ ภนฺเต"ติ เถโร ภิกฺขุสํฆสฺส อาโรเจสิ.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๗.
สตฺถา องฺคมคธวาสีนํ กุลปุตฺตานํ ทสหิ สหสฺเสหิ, กปิลวตฺถุวาสีนํ ทสหิ สหสฺเสหีติ สพฺเพเหว วีสติยา ขีณาสวภิกฺขุสหสฺเสหิ ปริวุโต ราชคหา นิกฺขมิตฺวา ทิวเส ทิวเส โยชนํ โยชนํ คจฺฉนฺโต ทฺวีหิ มาเสหิ กปิลวตฺถุปุรํ สมฺปาปุณิ. สากิยาปิ อนุปฺปตฺเตเยว ภควติ "อมฺมากํ าติเสฏฺ ปสฺสิสฺสามา"ติ ภควโต วสนฏฺานํ วีมํสมานา "นิโคฺรธสกฺกสฺสาราโม รมณีโย"ติ สลฺลกฺเขตฺวา สพฺพํ ปฏิชคฺคนวิธึ กาเรตฺวา คนฺธปุปฺผหตฺถา ปจุจฺคฺคมนํ กโรนฺตา สพฺพาลงฺกาเรหิ สมลงฺกตคตฺตา คนฺธปุปฺผจุณฺณาทีหิ ปูชยมนา ภควนฺตํ ปุรกฺขตฺวา นิโคฺรธารามเมว อคมํสุ. ตตฺร ภควา วีสติยา ขีณาสวสหสฺเสหิ ปริวุโต ปญฺตฺตวรพุทฺธาสเน นิสีทิ. สากิยา ปน มานชาติกา มานตฺถทฺธา, "สิทฺธตฺถกุมาโร อเมฺหหิ ทหรตโร, อมฺหากํ กนิฏฺโ ภาตา ปุตฺโต ภาคิเนยฺโย นตฺตา"ติ จินฺเตตฺวา ทหรทหเร ธาชกุมาเร อาหํสุ "ตุเมฺห วนฺทถ, มยํ ตุมฺหากํ ปิฏฺิโต ปิฏฺิโต นิสีทิสฺสามา"ติ. เตเสฺววํ นิสินฺเนสุ ภควา เตสํ อชฺฌาสยํ โอโลเกตฺวา "อิเม าตกา อตฺตโน โมฆชิณฺณภาเวน น มํ วนฺทนฺติ, น ปเนเต ชานนฺติ `พุทฺโธ นาม กีทิโส, พุทฺธพลํ นาม กีทิสนฺ'ติ วา, `พุทฺโธ นาม เอทิโส, พุทฺธพลํ นาม เอทิสนฺ'ติ วา หนฺทาหํ อตฺตโน พุทฺธพลํ อิทฺธิพลญฺจ ทสฺเสนฺโต ปาฏิหาริยญฺจ กเรยฺยํ, อากาเส ทสสหสฺสจกฺกวาฬวิตฺถตํ สพฺพรตนมยํ จงฺกมํ มาเปตฺวา ตตฺถ จงฺกมนฺโต มหาชนสฺส อชฺฌาสยํ โอโลเกตฺวา ธมฺมญฺจ เทเสยฺยนฺ"ติ จินฺเตสิ. เตน วุตฺตํ สงฺคีติการเกหิ ภควโต ปริวิตกฺกทสฺสนตฺถํ:- [๓] "น เหเต ชานนฺติ สเทวมานุสา ๑- พุทฺโธ อยํ กีทิสโก นรุตฺตโม @เชิงอรรถ: ๑ ปาฬิ. สเทวมนุสฺสา--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๘.
อิทฺธิพลํ ปญฺาพลญฺจ กีทิสํ พุทฺธพลํ โลกหิตสฺส กีทิสํ. [๔] น เหเต ชานนฺติ สเทวมานุสา ๑- พุทฺโธ อยํ เอทิสโก ๒- นรุตฺตโม อิทฺธิพลํ ปญฺพลญฺจ เอทิสํ ๓- พุทฺธพลํ โลกหิตสฺส เอทิสํ. ๓- [๕] หนฺทาหํ ทสฺสยิสฺสามิ พุทฺธพลมนุตฺตรํ จงฺกมํ มาปยิสฺสามิ นเภ รตนมณฺฑิตนฺ"ติ. ๔- ตตฺถ น เหเต ชานนฺตีติ น หิ เอเต ชานนฺติ. นกาโร ปฏิเสธตฺโถ. หิกาโร การณตฺเถ นิปาโต. ยสฺมา ปเนเต มม าติอาทโย เทวมนุสฺสา มยา พุทฺธพเล จ อิทฺธิพเล จ อนาวิกเต น ชานนฺติ "เอทิโส พุทฺโธ, เอทิสํ อิทฺธิพลนฺ"ติ, ตสฺมา อหํ มม พุทฺธพลญฺจ อิทฺธิพลญฺจ ทสฺเสยฺยนฺติ อตฺโถ. สเทวมานุสาติ เอตฺถ เทวาติ อุปปตฺติเทวา อธิปฺเปตา. สห เทเวหีติ สเทวา. เก เต? มานุสา, สเทวา เอว มานุสา สเทวมานุสา. อถ วา เทโวติ สมฺมุติเทโว สุทฺโธทโน ราชา อธิปฺเปโต. สห เทเวน รญฺา สุทฺโธทเนนาติ สเทวา. มานุสาติ าติมานุสา, สเทวา สสุทฺโธทนา มานุสา สเทวมานุสา สราชาโน วา เอเต มม าติมานุสา มม พลํ น วิชานนฺตีติ อตฺโถ, เสสเทวาปี สงฺคหํ คจฺฉนฺติเยว. สพฺเพปิ เทวา เทวนฏฺเน "เทวา"ติ วุจฺจนฺติ. เทวนํ นาม ธาตุอตฺโถ กีฬาทิ. อถ วา เทวา จ มานุสา จ เทวมานุสา, สห เทวมานุเสหิ สเทวมานุสา, เก เต? โลกาติ วจนเสโส ทฏฺพฺโพ. พุทฺโธติ จตุสจฺจธมฺเม พุทฺโธ อนุพุทฺโธติ พุทฺโธ. ยถาห:- @เชิงอรรถ: ๑ ปาฬิ. สเทวมนุสฺสา ๒ ปาฬิ. อีทิสโก @๓ ปาฬิ. อีทิสํ ๔ ขุ.พุทฺธ. ๓๓/๕/๔๓๘--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๙.
"อภิญฺเยฺยํ อภิญฺาตํ ภาเวตพฺพญฺจ ภาวิตํ ปหาตพฺพํ ปหีนํ เม ตสฺมา พุทฺโธสฺมิ พฺราหฺมณา"ติ. ๑- อิธ ปน กตฺตุการเก พุทฺธสทฺทสิทฺธิ ทฏฺพฺพา. อธิคตวิเสเสหิ เทวมนุสฺเสหิ "สมฺมาสมฺพุทฺโธ วต โส ภควา"ติ เอวํ พุทฺธตฺตา าตตฺตา พุทฺโธ. อิธ กมฺมการเก พุทฺธสทฺทสิทฺธิ ทฏฺพฺพา. พุทฺธมสฺส อตฺถีติ วา พุทฺโธ, พุทฺธวนฺโตติ อตฺโถ. ตํ สพฺพํ สทฺทสตฺถานุสาเรน เวทิตพฺพํ. กีทิสโกติ กีทิโส กึสริกฺขโก กึสทิโส กึวณฺโณ กึสณฺาโน ทีโฆ วา รสฺโส วาติ อตฺโถ. นรุตฺตโมติ นรานํ, นเรสุ วา อุตฺตโม ปวโร เสฏฺโติ นรุตฺตโม. อิทฺธิพลนฺติ เอตฺถ อิชฺฌนํ อิทฺธิ นิปฺผตฺติอตฺเถน ปฏิลาภฏฺเน จ อิทฺธิ. อถ วา อิชฺฌนฺติ ตาย สตฺตา อิทฺธา วุทฺธา อุกฺกํสคตา โหนฺตีติ อิทฺธิ. สา ปน ทสวิธา โหติ. ยถาห:- "อิทฺธิโยติ ทส อิทฺธิโย. กตมา ทส? อธิฏฺานา อิทฺธิ, วิกุพฺพนา อิทฺธิ, มโนมยา อิทฺธิ, าณวิปฺผารวา อิทฺธิ, สมาธิ วิปฺผารา อิทฺธิ, อริยา อิทฺธิ, กมฺมวิปากชา อิทฺธิ, ปุญฺวโต อิทธิ, วิชฺชามยา อิทฺธิ, ตตฺถ ตตฺถ สมฺมาปโยคปจฺจยา อิชฺฌนฏฺเน อิทฺธี"ติ. ๒- ตาสํ อิทํ นานตฺตํ:- ปกติยา เอโก พหุกํ อาวชฺเชติ, สตํ วา สหสฺสํ วา อาวชฺชิตฺวา าเณน อธิฏฺาติ "พหุโก โหมี"ติ ๓- เอวํ วิภชิตฺวา ทสฺสิตา อิทฺธิ อธิฏฺานวเสน นิปฺผนฺนตฺตา อธิฏฺานาอิทฺธิ นาม. ตสฺสายมตฺโถ:- @เชิงอรรถ: ๑ ม.ม. ๑๓/๓๙๒/๓๗๖, ขุ.สุ. ๒๕/๕๖๔/๔๔๘ @๒ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๙/๔๑๗ ๓ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๑๐/๔๑๙--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๕๐.
อภิญฺาปาทกํ จตุตฺถชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺาย สเจ สตํ อิจฺฉติ "สติ โหมิ, สตํ โหมี"ติ กามาวจรปริกมฺมจิตฺเตหิ ปริกมฺมํ กตฺวา ปุน อภิญฺาปาทกํ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺคย ปุน อาวชฺชิตฺวา อธิฏฺาติ, อธิฏฺานจิตฺเตน สเหว สตํ โหติ. สหสฺสาทีสุปิ เอเสว นโย. ตตฺถ ปาทกชฺฌานจิตฺตํ นิมิตฺตารมฺมณํ ปริกมฺมจิตฺตานิ สตารมฺมณานิ วา สหสฺสาทีสุ อญฺตรารมฺมณานิ วา, ตานิ จ โข วณฺณวเสน, โน ปณฺณตฺติวเสน. อธิฏฺานจิตฺตมฺปิ สตารมฺมณเมว, ตํ ปน อปฺปนาจิตฺตํ วิย โคตฺรภุอนนฺตรเมว อุปฺปชฺชติ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานิกํ. โส ปน ปกติวณฺณํ วิชหิตฺวา กุมารวณฺณํ วา ทสฺเสติ นาควณฺณํ วา ทสฺเสติ. สุปณฺณวณฺณํ วา ฯเปฯ วิวิธมฺปิ เสนาพฺยูหํ วา ทสฺเสตีติ, ๑- เอวํ อาคตา อิทฺธิ ปกติวณฺณวิชหนวิการวเสน ปวตฺตตฺตา วิกุพฺพนิทฺธิ นาม. "อิธ ภิกฺขุ อิมมฺหา กายา อญฺ กายํ อภินิมฺมินาติ รูปึ มโนมยํ สพฺพงฺคปจฺจงฺคึ อหีนินฺทฺริยนฺ"ติ ๒- อิมินา นเยน อาคตา อิทฺธิ สรีรสฺเสว อพฺภนฺตเร อญฺสฺส มโนมยสฺส สรีรสฺส นิปฺผตฺติวเสน ปวตฺตตฺตา มโนมยิทฺธิ นาม. าณุปฺปตฺติโต ปุพฺเพ วา ปจฺฉา วา ตงฺขเณ วา เตน อตฺตภาเวน ปฏิลภิตพฺพอรหตฺตาณานุภาเวน นิพฺพตฺโต วิเสโส าณวิปฺผารา อิทฺธิ นาม. อายสฺมโต พากุลสฺส จ อายสฺมโต สงฺกิจฺจสฺส จ าณวิปฺผารา อิทฺธิ, เตสํ วตฺถุ เจตฺถ กเถตพฺพํ. สมาธิโต ปุพฺเพ วา ปจฺฉา วา ตงฺขเณ วา สมถานุภาเวน นิพฺพตฺโต วิเสโส สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิ นาม. อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิ, ๓- อายสฺมโต สญฺชีวสฺส สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิ, ๔- อายสฺมโต ขาณุโกณฺฑญฺสฺส สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิ, ๕- @เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๑๓/๔๒๒ ๒ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๑๔/๔๒๒ ๓ ขุ.อุ. ๒๕/๓๔/๑๔๖ @๔ ม.มู. ๑๒/๕๐๗/๔๕๑ ๕ ธมฺมปท.อ. ๔/๑๓๕ (สฺยา)--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๕๑.
อุตฺตราย อุปาสิกาย สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิ, ๑- สามาวติยา อุปาสิกาย สมาธิวิปฺผารา อิทฺธีติ ๒- เตสํ วตฺถูเนตฺถ กเถตพฺพานิ, คนฺถวิตฺถารโทสปริหารตฺถํ ปน มยา น วิตฺถาริตานิ. กตมา อริยา อิทฺธิ? อิธ ภิกฺขุ สเจ อากงฺขติ "ปฏิกูเล อปฺปฏิกูลสญฺี วิหเรยฺยนฺ"ติ อปฺปฏิกูลสญฺี ตตฺถ วิหรติ, สเจ อากงฺขติ "อปฺปฏิกูเล ปฏิกูลสญฺี วิหเรยฺยนฺ"ติ ปฏิกูลสญฺี ตตฺถ วิหรติ ฯเปฯ อุเปกฺขโก ตตฺถ วิหรติ สโต สมฺปชาโนติ. ๓- อยํ หิ เจโตวสิปฺปตฺตานํ อริยานํเยว สมฺภวโต อริยา อิทฺธิ นาม. กตมา กมฺมวิปากชา อิทฺธิ? สพฺเพสํ ปกฺขีนํ สพฺเพสํ เทวานํ ปมกปฺปิกานํ มนุสฺสานํ เอกจฺจานญฺจ วินิปาติกานํ เวหาสคมนาทิกา กมฺมวิปากชา อิทฺธิ นาม. กตมา ปุญฺวโต อิทฺธิ? ราชา จกฺกวตฺตี เวหาสํ คจฺฉติ สทฺธึ จตุรงฺคินิยา เสนาย. ชฏิลกสฺส คหปติสฺส อสีติหตฺโถ สุวณฺณปพฺพโต นิพฺพตฺติ. อยํ ปุญฺวโต อิทฺธิ นาม. โฆสกสฺส คหปติโน ๔- สตฺตสุ าเนสุ มารณตฺถาย อุปกฺกเม กเตปิ อโรคภาโว ปุญฺวโต อิทฺธิ. เมณฺฑกเสฏฺิสฺส ๕- อฏฺกรีสมตฺเต ปเทเส สตฺตรตนมยานํ เมณฺฑกานํ ปาตุภาโว ปุญฺวโต อิทฺธิ. กตมา วิชฺชามยา อิทฺธิ? วิชฺชธรา วิชฺชํ ปริชปฺปิตฺวา เวหาสํ คจฺฉนฺติ, อากาเส อนฺตลิกฺเข หตฺถิมฺปิ ทสฺเสนฺติ ฯเปฯ วิวิธมฺปิ เสนาพฺยูหํ ทสฺเสนฺตี"ติ อาทินยปฺปวตฺตา ๖- วิชฺชามยา อิทฺธิ นาม. ตํ ตํ กมฺมํ กตฺวา นิพฺพตฺโต วิเสโส สมฺมาปโยคปจฺจยา อิชฺฌนตฺเถน อิทฺธีติ อยํ ตตฺถ ตตฺถ สมฺมาปโยคปจฺจยา @เชิงอรรถ: ๑ ธมฺมปท.อ. ๖/๑๗๒ (สฺยา) ๒ ธมฺมปท.อ. ๒/๕๓ (สฺยา), มโน.ปู. ๑/๒๖๐-๑/๓๖๗ @๓ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๑๗/๔๒๔ ๔ ธมฺมปท.อ. ๒/๘-๒๖ (สฺยา) @๕ ธมฺมปท.อ. ๗/๒๘-๓๗ (สฺยา) ๖ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๑๘/๔๒๕--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๕๒.
อิชฺฌนตฺเถน อิทฺธิ นาม. อิมิสฺสา ทสวิธาย อิทฺธิยา พลํ อิทฺธิพลํ นาม, อิทํ มยฺหํ อิทฺธิพลํ น ชานนฺตีติ อตฺโถ. ๑- ปญฺาพลนฺติ สพฺพโลกิยโลกุตฺตรคุณวิเสสทายกํ อรหตฺตมคฺคปญฺาพลํ อธิปฺเปตํ, ตมฺปิ เอเต น ชานนฺติ. เกจิ "ฉนฺนํ อสาธารณาณานเมตํ อธิวจนํ ปญฺาพลนฺ"ติ วทนฺติ. พุทฺธพลนฺติ เอตฺถ พุทฺธานุภาโว, ทสพลาณานิ วา. ตตฺถ ทสพลาณานิ นาม านาฏฺานาณํ, อตีตานาคต- ปจฺจุปฺปนฺนกมฺมวิปากชานนาณํ, สพฺพตฺถคามินิปฏิปทาาณํ, อเนกธาตุนานาธาตุ- โลกชานนาณํ, นานาธิมุตฺติกาณํ, อาสยานุสยาณํ, ฌานิวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺตีนํ สงฺกิเลสโวทานวุฏฺาเนสุ ยถาภูตาณํ, ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณํ, จุตูปปาตาณํ, อาสวกฺขยาณนฺติ อิมานิ ทส. อิเมสํ ทสนฺนํ าณานํ อธิวจนํ พุทฺธพลนฺติ. เอทิสนฺติ อีทิสํ, อยเมว วา ปาโ. หนฺทาติ ววสฺสคฺคตฺเถ นิปาโต. อหนฺติ อตฺตานํ นิทฺทิสติ. กึ วุตฺตํ โหติ? ยสฺมา ปเนเต มม าตกา พุทฺธพลํ วา พุทฺธคุเณ วา น ชานนฺติ, เกวลํ อตฺตโน โมฆชิณฺณภาวํ นิสฺสาย มานวเสน สพฺพโลกเชฏฺเสฏฺ มํ น วนฺทนฺติ. ตสฺมา เตสํ มานเกตุ อตฺถิ, ตํ ภญฺชิตฺวา วนฺทนตฺถํ พุทฺธพลํ ทสฺเสยฺยนฺติ วุตฺตํ โหติ. ทสฺสยิสฺสามีติ ทสฺเสยฺยํ. "ทสฺเสสฺสามี"ติ จ ปาโ, โสเยวตฺโถ. พุทฺธพลนฺติ พุทฺธานุภาวํ, พุทฺธาณวิเสสํ วา. อนุตฺตรนฺติ นิรุตฺตรํ. จงฺกมนฺติ จงฺกมิตพฺพฏฺานํ วุจฺจติ. มาปยิสฺสามีติ มาเปยฺย. "จงฺกมนํ มาเปสฺสามี"ติ จ ปาโ, โสเยวตฺโถ. นเภติ อากาเส. สพฺพรตนมณฺฑิตนฺติ สพฺเพหิ รติชนนฏฺเน รตเนหิ มุตฺตามณิเวฬุริยสงฺขสิลาปวาฬรชตสุวณฺณ- มสารคลฺลโลหิตงฺเกหิ ทสหิ ทสหิ มณฺฑิโต อลงฺกโต สพฺพรตนมณฺฑิโต, ตํ สพฺพรตนมณฺฑิตํ. "นเภ รตนมณฺฑิตนฺ"ติ ปนฺติ เกจิ. @เชิงอรรถ: ๑ วิสุทฺธิ. ๒/๒๑๑-๒๑๒ (สฺยา)--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๕๓.
กเถวํ ภควตา จินฺติตมตฺเต ทสสหสฺสจกฺกวาฬวาสิโน ภุมฺมาทโย เทวา ปมุทิตหทยา สาธุการํ อทํสุ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺเตหิ สงฺคีติการเกหิ:- [๖] "ภุมฺมา มหาราชิกา ตาวตึสา ยามา จ เทวา ตุสิตา นิมฺมิตา ปรนิมฺมิตา เยปิ จ พฺรหฺมกายิกา อานนฺทิตา วิปุลมกํสุ โฆสนฺ"ติ- อาทิคาถาโย ปิตาติ เวทิตพฺพา. ตตฺถ ภุมฺมาติ ภุมฺมฏฺา, ปาสาณปพฺพตวนรุกฺขาทีสุ ิตา. มหาราชิกาติ มหาราชปกฺขิกา. ภุมฺมฏฺานํ เทวตานํ สทฺทํ สุตฺวา อากาสฏฺกเทวตา ตโต อพฺภวลาหกา เทวตา, ตโต อุณฺหวลาหกา เทวตา, ตโต สีตวลาหกา เทวตา, ตโต วสฺสวลาหกา เทวตา, ตโต วาตวลาหกา เทวตา, ตโต จตฺตาโร มหาราชาโน, ตโต ตาวตึสา, ตโต ยามา, ตโต ตุสิตา, ตโต นิมฺมานรตี. ตโต ปรนิมฺมิตวสวตฺตี, ตโต พฺรหฺมกายิกา, ตโต พฺรหฺมปุโรหิตา, ตโต มหาพฺรหฺมาโน, ตโต ปริตฺตาภา, ตโต อปฺปมาณาภา, ตโต อาภสฺสรา, ตโต ปริตฺตสุภา, ตโต อปฺปมาณสุภา, ตโต สุภกิณฺหา, ตโต เวหปฺผลา, ตโต อวิหา, ตโต อตปฺปา, ตโต สุทสฺสา ตโต สุทสฺสี, ตโต อกนิฏฺา เทวตา สทฺทํ สุตฺวา มหนฺตํ สทฺทํ อกํสุ. อสญฺิโน จ อรูปาวจรสตฺเต จ เปตฺวา โสตายตนปวตฺติฏฺาเน สพฺเพ เทวมนุสฺสนาคาทโย ปีติวสํ คตหทยา อุกฺกุฏฺิสทฺทํ อกํสูติ อตฺโถ. อานนฺทิตาติ ปมุทิตหทยา, สญฺชาตปีติโสมนสฺสา หุตฺวาติ อตฺโถ. วิปุลนฺติ ปุถุลํ. อถ สตฺถา จินฺติตสมนนฺตรเมว โอทาตกสิณสมาปตฺตึ สมาปชฺชิตฺวา "ทสสุ จกฺกวาฬสหสฺเสสุ อาโลโก โหตู"ติ อธิฏฺาสิ, เตน อธิฏฺานจิตฺเตน สเหว อาโลโก อโหสิ ปวิโต ปฏฺาย ยาว อกนิฏฺภวนา. เตน วุตฺตํ:---------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๕๔.
[๗] "โอภาสิตา จ ปวี สเทวกา ปุถู จ โลกนฺตริกา อสํวุตา ตโม จ ติพฺโพ วิหโต ตทา อหุ ทิสฺวาน อจฺเฉรกํ ปาฏิหีรนฺ"ติ. ๑- ตตฺถ โอภาสิตาติ ปกาสิตา. ปวีติ เอตฺถายํ ปวี จตุพฺพิธา กกฺขฬปวี สสมฺภารปวี นิมิตฺตปวี สมฺมุติปวีติ. ตาสุ "กตมา จาวุโส อชฺฌตฺติกา ปวีธาตุ? ยํ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ กกฺขฬํ ขริคตนฺ"ติอาทีสุ ๒- วุตฺตา อยํ กกฺขฬปวี นาม. "โย ปน ภิกฺขุ ปวึ ขเณยฺย วา ขณาเปยฺย วา"ติอาทีสุ ๓- วุตฺตา สสมฺภารปวี, เย จ เกสาทโย วีสติ โกฏฺาสา, อโยโลหาทโย จ พาหิรา, สาปิ วณฺณาทีหิ สมฺภาเรหิ สทฺธึ ปวีติ สสมฺภารปวี นาม. "ปวีกสิณเมโก สญฺชานาตี"ติอาทีสุ ๔- นิมิตฺตปวี "อารมฺมณปวี"ติปิ วุจฺจติ. ปวีกสิณฌานลาภี เทวโลเก นิพฺพตฺโต อาคมนวเสน "ปวีเทโว"ติ นามํ ลภติ. วุตฺตเญฺหตํ "อาโป จ เทวา ปวี"ติอาทีสุ ๕- อยํ สมฺมุติปวี, ปญฺตฺติปวี นามาติ เวทิตพฺพา. อิธ ปน สสมฺภารปวี อธิปฺเปตา. ๖- สเทวกาติ สเทวโลกา. "สเทวตา"ติปิ ปาโ อตฺถิ เจ สุนฺทรตรํ, สเทวโก มนุสฺสโลโก โอภาสิโตติ อตฺโถ. ปุถูติ พหู. โลกนฺตริกาติ อสุรกายนรกานเมตํ อธิวจนํ, ตา ปน ติณฺณํ จกฺกวาฬานํ อนฺตรา เอกา โลกนฺตริกา โหติ, ติณฺณํ สกฏจกฺกานํ อญฺมญฺ อาหจฺจ ิตานํ มชฺเฌโอกาโส วิย เอเกโก โลกนฺตริกนิรโย, ปริมาณโต อฏฺโยชนสหสฺโส โหติ. อสํวุตาติ เหฏฺา อปฺปติฏฺา. ตโม จาติ อนฺธกาโร. ติพฺโพติ พหโล ฆโน. @เชิงอรรถ: ๑ อจฺเฉรกปาฏิหีรํ (สฺยา) ๒ อภิ.วิ. ๓๕/๑๗๓/๙๖ @๓ วิ.มหา. ๒/๘๕/๑๕๘ ๔ ที.ปา. ๑๑/๓๖๐/๒๗๘ @๕ ที.มหา. ๑๐/๓๔๐/๒๒๒ ๖ ป.สู. ๑/๒/๒๗--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๕๕.
จนฺทิมสูริยาโลกาภาวโต นิจฺจนฺธกาโรว โหติ. วิหโตติ วิทฺธสฺโต. ตทาติ ยทา ปน ภควา สตฺเตสุ การุญฺตํ ปฏิจฺจ ปาฏิหาริยกรณตฺถํ อาโลกํ ผริ, ตทา โส ตโม ติพฺโพ โลกนฺตริกาสุ ิโต, วิหโต วิทฺธสฺโต อโหสีติ อตฺโถ. อจฺเฉรกนฺติ อจฺฉราปหรณโยคฺคํ, ๑- วิมฺหยวเสน องฺคุลีหิ ปหรณโยคฺคนฺติ อตฺโถ. ปาฏิหีรนฺติ ปฏิปกฺขหรณโต ปาฏิหีรํ. ปฏิหรติ สตฺตานํ ทิฏฺิมาโนปคตานิ จิตฺตานีติ วา ปาฏิหีรํ อปฺปสนฺนานํ สตฺตานํ ปสาทํ ปฏิอาหรตีติ วา ปาฏิหีรํ. "ปาฏิเหรนฺ"ติปิ ปาโ. โสเยวตฺโถ. เอตฺถ อาโลกวิธานวิเสสสฺเสตํ อธิวจนํ. ทิสฺวาน อจฺเฉรกํ ปาฏิหีรนฺติ เอตฺถ เทวา จ มนุสฺสา จ โลกนฺตริกาสุ นิพฺพตฺตสตฺตาปิ จ ตํ ภควโต ปาฏิหาริยํ ทิสฺวา ปรมปฺปีติโสมนสฺสํ อคมํสูติ อิทํ วจนํ อาหริตฺวา อตฺโถ ทฏฺพฺโพ, อิตรถา น ปุพฺเพน วา ปรํ, น ปเรน วา ปุพฺพํ ยุชฺชติ. อิทานิ น เกวลํ มนุสฺสโลเกสุเยว อาโลโก อตฺถิ, สพฺพตฺถ ติวิเธปิ สงฺขารสตฺโตกาสสงฺขาเต โลเก อาโลโกเยวาติ ทสฺสนตฺถํ:- [๘] "สเทวคนฺธพฺพมนุสฺสรกฺขเส อาภา อุฬารา วิปุลา อชายถ อิมสฺมึ โลเก ปรสฺมิญฺโจภยสฺมึ อโธ จ อุทฺธํ ติริยญฺจ วิตฺถตนฺ"ติ อยํ คาถา วุตฺตา. ตตฺถ เทวาติ สมฺมุติเทวา อุปปตฺติเทวา วิสุทฺธิเทวาติ สพฺเพปิ เทวา อิธ สงฺคหิตา. เทวา จ คนฺธพฺพา จ มนุสฺสา จ รกฺขสา จ เทวคนฺธพฺพมนุสฺส- รกฺขสา. สห เทวคนฺธพฺพมนุสฺสรกฺขเสหีติ สเทวคนฺธพฺพมนุสฺสรกฺขโส. โก @เชิงอรรถ: ๑ ม. อจฺฉราโผฏนโยคฺคํ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๕๖.
ปน โส? โลโก. ตสฺมึ สเทวคนฺธพฺพมนุสฺสรกฺขเส โลเก. อาภาติ อาโลโก. อุฬาราติ เอตฺถายํ อุฬารสทฺโท มธุรเสฏฺวิปุลาทีสุ ทิสฺสติ. ตถา เหส "อุฬารานิ ขาทนียโภชนียานิ ขาทนฺติ ภุญฺชนฺตี"ติอาทีสุ ๑- มธุเร ทิสฺสติ. "อุฬาราย โข ปน ภวํ วจฺฉายโน ปสํสาย สมณํ โคตมํ ปสํสตี"ติอาทีสุ ๒- เสฏฺเ. "อติกฺกมฺม เทวานํ เทวานุภาวํ อปฺปมาโณ อุฬาโร โอภาโส"ติอาทีสุ ๓- วิปุเล. สฺวายํ อิธ เสฏฺเ ทฏฺพฺโพ. ๔- วิปุลาติ อปฺปมาณา. อชายถาติ อุปฺปชฺชิ อุทปาทิ ปวตฺติตฺถ. อิมสฺมึ โลเก ปรสฺมิญฺจาติ อิมสฺมึ มนุสฺสโลเก จ ปรสฺมึ เทวโลเก จาติ อตฺโถ. อุภยสฺมินฺติ ตทุภยสฺมึ, อชฺฌตฺตพหิทฺธาทีสุ วิย ทฏฺพฺพํ. อโธ จาติ อวีจิอาทีสุ นิรเยสุ. อุทฺธนฺติ ภวคฺคโตปิ อุทฺธํ อชฏากาเสปิ. ติริยญฺจาติ ติริยโตปิ ทสสุ จกฺกวาฬสหสฺเสสุ. วิตฺถตนฺติ วิสฏํ. อนฺธการํ วิธมิตฺวา วุตฺตปฺปการํ โลกญฺจ ปเทสญฺจ อชฺโฌตฺถริตฺวา อาภา ปวตฺติตฺถาติ อตฺโถ. อถ วา ติริยญฺจ วิตฺถตนฺติ ติริยโต วิตฺถตํ มหนฺตํ, อปฺปมาณํ ปเทสํ อาภา ผริตฺวา อฏฺาสีติ อตฺโถ. อถ ภควา ทสหสฺสจกฺกวาเฬสุ อาโลกผรณํ กตฺวา อภิญฺาปาทกํ จตุตฺถชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺาย อาวชฺชิตฺวา อธิฏฺานจิตฺเตน อากาสมพฺภุคฺคนฺตฺวา เตสํ าตีนํ สีเสสุ ปาทปํสุํ โอกิรมาโน วิย มหติยา เทวมนุสฺสปริสาย มชฺเฌ ยมกปาฏิหาริยํ ทสฺเสติ. ตํ ปน ปาฬิโต เอวํ เวทิตพฺพํ ๕-:- กตมํ ตถาคตสฺส ยมกปาฏิหีเร าณํ? อิธ ตถาคโต ยมกปาฏิหีรํ กโรติ อสาธารณํ สาวเกหิ อุปริมกายโต อคฺคิกฺขนฺโธ @เชิงอรรถ: ๑ ม.มู. ๑๒/๓๖๖ ๓๒๙ ๒ ม.มู. ๑๒/๒๘๘/๒๕๒ @๓ ที.มหา. ๑๐/๓๒/๑๓, ม.อุ. ๑๔/๒๐๑/๑๖๙ @๔ ที.ปา.อ. ๓/๑๔๒/๖๕ ๕ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๑๑๖/๑๒๘--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๕๗.
ปวตฺตติ, เหฏฺิมกายโต อุทกธารา ปวตฺตติ. เหฏฺิมกายโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, อุปริมกายโต อุทกธารา ปวตฺตติ. ปุรตฺถิมกายโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, ปจฺฉิมกายโต อุทกธารา ปวตฺตติ. ปจฺฉิมกายโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, ปุรตฺถิมกายโต อุทกธารา ปวตฺตติ. ทิกฺขิณอกฺขิโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, วามอกฺขิโต อุทกธารา ปวตฺตติ. วามอกฺขิโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, ทกฺขิณอกฺขิโต อุทกธารา ปวตฺตติ. ทกฺขิณกณฺณโสตโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, วามกณฺณโสตโต อุทกธารา ปวตฺตติ. วามกณฺณโสตโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, ทกฺขิณกณฺณโสตโต อุทกธารา ปวตฺตติ. ทกฺขิณนาสิกาโสตโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, วามนาสิกาโสตโต อุทกธารา ปวตฺตติ. วามนาสิกาโสตโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, ทกฺขิณนาสิกาโสตโต อุทกธารา ปวตฺตติ. ทกฺขิณอํสกูฏโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, วามอํสกูฏโต อุทกธารา ปวตฺตติ, วามอํสกูฏโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, ทกฺขิณอํสกูฏโต อุทกธารา ปวตฺตติ. ทกฺขิณหตฺถโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, วามหตฺถโต อุทกธารา ปวตฺตติ. วามหตฺถโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, ทกฺขิณหตฺถโต อุทกธารา ปวตฺตติ.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๕๘.
ทกฺขิณปสฺสโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, วามปสฺสโต อุทกธารา ปวตฺตติ. วามปสฺสโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, ทกฺขิณปสฺสโต อุทกธารา ปวตฺตติ. ทกฺขิณปาทโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ. วามปาทโต อุทกธารา ปวตฺตติ. วามปาทโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, ทกฺขิณปาทโต อุทกธารา ปวตฺตติ. องฺคุลงฺคุเลหิ อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, องฺคุลนฺตริกาหิ อุทกธารา ปวตฺตติ. องฺคุลนฺตริกาหิ อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, องฺคุลงฺคุเลหิ อุทกธารา ปวตฺตติ. เอเกกโลมโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, เอเกกโลมโต อุทกธารา ปวตฺตติ. โลมกูปโต โลมกูปโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, โลมกูปโต โลมกูปโต อุทกธารา ปวตฺตติ. ฉนฺนํ วณฺณานํ นีลานํ ปีตกานํ โลหิตกานํ โอทาตานํ มญฺเชฏฺานํ ๑- ปภสฺสรานํ. ภควา จงฺกมติ, นิมฺมิโต ติฏฺติ วา นิสีทติ วา เสยฺยํ วา กปฺเปติ. ภควา ติฏฺติ, นิมฺมิโต จงฺกมติ วา นิสีทติ วา เสยฺยํ วา กปฺเปติ. ภควา นิสีทติ, นิมฺมิโต จงฺกมติ วา ติฏฺติ วา เสยฺยํ วา กปฺเปติ. ภควา เสยฺยํ กปฺเปติ. นิมฺมิโต จงฺกมติ วา ติฏฺติ วา นิสีทติ วา. นิมฺมิโต จงฺกมติ, ภควา ติฏฺติ วา นิสีทติ วา เสยฺยํ @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. มญฺชิฏฺานํ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๕๙.
วา กปฺเปติ. นิมฺมิโต ติฏฺติ, ภควา จงฺกมติ วา นิสีทติ วา เสยฺยํ วา กปฺเปติ. นิมฺมิโต นิสีทติ, ภควา จงฺกมติ วา ติฏฺติ วา เสยฺยํ วา กปฺเปติ. นิมฺมิโต เสยฺยํ กปฺเปติ, ภควา จงฺกมติ วา ติฏฺติ วา นิสีทติ วา, อิทํ ตถาคตสฺส ยมกปาฏิหีเร าณนฺติ เวทิตพฺพํ. ตสฺส ปน ภควโต เตโชกสิณสมาปตฺติวเสน อุปริมกายโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ. อาโปกสิณสมาปตฺติวเสน เหฏฺิมกายโต อุทกธารา ปวตฺตตีติ ปุน อุทกธาราย ปวตฺตฏฺานโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, อคฺคิกฺขนฺธสฺส ปวตฺตฏฺานโต อุทกธารา ปวตฺตตีติ ทสฺเสตุํ "เหฏฺิมกายโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, อุปริมกายโต อุทกธารา ปวตฺตตี"ติ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพา. เอเสว นโย เสสปเทสุปิ. อคฺคิกฺขนฺโธ ปเนตฺถ อุทกธาราย อสมฺมิสฺโสว อโหสิ. ตถา อุทกธารา อคฺคิกฺขนฺเธน. รสฺมีสุ ปน ทุติยา ทุติยา รสฺมิ ปุริมาย ปุริมาย ปุริมาย ยมกา วิย เอกกฺขเณ ปวตฺตติ. ทฺวินฺนญฺจ จิตฺตานํ เอกกฺขเณ ปวตฺติ นาม นตฺถิ, พุทฺธานํ ปน ภวงฺคปริวาสสฺส ลหุกตาย ปญฺจหากาเรหิ จิณฺณวสิตาย เอตา รสฺมิโย เอกกฺขเณ วิย ปวตฺตนฺติ, ตสฺมา ปน รสฺมิยา อาวชฺชน- ปริกมฺมาธิฏฺานานิ วิสุํเยว. นีลรสฺมิอตฺถาย หิ ภควา นีลกสิณํ สมาปชฺชติ. ปีตรสฺมิอาทีนํ อตฺถาย ปีตกสิณาทีนิ สมาปชฺชติ. เอวํ ภควโต ยมกปาฏิหีเร กยิรมาเน สกลสฺสาปิ ทสสหสฺสจกฺกวาฬสฺส อลงฺการกรณกาโล วิย อโหสิ. เตน วุตฺตํ:- [๙] "สตฺตุตฺตโม อนธิวโร วินายโก สตฺถา อหู เทวมนุสฺสปูชิโต มหานุภาโว สตปุญฺลกฺขโณ ทสฺเสสิ อจฺเฉรกํ ปาฏิหีรนฺ"ติ.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖๐.
ตตฺถ สตฺตุตฺตโมติ อตฺตโน สีลาทีหิ คุเณหิ สพฺเพสุ สตฺเตสุ อุตฺตโม ปวโร เสฏฺโติ สตฺตุตฺตโม, สตฺตานํ วา อุตฺตโม สตฺตุตฺตโม. สตฺตนฺติ หิ าณสฺส ๑- นามํ, เตน ทสพลจตุเวสารชฺชฉอสาธารณาณสงฺขาเตน สตฺเตน เสฏฺโ อุตฺตโมติ สตฺตุตฺตโม, สมานาธิกรณวเสน สตฺโต อุตฺตโมติ วา สตฺตุตฺตโม. ยทิ เอวํ "อุตฺตมสตฺโต"ติ วตฺตพฺพํ อุตฺตมสทฺทสฺส ปุพฺพนิปาตปาโต. น ปเนส เภโท ๒- อนิยมโต พหุลวจนโต จ นรุตฺตมปุริสุตฺตมนรวราทิสทฺทา วิย ทฏฺพฺโพ. ๓- อถ วา สตฺตํ อุตฺตมํ ยสฺส โส สตฺตุตฺตโม, อิธาปิ จ อุตฺตมสทฺทสฺส ปุพฺพนิปาโต ภวติ. อุตฺตมสตฺโตติ วิเสสนสฺส ปุพฺพนิปาตปาโต "จิตฺตคู ปทฺธคู"ติ ๔- เอตฺถ วิยาติ นายํ โทโส. อุภยวิเสสนโต วา อาหิตคฺคิอาทิปาโ วิย ทฏฺพฺโพ. วินายโกติ พหูหิ วินยนูปาเยหิ สตฺเต วิเนติ ทเมตีติ วินายโก. สตฺถาติ ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกตฺเถหิ ยถารหํ สตฺเต อนุสาสตีติ สตฺถา. อหูติ อโหสิ. เทวมนุสฺสปูชิโตติ ทิพฺเพหิ ปญฺจกามคุเณหิ ทิพฺพนฺติ กีฬนฺตีติ เทวา. มนสฺส อุสฺสนฺนตฺตา มนุสฺสา, เทวา จ มนุสฺสา จ เทวมนุสฺสา, เทวมนุสฺเสหิ ปูชิโต เทวมนุสฺสปูชิโต. ปุปฺผาทิปูชาย จ ปจฺจยปูชาย จ ปูชิโต, อปจิโตติ อตฺโถ. กสฺมา ปน เทวมนุสฺสานเมว คหณํ กตํ, นนุ ภควา ติรจฺฉานคเตหิปิ อารวาฬกาฬาปลาลธนปาลปาลิเลยฺยกนาคาทีหิ สาตาคิราฬวกเหมวตสูจิโลมขรโลมยกฺขาทีหิ วินิปาตคเตหิปิ ปูชิโตเยวาติ? สจฺจเมเวตํ, อุกฺกฏฺปริจฺเฉทวเสน สพฺพปุคฺคลปริจฺเฉทวเสน เจตํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. มหานุภาโวติ มหตา พุทฺธานุภาเวน สมนฺนาคโต. สตปุญฺลกฺขโณติ อนนฺเตสุ จกฺกวาเฬสุ สพฺเพ สตฺตา เอเกกํ ปุญฺกมฺมํ สตกฺขตฺตุํ กเรยฺยุํ เอตฺตเกหิ ชเนหิ กตกมฺมํ โพธิสตฺโต สยเมว เอกโก ๕- สตคุณํ กตฺวา นิพฺพตฺโต. ตสฺมา @เชิงอรรถ: ๑ สี. วิญฺาณสฺส ๒ สี.,อิ. โทโส @๓ สี.,อิ. ทฏฺพฺพํ ๔ ม. จิตฺตภู สพลภูติ ๕ ม. เอโก--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖๑.
"สตปุญฺลกฺขโณ"ติ วุจฺจติ. เกจิ ปน "สเตน สเตน ปุญฺกมฺเมน นิพฺพตฺตเอเกกลกฺขโณ"ติ วทนฺติ. "เอวํ สนฺเต โย โกจิ พุทฺโธ ภเวยฺยา"ติ ตํ อฏฺกถาสุ ปฏิกฺขิตฺตํ. ทสฺเสสีติ สพฺเพสํ เทวมนุสฺสานํ อติวิมฺหยกรํ ยมกปาฏิหาริยํ ทสฺเสสิ. อถ สตฺถา อากาเส ปาฏิหาริยํ กตฺวา มหาชนสฺส จิตฺตาจารํ โอโลเกตฺวา ตสฺส อชฺฌาสยานุกูลํ ธมฺมกถํ จงฺกมนฺโต กเถตุกาโม อากาเส ทสสหสฺสจกฺกวาฬวิตฺถตํ สพฺพรตนมยํ รตนจงฺกมํ มาเปสิ. เตน วุตฺตํ:- [๑๐] "โส ยาจิโต เทววเรน จกฺขุมา อตฺถํ สเมกฺขิตฺวา ตทา นรุตฺตโม จงฺกมํ มาปยิ โลกนายโก สุนิฏฺิตํ สพฺพรตนนิมฺมิตนฺ"ติ. ตตฺถ โสติ โส สตฺถา. ยาจิโตติ ปเมว อฏฺเม สตฺตาเห ธมฺมเทสนาย ยาจิโตติ อตฺโถ. เทววเรนาติ สหมฺปติพฺรหฺมุนา. จกฺขุมาติ เอตฺถ จกฺขตีติ จกฺขุ, สมวิสมํ วิภาวยตีติ อตฺโถ. ตํ ปน จกฺขุ ทุวิธํ าณจกฺขุ มํสจกฺขูติ. ตตฺถ าณจกฺขุ ปญฺจวิธํ พุทฺธจกฺขุ ธมฺมจกฺขุ สมนฺตจกฺขุ ทิพฺพจกฺขุ ปญฺาจกฺขูติ. เตสุ พุทฺธจกฺขุ นาม อาสยานุสยาณญฺเจว อินฺทฺริยปโรปริยตฺต- าณญฺจ, ยํ "พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกนฺโต"ติ ๑- อาคตํ. ธมฺมจกฺขุ นาม เหฏฺิมา ตโย มคฺคา ตีณิ จ ผลานิ, ยํ "วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาที"ติ ๒- อาคตํ. สมนฺตจกฺขุ นาม สพฺพญฺุตญฺาณํ, ยํ "ตถูปมํ ธมฺมมยํ สุเมธ, ปาสาทมารุยฺห สมนฺตจกฺขู"ติ ๓- อาคตํ, ทิพฺพจกฺขุ นาม อาโลกวฑฺฒเนน @เชิงอรรถ: ๑ ที.มหา. ๑๐/๖๙/๓๓, ม.มู. ๑๒/๒๘๓/๒๔๔, ม.ม. ๑๓/๓๓๙/๓๒๑, @สํ.ส. ๑๕/๑๗๒/๑๖๖, วิ.มหา. ๔/๙/๙ @๒ วิ.มหา. ๔/๑๖/๑๕, ที.สี. ๙/๓๕๕/๑๔๙, สํ.มหา. ๑๙/๑๐๘๑/๓๖๙, ขุ.ปฏิ. ๓๑/๓๐/๓๖๐ @๓ วิ.มหา. ๔/๘/๘, ที.มหา. ๑๐/๗๐/๓๔, ม.มู. ๑๒/๒๘๒/๒๔๓, @ม.ม. ๑๓/๓๓๘/๓๒๐, สํ.ส. ๑๕/๑๗๒/๑๖๖--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖๒.
อุปฺปนฺนาภิญฺาจิตฺเตน สมฺปยุตฺตาณํ, ยํ "ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธนา"ติ ๑- อาคตํ. ปญฺาจกฺขุ นาม "จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาที"ติ ๒- เอตฺถ ปุพฺเพนิวาสาทิาณํ ปญฺาจกฺขูติ อาคตํ. มํสจกฺขุ นาม "จกฺขุญฺจ ปฏิจฺจ รูเป จา"ติ ๓- เอตฺถ ปสาทมํสจกฺขุ วุตฺตํ. ๔- ตํ ปน ทุวิธํ สสมฺภารจกฺขุ ปสาทจกฺขูติ. เตสุ ยฺวายํ อกฺขิกูปเก อกฺขิปตฺตเกหิ ปริวาริโต มํสปิณฺโฑ ยตฺถ จตสฺโส ธาตุโย วณฺณคนฺธรโสชา สมฺภโว ชีวิตํ ภาโว จกฺขุปสาโท กายปสาโทติ สงฺเขปโต เตรส สมฺภารา โหนฺติ. วิตฺถารโต ปน สมฺภวมานานิ จตุสมุฏฺานานิ ฉตฺตึส ชีวิตํ ภาโว จกฺขุปสาโท กายปสาโทติ. อิเม กมฺมสมุฏฺานา จตฺตาโร จาติ สสมฺภารา ๕- โหนฺติ, อิทํ สสมฺภารจกฺขุ นาม. ยํ ปน เสตมณฺฑลปริจฺฉินฺเนน กณฺหมณฺฑเลน ปริวาริเต ทิฏฺมณฺฑเล สนฺนิวิฏฺ รูปทสฺสนสมตฺถํ ปสาทมตฺตํ, อิทํ ปสาทจกฺขุ นาม. สพฺพานิ ปเนตานิ เอกวิธานิ อนิจฺจโต สงฺขตโต, ทุวิธานิ สาสวานาสวโต โลกิยโลกุตฺตรโต, ติวิธานิ ภูมิโต อุปาทิณฺณตฺติกโต, จตุพฺพิธานิ เอกนฺตปริตฺตอปฺปมาณานิยตารมฺมณโต, ปญฺจวิธานิ รูปนิพฺพานารูปสพฺพารมฺมณานารมฺมณ- วเสน, ฉพฺพิธานิ โหนฺติ พุทฺธจกฺขาทิวเสน. อิจฺเจวเมตานิ วุตฺตปฺปการานิ จกฺขูนิ อสฺส ภควโต สนฺตีติ ภควา จกฺขุมาติ วุจฺจติ. อตฺถํ สเมกฺขิตฺวาติ จงฺกมํ มาเปตฺวา, ธมฺมเทสนานิมิตฺตํ เทวมนุสฺสานํ หิตตฺถํ อุปปริกฺขิตฺวา อุปธาเรตฺวาติ อธิปฺปาโย. มาปยีติ มาเปสิ. โลกนายโกติ สคฺคโมกฺขาภิมุขํ @เชิงอรรถ: ๑ ม.มู. ๑๒/๑๔๘, ๒๘๔, ๓๘๕, ๔๓๒/๑๐๙, ๒๔๕, ๓๔๔, ๓๗๙, ม.ม. ๑๓/๓๔๑/๓๒๓, @ม.อุ. ๑๔/๘๒, ๒๖๑/๖๔, ๒๓๐, วิ.มหา.วิ. ๑/๑๓/๖, วิ.มหา. ๔/๑๐/๑๐ @๒ สํ.มหา. ๑๙/๑๐๘๑/๓๖๘, วิ.มหา. ๔/๑๕/๑๔, อภิ.ก. ๓๗/๔๐๕/๒๔๖, ขุ.ปฏิ. ๓๑/๓๐/๓๕๙ @๓ ม.มู. ๑๒/๒๐๔, ๔๐๐/๑๗๒, ๓๕๗ ม.อุ. ๑๔/๒๔๐, ๔๒๕, ๔๒๖/๓๖๑, ๓๖๖, ๓๖๗, @สํ.นิ. ๑๖/๔๓/๖๙, สํ.สฬา. ๑๘/๖๔/๔๐ (สฺยา), @อภิ.ก. ๓๗/๔๖๕, ๔๖๗, ๔๖๙/๒๘๑, ๒๘๒, ๒๘๓ @๔ สุ.วิ. ๑/๒๐๓/๑๖๕ ๕ สี. จตฺตาลีส สมฺภารา--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖๓.
โลกํ นยตีติ โลกนายโก. สุนิฏฺิตนฺติ สุฏฺุ นิฏฺิตํ, ปริโยสิตนฺติ อตฺโถ. สพฺพรตนนิมฺมิตนฺติ ทสวิธรตนมยํ. อิทานิ ภควโต ติวิธปาฏิหาริยสมฺปตฺติทสฺสนตฺถํ:- [๑๑] "อิทฺธี จ อาเทสนานุสาสนี ติปาฏิหีเร ภควา วสี อหุ จงฺกมํ มาปยิ โลกนายโก สุนิฏฺิตํ สพฺพรตนนิมฺมิตนฺ"ติ วุตฺตํ. ตตฺถ อิทฺธีติ อิทฺธิวิธํ อิทฺธิปาฏิหาริยํ นาม. ตํ ปน เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหติ, พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหตีติอาทินยปฺปวตฺตํ. ๑- อาเทสนาติ ปรสฺส จิตฺตาจารํ ตฺวา กถนํ อาเทสนาปาฏิหาริยํ, ตํ สาวกานญฺจ พุทฺธานญฺจ สตตธมฺมเทสนา. อนุสาสนีติ อนุสาสนิปาฏิหาริยํ, ตสฺส ตสฺส อชฺฌาสยานุกูลโมวาโทติ อตฺโถ. อิติ เอตานิ ตีณิ ปาฏิหาริยานิ. ตตฺถ อิทฺธิปฏิหาริเยน อนุสาสนิปาฏิหาริยํ มหาโมคฺคลฺลานสฺส อาจิณฺณํ, อาเทสนาปาฏิหาริเยน อนุสาสนิปาฏิหาริยํ ธมฺมเสนาปติสฺส, อนุสาสนิปาฏิหาริยํ ปน พุทฺธานํ สตตธมฺมเทสนา. ติปาฏิหีเรติ เอเตสุ ตีสุ ปาฏิหาริเยสูติ อตฺโถ. ภควาติ อิทํ คุณวิสิฏฺสตฺตุตฺตมครุคารวาธิวจนํ. วุตฺตเญฺหตํ โปราเณหิ:- "ภควาติ วจนํ เสฏฺ ภควาติ วจนมุตฺตมํ ครุ คารวยุตฺโต โส ภควา เตน วุจฺจตี"ติ. ๒- วสีติ เอตสฺมึ ติวิเธปิ ปาฏิหาริเย วสิปฺปตฺโต, จิณฺณวสีติ อตฺโถ. วสิโย นาม ปญฺจ วสิโย อาวชฺชนสมาปชฺชนอธิฏฺานวุฏฺานปจฺจเวกฺขณสงฺขาตา. ตตฺร ยํ ยํ ฌานํ ยถิจฺฉกํ ยาวติจฺฉกํ อาวชฺชติ อาวชฺชนาย ทนฺธายิตตฺตํ @เชิงอรรถ: ๑ ที.สี. ๙/๒๓๘/๗๘, ม.มู. ๑๒/๑๔๗/๑๐๖, ขุ.ปฏิ. ๓๑/๑๐/๔๑๘ @๒ วิสุทฺธิ. ๑/๒๖๘ (สฺยา), สุ.วิ. ๑/๑/๓๓, ป.สู. ๑/๑/๑๑, สมนฺต. ๑/๑๓๐ (สฺยา)--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖๔.
นตฺถีติ สีฆํ อาวชฺเชตุํ สมตฺถตา อาวชฺชนวสี นาม. ตถา ยํ ยํ ฌานํ ยถิจฺฉกํ ยาวติจฺฉกํ ฯเปฯ สมาปชฺชติ สมาปชฺชนาย ทนฺธายิตตฺตํ นตฺถีติ สีฆํ สมาปชฺชนสมตฺถตา สมาปชฺชนวสี นาม. สีฆํ กาลํ เปตุํ สมตฺถตา อธิฏฺานวสี นาม. ตเถว ลหุํ วุฏฺาตุํ สมตฺถตา วุฏฺานวสี นาม. ปจฺจเวกฺขณวสี ปน ปจฺจเวกฺขณชวนาเนว โหนฺติ ตานิ อาวชฺชนานนฺตราเนว หุตฺวา อุปฺปชฺชนฺตีติ อาวชฺชนวสิยา เอว วุตฺตานิ. อิติ อิมาสุ ปญฺจสุ วสีสุ จิณฺณวสิตา วสี นาม โหติ. เตน วุตฺตํ "ติปาฏิหีเร ภควา วสี อหู"ติ. อิทานิ ตสฺส รตนจงฺกมสฺส นิมฺมิตวิธานสฺส ทสฺสนตฺถํ:- [๑๒] "ทสสหสฺสีโลกธาตุยา สิเนรุปพฺพตุตฺตเม ถมฺเภว ทสฺเสสิ ปฏิปาฏิยา จงฺกเม รตนามเย"ติ ๑- อาทิคาถาโย วุตฺตา. ตตฺถ ทสสหสฺสีโลกธาตุยาติ ทสสุ จกฺกวาฬสหสฺเสสุ. สิเนรุปพฺพตุตฺตเมติ มหาเมรุสงฺขาเต เสฏฺปพฺพเต. ถมฺเภวาติ ถมฺเภ วิย ทสจกฺกวาฬสหสฺเสสุ เย สิเนรุปพฺพตา, เต ปฏิปาฏิยา ิเต สุวณฺณถมฺเภ วิย กตฺวา เตสํ อุปริ จงฺกมํ มาเปตฺวา ทสฺเสสีติ อตฺโถ. รตนามเยติ รตนมเย. [๑๓] ทสสหสฺสํ ๒- อติกฺกมฺมาติ รตนจงฺกมํ ปน ภควา มาเปนฺโต ตสฺส เอกํ โกฏึ สพฺพปริยนฺตํ ปาจีนจกฺกวาฬมุขวฏฺฏึ เอกํ โกฏึ ปจฺฉิมจกฺกวาฬมุขวฏฺฏึ อติกฺกมิตฺวา ิตํ กตฺวา มาเปสิ. เตน วุตฺตํ:- "ทสสหสฺสํ อติกฺกมฺม จงฺกมํ มาปยี ชิโน สพฺพโสณฺณมยา ปสฺเส จงฺกเม รตนามเย"ติ. ๑- @เชิงอรรถ: ๑ ขุ.พุทฺธ. ๓๓/๑๒, ๑๓/๔๓๙ ๒ ฉ.ม. ทสสหสฺสี--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖๕.
ตตฺถ ชิโนติ กิเลสาริชยนโต ชิโน. สพฺพโสณฺณมยา ปสฺเสติ ตสฺส ปน เอวํ นิมฺมิตสฺส จงฺกมสฺส อุภยปสฺเสสุ สุวณฺณมยา ปรมรมณียา มริยาทภูมิ อโหสิ, มชฺเฌ มณิมยาติ อธิปฺปาโย. [๑๔] ตุลาสงฺฆาฏาติ ตุลายุคฬา, ตา นานารตนมยาติ เวทิตพฺพา. อนุวตฺตาติ ๑- อนุรูปา. โสวณฺณผลกตฺถกาติ ๒- โสวณฺณมเยหิ ผลเกหิ อตฺถกา, ตุลาสงฺฆาตานํ อุปริ สุวณฺณมโย ปทรจฺฉโทติ อตฺโถ. เวทิกา สพฺพโสวณฺณาติ เวทิกา ปน สพฺพาปิ สุวณฺณมยา, ยา ปเนสา จงฺกมนปริกฺเขปเวทิกา, สา เอกาว, อญฺเหิ รตเนหิ อสมฺมิสาติ อตฺโถ. ทุภโต ปสฺเสสุ นิมฺมิตาติ อุโภสุ ปสฺเสสุ นิมฺมิตา. ทกาโร ปทสนฺธิกโร. [๑๕] มณิมุตฺตาวาลุกากิณฺณาติ ๓- มณิมุตฺตามยวาลุกากิณฺณา. อถ วา มณโย จ มุตฺตา จ วาลุกา จ มณิมุตฺตาวาลุกา. ตาหิ มณิมุตฺตาวาลุกาหิ อากิณฺณา สนฺถตาติ มณิมุตฺตาวาลุกากิณฺณา. นิมฺมิโตติ อิมินากาเรน นิมฺมิโต กโต. รตนามโยติ สพฺพรตนมโย, จงฺกโมติ อตฺโถ. โอภาเสติ ทิสา สพฺพาติ สพฺพาปิ ทส ทิสา โอภาเสติ ปกาเสติ. สตรํสีวาติ สหสฺสรํสิอาทิจฺโจ วิย. อุคฺคโตติ อุทิโต. ยถา ปน อพฺภุคฺคโต สหสฺสรํสิ สพฺพาปิ ทส ทิสา โอภาเสติ, เอวเมว เอโสปิ สพฺพรตนมโย จงฺกโม โอภาเสตีติ อตฺโถ. อิทานิ ปน นิฏฺิเต จงฺกเม ตตฺถ ภควโต ปวตฺติทสฺสนตฺถํ:- [๑๖] "ตสฺมึ จงฺกมเน ธีโร ทฺวตฺตึสวรลกฺขโณ วิโรจมาโน สมฺพุทฺโธ จงฺกเม จงฺกมี ชิโน. [๑๗] ทิพฺพํ มนฺทารวํ ปุปฺผํ ปทุมํ ปาริฉตฺตกํ จงฺกมเน โอกิรนฺติ สพฺเพ เทวา สมาคตา. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อนุวคฺคาติ ๒ ฉ.ม....ผลกตฺถตาติ ๓ ปาฬิ....กิณฺโณติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖๖.
[๑๘] ปสฺสนฺติ ตํ เทวสงฺฆา ทสสหสฺสี ปโมทิตา ๑- นมสฺสมานา นิปตนฺติ ตุฏฺหฏฺา ปโมทิตา"ติ คาถาโย วุตฺตา. ตตฺถ ธีโรติ ธิติยุตฺโต. ทฺวตฺตึสวรลกฺขโณติ สุปฺปติฏฺิตปาทตลาทีหิ ทฺวตฺตึสมหาปุริสลมหาปุริสลกฺขเณหิ สมนฺนาคโตติ อตฺโถ. ทิพฺพนฺติ เทวโลเก ภวํ ชาตํ ทิพฺพํ. ปาริฉตฺตกนฺติ เทวานํ ตาวตึสานํ โกวิฬารรุกฺขสฺส นิสฺสนฺเทน สมนฺตา โยชนสตปริมาโณ ปรมทสฺสนีโย ปาริจฺฉตฺตกรุกฺโข นิพฺพตฺติ. ยสฺมึ ปุปฺผิเต สกลํ เทวนครํ เอกสุรภิคนฺธวาสิตํ โหติ, ตสฺส กุสุมเรณุโอกิณฺณานิ นวกนกวิมานานิ ปิญฺชรานิ หุตฺวา ขายนฺติ. อิมสฺส ปน ปาริจฺฉตฺตกรุกฺขสฺส ปุปฺผญฺจ ปาริจฺฉตฺตกนฺติ วุตฺตํ. จงฺกเม โอกิรนฺตีติ ตสฺมึ รตนจงฺกเม อวกิรนฺติ, เตน วุตฺตปฺปกาเรน ปุปฺเผน ตสฺมึ จงฺกเม จงฺกมมานํ ภควนฺตํ ปูเชนฺตีติ อตฺโถ. สพฺเพ เทวาติ กามาวจรเทวาทโย เทวา. เตนาห "ปสฺสนฺติ ตํ เทวสงฺฆา"ติ. ตํ ภควนฺตํ รตนจงฺกมเน จงฺกมนฺตํ สเกสุ อาลเยสุปิ ปสฺสนฺตีติ อตฺโถ. ทสสหสฺสีติ ภุมฺมตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํ, ทสสหสฺสิยํ เทวสงฺฆา ตํ ปสฺสนฺตีติ อตฺโถ. ปโมทิตาติ ปมุทิตา. นิปตนฺตีติ สนฺนิปตนฺติ. ตุฏฺหฏฺาติ ปีติวเสน ตุฏฺหฏฺา. ปโมทิตาติ อิทานิ วตฺตพฺเพหิ ตาวตึสาทิเทเวหิ สทฺธินฺติ สมฺพนฺโธ ทฏฺพฺโพ, อิตรถา ปุนรุตฺติโทสโต น มุจฺจติ. อถ วา ปโมทิตา ตํ ภควนฺตํ ปสฺสนฺติ, ตุฏฺหฏฺา ปโมทิตา ตหึ ตหึ สนฺนิปตนฺตีติ อตฺโถ. อิทานิ เย ปสฺสึสุ เย สนฺนิปตึสุ, เต สรูปโต ทสฺเสตุํ:- [๑๙] "ตาวตึสา จ ยามา จ ตุสิตา จาปิ เทวตา นิมฺมานรติโน เทวา เย เทวา วสวตฺติโน อุทคฺคจิตฺตา สุมนา ปสฺสนฺติ โลกนายกํ. @เชิงอรรถ: ๑ ปาฬิ. สมาคตา--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖๗.
[๒๐] สเทวคนฺธพฺพมนุสฺสรกฺขสา นาคา สุปณฺณา อถ วาปิ กินฺนรา ปสฺสนฺติ ตํ โลกหิตานุกมฺปกํ นเภว อจฺจุคฺคตจนฺทมณฺฑลํ. [๒๑] อาภสฺสรา สุภกิณฺหา เวหปฺผลา อกนิฏฺา จ เทวตา ๑- สุสุทฺธสุกฺกวตฺถวสนา ติฏฺนฺติ ปญฺชลีกตา. [๒๒] มุญฺจนฺติ ปุปฺผํ ปน ปญฺจวณฺณิกํ มนฺทารวํ ๒- จนฺทนจุณฺณมิสฺสิตํ ๓- ภเมนฺติ ๔- เจลานิ จ อมฺพเร ตทา อโห ชิโน โลกหิตานุกมฺปโก"ติ อิมา คาถาโย วุตฺตา. ตตฺถ อุทคฺคจิตฺตาติ ปีติโสมนสฺสวเสน อุทคฺคจิตฺตา. สุมนาติ อุทคฺคจิตฺตตฺตา เอว สุมนา. โลกหิตานุกมฺปกนฺติ โลกหิตญฺจ โลกานุกมฺปกญฺจ. โลกหิเตน วา อนุกมฺปกํ โลกหิตานุกมฺปกํ. นเภว อจฺจุคฺคตจนฺทมณฺฑลนฺติ เอตฺถ อากาเส อภินโวทิตํ ปริปุณฺณํ สพฺโพปทฺทววินิมุตฺตํ สรทสมเย จนฺทมณฺฑลํ วิย พุทฺธสิริยา วิโรจมานํ นยนานนฺทกรํ ปสฺสนฺตีติ อตฺโถ. อาภสฺสราติ อุกฺกฏฺปริจฺเฉทวเสน วุตฺตํ. ปริตฺตาภอปฺปมาณาภอาภสฺสรา ปริตฺตมชฺฌิมปณีตเภเทน ทุติยชฺฌาเนนาภินิพฺพตฺตา สพฺเพว คหิตาติ เวทิตพฺพา. @เชิงอรรถ: ๑ ปาฬิ. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ ๒ อิ. มนฺทาวรํ @๓ ปาฬิ....มิสฺสกํ ๔ ปาฬิ. ภมนฺติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖๘.
สุภกิณฺหาติ อิทํ อุกฺกฏฺปริจฺเฉทวเสเนว วุตฺตํ, ตสฺมา ปริตฺตสุภอปฺปมาณสุภ- สุภกิณฺหาปริตฺตาทิเภเทน ตติยชฺฌาเนน นิพฺพตฺตา สพฺเพว คหิตาติ เวทิตพฺพา. เวหปฺผลาติ วิปุลา ผลาติ เวหปฺปลา. เต จตุตฺถชฺฌานนิพฺพตฺตา อสญฺสตฺเตหิ เอกตลวาสิโน. เหฏฺา ปน ปมชฺฌานนิพฺพตฺตา พฺรหฺมกายิกาทโย ทสฺสิตา. ตสฺมา อิธ น ทสฺสิตา. จกฺขุโสตานมภาวโต อสญฺสตฺตา จ อรูปิโน จ อิธ น อุทฺทิฏฺา. อกนิฏฺา จ เทวตาติ อิธาปิ อุกฺกฏฺปริจฺเฉทวเสเนว วุตฺตํ. ตสฺมา อวิหาตปฺปสุทสฺสาสุทสฺสิอกนิฏฺสงฺขาตา ปญฺจปิ สุทฺธาวาสา คหิตาติ เวทิตพฺพา. สุสุทฺธสุกฺกวตฺถวสนาติ สุฏฺุ สุทฺธานิ สุสุทฺธานิ สุกฺกานิ โอทาตานิ. สุสุทฺธานิ สุกฺกานิ วตฺถานิ นิวตฺถานิ เจว ปารุตานิ จ เยหิ เต สุสุทฺธสุกฺกวตฺถวสนา, ปริทหิตปริสุทฺธปณฺฑรวตฺถาติ อตฺโถ. "สุสุทฺธสุกฺกวสนา"ติปิ ปาโ. ปญฺชลีกตาติ กตปญฺชลิกา กมลมกุลสทิสํ อญฺชลึ สิรสิ กตฺวา ติฏฺนฺติ. มุญฺจนฺตีติ โอกิรนฺติ. ปุปฺผํ ปนาติ กุสุมํ ปน. "ปุปฺผานิ วา"ติปิ ปาโ, วจนวิปริยาโส ทฏฺพฺโพ. อตฺโถ ปนสฺส โสเยว. ปญฺจวณฺณิกนฺติ ปญฺจวณฺณํ นีลปีตโลหิโตทาตมญฺชิฏฺกวณฺณวเสน ปญฺจวณฺณํ. จนฺทนจุณฺณ- มิสฺสิกนฺติ จนฺทนจุณฺเณน มิสฺสิตํ. ภเมนฺติ เจลานีติ ภมยนฺติ วตฺถานิ. อโห ชิโน โลกหิตานุกมฺปโกติ "อโห ชิโน โลกหิโต อโห จ โลกหิตานุกมฺปโก อโห การุณิโก"ติ เอวมาทีนิ ถุติวจนานิ อุคฺคิรนฺตา. มุญฺจนฺติ ปุปฺผํ ภมยนฺติ เจลานีติ สมฺพนฺโธ. อิทานิ เตหิ ปยุตฺตานิ ถุติวจนานิ ทสฺเสตุํ อิมา คาถาโย วุตฺตา:- [๒๓] "ตุวํ สตฺถา จ เกตู ๑- จ ธโช ยูโป จ ปาณินํ ปรายโน ปติฏฺา จ ทีโป จ ทฺวิปทุตฺตโม. @เชิงอรรถ: ๑ ปาฬิ. เกตุ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖๙.
[๒๔] ทสสหสฺสีโลกธาตุยา เทวตาโย มหิทฺธิกา ปริวาเรตฺวา นมสฺสนฺติ ตุฏฺหฏฺา ปโมทิตา. [๒๕] เทวตา เทวกญฺา จ ปสนฺนา ตุฏฺมานสา ปญฺจวณฺณิกปุปฺเผหิ ปูชยนฺติ นราสภํ. [๒๖] ปสฺสนฺติ ตํ เทวสงฺฆา ปสนฺนา ตุฏฺมานสา ปญฺจวณฺณิกปุปฺเผหิ ปูชยนฺติ นราสภํ. [๒๗] อโห อจฺฉริยํ โลเก อพฺภุตํ โลมหํสนํ น เมทิสํ ภูตปุพฺพํ อจฺเฉรํ โลมหํสนํ. [๒๘] สกสกมฺหิ ภวเน นิสีทิตฺวาน เทวตา หสนฺติ ตา มหาหสิตํ ทิสฺวานจฺเฉรกํ นเภ. [๒๙] อากาสฏฺา จ ภูมฏฺา ติณปนฺถนิวาสิโน ๑- กตญฺชลี นมสฺสนฺติ ตุฏฺหฏฺา ปโมทิตา. [๓๐] เยปิ ทีฆายุกา นาคา ปุญฺวนฺโต มหิทฺธิกา ปโมทิตา นมสฺสนฺติ ปูชยนฺติ นรุตฺตมํ. [๓๑] สงฺคีติโย ปวตฺตนฺติ อมฺพเร อนิลญฺชเส จมฺมนทฺธานิ วาเทนฺติ ทิสฺวานจฺเฉรกํ นเภ. [๓๒] สงฺขา จ ปณวา เจว อโถปิ เทณฺฑิมา ๒- พหู อนฺตลิกฺขสฺมึ วชฺชนฺติ ทิสฺวานจฺเฉรกํ นเภ. [๓๓] อพฺภุโต วต โน อชฺช อุปฺปชฺชิ โลมหํสโน ธุวมตฺถสิทฺธึ ลภาม ขโณ โน ปฏิปาทิโต. @เชิงอรรถ: ๑ ปาฬิ. ภุมฺมฏฺา ติโณสธินิวาสิโน ๒ ฉ.ม. ฑิณฺฑิมา. เอวมุปริปิ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๗๐.
[๓๔] พุทฺโธติ เตสํ สุตฺวาน ปีติ อุปฺปชฺชิ ตาวเท พุทฺโธ พุทฺโธติ กถยนฺตา ติฏฺนฺติ ปญฺชลีกตา. [๓๕] หิงฺการา สาธุการา จ ๑- อุกฺกุฏฺิ สมฺปหํสนํ ๒- ปชา จ วิวิธา คคเน วตฺตนฺติ ปญฺชลีกตา. [๓๖] คายนฺติ เสเฬนฺติ จ วาทยนฺติ จ ภุชานิ โปเถนฺติ ๓- จ นจฺจยนฺติ จ มุญฺจนฺติ ปุปฺผํ ปน ปญฺจวณฺณิกํ มนฺทารวํ จนฺทนจุณฺณมิสฺสิตํ. ๔- [๓๗] ยถา ตุยฺหํ มหาวีร ปาเทสุ จกฺกลกฺขณํ ธชวชิรปฏากา ๕- วฑฺฒมานงฺกุสาจิตนฺ"ติ. ๖- ตตฺถ อิธโลกปรโลกหิตตฺถํ สาสตีติ สตฺถา. เกตูติ เกตุโน อปจิติกาตพฺพฏฺเน เกตุ วิยาติ เกตุ. ธโชติ อินฺทธโช สมุสฺสยฏฺเน ทสฺสนียฏฺเน จ ตฺวํ ธโช วิยาติ ธโชติ. อถ วา ยถา หิ โลเก ยสฺส กสฺสจิ ธชํ ทิสฺวาว "อยํ ธโช อิตฺถนฺนามสฺสา"ติ ธชวา ธชีติ ปญฺายติ, เอวเมว ภควา ปญฺานิพฺพานาธิคมาย ภควนฺตํ ทิสฺวาว นิพฺพานาธิคโม ปญฺายติ. เตน วุตฺตํ "ธโช ยูโป จา"ติ. กูฏทนฺตสุตฺเต ๗- วุตฺตานํ ทานาทิอาสวกฺขยาณปริโยสานานํ สพฺพยาคานํ ยชนตฺถาย สมุสฺสิโต ยูโป ตุวนฺติ อตฺโถ. ปรายโนติ ปฏิสรณํ. ปติฏฺาติ ยถา มหาปวี สพฺพปาณีนํ อาธารภาเวน ปติฏฺา นิสฺสยภูตา, เอวํ ตุวมฺปิ ปติฏฺาภูตา. ทีโป จาติ ปทีโป, ยถา จตุรงฺเค ตมสิ วตฺตมานานํ สตฺตานํ อาโรปิโต ปทีโป รูปสนฺทสฺสโน โหติ, เอวํ อวิชฺชนฺธกาเร วตฺตมานานํ @เชิงอรรถ: ๑ ปาฬิ. หิงฺการํ สาธุการญฺจ ๒ ปาฬิ. สมฺปนาทนํ ๓ ปาฬิ. โผเฏนฺติ @๔ ปาฬิ...มิสฺสกํ ๕ ปาฬิ. ธชํ วิธรปฏากํ @๖ ปาฬิ....กุสาปิตํ ๗ ที.สี. ๙/๓๔๘/๑๔๔--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๗๑.
สตฺตานํ ปรมตฺถสนฺทสฺสโน ปทีโป ตุวนฺติ อตฺโถ. อถ วา มหาสมุทฺเท ภินฺนนาวานํ สตฺตานํ สมุทฺททีโป ยถา ปติฏฺา โหติ, เอวํ ตุวมฺปิ สํสารสาคเร อลพฺภเนยฺยปติฏฺเ โอสีทนฺตานํ ทีโป วิยาติ ทีโปติ อตฺโถ. ทิปทุตฺตโมติ ทฺวิปทานํ อุตฺตโม ทฺวิปทุตฺตโม, เอตฺถ ปน นิทฺธารณ- ลกฺขณสฺส อภาวโต ฉฏฺีสมาสสฺส ปฏิเสโธ นตฺถิ, นิทฺธารณลกฺขณาย ฉฏฺิยา สมาโส ปฏิสิทฺโธ. สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปน อปทานํ ทฺวิปทานํ จตุปฺปทานํ พหุปฺปทานํ รูปีนํ อรูปีนํ สญฺีนํ อสญฺีนํ เนวสญฺีนาสญฺีนํ อุตฺตโมว, กสฺมา ปนิธ "ทฺวิปทุตฺตโม"ติ วุตฺโตติ เจ? เสฏฺตรวเสน. อิมสฺมึ หิ โลเก เสฏฺโ นาม อุปฺปชฺชมาโน อปทจตุปฺปทพหุปฺปเทสุปิ นุปฺปชฺชติ. อยํ ทฺวิปเทสุเยว อุปฺปชฺชติ. กตรทฺวิปเทสูติ? มนุสฺเสสุ เจว เทเวสุ จ. มนุสฺเสสุ อุปฺปชฺชมาโน ติสหสฺสิมหาสหสฺสิโลกธาตุ วเส กตฺตุํ สมตฺโถ พุทฺโธ หุตฺวา นิพฺพตฺตติ. เทเวสุ อุปฺปชฺชมาโน ทสสหสฺสิโลกธาตุ วสวตฺตี มหาพฺรหฺมา หุตฺวา นิพฺพตฺตติ. โส ตสฺส กปฺปิยการโก วา อารามิโก วา สมฺปชฺชติ. อิติ ตโตปิ เสฏฺตรวเสน "ทฺวิปทุตฺตโม"ติ วุตฺโต. ทสสหสฺสีโลกธาตุยาติ ทสสหสฺสิสงฺขาตาย โลกธาตุยา. มหิทฺธิกาติ มหติยา อิทฺธิยา ยุตฺตา, มหานุภาวาติ อตฺโถ. ปริวาเรตฺวาติ ภควนฺตํ สมนฺตโต ปริกฺขิปิตฺวา. ปสนฺนาติ สญฺชาตสทฺธา. นราสภนฺติ นรปุงฺควํ. อโห อจฺฉริยนฺติ เอตฺถ อนฺธสฺส ปพฺพตาโรหนํ วิย นิจฺจํ น โหตีติ อจฺฉริยํ, อจฺฉราโยคฺคนฺติ วา อจฺฉริยํ, "อโห อิทํ วิมฺหยนฺ"ติ อจฺฉรํ ปหริตุํ ยุตฺตนฺติ อตฺโถ. อพฺภุตนฺติ อภูตปุพฺพํ อภูตนฺติ อพฺภุตํ. อุภยมฺเปตํ วิมฺหยาวหสฺสาธิวจนํ. โลมหํสนนฺติ โลมานํ อุทฺธคฺคภาวกรณํ. น เมทิสํ ภูตปุพฺพนฺติ น มยา อีทิสํ ภูตปุพฺพํ, อพฺภุตํ ทิฏฺนฺติ อตฺโถ. ทิฏฺนฺติ วจนํ อาหริตฺวา คเหตพฺพํ. อจฺเฉรนฺติ อจฺฉริยํ.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๗๒.
สกสกมฺหิ ภวเนติ อตฺตโน อตฺตโน ภวเน. นิสีทิตฺวานาติ อุปวิสฺส. เทวตาติ อิทํ ปน วจนํ เทวานมฺปิ เทวธีตานมฺปิ สาธารณวจนนฺติ เวทิตพฺพํ. หสนฺติ ตาติ ตา เทวตา หสนฺติ, ปีติวสํ คตหทยตาย มิหิตมตฺตํ อกตฺวา อฏฺฏหาสํ หสนฺตีติ อตฺโถ. นเภติ อากาเส. อากาสฏฺาติ อากาเส วิมานาทีสุ ิตา, เอเสว นโย ภูมฏฺเสุปิ. ติณปนฺถนิวาสิโนติ ๑- ติณมคฺเคสุ เจว ปนฺเถสุ จ นิวาสิโน. ปุญฺวนฺโตติ มหาปุญฺา. มหิทฺธิกาติ มหานุภาวา. สงฺคีติโย ปวตฺเตนฺตีติ เทวนาฏกสงฺคีติโย ปวตฺเตนฺติ, ตถาคตํ ปูชนตฺถาย ปยุชฺชนฺตีติ อตฺโถ. อมฺพเรติ อากาเส. อนิลญฺชเสติ อนิลปเถ, อมฺพรสฺส อเนกตฺถตฺตา "อนิลญฺชเล"ติ วุตฺตํ, ปุริมสฺเสว เววจนํ. จมฺมนทฺธานีติ จมฺมวินทฺธานิ. อยเมว วา ปาโ, เทวทุนฺทุภิโยติ อตฺโถ. วาเทนฺตีติ วาทยนฺติ เทวตา. สงฺขาติ ธมนสงฺขา. ปณวาติ ตนุมชฺฌตุริยวิเสสา. เทณฺฑิมาติ ติณวาขุทฺทกเภริโย วุจฺจนฺติ. วชฺชนฺตีติ วาทยนฺติ. อพฺภุโต วต โนติ อจฺฉริโย วต นุ. อุปฺปชฺชีติ อุปฺปนฺโน. โลมหํสโนติ โลมหํสนกโร. ธุวนฺติ ยสฺมา ปน อพฺภุโต อยํ สตฺถา โลเก อุปฺปนฺโน, ตสฺมา ธุวํ อวสฺสํ อตฺถสิทฺธึ ลภามาติ อธิปฺปาโย. ลภามาติ ลภิสฺสาม. ขโณติ อฏฺกฺขณวิรหิโต นวโม ขโณติ อตฺโถ. โนติ อมฺหากํ. ปฏิปาทิโตติ ๒- ปฏิลทฺโธ. พุทฺโธติ เตสํ สุตฺวานาติ พุทฺโธติ อิทํ วจนํ สุตฺวา เตสํ เทวานํ ปญฺจวณฺณา ปีติ อุทปาทีติ อตฺโถ. ตาวเทติ ตสฺมึ กาเล. หิงฺการาติ หิงฺการสทฺทา หึหินฺติ ยกฺขาทโย ๓- ปหฏฺกาเล กโรนฺติ. สาธุการาติ สาธุการสทฺทา จ ปวตฺตนฺติ. อุกฺกุฏฺีติ อุกฺกุฏฺิสทฺโท จ อุนฺนาทสทฺโท จาติ อตฺโถ. ปชาติ @เชิงอรรถ: ๑ ปาฬิ. ติโณสสธนิวาสิโน ๒ ปาฬิ. ปฏิปาฏิโต ๓ สี.... สทฺธาทโย--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๗๓.
เทวาทโย อธิปฺเปตา. เกจิ "ปฏากา วิวิธา คคเน วตฺตนฺตี"ติ ปนฺติ. คายนฺตีติ พุทฺธคุณปฏิสํยุตฺตํ คีตํ คายนฺติ. เสเฬนฺตีติ มุเขน เสฬิตสทฺทํ กโรนฺติ. วาทยนฺตีติ มหตี วิปญฺจิกามกรมุขาทโย วีณา จ ตุริยานิ จ ตถาคตสฺส ปูชนตฺถาย วาเทนฺติ ปโยเชนฺติ. ภุชานิ โปเถนฺตีติ ภุเช อปฺโผเฏนฺติ. ลิงฺควิปริยาโส ทฏฺพฺโพ. นจฺจนฺติ จาติ อญฺเ จ นจฺจาเปนฺติ สยญฺจ นจฺจนฺติ. ยถา ตุยฺหํ มหาวีร, ปาเทสุ จกฺกลกฺขณนฺติ เอตฺถ เยน ปกาเรน ยถา. มหาวีริเยน โยคโต มหาวีโร. ปาเทสุ จกฺกลกฺขณนฺติ ตว อุโภสุ ปาทตเลสุ สหสฺสารํ สเนมิกํ สนาภิกํ สพฺพาการปริปูรํ จกฺกลกฺขณํ โสภตีติ อตฺโถ. จกฺกสทฺโท ปนายํ สมฺปตฺติรถงฺคอิริยาปถทานรตนธมฺมขุรจกฺกลกฺขณาทีสุ ทิสฺสติ. "จตฺตาริมานิ ภิกฺขว จกฺกานิ เยหิ สมนฺนาคตานํ เทวมนุสฺสานนฺ"ติอาทีสุ ๑- สมฺปตฺติยํ ทิสฺสติ. "จกฺกํว วหโต ปทนฺ"ติอาทีสุ ๒- รถงฺเค. "จตุกฺกํ นวทฺวารนฺ"ติอาทีสุ ๓- อริยาปเถ. "ททํ ภุญฺช จ มา จ ปมาโท, จกฺกํ วตฺตย สพฺพปาณีนนฺ"ติ ๔- เอตฺถ ทาเน. "ทิพฺพํ จกฺกรตนํ ปาตุภูตนฺ"ติ ๕- เอตฺถ รตนจกฺเก. "มยา ปวตฺติตํ จกฺกนฺ"ติ ๖- เอตฺถ ปน ธมฺมจกฺเก. "อิจฺฉาหตสฺส โปสสฺส, จกฺกํ ภมติ มตฺถเก"ติ ๗- เอตฺถ ขุรจกฺเก, ปหรณจกฺเกติ อตฺโถ. "ปาทตเลสุ จกฺกานิ ชาตานี"ติ ๘- เอตฺถ ลกฺขเณ. อิธาปิ ลกฺขณจกฺเก ทฏฺพฺโพ. ๙- ธชวชิรปฏากา, วฑฺฒนานงฺกุสาจิตนฺติ ธเชน จ วชิเรน จ ปฏากาย จ วฑฺฒมาเนน จ องฺกุเสน จ อาจิตํ อลงฺกตํ ปริวาริตํ ปาเทสุ จกฺกลกฺขณนฺติ @เชิงอรรถ: ๑ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๓๑/๓๗ ๒ ขุ.ธ. ๒๕/๑/๑๕ @๓ สํ.ส. ๑๕/๒๙, ๑๐๙/๑๘, ๗๕ ๔ ขุ.ชา. ๒๗/๑๑๑๐/๒๓๔ (สฺยา) @๕ ที.มหา. ๑๐/๑๔๓/๑๕๐, ที.ปา. ๑๑/๘๓, ๘๕/๕๐-๒, ม.อุ. ๑๔/๒๕๖/๒๒๓ @๖ ขุ.สุ. ๒๕/๕๖๓/๔๔๘, ขุ.พุทฺธ. ๓๓/๑๗/๕๗๕ @๗ ขุ.ชา. ๒๗/๑๐๔, ๗๙๖/๓๔, ๑๘๐ (สฺยา) @๘ ที.มหา. ๑๐/๓๕/๑๕, ที.ปา. ๑๑/๒๐๐/๑๒๓, ม.ม. ๑๓/๓๘๖/๓๖๘ @๙ ป.สู. ๑/๑๔๘/๓๔๘, มโน.ปู. ๑/๑๘๗/๑๐๘--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๗๔.
อตฺโถ. จกฺกลกฺขเณ ปน คหิเต เสสลกฺขณานิ คหิตาเนว โหนฺติ. ตถา อสีติ อนุพฺยญฺชนานิ พฺยามปฺปภา จ. ตสฺมา เตหิ ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณาสีติอนุพฺยญฺชน- พฺยามปฺปภาหิ สมลงฺกโต ภควโต กาโย สพฺพผาลิผุลฺโล วิย ปาริจฺฉตฺตโก วิกสิตปทุมํ วิย กมลวนํ วิวิธรตนวิจิตฺตํ วิย นวกนกโตรณํ ตารามรีจิวิราชิตมิว คคนตลํ อิโต จิโต จ วิธาวมานา วิปฺผนฺทมานา ฉพฺพณฺณพุทฺธรสฺมิโย มุญฺจมาโน อติวิย โสภติ. อิทานิ ภควโต รูปกายธมฺมกายสมฺปตฺติทสฺสนตฺถํ:- [๓๘] "รูเป สีเล สมาธิมฺหิ ปญฺาย จ อสาทิโส วิมุตฺติยา อสมสโม ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตเน"ติ อยํ คาถา วุตฺตา. ตตฺถ รูเปติ อยํ รูปสทฺโท ขนฺธภวนิมิตฺตปจฺจยสรีรวณฺณสณฺานาทีสุ ทิสฺสติ. ยถาห "ยงฺกิญฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนนฺ"ติ ๑- เอตฺถ รูปกฺขนฺเธ ทิสฺสติ. "รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวตี"ติ ๒- เอตฺถ รูปภเว. "อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺี พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสตี"ติ ๓- เอตฺถ กสิณนิมิตฺเต. "สรูปา ภิกฺขเว อุปฺปชฺชนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา โน อรูปา"ติ ๔- เอตฺถ ปจฺจเย. "อากาโส ปริวาริโต รูปนฺเตฺวว สงฺขํ คจฺฉตี"ติ ๕- เอตฺถ สรีเร. "จกฺขุญฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิญฺาณนฺ"ติ ๖- เอตฺถ วณฺณ. "รูปปฺปมาโณ รูปปฺปสนฺโน"ติ ๗- เอตฺถ สณฺาเน. อิธาปิ สณฺาเน ทฏฺพฺโพ ๘- สีเลติ จตุพฺพิเธ สีเล. สมาธิมฺหีติ ติวิเธปิ สมาธิมฺหิ. @เชิงอรรถ: ๑ วิ.มหา. ๔/๒๒/๑๙, ม.มู. ๑๒/๒๔๔, ๓๖๑/๒๐๖, ๓๒๔, @ม.อุ. ๑๔/๘๖, ๘๙/๖๘,๗๐, อภิ.วิ. ๓๕/๒/๑ @๒ อภิ.สงฺ. ๓๔/๑๖๐-๒๗๒/๕๐-๘๒. อภิ.วิ. ๓๕/๓๔๗-๘/๒๒๔-๕ @๓ อภิ.สงฺ. ๓๔/๒๐๔-๒๔๙/๖๔-๗๖ @๔ องฺ.ทุก. ๒๐/๘๓/๗๙ ๕ ม.มู. ๑๒/๓๐๖/๒๖๙ @๖ ม.มู. ๑๒/๒๐๔,๔๐๐/๑๗๒, ๓๕๗, ม.อุ. ๑๔/๔๒๑/๓๖๑-๒, สํ.สฬา. ๑๘/๖๓/๓๙ (สฺยา), @อภิ.ก. ๓๗/๔๖๓, ๔๖๕, ๔๖๔,, ๔๖๙/๒๘๐-๒๘๓ @๗ องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๖๕/๘๑ ๘ มโน.ปู. ๑/๑/๑๘--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๗๕.
ปญฺายาติ โลกิยโลกุตฺตราย ปญฺาย. อสาทิโสติ อสทิโส อนุปโม. วิมุตฺติยาติ ผลวิมุตฺติยา. อสมสโมติ อสมา อตีตา พุทฺธา เตหิ อสเมหิ พุทฺเธหิ สีลาทีหิ สโมติ อสมสโม. เอตฺตาวตา ภควโต รูปกายสมฺปตฺติ ทสฺสิตา. อิทานิ ภควโต กายพลาทึ ทสฺเสตุํ:- [๓๙] "ทสนาคพลํ กาเย ตุยฺหํ ปากติกํ พลํ อิทฺธิ พเลน อสโม ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตเน"ติ วุตฺตํ. ตตฺถ ทสนาคพลนฺติ ทสฉทฺทนฺตนาคพลํ. ทุวิธํ หิ ตถาคตสฺส พลํ กายพลํ าณพลญฺจาติ. ตตฺถ กายพลํ หตฺถิกุลานุสาเรน เวทิตพฺพํ. กถํ? "กาฬาวกญฺจ คงฺเคยฺยํ ปณฺฑรํ ตมฺพปิงฺคลํ คนฺธมงฺคลเหมญฺจ อุโปสถฉทฺทนฺติเม ทสา"ติ ๑- อิมินา ทส หตฺถิกุลานิ เวทิตพฺพานิ. กาฬาวโกติ ปกติหตฺถิกุลํ. ยํ ทสนฺนํ ปุริสานํ กายพลํ, ตํ เอกสฺส กาฬาวกสฺส หตฺถิโน พลํ. ยํ ทสนฺนํ กาฬาวกานํ พลํ, ตํ เอกสฺส คงฺเคยฺยสฺสาติ เอเตเนว อุปาเยน ยาว ฉทฺทนฺตพลํ เนตพฺพนฺติ. ยํ ทสนฺนํ ฉทฺทนฺตานํ พลํ, ตํ เอกสฺส ตถาคตสฺส พลํ, นารายนพลํ วชิรพลนฺติ อิทเมว วุจฺจติ. ตเทตํ ปกติหตฺถิคณนาย หตฺถิโกฏิสหสฺสานํ พลํ, ปุริสคณนาย ทสนฺนํ ปุริสโกฏิสหสฺสานํ พลํ โหติ. อิทํ ตาว ตถาคตสฺส ปกติกายพลํ, าณพลํ ปน อปฺปเมยฺยํ ทสพลาณํ จตุเวสารชฺชาณํ อฏฺสุ ปริสาสุ อกมฺปนาณํ จตุโยนิปริจฺเฉทกาณํ ปญฺจคติปริจฺเฉทกาณํ จุทฺทส พุทฺธาณานีติ เอวมาทิกํ าณพลํ. อิธ ปน กายพลํ อธิปฺเปตํ. กาเย, ตุยฺหํ ปากติกํ พลนฺติ ตญฺจ ปน ตว กาเย ปากติกพลนฺติ อตฺโถ. ตสฺมา "ทสนาคพลนฺ"ติ ทสฉทฺทนฺตนาคพลนฺ"ติ อตฺโถ. @เชิงอรรถ: ๑ ป.สู. ๑/๑๔๘/๓๔๖, สา.ป. ๒/๒๒/๕๐, สุ.วิ. ๒/๑๙๘/๑๗๘, อภิ.อ. ๒/๗๖๐/๔๒๕--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๗๖.
อิทานิ าณพลํ ทสฺเสนฺโต "อิทฺธิพเลน อสโม, ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตเน"ติ อาห. ตตฺถ อิทฺธิพเลน อสโมติ วิกุพฺพนาธิฏฺานาทินา อิทฺธิพเลน อสโม อสทิโส อนุปโม. ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตเนติ เทสนาาเณปิ อสโมติ อตฺโถ. อิทานิ "โย เอวมาทิคุณสมนฺนาคโต สตฺถา, โส สพฺพโลเกกนายโก, ตํ สตฺถารํ นมสฺสถา"ติ ตถาคตสฺส ปณามเน นิโยคทสฺสนตฺถํ:- [๔๐] "เอวํ สพฺพคุณูเปตํ สพฺพงฺคสมุปาคตํ มหามุนึ การุณิกํ โลกนาถํ นมสฺสถา"ติ วุตฺตํ. ตตฺถ เอวนฺติ วุตฺตปฺปการนิทสฺสเน นิปาโต. สพฺพคุณูเปตนฺติ เอตฺถ สพฺโพติ อยํ นิรวเสสวาจี. คุโณติ อยํ คุณสทฺโท อเนเกสุ อตฺเถสุ ทิสฺสติ. ตถาเหส "อนุชานามิ ภิกฺขเว อหตานํ วตฺถานํ ทิคุณํ สงฺฆาฏินฺ"ติ ๑- เอตฺถ ปฏลตฺเถ ทิสฺสติ. "อจฺเจนฺติ กาลา ตรยนฺติ รตฺติโย, วโยคุณา อนุปุพฺพํ ชหนฺตี"ติ ๒- เอตฺถ ราสตฺเถ. "สตคุณา ทกฺขิณา ปาฏิกงฺขิตพฺพา"ติ ๓- เอตฺถ อานิสํสตฺเถ. "อนฺตํ อนฺตคุณํ "๔- "กยิรา มาลาคุเณ พหู"ติ ๕- เอตฺถ พนฺธนตฺเถ "อฏฺงฺคุณเสมุเปตํ, อภิญฺาพลมาหรินฺ"ติ ๖- เอตฺถ สมฺปตฺติอตฺเถ. อิธาปิ สมฺปตฺติอตฺเถ ทฏฺพฺโพ. ๗- ตสฺมา สพฺเพหิ โลกิยโลกุตฺตเรหิ คุเณหิ สพฺพ- สมฺปตฺตีหิ อุเปตํ สมนฺนาคตนฺติ อตฺโถ. สพฺพงฺคสมุปาคตนฺติ สพฺเพหิ พุทฺธคุเณหิ คุณงฺเคหิ วา สมุปาคตํ สมนฺนาคตํ. มหามุนินฺติ อญฺเหิ ปจฺเจกพุทฺธาทีหิ มุนีหิ อธิกภาวโต มหนฺโต มุนีติ วุจฺจติ มหามุนิ. การุณิกนฺติ กรุณาคุณโยคโต @เชิงอรรถ: ๑ วิ.มหา. ๕/๓๔๘/๑๕๑ ๒ สํ.ส. ๑๕/๔/๓ ๓ ม.อุ. ๑๔/๓๗๙/๓๒๔ @๔ ที.มหา. ๑๐/๓๗๗/๒๕๑, ม.มู. ๑๒/๑๑๐, ๓๐๒/๗๙, ๒๖๓, @ม.ม. ๑๓/๑๑๔/๙๒, ม.อุ. ๑๔/๑๕๔, ๓๔๙/๑๓๘, ๓๐๗, ขุ.ขุ. ๒๕/๓/๒ @๕ ขุ.ธ. ๒๕/๕๓/๒๖ ๖ ขุ.พุทฺธ. ๓๓/๒๙/๔๕๐ @๗ สุ.วิ. ๑/๕๔๖/๓๓๖, ป.สู. ๑/๑๖๖/๓๗๘--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๗๗.
การุณิกํ. โลกนาถนฺติ สพฺพโลเกกนาถํ, สพฺพโลเกหิ "อยํ โน ทุกฺโขปตาปสฺส อาหนฺตา สเมตา"ติ เอวมาสีสียตีติ อตฺโถ. อิทานิ ทสพลสฺส สพฺพนิปจฺจาการสฺส อรหภาวทสฺสนตฺถํ:- [๔๑] "อภิวาทนํ โถมนญฺจ วนฺทนญฺจ ปสํสนํ นมสฺสนญฺจ ปูชญฺจ สพฺพํ อรหสี ตุวํ. [๔๒] เย เกจิ โลเก วนฺทเนยฺยา วนฺทนํ อรหนฺติ เย สพฺพเสฏฺโ มหาวีร สทิโส เต น วิชฺชตี"ติ วุตฺตํ. ตตฺถ อภิวาทนนฺติ อญฺเหิ อตฺตโน อภิวาทนการาปนํ. โถมนนฺติ ปรมฺมุขโต ถุติ. วนฺทนนฺติ ปณามนํ. ปสํสนนฺติ สมฺมุขโต ปสํสนํ. นมสฺสนนฺติ อญฺชลิกรณํ. มนสา นมสฺสนํ วา. ปูชนนฺติ มาลาคนฺธวิเลปนาทีหิ ปูชนญฺจ. สพฺพนฺติ สพฺพมฺปิ ตํ ๑- วุตฺตปฺปการํ สกฺการวิเสสํ ตฺวํ อรหสิ ยุตฺโตติ อตฺโถ. เย เกจิ โลเก วนฺทเนยฺยาติ เย เกจิ โลเก วนฺทิตพฺพา วนฺทนียา วนฺทนํ อรหนฺติ. เยติ เย ปน โลเก วนฺทนํ อรหนฺติ. อิทํ ปน ปุริมปทสฺเสว เววจนํ. สพฺพเสฏฺโติ สพฺเพสํ เตสํ เสฏฺโ อุตฺตโม, ตฺวํ มหาวีร สทิโส เต โลเก โกจิ น วิชฺชตีติ อตฺโถ. อถ ภควติ ยมกปาฏิหาริยํ ทสฺเสตฺวา รตนจงฺกมํ มาเปตฺวา ตตฺร จงฺกมมาเน อายสฺมา สาริปุตฺโต ราชคเห วิหรติ คิชฺฌกูเฏ ปพฺพเต ปญฺจหิ ปริวารภิกฺขุสเตหิ. อถ เถโร ภควนฺตํ โอโลเกนฺโต อทฺทส กปิลวตฺถุปุเร ๒- อากาเส รตนจงฺกเม จกฺกมมานํ. เตน วุตฺตํ:- [๔๓] "สาริปุตฺโต มหาปญฺโ สมาธิชฺฌานโกวิโท คิชฺฌกูเฏ ิโตเยว ปสฺสติ โลกนายกนฺ"ติอาทิ. @เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. สพฺพมิทํ ๒ ฉ.ม. กปิลปุเร--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๗๘.
ตตฺถ สาริปุตฺโตติ รูปสาริยา นาม พฺราหฺมณิยา ปุตฺโตติ สาริปุตฺโต มหาปญฺโติ มหติยา โสฬสวิธาย ปญฺาย สมนฺนาคโตติ มหาปญฺโ. สมาธิชฺฌานโกวิโทติ เอตฺถ สมาธีติ จิตฺตํ สมํ อาทหติ อารมฺมเณ เปตีติ สมาธิ. โส ติวิโธ โหติ สวิตกฺกสวิจาโร อวิตกฺกวิจารมตฺโต อวิตกฺกอวิจาโร สมาธีติ. ฌานนฺติ ปมชฺฌานํ ทุติยชฺฌานํ ตติยชฺฌานํ จตุตฺถชฺฌานนฺติ อิเมหิ ปมชฺฌานาทีหิ เมตฺตาฌานาทีนิปิ สงฺคหิตาเนว โหนฺติ, ฌานมฺปิ ทุวิธํ โหติ ลกฺขณูปนิชฺฌานํ อารมฺมณูปนิชฺฌานนฺติ. ตตฺถ อนิจฺจาทิลกฺขณํ อุปนิชฺฌายตีติ วิปสฺสนาาณํ "ลกฺขณูปนิชฺฌานนฺ"ติ วุจฺจติ. ปมชฺฌานาทิกํ ปน อารมฺมณูปนิชฺ- ฌานโต ปจฺจนีกฌาปนโต วา ฌานนฺติ วุจฺจติ. สมาธีสุ จ ฌาเนสุ จ โกวิโทติ สมาธิชฺฌานโกวิโท, สมาธิชฺฌานกุสโลติ อตฺโถ. คิชฺฌกูเฏติ เอวํนามเก ปพฺพเต ิโตเยว. ปสฺสตีติ ปสฺสิ. [๔๔] สุผุลฺลํ สาลราชํวาติ สมวฏฺฏกฺขนฺธํ สมุคฺคตวิปุลโกมลผลปลฺลวงฺกุร- สมลงฺกตสาขํ สพฺพผาลิผุลฺลํ สาลราชํ วิย สีลมูลํ สมาธิกฺขนฺธํ ปญฺาสาขํ วงฺกุรอภิญฺาปุปฺผํ วิมุตฺติผลํ ทสพลสาลราชํ โอโลเกสีติ เอวํ โอโลกปเทน ๑- สมฺพนฺโธ. จนฺทํว คคเน ยถาติ อพฺภาหิมธูมรโชราหุปสคฺควินิมุตฺตํ ๒- ตารคณปริวุตํ สรทสมเย ปริปุณฺณํ วิย รชนิกรํ สพฺพกิเลสติมิรวิธมนกรํ ๓- เวเนยฺยชนกุมุทวนวิกสนกรํ มุนิวรรชนิกรํ โอโลเกตีติ อตฺโถ. ยถาติ นิปาตมตฺตํ. มชฺฌณฺหิเกว สูริยนฺติ มชฺฌณฺหิกสมเย สิริยา ปฏุตรกิรณมาลินํ อํสุมาลินมิว วิโรจมานํ. นราสภนฺติ นรวสภํ. [๔๕] ชลนฺตนฺติ ททฺทฬฺหมานํ, สรทสมยํ ปริปุณฺณจนฺทสสฺสิริกจารุ- วทนโสภํ ลกฺขณานุพฺยญฺชนสมลงฺกตวรสรีรํ ปรมาย พุทฺธสิริยา วิโรจมานนฺติ @เชิงอรรถ: ๑ สี. อุลฺโลเกตีติ เอวํ อุลฺโลกปเทน @๒ สี.,อิ. อพฺภมหิก... ๓ สี.,อิ. ติมิรนิกรวิธมนกรํ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๗๙.
อตฺโถ. ทีปรุกฺขํวาติ อาโรปิตทีปํ ทีปรุกฺขมิว. ตรุณสูริยํว อุคฺคตนฺติ อภินโวทิตาทิจฺจมิว, โสมฺมภาเวน ชลนฺตนฺติ อตฺโถ. สูริยสฺส ตรุณภาโว ปน อุทยํ ปฏิจฺจ วุจฺจติ. น หิ จนฺทสฺส วิย หานิวุทฺธิโย อตฺถิ. พฺยามปฺปภา- นุรญฺชิตนฺติ พฺยามปฺปภาย อนุรญฺชิตํ. ธีรํ ปสฺสติ โลกนายกนฺติ สพฺพโลเกกธีรํ ปสฺสติ นายกนฺติ อตฺโถ. อถายสฺมา ธมฺมเสนาปติ อติสีตลสลิลธรนิกรปริจุมฺพิตกูเฏ ๑- นานาวิธ- สุรภิตรุกุสุมวาสิตกูเฏ ปรมรุจิรจิตฺตกูเฏ คิชฺฌกูเฏ ปพฺพเต ตฺวาว ทสหิ จกฺกวาฬสหสฺเสหิ อาคเตหิ เทวพฺรหฺมคเณหิ ปริวุตํ ภควนฺตํ อนุตฺตราย พุทฺธสิริยา อโนปมาย พุทฺธลีลาย สพฺพรตนมเย จงฺกเม จงฺกมมานํ ทิสฺวา "หนฺทาหํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา พุทฺธคุณปริทีปนํ พุทฺธวํสเทสนํ ยาเจยฺยนฺ"ติ จินฺเตตฺวา อตฺตนา สทฺธึ วสมานานิ ปญฺจ ภิกฺขุสตานิ สนฺนิปาเตสิ. เตน วุตฺตํ:- [๔๖] "ปญฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ กตกิจฺจาน ตาทินํ ขีณาสวานํ วิมลานํ ขเณน สนฺนิปาตยี"ติ. ตตฺถ ปญฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานนฺติ ปญฺจ ภิกฺขุสตานิ, อุปโยคตฺเถ สามิวจนํ ทฏฺพฺพํ. กตกิจฺจานนฺติ จตูสุ สจฺเจสุ จตูหิ มคฺเคหิ ปริญฺาปหาน- สจฺฉิกิริยภาวนาวเสน ปรินิฏฺิตโสฬสกิจฺจานนฺติ อตฺโถ. ขีณาสวานนฺติ ปริกฺขีณจตุราสวานํ. วิมลานนฺติ วิคตมลานํ, ขีณาสวตฺตา วา วิมลานํ ปรมปริสุทฺธ- จิตฺตสนฺตานานนฺติ อตฺโถ. ขเณนาติ ขเณเยว. สนฺนิปาตยีติ สนฺนิปาเตสิ. ๒- อิทานิ เตสํ ภิกฺขูนํ สนฺนิปาเต คมเน จ การณํ ทสฺสนตฺถํ:- [๔๗] "โลกปฺปสาทนํ นาม ปาฏิหีรํ นิทสฺสยิ อเมฺหปิ ตตฺถ คนฺตฺวาน วนฺทิสฺสาม มยํ ชินํ. @เชิงอรรถ: ๑ สี. อสิตสลิลธร ๒ สี. สนฺนิปาตาเปสิ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๐.
[๔๘] "เอถ สพฺเพ คมิสฺสาม ปุจฺฉิสฺสาม มยํ ชินํ กงฺขํ วิโนทยิสฺสาม ปสฺสิตฺวา โลกนายกนฺ"ติ อิมา คาถาโย วุตฺตา. ตตฺถ โลกปฺปสาทนํ นามาติ โลกสฺส ปสาทกรณโต โลกปฺปสาทนํ ปาฏิหีรํ วุจฺจติ. "อุลฺโลกปฺปสาทนํ นานา"ติปิ ปาโ. ตสฺส โลกวิวรณ- ปาฏิหาริยนฺติ อตฺโถ. ตํ ปน อุทฺธํ อกนิฏฺภวนโต เหฏฺา ยาว อวีจิ เอตฺถนฺตเร เอกาโลกํ กตฺวา เอตฺถนฺตเร สพฺเพสมฺปิ สตฺตานํ อญฺมญฺ ทสฺสนกรณาธิฏฺานนฺติ วุจฺจติ. นิทสฺสยีติ ทสฺเสสิ. อเมฺหปิติ มยมฺปิ. ตตฺถาติ ยตฺถ ภควา. ตตฺถ คนฺตฺวานาติ อตฺโถ วนฺทิสฺสามาติ มยํ ภควโต ปาเท สิรสา วนฺทิสฺสาม. เอตฺถ ปน อเมฺหปิ, มยนฺติ อิเมสํ ทฺวินฺนํ สทฺทานํ ปุริมสฺส คมนกิริยาย สมฺพนฺโธ ทฏฺพฺโพ, ปจฺฉิมสฺส วนฺทนกิริยาย. อิตรถา หิ ปุนรุตฺติโทสโต น มุจฺจติ. เอถาติ อาคจฺฉถ. กงฺขํ วิโนทยิสฺสามาติ เอตฺถาห:- ขีณาสวานํ ปน กงฺขา นาม กาจิปิ นตฺถิ, กสฺมา เถโร เอวมาหาติ? สจฺจเมเวตํ, ปมมคฺเคเนว สมุจฺเฉทํ คตา. ยถาห:- "กตเม ธมฺมา ทสฺสเนน ปหาตพฺพาติ? จตฺตาโร ทิฏฺิคต- สมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทา วิจิกิจฺฉาสหคโต จิตฺตุปฺปาโท อปายคมนีโย โลโภ โทโส โมโห มาโน ตเทกฏฺา จ กิเลสา"ติ. ๑- น ปเนสา วิจิกิจฺฉาสงฺขาตา กงฺขาติ, กินฺตุ ปญฺตฺติอชานนํ นาม. เถโร ปน ภควนฺตํ พุทฺธวํสํ ปุจฺฉิตุกาโม, โส ปน พุทฺธานํเยว วิสโย, น ปจฺเจกพุทฺธพุทฺธสาวกานํ, ตสฺมา เถโร อวิสยตฺตา เอวมาหาติ เวทิตพฺพํ. วิโนทยิสฺสามาติ วิโนเทสฺสาม. @เชิงอรรถ: ๑ อภิ.สงฺ. ๓๔/๑๔๐๕/๓๑๑--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๑.
อถ โข เต ภิกฺขู เถรสฺส วจนํ สุตฺวา อตฺตโน อตฺตโน ปตฺตจีวรมาทาย สุวมฺมิตา วิย มหานาคา ปภินฺนกิเลสา ฉินฺนพนฺธนา อปฺปิจฺฉา สนฺตุฏฺา ปวิวิตฺตา อสํสฏฺา สีลสมาธิปญฺาวิมุตฺติวิมุตฺติาณทสฺสนสมฺปนฺนา ตรมานา สนฺนิปตึสุ. เตน วุตฺตํ:- [๔๙] "สาธูติ เต ปฏิสฺสุตฺวา นิปกา สํวุตินฺทฺริยา ปตฺตจีวรมาทาย ตรมานา อุปาคมุนฺ"ติ. ตตฺถ สาธูติ อยํ สาธุสทฺโท อายาจนสมฺปฏิจฺฉนสมฺปหํสนสุนฺทราทีสุ ทิสฺสติ. ตถา เหส "สาธุ เม ภนฺเต ภควา สงฺขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตู"ติอาทีสุ ๑- อายาจเน ทิสฺสติ. "สาธุ ภนฺเตติ โข โส ภิกฺขุ ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา"ติอาทีสุ ๒- สมฺปฏิจฺฉเน. "สาธุ สาธุ สาริปุตฺตา"ติ อาทีสุ ๓- สมฺปหํสเน. "สาธุ ธมฺมรุจิ ราชา สาธุ ปญฺาณวา นโร สาธุ มิตฺตานมทฺทุพฺโภ ปาปสฺสากรณํ สุขนฺ"ติ- อาทีสุ ๔- สุนฺทเร. อิธ สมฺปฏิจฺฉเน. ตสฺมา สาธุ สุฏฺูติ เถรสฺส วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวาติ อตฺโถ. ๕- นิปกาติ ปณฺฑิตา ปญฺวนฺตา. สํวุตินฺทฺริยาติ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารา, อินฺทฺริยสํวรสมนฺนาคตาติ อตฺโถ. ตรมานาติ ตุรินา. อุปาคมุนฺติ เถรํ อุปสงฺกมึสุ. [๕๐-๕๑] อิทานิ ธมฺมเสนาปติสฺส ปวตฺตึ ทสฺเสนฺเตหิ สงฺคีติการเกหิ "ขีณาสเวหิ วิมเลหี"ติอาทิคาถาโย วุตฺตา. ตตฺถ ทนฺเตหีติ กาเยน จ จิตฺเตน จ ทนฺเตหิ. อุตฺตเม ทเมติ อรหตฺเต, นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมํ ทฏฺพฺพํ. เตหิ ภิกฺขูหีติ @เชิงอรรถ: ๑ สํ.สฬา. ๑๘/๑๓๑/๘๙ (สฺยา) สํ.มหา. ๑๙/๓๘๑/๑๔๓, องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๒๕๗/๒๗๖ @๒ ม.อุ. ๑๔/๘๖/๖๗ ๓ ที.ปา. ๑๑/๓๔๙/๒๔๐ @๔ ขุ.ชา. ๒๘/๕๐/๒๐ (สฺยา) ๕ สุ.วิ. ๑/๑๘๙/๑๕๔-๕, ป.สู. ๑/๑/๒๐, สา.ป. ๒/๘--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๒.
ปญฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ. มหาคณีติ สีลาทีหิ จ สงฺขฺยาวเสน จ มหนฺโต คโณ อสฺส อตฺถีติ มหาคณี, นานาปทวเสน วา สีลาทีหิ คุเณหิ มหนฺโต คโณติ มหาคโณ, มหาคโณ อสฺส อตฺถีติ มหาคณี. ลฬนฺโต เทโวว คคเนติ อิทฺธิวิลาเสน วิลาเสนฺโต เทโว วิย คคนตเล ภควนฺตํ อุปสงฺกมีติ อตฺโถ. [๕๒] อิทานิ "เต อิตฺถมฺภูตา อุปสงฺกมึสู"ติ อุปสงฺกมวิธานทสฺสนตฺถํ "อุกฺกาสิตญฺจ ขิปิตนฺ"ติอาทิ ๑- อารทฺธํ. ตตฺถ อุกฺกาสิตญฺจาติ อุกฺกาสิต- สทฺทญฺจ. ขิปิตนฺติ ขิปิตสทฺทญฺจ อชฺฌุเปกฺขิยาติ อุเปกฺขิตฺวา, ตํ อุภยํ อกตฺวาติ อธิปฺปโย. สุพฺพตาติ สุวิมลธุตคุณา. สปฺปติสฺสาติ สหปติสฺสยา, นีจวุตฺติโนติ อตฺโถ. [๕๓] สยมฺภุนฺติ สยเมว อญฺาปเทสํ วินา ปารมิโย ปูเรตฺวา อธิคตพุทฺธภาวนฺติ อตฺโถ. อจฺจุคฺคตนฺติ อภินโวทิตํ. จนฺทํวาติ จนฺทํ วิย, นเภ ชลนฺตํ ภควนฺตํ คคเน จนฺทํ วิย ปสฺสนฺตีติ เอวํ ปทสมฺพนฺโธ ทฏฺพฺโพ. อิธาปิ ยถาสทฺโท นิปาตมตฺโตว. [๕๔] วิชฺชุํวาติ วิชฺชุฆนํ วิย. ยทิ จิรฏฺิติกา อจิรปฺปภา อสฺส ตาทิสนฺติ อตฺโถ. คคเน ยถาติ อากาเส ยถา, อิธาปิ ยถาสทฺโท นิปาตมตฺโตว. อิโต ปรมฺปิ อีทิเสสุ าเนสุ ยถาสทฺโท นิปาตมตฺโตติ ทฏฺพฺโพ. [๕๕] รหทมิว วิปฺปสนฺนนฺติ อติคมฺภีรวิตฺถตํ มหารหทํ วิย อนาวิลํ วิปฺปสนฺนํ สลิลํ. สุผุลฺลํ ปทุมํ ยถาติ สุวิกสิตปทุมวนํ รหทมิวาติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. "สุผุลฺลํ กมลํ ยถา"ติปิ ปาโ, ตสฺส กมนียภาเวน สุผุลฺลํ กมลวนมิวาติ อตฺโถ. [๕๖] อถ เต ภิกฺขู ธมฺมเสนาปติปฺปมุขา อญฺชลึ สิรสิ กตฺวา ทสพลสฺส จกฺกาลงฺกตตเลสุ ปาเทสุ นิปตึสูติ อตฺโถ. เตน วุตฺตํ "อญฺชลึ @เชิงอรรถ: ๑ สี.,ม. ขิปิตญฺจาติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๓.
ปคฺคเหตฺวาน, ตุฏฺหฏฺา ปโมทิตา"ติอาทิ. ตตฺถ นิปตนฺตีติ นิปตึสุ, วนฺทึสูติ อตฺโถ. จกฺกลกฺขเณติ จกฺกํ ลกฺขณํ ยสฺมึ ปาเท โส ปาโท จกฺกลกฺขโณ, ตสฺมึ จกฺกลกฺขเณ. ชาติวเสน "ปาเท"ติ วุตฺตํ, สตฺถุโน จกฺกาลงฺกตตเลสุ ปาเทสุ นิปตึสูติ อตฺโถ. [๕๗] อิทานิ เตสํ เกสญฺจิ เถรานํ นามํ ทสฺเสนฺเตหิ "สาริปุตฺโต มหาปญฺโ, โกรณฺฑสมสาทิโส"ติอาทิคาถาโย วุตฺตา. ตตฺถ โกรณฺฑสมสาทิโสติ โกรณฺฑกุสุมสทิสวณฺโณ, ยทิ เอวํ "โกรณฺฑสโม"ติ วา "โกรณฺฑสทิโส"ติ วา วตฺตพฺพํ, กึ ทฺวิกฺขตฺตุํ "สมสาทิโส"ติ วุตฺตนฺติ เจ? นายํ โทโส, ตาทิโส โกรณฺฑสมตฺตา โกรณฺฑสทิสภาเวเนว โกรณฺฑสมสาทิโส. น ปนาธิกวจนวเสนาติ อธิปฺปาโย. สมาธิชฺฌานกุสโลติ เอตฺถ อยํ กุสลสทฺโท ตาว อโรคฺยานวชฺชเฉก- สุขวิปากาทีสุ ทิสฺสติ. อยํ หิ "กจฺจิ นุ โภโต กุสลํ, กจฺจิ โภโต อนามยนฺ"ติ- อาทีสุ ๑- อาโรเคฺย ทิสฺสติ. "กตโม ปน ภนฺเต กายสมาจาโร กุสโล? โย โข มหาราช กายสมาจาโร อนวชฺโช"ติ ๒- เอวมาทีสุ อนวชฺเช. "กุสโล ตฺวํ รถสฺส องฺคปจฺจงฺคานนฺ"ติอาทีสุ ๓- เฉเก. "กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา"ติ- อาทีสุ ๔- สุขวิปาเก. อิธ ปน เฉเก ทฏฺพฺโพ ๕- วนฺทเตติ วนฺทิตตฺถ. [๕๘] คชฺชิตาติ คชฺชนฺตีติ คชฺชิตา. กาลเมโฆวาติ นีลสลิลธโร วิย คชฺชิตา อิทฺธิวิสเยติ อธิปฺปาโย. นีลุปฺปลสมสาทิโสติ นีลกุวลยสทิสวณฺโณ. เหฏฺา วุตฺตนเยเนเวตฺถาปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. โมคฺคลฺลาโนติ เอวํโคตฺตวเสน ลทฺธนาโม โกลิโต. [๕๙] มหากสฺสโปปิ จาติ อุรุเวลกสฺสปนทีกสฺสปคยากสฺสปกุมารกสฺสเป ขุทฺทานุขุทฺทเก เถเร อุปาทาย อยํ มหา, ตสฺมา "มหากสฺสโป"ติ วุตฺโต. @เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ชา. ๒๗/๒๑๑๓/๔๓๓, ขุ.ชา. ๒๘/๑๕๑/๖๑ (สฺยา) @๒ ม.ม. ๑๓/๓๖๑/๓๔๘ ๓ ม.ม. ๑๓/๘๗/๖๔ @๔ อภิ.สงฺ. ๓๔/๔๓๑/๑๒๐ ๕ อภิ.อ. ๑/๘๖--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๔.
ปิ จาติ สมฺภาวนสมฺปิณฺฑนตฺโถ. อุตฺตตฺตกนสนฺนิโภติ สนฺตตฺตสุวณฺณสทิสฉวิวณฺโณ. ธุตคุเณติ เอตฺถ กิเลสธุนนโต ธมฺโม ธุโต นาม, ธุตคุโณ นาม ธุตธมฺโม. กตโม ปน ธุตธมฺโม นาม? อปฺปิจฺฉตา สนฺตุฏฺิตา สลฺเลขตา ปวิเวกตา อิทมฏฺิกตาติ อิเม ธุตงฺคเจตนาย ปริวารภูตา ปญฺจ ธมฺมา "อปฺปิจฺฉํเยว นิสฺสายา"ติอาทิวจนโต ธุตธมฺมา นาม. อถ วา กิเลเส ธุนนโต าณํ ธุตํ นาม, ตสฺมึ ธุตคุเณ. อคฺคนิกฺขิตฺโตติ อคฺโค เสฏฺโ โกฏิภูโตติ ปิโต. "เอตทคฺคํ ภิกฺขเว มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ ธุตวาทานํ ยทิทํ มหากสฺสโป"ติ ๑- านนฺตเร ปิโตติ อตฺโถ. อยํ ปน อคฺคสทฺโท อาทิโกฏิ- โกฏฺาสเสฏฺาทีสุ ทิสฺสติ. ตถา เหส "อชฺชตคฺเค สมฺม โทวาริก อาวรามิ ทฺวารํ นิคณฺานํ นิคณฺีนนฺ"ติอาทีสุ ๒- อาทิมฺหิ ทิสฺสติ. "เตเนว องฺคุลคฺเคน ตํ องฺคุลคฺคํ ปรามเสยฺย, ๓- อุจฺฉคฺคํ เวฬุคฺคนฺ"ติอาทีสุ โกฏิยํ. "อมฺพิลคฺคํ วา มธุรคฺคํ วา "๔- อนุชานามิ ภิกฺขเว วิหารคฺเคน วา ปริเวณคฺเคน วา ภาเชตุนฺ"ติอาทีสุ ๕- โกฏฺาเส. "ยาวตา ภิกฺขเว สตฺตา อปทา วา ทฺวิปทา วา ฯเปฯ ตถาคโต เตสํ อคฺคมกฺขายตี"ติอาทีสุ ๖- เสฏฺเ. สฺวายมิธ เสฏฺเ ทฏฺพฺโพ. โกฏิยมฺปิ วตฺตติ. เถโร อตฺตโน าเน เสฏฺโ เจว โกฏิภูโต จ. เตน วุตฺตํ "อคฺคนิกฺขิตฺโต"ติ, อคฺโค เสฏฺโ โกฏิภูโตติ อตฺโถ. ๗- โถมิโตติ ปสํสิโต. เทวมนุสฺสาทีหิ. สตฺถุ วณฺณิโตติ สตฺถารา วณฺณิโต ถุโต "กสฺสโป ภิกฺขเว จนฺทูปโม กุลานิ อุปสงฺกมติ อปกสฺเสว กายํ อปกสฺส จิตฺตํ นิจฺจนวโก กุเลสุ อปฺปคพฺโภ"ติ ๘- เอวมาทีหิ อเนเกหิ สุตฺตนเยหิ วณฺณิโต ปสตฺโถ, โสปิ ภควนฺตํ วนฺทตีติ อตฺโถ. @เชิงอรรถ: ๑ องฺ.เอกก. ๒๐/๑๙๑/๒๓ ๒ ม.ม. ๑๓/๗๐/๔๗ ๓ อภิ.ก. ๓๗/๑๐๗๓/๓๔๓ @๔ องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๓๔/๓๙ ๕ วิ.จูฬ. ๗/๓๑๘/๘๙, สุ.วิ. ๑/๒๕๐/๒๑๒ @๖ องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๓๔/๓๙, สุ.วิ. ๑/๒๕๐/๒๑๒ ๗ สุ.วิ. ๑/๒๕๐/๒๑๒ @๘ สํ.นิ. ๑๖/๑๔๖/๑๙๐--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๕.
[๖๐] ทิพฺพจกฺขูนนฺติ ทิพฺพํ จกฺขุ เยสํ อตฺถิ เต ทิพฺพจกฺขู, เตสํ ทิพฺพจกฺขูนํ ภิกฺขูนํ อคฺโค เสฏฺโติ อตฺโถ. ยถาห "เอทคฺคํ ภิกฺขเว มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ ทิพฺพจกฺขุกานํ ยทิทํ อนุรุทฺโธ"ติ. ๑- อนุรุทฺธตฺเถโร ภควโต จูฬปิตุโน อมิโตทนสฺส นาม สกฺกสฺส ปุตฺโต มหานามสฺส กนิฏฺภาตา มหาปุญฺโ ปรมสุขุมาโล, โส อตฺตสตฺตโม นิกฺขมิตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิโต, ตสฺส ปพฺพชฺชานุกฺกโม สํฆเภทกกฺขนฺธเก ๒- อาคโตว, อวิทูเรวาติ ภควโต สนฺติเกเยว. [๖๑] อาปตฺติอนาปตฺติยาติ อาปตฺติยญฺจ อนาปตฺติยญฺจ โกวิโท. สเตกิจฺฉายาติ สปฺปฏิกมฺมายปิ จาติ อตฺโถ. ตตฺถ สปฺปฏิกมฺมา สา ฉพฺพิธา โหติ. อปฺปฏิกมฺมา สา ปาราชิกาปตฺติ. "อาปตฺติอนาปตฺติยา, สเตกิจฺฉาย โกวิโท"ติปิ ปาโ, โสเยว อตฺโถ. วินเยติ วินยปิฏเก. อคฺคนิกฺขิตฺโตติ "เอตทคฺคํ ภิกฺขเว มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ วินยธรานํ ยทิทํ อุปาลี"ติ ๓- เอตทคฺคฏฺาเน ปิโตติ อตฺโถ. อุปาลีติ อุปาลิตฺเถโร. สตฺถุ วณฺณิโตติ สตฺถารา วณฺณิโต ปสตฺโถ. เถโร กิร ตถาคตสฺเสว สนฺติเก วินยปิฏกํ อุคฺคณฺหิตฺวา ภารุกจฺฉกวตฺถุํ ๔- อชฺชุกวตฺถุํ ๕- กุมารกสฺสปวตฺถุนฺติ ๖- อิมินา ตีณิ วตฺถูนิ สพฺพญฺุตญฺาเณน สทฺธึ สํสนฺทิตฺวา กเถสิ. ตสฺมา เถโร วินยธรานํ ภิกฺขูนํ อคฺโคติ เอวมาทินา นเยน สตฺถารา วณฺณิโตติ วุตฺโต. [๖๒] สุขุมนิปุณตฺถปฏิวิทฺโธติ ปฏิวิทฺธสุขุมนิปุณตฺโถ, ปฏิวิทฺธทุทฺทส- นิปุณตฺโถติ อตฺโถ. กถิกานํ ปวโรติ ธมฺมกถิกานํ เสฏฺโ. "เอตทคฺคํ ภิกฺขเว มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ ธมฺมกถิกานํ ยทิทํ ปุณฺโณ มนฺตานิปุตฺโต"ติ ๗- @เชิงอรรถ: ๑ องฺ.เอกก. ๒๐/๑๙๒/๒๓ ๒ วิ.จูฬ. ๗/๓๓๐/๑๑๒ ๓ องฺ.เอกก. ๒๐/๒๒๘/๒๕ @๔ วิ.มหาวิ. ๑/๗๘/๕๒ ๕ วิ.มหาวิ ๑/๑๕๘/๙๐ @๖ ม.มู. ๑๒/๒๔๙/๒๑๑ ๗ องฺ.เอกก. ๒๐/๑๙๖/๒๓--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๖.
เอตทคฺคปาฬิยํ อาโรปิโต. เตน วุตฺตํ "กถิกานํ ปวโร"ติ. คณีติ สสํโฆ. เถรสฺส กิร สนฺติเก ปพฺพชิตา กุลปุตฺตา ปญฺจสตา อเหสุํ. สพฺเพปิ เต ทสพลสฺส ชาตภูมิกา ชาตรฏฺวาสิโน สพฺเพว ขีณาสวา สพฺเพว ทสกถาวตฺถุ- ลาภิโน. เตน วุตฺตํ "คณี"ติ. อิสีติ เอสติ คเวสติ กุสเล ธมฺเมติ อิสิ. มนฺตานิยา ปุตฺโตติ มนฺตานิยา นาม พฺราหฺมณิยา ปุตฺโต. ปุณฺโณติ ตสฺส นามํ. วิสฺสุโตติ อตฺตโน อปฺปิจฺฉตาทีหิ คุเณหิ วิสฺสุโต. อญฺาสิโกณฺฑญฺตฺเถโร ปน สตฺถริ อภิสมฺโพธึ ปตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺเก อนุปุพฺเพน อาคนฺตฺวา ราชคหํ อุปนิสฺสาย วิหรนฺเต กปิลวตฺถุํ อาคนฺตฺวา อตฺตโน ภาคิเนยฺยํ ปุณฺณํ นาม มาณวํ ปพฺพาเชตฺวา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา อาปุจฉิตฺวา นิวาสตฺถาย สยํ ฉทฺทนฺตทหํ คโต. ปุณฺโณ ปน ภควนฺตํ ทสฺสนาย เถเรน สทฺธึ อาคนฺตฺวา "มยฺหํ ปพฺพชิตกิจฺจํ มตฺถกํ ปาเปตฺวา ทสพลสฺส สนฺติกํ คมิสฺสามี"ติ กปิลวตฺถุปุเรเยว ๑- โอหีโน, โส โยนิโสมนสิการํ กโรนฺโต นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปตฺวา ภควนฺตํ อุปสงฺกมิ. เอตฺถ ปน อนุรุทฺธตฺเถโร จ อุปาลิตฺเถโร จ อิเม เทฺวา เถรา ภควโต กปิลวตฺถุปุรํ ปวิสิตฺวา าติสมาคมทิวเส ปพฺพชิตา วิย ทสฺสิตา, ตํ ปน ขนฺธกปาฬิยา อฏฺกถาย จ น สเมติ. วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํ. อถ สตฺถา สาริปุตฺตตฺเถราทีนํ ปญฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ จิตฺตาจารมญฺาย อตฺตโน คุเณ กเถตุมารภิ. เตน วุตฺตํ:- [๖๓] "เอเตสํ จิตฺตมญฺาย โอปมฺมกุสโล มุนิ กงฺขจฺเฉโท มหาวีโร กเถสิ อตฺตโน คุณนฺ"ติ. ตตฺถ โอปมฺมกุสโลติ อุปมาย กุสโล. กงฺขจฺเฉโทติ สพฺพสตฺตานํ สํสยจฺเฉทโก. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. กปิลปุเรเยว--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๗.
อิทานิ เย คุเณ กเถสิ. เต ทสฺเสตุํ:- [๖๔] "จตฺตาโร เต อสงฺเขฺยยฺยา โกฏิ เยสํ น นายติ สตฺตกาโย จ อากาโส จกฺกวาฬา จนนฺตกา พุทฺธาณํ อปฺปเมยฺยํ น สกฺกา เอเต วิชานิตุนฺ"ติ ๑- วุตฺตํ. ตตฺถ จตฺตาโรติ คณนปริจฺเฉโท. เอเตติ อิทานิ วตฺตพฺเพ อตฺเถ นิทสฺเสติ. อสงฺเขฺยยฺยาติ สงฺขฺยาตุมสกฺกุเณยฺยตฺตา อสงฺเขฺยยฺยา, คณนปถํ วีติวตฺตาติ อตฺโถ โกฏีติ อาทิ วา อนฺโต วา มริยาทา. เยสนฺติ เยสํ จตุนฺนํ อสงฺเขฺยยฺยานํ. น นายตีติ น ปญฺายติ. อิทานิ เต วุตฺตปฺปกาเร จตฺตาโร อสงฺเขฺยยฺเย ทสฺเสตุํ "สตฺตกาโย"ติอาทิ วุตฺตํ. สตฺตกาโยติ สตฺตสมูโห, สตฺตกาโย อนนฺโต อปริมาโณ อปฺปเมยฺโย. ตถา อากาโส อากาสสฺสาปิ อนฺโต นตฺถิ. ตถา จกฺกวาฬานิ อนนฺตานิ เอว. พุทฺธาณํ สพฺพญฺุตญฺาณํ อปฺปเมยฺยํ. น สกฺกา เอเต วิชานิตุนฺติ ยสฺมา ปเนเต อนนฺตา, ตสฺมา น สกฺกา วิชานิตุํ. [๖๕] อิทานิ สตฺถา อตฺตโน อิทฺธิวิกุพฺพเน สญฺชาตจฺฉริยพฺภุตานํ เทวมนุสฺสาทีนํ กินฺนาเมตํ อจฺฉริยํ, อิโตปิ วิสิฏฺตรํ อจฺฉริยํ อพฺภุตํ อตฺถิ, มม ตํ สุณาถาติ ธมฺมเทสนํ วฑฺเฒนฺโต:- "กิเมตํ อจฺฉริยํ โลเก ยํ เม อิทฺธิวิกุพฺพนํ อญฺเ พหู อจฺฉริยา อพฺภุตา โลมหํสนา"ติ.- อาทิมาห. ตตฺถ กินฺติ ปฏิกฺเขปวจนํ. เอตนฺติ อิทํ อิทฺธิวิกุพฺพนํ สนฺธายาห. ยนฺติ ยํสทฺโท "ยํ ตํ อปุจฺฉิมฺห อกิตฺตยีโน, อญฺ ตํ ปุจฺฉาม ตทิงฺฆ @เชิงอรรถ: ๑ ขุ.พุทฺธ. ๓๓/๖๔/๔๔๕--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๘.
พฺรูหี"ติอาทีสุ ๑- อุปโยควจเน ทิสฺสติ. "อฏฺานเมตํ ภิกฺขเว อนวกาโส, ยํ เอกิสฺสา โลกธาตุยา เทฺว อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา"ติ ๒- เอตฺถ การณวจเน. "ยํ วิปสฺสี ภควา กปฺเป อุทปาที"ติ ๓- เอตฺถ ภุมฺเม. "ยํ โข เม ภนฺเต เทวานํ ตาวตึสานํ สมฺมุขา สุตํ สมฺมุขา ปฏิคฺคหิตํ, อาโรเจมิ ตํ ภควโต"ติ- อาทีสุ ๔- ปจฺจตฺตวจเน. อิธาปิ ปจฺจตฺตวจเน ทฏฺพฺโพ. "อญฺเ พหู มม อจฺฉริยา อพฺภุตวิเสสา สนฺตีติ ทีเปติ. อิทานิ เต อจฺฉริเย ทสฺเสนฺโต:- [๖๖] "ยทาหํ ตุสิเต กาเย สนฺตุสิโต นามหํ ตทา ทสสหสฺสี สมาคมฺม ยาจนฺติ ปญฺชลี มมนฺ"ติ- อาทิมาห. ตตฺถ ยทาติ ยสฺมึ กาเล. อหนฺติ อตฺตานํ นิทฺทิสติ. ตุสิเต กาเยติ ตุสิตสงฺขาเต เทวนิกาเย. ยทา ปนาหํ สมตฺตึส ปารมิโย ปูเรตฺวา ปญฺจ มหาปริจฺจาเค ปริจฺจชิตฺวา าตตฺถจริยโลกตฺถจริยพุทฺธตฺถจริยานํ โกฏึ ปตฺวา สตฺตสตกมหาทานานิ ทตฺวา สตฺตกฺขตฺตุํ ปวึ กมฺเปตฺวา เวสฺสนฺตรตฺตภาวโต จวิตฺวา ทุติเย จิตฺตวาเร ตุสิตภวเน นิพฺพตฺโต ตทาปิ สนฺตุสิโต นาม เทวราชา อโหสึ. ทสสหสฺสี สมาคมฺมาติ ทสสหสฺสจกฺกวาเฬสุ เทวตา สนฺนิปติตฺวาติ อตฺโถ. ยาจนฺติ ปญฺชลี มมนฺติ มํ อุปสงฺกมิตฺวา "มาริส ตยา ทส ปารมิโย ปูเรนฺเตน น สกฺกสมฺปตฺตึ น มารสมฺปตฺตึ น พฺรหฺมสมฺปตฺตึ น จกฺกวตฺติสมฺปตฺตึ ปตฺเถนฺเตน ปูริตา, โลกนิตฺถรณตฺถาย ปน พุทฺธตฺตํ ปตฺถยมาเนน ปูริตา, โส ตว กาโล มาริส พุทฺธตฺตาย สมโย มาริส พุทฺธตฺตายา"ติ ยาจนฺติ มมนฺติ. เตน วุตฺตํ:- @เชิงอรรถ: ๑ ขุ.สุ. ๒๕/๑๐๕๙/๕๓๕, ขุ.มหา. ๒๙/๕๐๖/๓๓๗ (สฺยา) ขุ.จูฬ. ๓๐/๑๖๑/๘๑ (สฺยา) @๒ องฺ.เอกก. ๒๐/๒๗๗/๒๙, ม.อุ. ๑๔/๑๒๙/๑๑๕, อภิ.วิ. ๓๕/๘๐๙/๔๑๐ @๓ ที.มหา. ๑๐/๔/๒ ๔ ที.มหา. ๑๐/๒๙๓/๑๘๙--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๙.
[๖๗] "กาโล โข เต ๑- มหาวีร อุปฺปชฺช มาตุกุจฺฉิยํ สเทวกํ ตารยนฺโต พุชฺฌสฺสุ อมตํ ปทนฺ"ติ. ตตฺถ กาโล เตติ กาโล ตว, อยเมว วา ปาโ. อุปฺปชฺชาติ ปฏิสนฺธึ คณฺห, "โอกฺกมา"ติปิ ปาโ. สเทวกนฺติ สเทวกํ โลกนฺติ อตฺโถ. ตารยนฺโตติ เอตฺถ ปารมิโย ปูเรนฺโตปิ ตารยติ นาม, ปารมิโย มตฺถกํ ปาเปนฺโตปิ ตารยติ นาม, เวสฺสนฺตรตฺตภาวโต จวิตฺวา ตุสิตปุเร ปฏิสนฺธึ คเหตฺวา สฏฺิวสฺสสต- สหสฺสาธิกานิ สตฺตปณฺณาสวสฺสโกฏิโย ตตฺถ ติฏฺนฺโตปิ ตารยติ นาม, เทวตาหิ ยาจิโต ปญฺจวิธํ มหาวิโลกิตํ วิโลเกตฺวา มหามายาเทวิยา กุจฺฉิสฺมึ ปฏิสนฺธึ คณฺหนฺโตปิ ทสมาเส คพฺภวาสํ วสนฺโตปิ ตารยติ นาม, เอกูนตึส วสฺสานิ อคารมชฺเฌ ติฏฺนฺโตปิ ตารยติ นาม. ราหุลภทฺทสฺส ชาตทิวเส ฉนฺนสหาโย กณฺกํ อารุยฺห นิกฺขมนฺโตปิ ตีณิ รชฺชานิ อติกฺมิตฺวา อโนมาย นาม นทิยา ตีเร ปพฺพชนฺโตปิ ตารยติ นาม, ฉพฺพสฺสานิ ปธานํ กโรนฺโตปิ วิสาขา- ปุณฺณมายํ มหาโพธิมณฺฑํ อารุยฺห มารพลํ วิธมิตฺวา ปมยาเม ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสริตฺวา มชฺฌิมยาเม ทิพฺพจกฺขุํ วิโสเธตฺวา ปจฺฉิมยาเม ทฺวาทสงฺคํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ อนุโลมปฏิโลมโต สมฺมสิตฺวา โสตาปตฺติมคฺคํ ปฏิวิชฺฌนฺโตปิ ตารยติ นาม, โสตาปตฺติผลกฺขเณปิ, สกทาคามิมคฺคกฺขเณปิ, สกทาคามิผลกฺขเณปิ, อนาคามิมคฺคกฺขเณปิ, อนาคามิผลกฺขเณปิ, อรหตฺตมคฺคกฺขเณปิ, อรหตฺต- ผลกฺขเณปิ ตารยติ นาม, ยทา อฏฺารสเทวตาโกฏิสหสฺเสหิ ปญฺจวคฺคิยานํ อมตปานํ อทาสิ, ตโต ปฏฺาย ตารยิ นามาติ วุจฺจติ. เตน วุตฺตํ:- "สเทวกํ ตารยนฺโต พุชฺฌสฺสุ อมตํ ปทนฺ"ติ. อถ มหาสตฺโต เทวตาหิ ยาจิยมาโนปิ เทวตานํ ปฏิญฺ อทตฺวาว กาลทีปเทสกุลชเนตฺติอายุปริจฺเฉทวเสน ปญฺจวิธํ มหาวิโลกนํ นาม วิโลเกสิ. @เชิงอรรถ: ๑ ม. กาโลยํ เต--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๙๐.
ตตฺถ "กาโล นุ โข, น กาโล"ติ ปมํ กาลํ วิโลเกสิ. ตตฺถ วสฺสสตสหสฺสโต อุทฺธํ อายุกาโล กาโล นาม น โหติ. กสฺมา? ชาติชรามรณาทีนํ อปากตตฺตา, พุทฺธานญฺจ ธมฺมเทสนา นาม ติลกฺขณมุตฺตา นาม นตฺถิ, เตสํ อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตาติ กเถนฺตานํ "กินฺนาเมเต กเถนฺตี"ติ น สทฺทหนฺติ, ตโต อภิสมโย น โหติ, ตสฺมึ อสติ อนิยฺยานิกํ สาสนํ โหติ. ตสฺมา โส อกาโล. วสฺสสตโต อูโน อายุกาโลปิ กาโล น โหติ. กสฺมา? ตทา สตฺตา อุสฺสนฺนกิเลสา โหนฺติ, อุสฺสนฺนกิเลสานญฺจ ทินฺโน โอวาโท โอวาทฏฺาเน น ติฏฺติ, ตสฺมา โสปิ อกาโล. วสฺสสตสหสฺสโต ปฏฺาย เหฏฺา วสฺสสตโต ปฏฺาย อุทฺธํ อายุกาโล กาโล นาม. อิทานิ วสฺสสตายุกา มนุสฺสาติ อถ โพธิสตฺโต "นิพฺพตฺติตพฺพกาโล"ติ อทฺทส. ตโต ทีปํ โอโลเกนฺโต "ชมฺพุทีเปเยว พุทฺธา นิพฺพตฺตนฺตี"ติ ทีปํ ปสฺสิ. ตโต "ชมฺพุทีโป นาม มหา ทสโยชนสหสฺสปริมาโณ, กตรสฺมึ นุ โข ปเทเส พุทฺธา นิพฺพตฺตนฺตี"ติ เตสํ วิโลเกนฺโต มชฺฌิมเทสํ ปสฺสิ. ตโต กุลํ วิโลเกนฺโต "พุทฺธา นาม โลกสมฺมเต กุเล นิพฺพตฺตนฺติ, อิทานิ ขตฺติยกุลํ โลกสมฺมตํ, ตตฺถ นิพฺพตฺติสฺสามิ, สุทฺโธทโน นาม เม ราชา ปิตา ภวิสฺสตี"ติ กุลํ อทฺทส. ตโต มาตรํ วิโลเกนฺโต "พุทฺธมาตา นาม โลลา สุราธุตฺตา น โหติ, อขณฺฑปญฺจสีลาติ อยญฺจ มหามายา นาม เทวี เอทิสา, อยํ เม มาตา ภวิสฺสตีติ กิตฺตกํ อสฺสา อายู"ติ อาวชฺเชนฺโต ทสนฺนํ มาสานํ อุปริ สตฺตทิวสานิ ปสฺสิ. อิติ อิมํ ปญฺจวิธวิโลกนํ วิโลเกตฺวา "กาโล เม มาริส พุทฺธภาวายา"ติ เทวตานํ ปฏิญฺ ทตฺวา ตตฺถ ยาวตายุกํ ตฺวา ตโต จวิตฺวา สกฺยราชกุเล มายาเทวิยา กุจฺฉิยํ ปฏิสนฺธึ อคฺคเหสิ. เตน วุตฺตํ:---------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๙๑.
[๖๘] "ตุสิตา กายา จวิตฺวาน ยทา โอกฺกมิ กุจฺฉิยํ ทสสหสฺสี โลกธาตุ กมฺปิตฺถ ธรณี ตทา"ติ- อาทิ. ตตฺถ โอกฺกมีติ โอกฺกมึ ปาวิสึ. กุจฺฉิยนฺติ มาตุกุจฺฉิมฺหิ. ทสสหสฺสี โลกธาตุ, กมฺปิตฺถาติ สโต สมฺปชาโน ปน โพธิสตฺโต มาตุกุจฺฉึ โอกฺกมนฺโต เอกูนวีสติยา ปฏิสนฺธิจิตฺเตสุ เมตฺตาปุพฺพภาคสฺส โสมนสฺสสหคตาณสมฺปยุตฺต- อสงฺขาริกกุสลจิตฺตสฺส สทิสมหาวิปากจิตฺเตน อาสาฬฺหิปุณฺณมายํ อุตฺตราสาฬฺห- นกฺขตฺเตเนว ปฏิสนฺธึ อคฺคเหสิ. ตทา ทสสหสฺสีโลกธาตุ สกลาปิ กมฺปิ สงฺกมฺปิ สมฺปกมฺปีติ อตฺโถ. ธรณีติ ธาเรติ สพฺเพ ถาวรชงฺคเมติ ธรณี, ปวี. [๖๙] สมฺปชาโนว นิกฺขมินฺติ เอตฺถ ยทา ปนาหํ สโต สมฺปชาโนว มาตุกุจฺฉิโต ธมฺมาสนโต โอตรนฺโต ธมฺมกถิโก วิย นิสฺเสณิโต โอตรนฺโต ปุริโส วิย จ เทฺว หตฺเถ จ ปาเท จ ปสาเรตฺวา ิตโกว มาตุกุจฺฉิสมฺภเวน เกนจิ อสุจินา อมกฺขิโตว นิกฺขมึ. สาธุการํ ปวตฺเตนฺตีติ สาธุการํ ปวตฺตยนฺติ, สาธุการํ เทนฺตีติ อตฺโถ. ปกมฺปิตฺถาติ กมฺปิตฺถ, โอกฺกมเนปิ มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมเนปิ ทสสหสฺสี ปกมฺปิตฺถาติ อตฺโถ. [๗๐] อถ ภควา คพฺโภกฺกนฺติอาทีสุ อตฺตนา สมสมํ อทิสฺวา คพฺโภกฺกนฺติ- อาทีสุ อตฺตโน อจฺฉริยทสฺสนตฺตํ "โอกฺกนฺติ เม สโม นตฺถี"ติ อิมํ คาถมาห. ตตฺถ โอกฺกนฺตีติ คพฺโภกฺกนฺติยํ, ภุมฺมตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํ, ปฏิสนฺธิคฺ- คหเณติ อตฺโถ. เมติ มยา. สโมติ สทิโส นตฺถิ. ชาติโตติ เอตฺถ ชายติ เอตาย มาตุยาติ มาตา "ชาตี"ติ วุจฺจติ, ตโต ชาติโต มาตุยาติ อตฺโถ. อภินิกฺขเมติ มาตุกุจฺฉิโต อภินิกฺขมเน ปสเว สตีติ อตฺโถ. สมฺโพธิยนฺติ เอตฺถ ปสตฺถา สุนฺทรา โพธิ สมฺโพธิ. อยํ ปน โพธิสทฺโท รุกฺขมคฺคนิพฺพานสพฺพญฺุตญฺาณาทีสุ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๙๒.
ทิสฺสติ. "โพธิรุกฺขมูเล ปมากิสมฺพุทฺโธ"ติ ๑- จ, "อนฺตรา จ คยํ อนฺตรา จ โพธินฺ"ติ ๒- จ อาคตฏฺาเน หิ รุกฺโข โพธีติ วุจฺจติ. "โพธิ วุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุ าณนฺ"ติ ๓- อาคตฏฺาเน. มคฺโค. "ปตฺวาน โพธึ อมตํ อสงฺขตนฺ"ติ อาคตฏฺาเน นิพฺพานํ. "ปปฺโปติ โพธึ วรภูริเมธโส"ติ ๔- อาคตฏฺาเน สพฺพญฺุตญฺาณํ. อิธ ปน ภควโต อรหตฺตมคฺคาณํ อธิปฺเปตํ. อปเร "สพฺพญฺุตญฺาณนฺ"ติปิ วทนฺติ, ตสฺสํ สมฺโพธิยํ ๕- อหํ เสฏฺโติ อตฺโถ. กสฺมา ปน ภควา สมฺโพธึ ปฏิจฺจ อตฺตานํ ปสํสตีติ? สพฺพคุณทายกตฺตา. ภควโต หิ สมฺโพธิ สพฺพคุณทายิกา สพฺเพปิ นิรวเสเส พุทฺธคุเณ ททาติ, น ปน อญฺเสํ. อญฺเสํ ปน กสฺสจิ อรหตฺตมคฺโค อรหตฺตผลเมว เทติ, กสฺสจิ ติสฺโส วิชฺชา, กสฺสจิ ฉ อภิญฺา, กสฺสจิ จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา, กสฺสจิ สาวกปารมิาณํ, ปจฺเจกพุทฺธานํ ปจฺเจกโพธิาณเมว เทติ. พุทฺธานํ ปน สพฺพคุณสมฺปตฺตึ เทติ. ตสฺมา ภควา สพฺพคุณทายกตฺตา "สมฺโพธิยํ อหํ เสฏฺโ"ติ อตฺตานํ ปสํสติ. อปิจ ภูมึ จาเลตฺวา สมฺโพธึ ปาปุณิ, ตสฺมา "สมฺโพธิยํ อหํ เสฏฺโ"ติ วทติ. ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตเนติ เอตฺถ ธมฺมจกฺกํ ปน ทุวิธํ โหติ ปฏิเวธาณญฺจ เทสนาาณญฺจาติ. ตตฺถ ปญฺาปภาวิตํ อตฺตโน อริยผลาวหํ ปฏิเวธาณํ กรุณาปภาวิตํ สาวกานํ อริยผลาวหํ เทสนาาณํ. ปฏิเวธาณํ โลกุตฺตรํ กุสลํ อุเปกฺขาสหคตํ อวิตกฺกอวิจารํ, เทสนาาณํ โลกิยํ อพฺยากตํ, อุภยมฺปิ ปเนตํ อญฺเหิ อสาธารณํ. อิธ ปน เทสนาาณํ อธิปฺเปตํ. @เชิงอรรถ: ๑ วิ.มหา. ๔/๑/๑, ขุ.อุ. ๒๕/๑/๙๓ @๒ ม.มู. ๒๑/๒๘๕/๒๔๖, ม.ม. ๑๓/๓๔๑/๓๒๓, วิ.มหา. ๔/๑๑/๑๑ @๓ ขุ.จูฬ. ๓๐/๖๖๗/๓๒๑ (สฺยา) ๔ ที.ปา. ๑๑/๒๑๗/๑๓๗ ๕ สี. สมฺมาสมฺโพธิยํ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๙๓.
[๗๑] อิทานิ ภควโต คพฺโภกฺกมเนว ปวีกมฺปนาทิกํ ปวตฺตึ สุตฺวา "อโห อจฺฉริยํ โลเก"ติ เทวตาหิ อยํ คาถา วุตฺตา. ตตฺถ พุทฺธานํ คุณมหนฺตตาติ อโห พุทฺธานํ คุณมหนฺตภาโว, อโห พุทฺธานํ มหานุภาโวติ อตฺโถ. ทสสหสฺสี โลกธาตุ, ฉปฺปการํ ปกมฺปถาติ ทสสุ จกฺกวาฬสหสฺเสสุ มหาปวี ฉปฺปการํ ปกมฺปิตฺถ จลิตฺถ. กถํ? ปุรตฺถิมโต อุนฺนมติ ปจฺฉิมโต โอนมติ, ปจฺฉิมโต อุนฺนมติ ปุรตฺถิมโต โอนมติ, อุตฺตรโต อุนฺนมติ ทกฺขิณโต โอนมติ, ทกฺขิณโต อุนฺนมติ อุตฺตรโต โอนมติ, มชฺฌิมโต อุนฺนมติ ปริยนฺตโต โอนมติ, ปริยนฺตโต อุนฺนมติ มชฺฌิมโต โอนมตีติ เอวํ ฉปฺปการํ อนิลพลจลิตชลตรงฺคภงฺคสงฺฆฏฺฏิตา วิย นาวา จตุนหุตาธิกทฺวิโยชนสตสหสฺสพหลา ปวีสนฺธารกชลปริยนฺตา อเจตนาปิ สมานา สเจตนา วิย อยํ มหาปวี ปีติยา นจฺจนฺตี วิย อกมฺปิตฺถาติ อตฺโถ. โอภาโส จ มหา อาสีติ อติกฺกมฺเมว เทวานํ เทวานุภาวํ อุฬาโร โอภาโส อโหสีติ อตฺโถ. อจฺเฉรํ โลมหํสนนฺติ อจฺเฉรญฺจ โลมหํสนญฺจ อโหสีติ อตฺโถ. [๗๒] อิทานิ ปวีกมฺปนาโลกปาตุภาวาทีสุ อจฺฉริเยสุ วตฺตมาเนสุ ภควโต ปวตฺติทสฺสนตฺถํ "ภควา ตมฺหิ สมเย"ติอาทิคาถาโย วุตฺตา. ตตฺถ โลกเชฏฺโติ โลกเสฏฺโ. สเทวกนฺติ สเทวกสฺส โลกสฺส, สามิอตฺเถ อุปโยควจนํ ทฏฺพฺพํ. ทสฺสยนฺโตติ ปาฏิหาริยํ ทสฺเสนฺโต. [๗๓] จงฺกมนฺโตวาติ ทสโลกธาตุสหสฺสานิ อชฺโฌตฺถริตฺวา ิเต ตสฺมึ รตนมเย จงฺกเม จงฺกมมาโนว กเถสิ. โลกนายโกติ อถ สตฺถา มโนสิลาตเล สีหนาทํ นทนฺโต สีโห วิย คชฺชนฺโต ปาวุสฺสกเมโฆ วิย จ อากาสคงฺคํ โอตาเรนฺโต วิย อฏฺงฺคสมนฺนาคเตน ๑- สวนีเยน กมนีเยน พฺรหฺมสฺสเรน นานานยวิจิตฺตํ จตุสจฺจปฏิสํยุตฺตํ ติลกฺขณาหตํ มธุรธมฺมกถํ กเถสีติ อตฺโถ. @เชิงอรรถ: ๑ ที.มหา. ๑๐/๑๘๕-๓๐๑/๑๘๑-๑๙๕--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๙๔.
อนฺตรา น นิวตฺเตติ, จตุหตฺเถ จงฺกเม ยถาติ เอตฺถ สตฺถารา ปน นิมฺมิตสฺส ตสฺส จงฺกมสฺส เอกา โกฏิ ปาจีนจกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ เอกา ปจฺฉิมจกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ เอวํ ิเต ตสฺมึ รตนจงฺกเม จงฺกมมาโน สตฺถา อุโภ โกฏิโย ปตฺวาว นิวตฺตติ, อนฺตรา อุโภ โกฏิโย อปตฺวา น นิวตฺตติ. ยถา จตุหตฺถปฺปมาเณ จงฺกเม จงฺกมมาโน อุโภ โกฏิโย สีฆเมว ปตฺวา นิวตฺตติ, เอวํ อนฺตรา น นิวตฺตตีติ อตฺโถ. กึ ปน ภควา ทสสหสฺสโยชนปฺ- ปมาณายามํ จงฺกมํ รสฺสมกาสิ, ตาวมหนฺตํ วา อตฺตภาวํ นิมฺมินีติ? น ปเนวมกาสิ. อจินฺเตยฺโย พุทฺธานํ พุทฺธานุภาโว. อกนิฏฺภวนโต ปฏฺาย ยาว อวีจิ, ตาว เอกงฺคณา อโหสิ. ติริยโต จ ทสจกฺกวาฬสหสฺสานิ เอกงฺคณานิ อเหสุํ. เทวา มนุสฺเส ปสฺสนฺติ, มนุสฺสาปิ เทเว ปสฺสนฺติ. ยถา สพฺเพ เทวมนุสฺสา ปกติยา จงฺกมมานํ ปสฺสนฺติ, เอวํ ภควนฺตํ จงฺกมมานํ ปสฺสึสูติ. ภควา ปน จงฺกมนฺโตว ธมฺมํ เทเสติ อนฺตรา สมาปตฺติญฺจ สมาปชฺชติ. อถ อายสฺมา สาริปุตฺโต อปริมิตสมยสมุปจิตกุสลพลชนิตทฺวตฺตึสวรลกฺขโณปโสภิตํ อสีตานุพฺยญฺชนวิราชิตํ วรสรีรํ สรทสมเย ปริปุณฺณํ วิย รชนิกรํ สพฺพผาลิผุลฺลํ วิย จ โยชนสตุพฺเพธํ ปาริจฺฉตฺตกํ อฏฺารสรตนุพฺเพธํ พฺยามปฺปภาปริกฺเขปสสฺสิริกํ วรกนกคิริมิว ชงฺคมํ อโนปมาย พุทฺธลีลาย อโนปเมน พุทฺธสิริวิลาเสน จงฺกมนฺตํ ทสสหสฺสิเทวคณปริวุตํ ภควนฺตํ อทฺทส. ทิสฺวาน "อยํ ปน สกลาปิ ทสสหสฺสี โลกธาตุ สนฺนิปติตา, มหติยา ปเนตฺถ ธมฺมเทสนาย ภวิตพฺพํ, พุทฺธวํสเทสนา ปน พหูปการา ภควติ ปสาทาวหา, ยนฺนูนาหํ ทสพลสฺส อภินีหารโต ปฏฺาย พุทฺธวํสํ ปริปุจฺเฉยฺยนฺ"ติ จินฺเตตฺวา เอกํสํ จีวรํ กตฺวา ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ทสนขสมุชฺชลํ ชลชามลาวิกลกมลมกุลสทิสํ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๙๕.
อญฺชลึ สิรสิ กตฺวา ภควนฺตํ "กีทิโส เต มหาวีรา"ติอาทิกํ ปริปุจฺฉิ. เตน วุตฺตํ:- [๗๔] "สาริปุตฺโต มหาปญฺโ สมาธิชฺฌานโกวิโท ปญฺาย ปารมิปฺปตฺโต ปุจฺฉติ โลกนายกํ. [๗๕] กีทิโส เต มหาวีร อภินีหาโร นรุตฺตม กมฺหิ กาเล ตยา ธีร ๑- ปตฺถิตา โพธิมุตฺตมา"ติ- อาทิ. กา นามายํ อนุสนฺธีติ? ปุจฺฉานุสนฺธิ นาม. ติสฺโส หิ อนุสนฺธิโย ปุจฺฉานุสนฺธิ อชฺฌาสยานุสนฺธิ ยถานุสนฺธีติ. ตตฺถ "เอวํ วุตฺเต อญฺตโร ภิกฺขุ ๒- ภควนฺตํ เอตทโวจ กึ นุ โข ภนฺเต โอริมํ ตีรํ กึ ปาริมํ ตีรนฺ"ติ ๓- เอวํ ปุจฺฉนฺตานํ ภควตา วิสฺสชฺชิตสุตฺตวเสน ปุจฺฉานุสนฺธิ เวทิตพฺพา. "อถ โข อญฺตรสฺส ภิกฺขุโน เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ' อิติ กิร โภ รูปํ อนตฺตา, เวทนา, สญฺา, สงฺขารา, วิญฺาณํ อนตฺตา, อนตฺตกตานิ กมฺมานิ กมตฺตานํ ๔- ผุสิสฺสนฺตี'ติ. อถ โข ภควา ตสฺส ภิกฺขุโน เจตสา เจโตปริวิตกฺกมญฺาย ภิกฺขู อามนฺเตสิ านํ โข ปเนตํ ภิกฺขเว วิชฺชติ, ยํ อิเธกจฺโจ โมฆปุริโส อวิทฺวา อวิชฺชาคโต ตณฺหาธิปเตยฺเยน เจตสา สตฺถุสาสนํ อติธาวิตพฺพํ มญฺเยฺย' อิติ กิร โภ รูปํ อนตฺตา, เวทนา, สญฺา, สงฺขารา, วิญฺาณํ อนตฺตา, อนตฺตกตานิ กมฺมานิ กมตฺตานํ ผุสิสฺสนฺตี'ติ ฯเปฯ ตํ กึ มญฺถ ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา "๕- เอวํ ปเรสํ อชฺฌาสยํ วิทิตฺวา ภควตา วุตฺตวเสน อชฺฌาสยานุสนฺธิ เวทิตพฺพา. เยน ปน ธมฺเมน อาทิมฺหิ เทสนา อุฏฺิตา, ตสฺส ธมฺมสฺส อนุรูปธมฺมวเสน วา ปฏิกฺเขปวเสน วา เยสุ สุตฺเตสุ อุปริเทสนา อาคจฺฉติ, เตสํ วเสน ยถานุสนฺธิ เวทิตพฺพา. เตน วุตฺตํ "ปุจฺฉานุสนฺธี"ติ. @เชิงอรรถ: ๑ วีร (สฺยา) ๒ สี.,ม.นนฺโท โคปาลโก @๓ สํ.สฬา. ๑๘/๓๒๓/๒๒๔ (สฺยา) ๔ สี. กถมตฺตานํ ๕ ม.อุ. ๑๔/๙๐/๗๐-๑--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๙๖.
ตตฺถ ปญฺาย ปารมิปฺปตฺโตติ สาวกปารมิาณสฺส มตฺถกํ ปตฺโต. ปุจฺฉตีติ อปุจฺฉิ. ตตฺถ ปุจฺฉา นาม อทิฏฺโชตนาปุจฺฉา ทิฏฺสํสนฺทนาปุจฺฉา วิมติจฺเฉทนา- ปุจฺฉา อนุมติปุจฺฉา กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาติ ปญฺจวิธา โหติ. ตตฺถายํ เถรสฺส กตมา ปุจฺฉาติ เจ? ยสฺมา ปนายํ พุทฺธวํโส กปฺปสตสหสฺสาธิกอสงฺเขฺยยฺโยปจิตญฺ- สมฺภารานํ ปจฺเจกพุทฺธานํ กปฺปสตสหสฺสาธิกอสงฺเขฺยยฺโยจิตปุญฺสมฺภารานํ ทฺวินฺนํ อคฺคสาวกานญฺจ กปฺปสตสหสฺโสปจิตปุญฺสมฺภารานํ เสสมหาสาวกานํ วา อวิสโย, สพฺพญฺุพุทฺธานํเยว วิสโย, ตสฺมา เถรสฺส อทิฏฺโชตนา ปุจฺฉาติ เวทิตพฺพา. กีทิโสติ ปุจฺฉนากาโร, กึ ปกาโรติ อตฺโถ. เตติ ตว. อภินีหาโรติ อภินีหาโร นาม พุทฺธภาวตฺถํ มานสํ พนฺธิตฺวา "พุทฺธพฺยากรณํ อลทฺธา น อุฏฺหิสฺสามี"ติ วีริยมทิฏฺาย นิปชฺชนํ. เตน วุตฺตํ:- "กีทิโส เต มหาวีร อภินีหาโร นรุตฺตมา"ติ. กมฺหิ กาเลติ กสฺมึ กาเล. ปตฺถิตาติ อิจฺฉิตา อภิกงฺขิตา, "พุทฺโธ โพเธยฺยํ มุตฺโต โมเจยฺยนฺ"ติอาทินา นเยน พุทฺธภาวาย ปณิธานํ กทา กตนฺติ อปุจฺฉิ. โพธีติ สมฺมาสมฺโพธิ, อรหตฺตมคฺคาณสฺส จ สพฺพญฺุตญฺาณสฺส เจตํ อธิวจนํ. อุตฺตมาติ สาวกโพธิปจฺเจกโพธีหิ เสฏฺตฺตา อุตฺตมาติ วุตฺตา. อุภินฺนมนฺตรา มกาโร ปทสนฺธิกโร. อิทานิ พุทฺธภาวการเก ธมฺเม ปุจฺฉนฺโต:- [๗๖] "ทานํ สีลญฺจ เนกฺขมฺมํ ปญฺาวีริยญฺจ กีทิสํ ขนฺติสจฺจมธิฏฺานํ เมตฺตูเปกฺขา จ กีทิสา. [๗๗] ทส ปารมี มหาวีร กีทิสี โลกนายก กถํ อุปปารมี ปุณฺณา ปรมตฺถปารมี กถนฺ"ติ อาห.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๙๗.
ตตฺถ ทานปารมิยํ ตาว พาหิรภณฺฑปริจฺจาโค ปารมี นาม, องฺคปริจฺจาโค อุปปารมี นาม. ชีวิตปริจฺจาโค ปรมตฺถปารมี นามาติ. เอส นโย เสสปารมีสุปิ. เอวํ ทส ปารมิโย ทส อุปปารมิโย ทส ปรมตฺถปารมิโยติ สมตฺตึส ปารมิโย โหนฺติ. ตตฺถ โพธิสตฺตสฺส ทานปารมิตาย ปูริตตฺตภาวานํ ปริมาณํ นาม นตฺถิ. เอกนฺเตน ปนสฺส สสปณฺฑิตชาตเก:- "ภิกฺขาย อุปคตํ ทิสฺวา สกตฺตานํ ปริจฺจชึ ทาเนน เม สโม นตฺถิ เอสา เม ทานปารมี"ติ ๑- เอวํ ปรํ ชีวิตปริจฺจาคํ กโรนฺตสฺส ทานปารมี ปรมตฺถปารมี นาม ชาตา. ตถา สีลปารมิตาย ปูริตตฺตภาวานํ ปริมาณํ นาม นตฺถิ. เอกนฺเตเนว ปนสฺส สงฺขปาลชาตเก:- "สูเลหิ วินิวิชฺฌนฺเต โกฏฺฏยนฺเตปิ สตฺติภิ โภชปุตฺเต น กุปฺปามิ เอสา เม สีลปารมี"ติ ๒- เอวํ อตฺตปริจฺจาคํ กโรนฺตสฺส สีลปารมี ปรมตฺถปารมี นาม ชาตา. ตถา มหารชฺชํ ปหาย เนกฺขมฺมปารมิยา ปูริตตฺตภาวานํ ปริมาณํ นาม นตฺถิ. เอกนฺเตน ปนสฺส จูฬสุตฺตโสมชาตเก:- "มหารชฺชํ หตฺถคตํ เขฬปิณฺฑํว ฉฑฺฑยึ จชโต น โหติ ลคฺคนํ เอสา เม เนกฺขมฺมปารมี"ติ ๓- เอวํ นิสฺสงฺคตาย รชฺชํ ฉฑฺเฑตฺวา นิกฺขมนฺตสฺส เนกฺขมฺมปารมี ปรมตฺถปารมี นาม ชาตา. ตถา มโหสธปณฺฑิตกาลาทีสุ ปญฺาปารมิยา ปูริตตฺตภาวานํ ปริมาณํ นาม นตฺถิ. เอกนฺเตน ปนสฺส สตฺตุภตฺตกปณฺฑิตกาเล:- @เชิงอรรถ: ๑ ขุ.จริยา. ๓๓/๑๐/๕๖๗ (สฺยา), อภิ.อ. ๑/๗๘ @๒ ขุ.จริยา. ๓๓/๒๐/๕๗๘ (สฺยา), อภิ.อ. ๑/๗๘ ๓ อภิ.อ. ๑/๗๘--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๙๘.
"ปญฺาย วิจินนฺโตหํ พฺราหฺมณํ โมจยึ ทุกฺขา ปญฺาย เม สโม นตฺถิ เอสา เม ปญฺาปารมี"ติ ๑- อนฺโตภสฺตคตํ ๒- สปฺปํ ทสฺเสนฺตสฺส ปญฺาปารมี ปรมตฺถปารมี นาม ชาตา. ตถา วีริยปารมิตาย ปูริตตฺตภาวานํ ปริมาณํ นาม นตฺถิ. เอกนฺเตน ปนสฺส ปริมาณํ มหาชนกชาตเก:- "อตีรทสฺสี ชลมชฺเฌ หตา สพฺเพว มานุสา จิตฺตสฺส อญฺถา นตฺถิ เอสา เม วีริยปารมี"ติ ๑- เอวํ มหาสมุทฺทํ ตรนฺตสฺส วีริยปารมี ปรมตฺถปารมี นาม ชาตา. ตถา ขนฺติวาทิชาตเก:- "อเจตนํว โกฏฺเฏนฺเต ติเณฺหน ผรสุนา มมํ กาสิราเช น กุปฺปามิ เอสา เม ขนฺติปารมี"ติ ๓- เอวํ อเจตนภาเวน วิย มหาทุกฺขํ อธิวาเสนฺตสฺส ขนฺติปารมี ปรมตฺถปารมี นาม ชาตา. ตถา มหาสุตฺตโสมชาตเก:- "สจฺจวาจํนุรกฺขนฺโต จชิตฺวา มม ชีวิตํ โมเจสึ เอกสตํ ขตฺติเย เอสา เม สจฺจปารมี"ติ ๓- เอวํ ชีวิตํ จชิตฺวา สจฺจํ อนุรกฺขนฺตสฺส สจฺจปารมี ปรมตฺถปารมี นาม ชาตา. ตถา มูคปกฺขชาตเก:- "มาตา ปิตา น เม เทสฺสา อตฺตา เม น จ เทสฺสิโย สพฺพญฺุตํ ปิยํ มยฺหํ ตสฺมา วตํ อธิฏฺหินฺ"ติ เอวํ ชีวิตมฺปิ ปริจฺจชิตฺวา วตํ อธิฏฺหนฺตสฺส อธิฏฺานปารมี ปรมตฺถปารมี นาม ชาตา. @เชิงอรรถ: ๑ อภิ.อ. ๑/๗๙ ๒ สี. อนฺโตภสฺสตรคตํ ๓ อภิ.อ. ๑/๗๙--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๙๙.
ตถา สุวณฺณสามชาตเก ๑-:- "น มํ โกจิ อุตฺตสติ นปิ ๒- ภายามิ กสฺสจิ เมตฺตาพเลนุปตฺถทฺโธ รมามิ ปวเน ตทา"ติ ๓- เอวํ ชีวิตมฺปิ อโนโลเกตฺวา เมตฺตายนฺตสฺส เมตฺตาปารมี ปรมตฺถปารมี นาม ชาตา. ตถา โลมหํสชาตเก:- "สุสาเน เสยฺยํ กปฺเปมิ ฉวฏฺิกํ อุปนิธายหํ ๔- คามณฺฑลา ๕- อุปคนฺตฺวา ๖- รูปํ ทสฺเสนฺตินปฺปกนฺ"ติ ๗- เอวํ คามทารเกสุ นิฏฺุภนาทีหิ เจว มาลาคนฺธูปหาราทีหิ จ สุขทุกฺขํ อุปาเทนฺเตสุปิ อุเปกฺขํ อนติวตฺตนฺตสฺส อุเปกฺขาปารมี ปรมตฺถปารมี นาม ชาตา. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน จริยาปิฏกโต คเหตพฺโพ. อิทานิ เถเรน ปุฏฺสฺส ภควโต พฺยากรณํ ทสฺเสนฺเตหิ สงฺคีติการเกหิ:- [๗๘] "ตสฺส ปุฏฺโ วิยากาสิ กรวีกมธุรคิโร นิพฺพาปยนฺโต หทยํ หาสยนฺโต สเทวกํ. [๗๙] อตีตพุทฺธานํ ชินานํ เทสิตํ นิกีฬิตํ ๘- พุทฺธปรมฺปราคตํ ปุพฺเพนิวาสานุคตาย พุทฺธิยา ปกาสยี โลกหิตํ สเทวเก"ติ วุตฺตํ. @เชิงอรรถ: ๑ สี. เอกราชชาตเก ๒ นปิหํ (สฺยา) ๓ ขุ.จริยา. ๓๓/๓๓/๕๙๓ @๔ อุปนิธาย (สฺยา) ๕ สี.,อิ. โคมณฺฑลา ๖ อุปาคนฺตฺวา (สฺยา) @๗ ขุ.จริยา. ๓๓/๓๕/๕๙๔ (สฺยา) ๘ สี.,อิ.,ม. นิกีนิตํ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐๐.
ตตฺถ ตสฺส ปุฏฺโ วิยากาสีติ เตน ธมฺมเสนาปตินา ปุฏฺโ หุตฺวา ตสฺส พฺยากาสิ, อตฺตโน อภินีหารโต ปฏฺาย อภิสมฺโพธิปริโยสานํ สพฺพํ พุทฺธวํสํ กเถสีติ อตฺโถ. กรวีกมธุรคิโรติ กรวีกสกุณสฺส วิย มธุรา คิรา ยสฺส โส กรวีกมธุรคิโร, กรวีกมธุรมญฺชุสฺสโรติ อตฺโถ. ตตฺริทํ กรวีกานํ มธุรสฺสรตา กรวีกสกุณา กิร มธุรรสํ อมฺพปกฺกํ มุขตุณฺฑเกน ปหริตฺวา ปคฺฆริตํ ผลรสํ ปิวิตฺวา ปกฺเขน ตาฬํ ทตฺวา วิกูชมาเน จตุปฺปทา มทมตฺตา วิย สฬิตุํ อารภนฺติ, โคจรปสุตาปิ จตุปฺปทคณา มุขคตานิปิ ติณานิ ฉฑฺเทตฺวา ตํ นาทํ สุณนฺติ, วาฬมิคา ขุทฺทกมิเค อนุพนฺธมานา อุกฺขิตฺตํ ปาทํ อนิกฺขิปิตฺวา จิตฺตกตา วิย ติฏฺนฺติ, อนุพนฺธมิคาปิ มรณภยํ หิตฺวา ติฏฺนฺติ, อากาเส ปกฺขนฺทนฺตา ปกฺขิโนปิ ปกฺเข ปสาเรตฺวา ติฏฺนฺติ, อุทเก มจฺฉาปิ กณฺณปฏลํ อจาเลนฺตา ตํ สทฺทํ สุณมานา ติฏฺนฺติ. เอวํ มธุรสฺสรา กรวีกา. ๑- นิพฺพาปยนฺโต หทยนฺติ กิเลสคฺคิสนฺตตฺตสพฺพชนมานสํ ธมฺมกถามตธาราย สีติภาวํ ชนยนฺโตติ อตฺโถ. หาสยนฺโตติ โตสยนฺโต. สเทวกํ โลกํ. อตีตพุทฺธานนฺติ อตีตานํ พุทฺธานํ. ๒- อมฺหากํ ภควโต อภินีหารสฺส ปุรโต ปน ตณฺหงฺกโร เมธงฺกโร สรณงฺกโร ทีปงฺกโรติ จตฺตาโร พุทฺธา เอกสฺมึ กปฺเป นิพฺพตฺตึสุ. เตสํ อปรภาเค โกณฺฑญฺาทโย เตวีสติ ๒- พุทฺธาติ สพฺเพ ทีปงฺกราทโย จตุวีสติ พุทฺธา อิธ "อตีตพุทฺธา"ติ อธิปฺเปตา, เตสํ อตีตพุทฺธานํ. ชินานนฺติ ตสฺเสว เววจนํ. เทสิตนฺติ กถิตํ. จตุวีสติยา พุทฺธานํ จตุสจฺจปฏิสํยุตฺตํ ธมฺมกถํ. นิกีฬิตนฺติ เตสํ จริตํ. กปฺปชาติโคตฺตายุโพธิสาวก- สนฺนิปาตอุปฏฺากมาตาปิตุปุตฺตภริยาปริจฺเฉทาทิกํ นิกีฬิตํ นาม. พุทฺธปรมฺปรา- คตนฺติ ทีปงฺกรทสพลโต ปฏฺาย ยาว กสฺสปปรมฺปรโต อาคตํ เทสิตํ นิกีฬิตํ วาติ @เชิงอรรถ: ๑ สุ.วิ. ๒/๓๘/๔๘, ป.สู. ๓/๓๘๖/๒๗๖ ๒ สี.,อิ. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐๑.
อตฺโถ. ปุพฺเพนิวาสานุคตาย พุทฺธิยาติ เอกมฺปิ ชาตึ เทฺวปิ ชาติโยติ ๑- เอวํ วิภตฺตํ ปุพฺเพ นิวุฏฺกฺขนฺธสนฺตานสงฺขาตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุคตา อุปคตา ตาย ปุพฺเพนิวาสานุคตาย พุทฺธิยา. ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาเณนาติ อตฺโถ. ปกาสยีติ พฺยากาสิ. โลกหิตนฺติ สพฺพโลกหิตํ พุทฺธวํสํ. สเทวเกติ สเทวเก โลเกติ. อตฺโถ. [๘๐] อถ ภควา กรุณาสีตเลน หทเยน สเทวกํ โลกํ สวเน นิโยเชนฺโต "ปีติปาโมชฺชชนนฺ"ติอาทิมาห. ตตฺถ ปีติปาโมชฺชชนนนฺติ ปีติปาโมชฺชกรํ ปีติยา ปุพฺพภาคํ ปาโมชฺชํ, ปญฺจวณฺณาย ปีติยา ชนนฺติ อตฺโถ. โสกสลฺลวิโนทนฺติ โสกสงฺขาตานํ สลฺลานํ วิโนทนํ วิทฺธํสนํ. สพฺพสมฺปตฺติ- ปฏิลาภนฺติ สพฺพาปิ เทวมนุสฺสสมฺปตฺติอาทโย สมฺปตฺติโย ปฏิลภนฺติ เอเตนาติ สพฺพสมฺปตฺติปฏิลาโภ, ตํ สพฺพสมฺปตฺติปฏิลาภํ พุทฺธวํสเทสนนฺติ อตฺโถ. จิตฺตีกตฺวาติ จิตฺเต กตฺวา, พุทฺธานุสฺสตึ ปุรกฺขตฺวาติ อตฺโถ. สุณาถาติ นิสาเมถ นิโพธถ. เมติ มม. [๘๑] มทนิมฺมทนนฺติ ชาติมทาทีนํ สพฺพมทานํ นิมฺมทนกรํ. โสกนุทนฺติ โสโก นาม าติพฺยสนาทีหิ ผุฏฺสฺส จิตฺตสนฺตาโป. กิญฺจาปิ อตฺถโต โทมนสฺสเมว โหติ, เอวํ สนฺเตปิ อนฺโต นิชฺฌานลกฺขโณ, เจตโส ปรินิชฺฌายนรโส, อนุโสจนปจฺจุปฺปฏฺาโน, ตํ โสกํ นุทตีติ โสกนุโท, ตํ โสกนุทํ. สํสารปริโมจนนฺติ สํสารพนฺธนโต ปริโมจนกรํ. "สํสารสมติกฺกมนฺ"ติปิ ปาโ, ตสฺส สํสารสมติกฺกมกรนฺติ อตฺโถ. สพฺทุกฺขกฺขยนฺติ เอตฺถ ทุกฺขสทฺโท ทุกฺขเวทนาทุกฺขวตฺถุทุกฺขารมฺมณทุกฺข- ปจฺจยทุกฺขฏฺานาทีสุ ทิสฺสติ. อยญฺหิ "ทุกฺขสฺส จ ปหานา"ติอาทีสุ ๒- @เชิงอรรถ: ๑ วิ.มหาวิ. ๑/๑๒/๕, ม.มู. ๑๒/๑๔๘, ๓๘๔, ๔๓๑/๑๐๘, ๓๔๔,๓๗๙, ม.ม. ๑๓/๒๓๓/๒๐๙ @๒ ที.สี. ๙/๒๓๒/๗๖, ม.มู. ๑๒/๓๘๓, ๔๓๐/๓๔๓, ๓๗๘, วิ.มหาวิ. ๑/๑๑/๕--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐๒.
ทุกฺขเวทนายํ ทิสฺสติ. "ชาติปิ ทุกฺขา ชราปิ ทุกฺขา"ติอาทีสุ ๑- ทุกฺขวตฺถุสฺมึ. "ยสฺมา จ โข มหาลิ รูปํ ทุกฺขํ ทุกฺขานุปติตํ ทุกฺขาวกฺกนฺตนฺ"ติอาทีสุ ๒- ทุกฺขารมฺมเณ. "ทุกฺโข ปาปสฺส อจฺจโย"ติอาทีสุ ๓- ทุกฺขปจฺจเย. "ยาวญฺจิทํ ภิกฺขเว น สุกรํ ๔- อกฺขาเนน ปาปุณิตุํ ยาว ทุกฺขา นิรยา"ติอาทีสุ ๕- ทุกฺขฏฺาเน. อิธ ปนายํ ทุกฺขวตฺถุสฺมึ ทุกฺขปจฺจเยปิ จ ทฏฺพฺโพ. ตสฺมา ชาติอาทิสพฺพทุกฺขกฺขยกรนฺติ อตฺโถ. ๖- มคฺคนฺติ เอตฺถ กุสลตฺถิเกหิ มคฺคียติ, กิเลเส วา มาเรนฺโต คจฺฉตีติ มคฺโคติ พุทฺธวํสเทสนา วุจฺจติ, ตํ นิพฺพานสฺส มคฺคภูตํ พุทฺธวํสเทสนํ. สกฺกจฺจนฺติ สกฺกจฺจํ จิตฺตีกตฺวา, โอหิตโสตา หุตฺวาติ อตฺโถ. ปฏิปชฺชถาติ อธิติฏฺถ, ๗- สุณาถาติ อตฺโถ. อถ วา ปีติปาโมชฺชชนนํ โสกสลฺลวิโนทนํ สพฺพสมฺปตฺติปฏิลาภเหตุภูตํ อิมํ พุทฺธวํสเทสนํ สุตฺวา อิทานิ มทนิมฺมทนาทิคุณวิเสสาวหํ สพฺพทุกฺขกฺขยํ พุทฺธภาวมคฺคํ ปฏิปชฺชถาติ สพฺเพสํ เทวมนุสฺสานํ พุทฺธตฺตํ ปณิธาย อุสฺสาหํ ชเนติ. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวาติ. อิติ มธุรตฺถวิลาสินิยา พุทฺธวํสฏฺกถาย รตนจงฺกมนกณฺฑวณฺณนา นิฏฺิตา. นิฏฺิตา จ สพฺพากาเรน อพฺภนฺตรนิทานสฺสตฺถวณฺณนา. ----------------- ๒. สุเมธปตฺถนากถาวณฺณนา อิทานิ:- [๑-๒] "กปฺเป จ สตสหสฺเส จตุโร จ อสงฺขิเย อมรํ นาม นครํ ทสฺสเนยฺยํ มโนรมนฺ"ติ- อาทินยปฺปวตฺตาย พุทฺธวํสวณฺณนาย โอกาโส อนุปฺปตฺโต. สา ปเนสา พุทฺธวํสวณฺณนา ยสฺมา สุตฺตนิกฺเขปํ วิจาเรตฺวา วุจฺจมานา ปากฏา โหติ, ตสฺมา @เชิงอรรถ: ๑ ที.มหา. ๑๐/๓๘๗/๒๖๐, สํ.มหา. ๑๙/๑๐๘๑/๓๖๗ ๒ สํ.ข. ๑๗/๖๐/๕๘ @๓ ขุ.ธ. ๒๕/๑๑๗/๓๗ ๔ ฉ. สุกรา ๕ ม.อุ. ๑๔/๒๕๐/๒๑๘ @๖ อภิ.อ. ๑/๒/๘๙ ๗ ม. อธิฏฺถ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐๓.
สุตฺตนิกฺเขปวิจารณา ตาว เวทิตพฺพา. จตฺตาโร หิ สุตฺตนิกฺเขปา อตฺตชฺฌสโย ปรชฺฌาสโย ปุจฺฉาวสิโก อฏฺุปฺปตฺติโกติ. ตตฺถ ยานิ สุตฺตานิ ภควา ปเรหิ อนชฺฌิฏฺโ เกวลํ อตฺตโน อชฺฌาสเยน กเถสิ. เสยฺยถิทํ:- อากงฺเขยฺยสุตฺตํ ๑- วตฺถสุตฺตนฺติ ๒- เอวมาทีนิ, เตสํ อตฺตชฺฌาสโย นิกฺเขโป. ยานิ วา ปน "ปริปกฺกา โข ราหุลสฺส วิมุตฺติปริปาจนียา ธมฺมา, ยนฺนูนาหํ ราหุลํ อุตฺตรึ อาสวานํ ขเย วิเนยฺยนฺ"ติ ๓- เอวํ ปเรสํ อชฺฌาสยํ ขนฺตึ มนํ พุชฺฌนกภาวญฺจ โอโลเกตฺวา ปรชฺฌาสยวเสน กถิตานิ. เสยฺยถิทํ:- ราหุโลวาทสุตฺตํ ๔- ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสุตฺตนฺติ ๕- เอวมาทีนิ, เตสํ ปรชฺฌาสโย นิกฺเปโข. ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา เต เต เทวมนุสฺสา ปญฺหํ ปุจฺฉนฺติ. เอวํ ปุฏฺเน ปน ภควตา ยานิ กถิตานิ เทวตาสํยุตฺต ๖- โพชฺฌงฺคสํยุตฺตาทีนิ, ๗- เตสํ ปุจฺฉาวสิโก นิกฺเขโป. ยานิ วา ปน อุปฺปนฺนํ การณํ ปฏิจฺจ เทสิตานิ ๘- ธมฺมทายาทปุตฺตมํสูปมาทีนิ, ๙- เตสํ อฏฺุปฺปตฺติโก นิกฺเขโป. เอวเมเตสุ จตูสุ สุตฺตนิกฺเขเปสุ อิมสฺส พุทฺธวํสสฺส ปุจฺฉาวสิโก นิกฺเขโป. ปุจฺฉาวเสน หิ ภควตา อยํ นิกฺขิตฺโต. กสฺส ปุจฺฉาวเสน? อายสฺมโต สาริปุตฺตตฺเถรสฺส. วุตฺตเญฺหตํ อสฺมึ นิทานสฺมึ เอว:- "สาริปุตฺโต มหาปุญฺโ สมาธิชฺฌานโกวิโท ปญฺาย ปารมิปฺปตฺโต ปุจฺฉติ โลกนายกํ กีทิโส เต มหาวีร อภินีหาโร นรุตฺตมา"ติ ๑๐- อาทิ. เตเนสา พุทฺธวํสเทสนา ปุจฺฉาวสิกาติ เวทิตพฺพา. @เชิงอรรถ: ๑ ม.มู. ๑๒/๖๔/๔๓, ม.อุ. ๑๔/๔๑๖/๓๕๖ ๒ ม.มู. ๑๒/๗๐/๔๘ @๓ ม.อุ. ๑๔/๔๑๖/๓๕๖, สํ.สฬา. ๑๘/๑๘๗/๑๓๒ (สฺยา) @๔ ม.ม. ๑๓/๑๑๓/๙๑ ๕ วิ.มหา. ๔/๑๓/๑๓,สํ.มหา. ๑๙/๑๐๘๑/๓๖๗, @ขุ.ปฏิ. ๓๑/๕๙๘-๕๐๖ (สฺยา) ๖ สํ.ส. ๑๕/๑/๑ @๗ สํ.มหา. ๑๙/๑๘๒/๕๘ ๘ ม.มู. ๑๒/๒๙/๑๗ @๙ สํ.นิ. ๑๖/๖๓/๙๕ ๑๐ ขุ.พุทฺธ ๓๓/๑ (๗๔)/๔๑๔ (สฺยา)--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐๔.
ตตฺถ กปฺเป จ สตสหสฺเสติ เอตฺถ กปฺปสทฺโท ปนายํ อภิสทฺทหนโวหารกาล- ปญฺตฺติเฉทนวิกปฺปนเลสสมนฺตภาวอายุกปฺปมหากปฺปาทีสุ ทิสฺสติ. ตถา หิ "โอกปฺปนียเมตํ โภโต โคตมสฺส. ยถา ตํ อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสา"ติอาที ๑- อภิสทฺทหเน ทิสฺสติ. "อนุชานามิ ภิกฺขเว ปญฺจหิ สมณกปฺเปหิ ผลํ ปริภุญฺชิตุนฺ"ติ ๒- เอวมาทีสุ โวหาเร. "เยน สุทํ นิจฺจกปฺปํ วิหรามี"ติอาทีสุ ๓- กาเล. "อิจฺจายสฺมา กปฺโป"ติ ๔- จ, "นิโคฺรธกปฺโป อิติ ตสฺส นามํ, ตยา กตํ ภควา พฺราหฺมณสฺสา"ติ ๕- จ เอามาทีสุ ปญฺตฺติยํ. "อลงฺกโต กปฺปิตเกสมสฺสู"ติ ๖- เอวมาทีสุ เฉทเน. "กปฺปติ ทฺวงฺคุลกปฺโป"ติอาทีสุ ๗- วิกปฺเป. "อิตฺถิ วปฺโป นิปชฺชิตุนฺ"ติอาทีสุ ๘- เลเส. "เกวลกปฺปํ เชตวนํ โอภาเสตฺวา"ติอาทีสุ ๙- สมนฺตภาเว. "ติฏฺตุ ภนฺเต ภควา กปฺปํ, ติฏฺตุ สุคโต กปฺปนฺ"ติ ๑๐- เอตฺถ อายุกปฺเป. "กีว ทีโฆ นุ โข ภนฺเต กปฺโป"ติ ๑๑- เอตฺถ มหากปฺเป. อาทิสทฺเทน "สตฺถุกปฺเปน วต กิร โภ มยํ สาวเกน สทฺธึ มนฺตยมานา น ชานิมฺหา"ติ ๑๒- เอตฺถ ปฏิภาเค. "กปฺโป นฏฺโ โหติ. กปฺปกโตกาโส ชิณฺโณ โหตี"ติ ๑๓- เอตฺถ วินยกปฺเป. อิธ ปน มหากปฺเป ทฏฺพฺโพ. ตสฺมา กปฺเป จ สตสหสฺเสติ มหากปฺปานํ สตสหสฺสานนฺติ อตฺโถ. ๑๔- จตุโร จ อสงฺขิเยติ "จตุนฺนํ อสงฺเขฺยยฺยานํ มตฺถเก"ติ วจนเสโส ทฏฺพฺโพ. กปฺปสตสหสฺสาธิกานํ จตุนฺนํ อสงฺเขฺยยฺยานํ มตฺถเกติ อตฺโถ. อมรํ นาม นครนฺติ "อมรนฺ"ติ จ "อมรวตี"ติ จ ลทฺธนามํ นครํ อโหสิ. เกจิ ปเนตฺถ อญฺเนาปิ ปกาเรน @เชิงอรรถ: ๑ ม.มู. ๑๒/๓๘๗/๓๔๕ ๒ วิ.จูฬ. ๗/๒๕๐/๗ ๓ ม.มู. ๑๒/๓๘๗/๓๔๕ @๔ ขุ.สุ. ๒๕/๑๐๙๙/๕๔๔, ขุ.จูฬ. ๓๐/๓๖๖/๑๗๖ ๕ ขุ.สุ. ๒๕/๓๔๗/๓๙๙ @๖ ขุ.ชา. ๒๘/๙๑๒/๓๒๑ (สฺยา) ๗ วิ.จูฬ. ๗/๔๔๖/๒๘๖ @๘ องฺ.อฏฺก. ๒๓/๑๘๕ (๙๕)/๓๔๕ (สฺยา) @๙ ม.อุ. ๑๔/๓๘๗/๓๓๓, ขุ.สุ. ๒๕/๑๓, ขุ.สุ. ๒๕/๙๑/๓๕๕ @๑๐ ที.มหา. ๑๐/๑๖๗, ๑๗๘/๙๒, ๑๐๒, ขุ.อุ. ๒๕/๕๑/๑๘๐ @๑๑ สํ.นิ. ๑๖/๑๒๘-๒๙/๑๗๕ ๑๒ ม.มู. ๑๒/๒๖๐/๒๒๑ ๑๓ วิ.มหาวิ. ๒/๓๗๑/๒๘๗ @๑๔ สุ.วิ. ๑/๒๙/๙๖, สุ.วิ. ๓/๒๗๕/๑๕๔, สา.ป. ๑/๑/๑๕, @มโน.ปู. ๒/๑๒๘/๒๖๙, ขุ.อ. ๑/๑๐๑--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐๕.
วณฺณยนฺติ, กึ เตหิ, นามมตฺตํ ปเนตํ ตสฺส นครสฺส. ทสฺสเนยฺยนฺติ สุวิภตฺต- วิจิตฺรจจฺจรทฺวารจตุกฺกสิงฺฆาฏกปาการปริกฺเขปปาสาทหมฺมิยภวนสมลงฺกตตฺตา- ทสฺสนียํ. มโนรมนฺติ สมสุจิปรมรมณียภูมิภาคตฺตา ฉายูทกสมฺปนฺนตฺตา สุลภาหารตฺตา สพฺโพปกรณยุตฺตตฺตา จ สมิทฺธตฺตา เทวมนุสฺสาทีนํ มโน รมยตีติ มโนรมํ ทสหิ สทฺเทหิ อวิวิตฺตนฺติ หตฺถิสทฺเทน อสฺสสทฺเทน รถสทฺเทน เภริสทฺเทน สงฺขสทฺเทน มุทิงฺคสทฺเทน วีณาสทฺเทน คีตสทฺเทน สมฺมตาฬ- สทฺเทน "ภุญฺชถ ปิวถ ขาทถา"ติ ทสเมน สทฺเทนาติ อิเมหิ ทสหิ สทฺเทหิ อวิวิตฺตํ อโหสิ, สพฺพกาลํ อนุปมุสฺสวสมชฺชนาฏกา กีฬนฺตีติ อตฺโถ. อนฺนปานสมายุตฺตนฺติ อนฺเนน จตุพฺพิเธน อาหาเรน จ ปาเนน จ สุฏฺุ อายุตํ อนฺนปานสมายุตํ, อิมินา สุภิกฺขตา ทสฺสิตา, พหุอนฺนปานสมายุตนฺติ อตฺโถ. อิทานิ เต ทส สทฺเท วตฺถุโต ทสฺสนตฺถํ:- "หตฺถิสทฺทํ อสฺสสทฺทํ เภริสงฺขรถานิ จ ขาทถ ปิวถ เจว อนฺนปาเนน โฆสิตนฺ"ติ วุตฺตํ. ตตฺถ หตฺถิสทฺทนฺติ หตฺถีนํ โกญฺจนาทสทฺเทน, กรณตฺเถ อุปโยควจนํ ทฏฺพฺพํ. เอส นโย เสสปเทสุปิ. เภริสงฺขรถานิ จาติ เภริสทฺเทน จ สงฺขสทฺเทน จ รถสทฺเทน จาติ อตฺโถ. ลิงฺควิปริยาเสน วุตฺตํ, ขาทถ ปิวถาติ เอวมาทินยปฺปวตฺเตน อนฺนปานปฏิสํยุตฺเตน โฆสิตํ อภินาทิตนฺติ อตฺโถ. เอตฺถาห:- เตสํ ปน สทฺทานํ เอกเทโสว ทสฺสิโต, น สกโลติ? น เอกเทโส สกโล ทสวิโธ ทสฺสิโตว. กถํ? เภริสทฺเทน มุทิงฺคสทฺโท สงฺคหิโต, สงฺขสทฺเทน วีณาคีตสมฺมตาฬสทฺทา สงฺคหิตาติ ทเสว ทสฺสิตา.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐๖.
เอวํ เอเกน ปริยาเยน นครสมฺปตฺตึ วณฺเณตฺวา ปุน ตเมว ทสฺเสตุํ:- [๓] "นครํ สพฺพงฺคสมฺปนฺนํ สพฺพกมฺมมุปาคตํ สตฺตรตนสมฺปนฺนํ นานาชนสมากุลํ สมิทฺธํ เทวนครํว อาวาสํ ปุญฺกมฺมินนฺ"ติ วุตฺตํ ตตฺถ สพฺพงฺคสมฺปนฺนนฺติ ปาการโคปุรฏฺฏาลกาทิสพฺพนคราวยวสมฺปนฺนํ, ปริปุณฺณสพฺพวิตฺตูปกรณธนธญฺติณกฏฺโทกนฺติ วา อตฺโถ. สพฺพกมฺมมุปาคตนฺติ สพฺพกมฺมนฺเตน อุปคตํ, สมุปคตสพฺพกมฺมนฺตนฺติ อตฺโถ. สตฺตรตนสมฺปนฺนนฺติ ปริปุณฺณมุตฺตาทิสตฺตรตนํ, จกฺกวตฺตินิวาสภูมิโต วา หตฺถิรตนาทีหิ สตฺตรตเนหิ สมฺปนฺนํ. นานาชนสมากุลนฺติ นานาวิธเทสภาเสหิ ๑- ชเนหิ สมากุลํ. สมิทฺธนฺติ มนุสฺโสปโภคสพฺโพปกรเณหิ สมิทฺธํ ผีตํ. เทวนครํวาติ เทวนครํ วิย อาลกมนฺทา วิย อมรวตี สมิทฺธนฺติ วุตฺตํ โหติ. อาวาสํ ปุญฺกมฺมินนฺติ อาวสนฺติ เอตฺถ ปุญฺกมฺมิโน ชนาติ อาวาโส. "อาวาโส"ติ วตฺตพฺเพ "อาวาสนฺ"ติ ลิงฺคเภทํ กตฺวา วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ปญฺายติ เตนาติ ปุญฺ, กุลรูปมหาโภคิสฺสริยวเสน ๒- ปญฺายตีติ อตฺโถ. ปุนาตีติ วา ปุญฺ. สพฺพกุสลมลรชาปวาหกตฺตา ปุญฺ กมฺมํ เยสํ อตฺถิ เต ปุญฺกมฺมิโน, เตสํ ปุญฺกมฺมินํ อาวาสภูตนฺติ อตฺโถ. ตตฺถ สุเมโธ นาม พฺราหฺมโณ ปฏิวสติ อุภโต สุชาโต มาติโต จ ปิติโต จ, สํสุทฺธคหณิโก ยาว สตฺตมา กุลปริวฏฺฏา อกฺขิตฺโต อนุปกุฏฺโ ชาติวาเทน, อภิรูโป ทสฺสนีโย ปาสาทิโก ปรมาย วณฺณโปกฺขรตาย สมนฺนาคโต, โส ติณฺณํ เวทานํ ปารคู อโหสิ สนิฆณฺฑุเกฏุภานํ @เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. นานาเวส... ๒ สี.,อิ. กุลรูปมติวิภวิสฺสริยวเสน--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐๗.
สากฺขรปฺปเภทานํ อิติหาสปญฺจมานํ ปทโก เวยฺยากรโณ อนวโย โลกายตมหาปุริส- ลกฺขเณสุ. ตสฺส ปน ทหรกาเลเยว มาตาปิตโร กาลมกํสุ. อถสฺส ราสิวฑฺฒโก อมจฺโจ อายโปตฺถกํ อาหริตฺวา สุวณฺณรชตมณิมุตฺตาทิวิวิธรตนภริเต คพฺเภ วิรวิตฺวา "เอตฺตกํ เต กุมาร มาตุ สนฺตกํ, เอตฺตกํ ปิตุ สนฺตกํ, เอตฺตกํ อยฺยกปยฺยกานํ สนฺตกนฺ"ติ ยาว สตฺตมา กุลปริวฏฺฏา ธนํ อาจิกฺขิตฺวา "เอตํ ปฏิปชฺชาหี"ติ นิยฺยาเตสิ. โส "สาธู"ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ปุญฺานิ กโรนฺโต อคารํ อชฺฌาวสิ. เตน วุตฺตํ:- [๔] "นคเร อมรวติยา สุเมโธ นาม พฺราหฺมโณ อเนกโกฏิสนฺนิจโย ปหูตธนธญฺวา. [๕] อชฺฌายโก มนฺตธโร ติณฺณํ เวทาน ปารคู ลกฺขเณ อิติหาเส จ สธมฺเม ปารมึ คโต"ติ. ตตฺถ นคเร อมรวติยาติ อมรวตีสงฺขาเต นคเร. สุเมโธ นามาติ เอตฺถ "เมธา"ติ ปญฺา วุจฺจติ. สา ตสฺส สุนฺทรา ปสตฺถาติ สุเมโธติ ปญฺายิตฺถ. พฺราหฺมโณติ พฺรหฺมํ อณติ สิกฺขตีติ พฺราหฺมโณ, มนฺเต สชฺฌายตีติ อตฺโถ. อกฺขรจินฺตกา ปน "พฺรหฺมุโน อปจฺจํ พฺราหฺมโณ"ติ วทนฺติ. อริยา ปน พาหิตปาปตฺตา พฺราหฺมณาติ. อเนกโกฏิสนฺนิจโยติ โกฏีนํ สนฺนิจโย โกฏิสนฺนิจโย, อเนโก โกฏิสนฺนิจโย ยสฺส โสยํ อเนกโกฏิสนฺนิจโย, อเนกโกฏิธนสนฺนิจโยติ อตฺโถ. ปหูตธนธญฺวาติ พหุลธนธญฺวา. ปุริมํ ภูมิคตคพฺภคตธนธญฺวเสน วุตฺตํ, อิทํ นิจฺจปริโภคูปคตธนธญฺวเสน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อชฺฌายโกติ น ฌายตีติ อชฺฌายโก, ฌานภาวนารหิโตติ อตฺโถ. วุตฺตเญฺหตํ "น ทานิเม ฌายนฺตีติ. น ทานิเม ฌายนฺตีติ โข วาเสฏฺ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐๘.
`อชฺฌายกา อชฺฌายกาเตฺวว ตติยํ ๑- อกฺขรํ อุปนิพฺพตฺตนฺ"ติ ๒- เอวํ ปมกปฺปิกกาเล ฌานวิรหิตานํ พฺราหฺมณานํ ครหวจนํ อุปฺปนฺนํ. อิทานิ มนฺตํ ฌายตีติ อชฺฌายโก, มนฺเต ปริวตฺเตตีติ อิมินา อตฺเถน ปสํสวจนํ กตฺวา โวหรนฺติ. มนฺเต ธาเรตีติ มนฺตธโร. ติณฺณํ เวทานนฺติ อิรุเวทยชุเวทสามเวทานํ ติณฺณํ เวทานํ. อยํ ปน เวทสทฺโท าณโสมนสฺสคนฺเถสุ ทิสฺสติ. ตถา เหส "ยํ พฺราหฺมณํ เวทคุมาภิชญฺา, ๓- อกิญฺจนํ กามภเว อสตฺตนฺ"ติอาทีสุ ๔- าเณ ทิสฺสติ. "เย เวทชาตา วิจรนฺติ โลเก"ติอาทีสุ ๕- โสมนสฺเส. "ติณฺณํ เวทานํ ปารคู สนิฆณฺฑุเกฏุภานนฺ"ติอาทีสุ ๖- คนฺเถ. อิธาปิ คนฺเถ. ๗- ปารคูติ ติณฺณํ เวทานํ โอฏฺปหตกรณมตฺเตน ปารํ คโตติ ปารคู. ลกฺขเณติ อิตฺถิลกฺขณปุริสลกฺขณมหาปุริสลกฺขณาทิเก ลกฺขเณ. อิติหาเสติ อิติห อาส, อิติห อาสาติ อีทิสวจนปฏิสํยุตฺเต ปุราณสงฺขาเต คนฺถวิเสเส. สธมฺเมติ พฺราหฺมณานํ สเก ธมฺเม สเก อาจริยเก วา. ปารมึ คโตติ ปารํ คโต, ทิสาปาโมกฺโข อาจริโย อโหสีติ อตฺโถ. อเถกทิวสํ โส ทสคุณคณาราธิตปณฺฑิโต สุเมธปณฺฑิโต อุปริปาสาทวรตเล รโหคโต หุตฺวา ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสินฺโน จินฺเตสิ "ปุนพฺภเว ปฏิสนฺธิคฺคหณํ นาม ทุกฺขํ, ตถา นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺาเน สรีรเภทนํ, อหญฺจ ชาติธมฺโม ชราธมฺโม พฺยาธิธมฺโม มรณธมฺโม, เอวํ ภูเตน มยา อชาตึ อชรํ อพฺยาธึ อมรณํ สุขํ สิวํ นิพฺพานํ ปริเยสิตุํ วฏฺฏติ, อวสฺสํ ภวจารกโต มุจฺจิตฺวา นิพฺพานคามินา เอเกน มคฺเคน ภวิตพฺพนฺ"ติ. เตน วุตฺตํ:- @เชิงอรรถ: ๑ สี.,ม. ทุติยํ ๒ ที.ปา. ๑๑/๑๓๒/๘๑ ๓ สี. เวทคุมทฺทสานิ @๔ ขุ.สุ. ๒๕/๑๐๖๖/๕๓๗ ๕ องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๕๗/๗๒ @๖ ที.สี. ๙/๒๕๖/๘๗ ๗ ป.สู. ๑/๗๕/๑๘๖--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐๙.
[๖] "รโหคโต นิสีทิตฺวา เอวํ จินฺเตสหํ ตทา ทุกฺโข ปุนพฺภโว นาม สรีรสฺส จ เภทนํ. [๗] ชาติธมฺโม ชราธมฺโม พฺยาธิธมฺโม สหํ ตทา อชรํ อมรํ เขมํ ปริเยสิสฺสามิ นิพฺพุตึ. [๘] ยํนูนิมํ ปูติกายํ นานากุณปปูริตํ ฉฑฺฑยิตฺวาน คจฺเฉยฺยํ อนเปกฺโข อนตฺถิโก. [๙] อตฺถิ เหหิติ โส ๑- มคฺโค น โส สกฺกา น เหตุเย ปริเยสิสฺสามิ ตํ มคฺคํ ภวโต ปริมุตฺติยา"ติ. เอตฺถ ปน คาถาสมฺพนฺธญฺจ อนุตฺตานปทานมตฺถญฺจ วตฺวาว คมิสฺสาม. ตตฺถ รโหคโตติ รหสิ คโต, รหสิ าเน นิสินฺโน. เอวํ จินฺเตสหนฺติ เอวํ จินฺเตสึ อหํ. เอวนฺติ อิมินา จินฺตนาการํ ทสฺเสติ. ตทาติ ตสฺมึ สุเมธปณฺฑิตกาเล. "เอวํ จินฺเตสหนฺ"ติ ภควา อิมินา อตฺตนา สทฺธึ สุเมธปณฺฑิตํ เอกตฺตํ กโรติ. ตสฺมา ตทา โส สุเมโธ อหเมวาติ ปกาเสนฺโต "เอวํ จินฺเตสหํ ตทา"ติ ภควา อุตฺตมปุริสวเสนาห. ชาติธมฺโมติ ชาติสภาโว. เอส นโย เสสปเทสุปิ. นิพฺพุตินฺติ นิพฺพานํ. ยํนูนาติ ปริวิตกฺกนตฺเถ นิปาโต, ยทิ ปนาหนฺติ อตฺโถ. ปูติกายนฺติ ปูติภูตํ กายํ. นานากุณปปูริตนฺติ มุตฺตกรีสปุพฺพโลหิตปิตฺตเสมฺหเขฬสิงฺฆาณิกาทิ- อเนกกุณปปูริตํ. ๒- อนเปกฺโขติ อนาลโย. อตฺถีติ อวสฺสํ อุปลพฺภติ. เหหิตีติ ภวิสฺสติ, ปริวิตกฺกนวจนมิทํ. น โส สกฺกา น เหตุเยติ เตน มคฺเคน ๓- น สกฺกา น ภวิตุํ. โส ปน มคฺโค เหตุเยติ เหตุภาวาย น น โหติ, เหตุเยวาติ อตฺโถ. ภวโต ปริมุตฺติยาติ ภวพนฺธนวิมุตฺติยาติ อตฺโถ. @เชิงอรรถ: ๑ สี. โย ๒ สี....ภริตํ ๓ สี. เอเกน ปน มคฺเคน--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๐.
อิทานิ อตฺตนา ปริวิตกฺกิตมตฺถํ สมฺปาทยิตุํ "ยถาปี"ติอาทิมาห. ยถา หิ โลเก ทุกฺขสฺส ปฏิปกฺขภูตํ สุขํ นาม อตฺถิ, เอวํ ภเว สติ ตปฺปฏิปกฺเขน วิภเวนาปิ ภวิตพฺพํ, ยถา จ อุเณฺห สติ ตสฺส วูปสมภูตํ สีตลมฺปิ อตฺถิ, เอวํ ราคาทิอคฺคีนํ วูปสเมน นิพฺพาเนน ภวิตพฺพํ. ยถา จ ปาปสฺส ลามกสฺส ธมฺมสฺส ปฏิปกฺขภูโต กลฺยาโณ อนวชฺชธมฺโมปิ อตฺถิเยว, เอวเมว ปาปิกาย ชาติยา สติ สพฺพชาติเขปนโต อชาติสงฺขาเตน นิพฺพาเนนาปิ ภวิตพฺพเมวาติ. เตน วุตฺตํ:- [๑๐] "ยถาปิ ทุกฺเข วิชฺชนฺเต สุขํ นามปิ วิชฺชติ เอวํ ภเว วิชฺชมาเน วิภโวปิจฺฉิตพฺพโก. [๑๑] ยถาปิ อุเณฺห วิชฺชนฺเต อปรํ วิชฺชติ สีตลํ เอวํ ติวิธคฺคิ วิชฺชนฺเต นิพฺพานํ อิจฺฉิตพฺพกํ. [๑๒] ยถาปิ ปาเป วิชฺชนฺเต กลฺยาณมปิ วิชฺชติ เอวเมว ชาติ วิชฺชนฺเต อชาติปิจฺฉิตพฺพกนฺ"ติ. ตตฺถ ยถาปีติ โอปมฺมตฺเถ นิปาโต. สุขนฺติ กายิกเจตสิกสุขํ, สุฏฺุ ทุกฺขํ ขณตีติ สุขํ. ภเวติ ชนเน. วิภโวติ อชนนํ, ชนเน วิชฺชมาเน อชนนธมฺโมปิ อิจฺฉิตพฺโพ. ติวิธคฺคิ วิชฺชนฺเตติ ติวิเธ ราคาทิเก อคฺคิมฺหิ วิชฺชมาเนติ อตฺโถ. นิพฺพานนฺติ ตสฺส ติวิธสฺส ราคาทิอคฺคิสฺส นิพฺพาปนํ อุปสมนํ นิพฺพานญฺจ อิจฺฉิตพฺพํ. ปาเปติ อกุสเล ลามเก. กลฺยาณมปีติ กุสลมปิ. เอวเมวาติ เอวเมวํ. ชาติ วิชฺชนฺเตติ ชาติยา วิชฺชมานายาติ อตฺโถ. ลิงฺคเภทญฺจ วิภตฺติโลปญฺจ กตฺวา วุตฺตํ. อชาติปีติ ชาติเขปนํ อชาตินิพฺพานมฺปิ อิจฺฉิตพฺพํ. อถาหํ ปรมฺปิ จินฺเตสึ "ยถา นาม คูถราสิมฺหิ นิมุคฺเคน ปุริเสน ทูรโตว กมลกุวลยปุณฺฑรีกสณฺฑมณฺฑิตํ วิมลสลิลํ ตฬากํ ทิสฺวา' กตเรน นุ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๑.
โข มคฺเคน ตตฺถ คนฺตพฺพนฺ'ติ ตฬากํ คเวสิตุํ ยุตฺตํ. ยํ ตสฺส อคเวสนํ, น โส ตสฺส ตฬากสฺส โทโส, ตสฺส ปุริสสฺเสว โทโส. เอวเมว กิเลสมลโธวเน อมตมหาตฬาเก วิชฺชมาเน ยํ ตสฺส อคเวสนํ, น โส อมตสงฺขาตสฺส นิพฺพานมหาตฬากสฺส โทโส, ปุริสสฺเสว โทโส. ยถา ปน โจเรหิ สํปริวาริโต ปุริโส ปลายนมคฺเค วิชฺชมาเนปิ สเจ โส น ปลายติ, น โส ตสฺส มคฺคสฺส โทโส, ตสฺส ปุริสสฺเสว โทโส. เอวเมว กิเลสโจเรหิ ปริวาเรตฺวา คหิตสฺส ปุริสสฺส วิชฺชมาเนเยว นิพฺพานมหานครคามิมฺหิ สิเว มหามคฺเค ตสฺส มคฺคสฺส อคเวสนํ นาม น มคฺคสฺส โทโส, ปุริสสฺเสว โทโส. ยถา พฺยาธิปีฬิโต ปุริโส วิชฺชมาเน พฺยาธิติกิจฺฉเก เวชฺเช สเจ ตํ เวชฺชํ คเวสิตฺวา ตํ พฺยาธึ น ติกิจฺฉาเปติ, น โส เวชฺชสฺส โทโส, ตสฺส ปุริสสฺเสว โทโส. เอวเมว ปน โย กิเลสพฺยาธิปริปีฬิโต กิเลสวูปสมมคฺคโกวิทํ วิชฺชมานเมว อาจริยํ น คเวสติ, ตสฺเสว โทโส, น กิเลสพฺยาธิวินายกสฺส อาจริยสฺส โทโส"ติ. เตน วุตฺตํ:- [๑๓] "ยถา คูถคโต ปุริโส ตฬากํ ทิสฺวาน ปูริตํ น คเวสติ ตํ ตฬากํ น โทโส ตฬากสฺส โส. [๑๔] เอวํ กิเลสมลโธวํ วิชฺชนฺเต อมตนฺตเฬ น คเวสติ ตํ ตฬากํ น โทโส อมตนฺตเฬ. [๑๕] ยถา อรีหิ ปริรุทฺโธ วิชฺชนฺเต คมนมฺปเถ น ปลายติ โส ปุริโส น โทโส อญฺชสสฺส โส. [๑๖] เอวํ กิเลสปริรุทฺโธ วิชฺชมาเน สิเว ปเถ น คเวสติ ตํ มคฺคํ น โทโส สิวมญฺชเส. [๑๗] ยถาปิ พฺยาธิโต ปุริโส วิชฺชมาเน ติกิจฺฉเก น ติกิจฺฉาเปติ ตํ พฺยาธึ น โทโส โส ติกิจฺฉเก.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๒.
[๑๘] เอวํ กิเลสพฺยาธีหิ ทุกฺขิโต ปติปีฬิโต น คเวสติ ตํ อาจริยํ น โทโส โส วินายเก"ติ. ตตฺถ คูถคโตติ คูถกูปคโต, คูเถน คโต มกฺขิโต วา. กิเลสมลโธวนฺติ กิเลสมลโสธเน, ๑- ภุมฺมตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํ. อมตนฺตเฬติ อมตสงฺขาตสฺส ตฬากสฺส, สามิอตฺเถ ภุมฺมวจนํ ทฏฺพฺพํ, อนุสฺสรํ ปกฺขิปิตฺวา วุตฺตํ. อรีหีติ ปจฺจตฺถิเกหิ. ปริรุทฺโธติ สมนฺตโต นิรุทฺโธ. คมนมฺปเถติ คมนปเถ. ฉนฺทาวินาสตฺถํ อนุสฺสราคมนํ กตฺวา วุตฺตํ. น ปลายตีติ ยทิ น ปลาเยยฺย. โส ปุริโสติ โส โจเรหิ ปริรุทฺโธ ปุริโส. อญฺชสสฺสาติ มคฺคสฺส. มคฺคสฺส หิ:- "มคฺโค ปนฺโถ ปโถ ปชฺโช อญฺชสํ วฏุมายนํ นาวา อุตฺตรเสตุ จ กุลฺโล จ ภิสิ สงฺกโม"ติ ๒- พหูนิ นามานิ. สฺวายมิธ อญฺชสนาเมน วุตฺโต. สิเวติ สพฺพุปทฺทวาภาวโต สิเว. สิวมญฺชเสติ สิวสฺส อญฺชสสฺสาติ อตฺโถ. ติกิจฺฉเกติ เวชฺเช. น ติกิจฺฉาเปตีติ น ติกิจฺฉาเปยฺย. น โทโส โส ติกิจฺฉเกติ ติกิจฺฉกสฺส โทโส นตฺถิ, พฺยาธิตสฺเสว โทโสติ อตฺโถ. ทุกฺขิโตติ สญฺชาตกายิกเจตสิกทุกฺโข. อาจริยนฺติ โมกฺขมคฺคาจริยํ. วินายเกติ อาจริยสฺส. เอวํ ปนาหํ จินฺเตตฺวา อุตฺตริมฺปิ เอวํ จินฺเตสึ "ยถาปิ มณฺฑนกชาติโก ปุริโส กณฺเ อาสตฺตํ กุณปํ ฉฑฺเฑตฺวา สุขี คจฺเฉยฺย, เอวํ มยาปิ อิมํ ปูติกายํ ฉฑฺเฑตฺวา อนเปกฺเขน นิพฺพานมหานครํ ปวิสิตพฺพํ. ยถา จ นรนาริโย อุกฺการภูมิยํ อุจฺจารปสฺสาวํ กตฺวา น ตํ อุจฺฉงฺเคน วา อาทาย ทสนฺเต วา เวเตฺวา อาทาย คจฺฉนฺติ อถ โข ชิคุจฺฉมานา โอโลเกตุมฺปิ @เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ....โธวเน ๒ ขุ.จูฬ. ๓๐/๕๖๘/๒๗๗ (สฺยา)--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๓.
อนิจฺฉนฺตา อนเปกฺขา ฉฑฺเฑตฺวา คจฺฉนฺติ, เอวํ มยาปิ อิมํ ปูติกายํ อนเปกฺเขน ฉฑฺเฑตฺวา อมตํ นิพฺพานนครํ ปวิสิตุํ วฏฺฏติ. ยถา จ นาวิกา นาม ชชฺชรํ นาวํ อุทกคาหินึ ฉฑฺเฑตฺวา อนเปกฺขาว คจฺฉนฺติ, เอวมหมฺปิ อิมํ นวหิ วณมุเขหิ ปคฺฆรนฺตํ กายํ ฉฑฺเฑตฺวา อนเปกฺโข นิพฺพานมหานครํ ปวิสิสฺสามิ. ยถา จ โกจิ ปุริโส มุตฺตามณิเวฬุริยาทีนิ นานาวิธานิ รตนานิ อาทาย โจเรหิ สทฺธึ มคฺคํ คจฺฉนฺโต อตฺตโน รตนวินาสภเยน เต โจเร ฉฑฺเฑตฺวา เขมํ มคฺคํ คณฺหาติ, เอวมยมฺปิ ปูติกาโย รตนวิโลปกโจรสทิโส. สจาหํ เอตฺถ ตณฺหํ กริสฺสามิ, อริยมคฺคกุสลธมฺมรตนานิ เม นสฺสิสฺสนฺติ, ตสฺมา มยา อิมํ มหาโจรสทิสํ กรชกายํ ฉฑฺเฑตฺวา นิพฺพานมหานครํ ปวิสิตุํ วฏฺฏตี"ติ. เตน วุตฺตํ:- [๑๙] "ยถาปิ กุณปํ ปุริโส กณฺเ พทฺธํ ชิคุจฺฉิย โมจยิตฺวาน คจฺเฉยฺย สุขี เสรี สยํวสี. [๒๐] ตเถวิมํ ปูติกายํ นานากุณปสญฺจยํ ฉฑฺฑยิตฺวาน คจฺเฉยฺยํ อนเปกฺโข อนตฺถิโก. [๒๑] ยถา อุจฺจารฏฺานมฺหิ ๑- กรีสํ นรนาริโย ฉฑฺฑยิตฺวาน คจฺฉนฺติ อนเปกฺขา อนตฺถิกา. [๒๒] เอวเมวาหํ อิมํ กายํ นานากุณปปูริตํ ฉฑฺฑยิตฺวาน คจฺฉิสฺสํ วจฺจํ กตฺวา ยถา กุฏึ. [๒๓] ยถาปิ ชชฺชรํ นาวํ ปลุคฺคํ อุทคาหินึ ๒- สามี ฉฑฺเฑตฺวา คจฺฉนฺติ อนเปกฺขา อนตฺถิกา. [๒๔] เอวเมวาหํ อิมํ กายํ นวจฺฉิทฺทํ ธุวสฺสวํ ฉฑฺฑยิตฺวาน คจฺฉิสฺสํ ชิณฺณนาวํว สามิกา. @เชิงอรรถ: ๑ ม. อุสฺสาสฏฺานมฺหิ, อุสฺสาสานมฺหิ (สฺยา) @๒ สี. อุทกคาหีณึ, ปลุตฺตํ อุทกคาหินึ (สฺยา)--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๔.
[๒๕] ยถาปิ ปุริโส โจเรหิ คจฺฉนฺโต ภณฺฑมาทิย ภณฺฑจฺเฉทภยํ ทิสฺวา ฉฑฺฑยิตฺวาน คจฺฉติ. [๒๖] เอวเมว อยํ กาโย มหาโจรสโม วิย ปหายิมํ คมิสฺสามิ กุสลจฺเฉทนาภยา"ติ. ตตฺถ ยถาปิ กุณปํ ปุริโสติ ยถาปิ ทหโร ยุวา มณฺฑนกชาติโก ปุริโส อหิกุณเปน วา กุกฺกุรกุณเปน วา มนุสฺสกุณเปน วา กณฺเ อาสตฺเตน อฏฺฏียิตฺวา หรายิตฺวา ชิคุจฺฉิตฺวา ตํ กุณปํ โมเจตฺวา คจฺเฉยฺย. สุขีติ สุขิโต. เสรีติ ยถิจฺฉกวิหารี. นานากุณปสญฺจยนฺติ อเนกวิธกุณปราสิภูตํ. "นานากุณปปูริตนฺ"ติปิ ปาโ. อุจฺจารฏฺานมฺหีติ อุจฺจาเรนฺติ วจฺจํ กโรนฺติ เอตฺถาติ อุจฺจาโร, อุจฺจาโร จ โส านญฺเจติ อุจฺจารฏฺานํ. อถ วา อุสฺสาสิยฺยตีติ อุสฺสาโส, วจฺจสฺเสตํ นามํ, ตสฺส านํ อุสฺสาสฏฺานํ, ตสฺมึ อุสฺสาสฏฺานมฺหิ, อุกฺการฏฺาเนติ อตฺโถ. วจฺจํ กตฺวา ยถา กุฏินฺติ วจฺจํ กตฺวา กุฏึ นรนาริโย วิยาติ อตฺโถ. ชชฺชรนฺติ ชิณฺณํ. ปลุคฺคนฺติ ปลุชฺชนฺตึ, วิกิรนฺตินฺติ อตฺโถ. อุทคาหินินฺติ อุทกคาหินึ. สามีติ นาวาสามิกา. นวจฺฉิทฺทนฺติ จกฺขุโสตาทีหิ นวหิ วณมุเขหิ ฉิทฺทาวจฺฉิทฺเทหิ ยุตฺตตฺตา นวจฺฉิทฺทํ. ธุวสฺสวนฺติ ธุวนิสฺสนฺทํ, นิจฺจํ ปคฺฆรณาสุจินฺติ อตฺโถ. ภณฺฑมาทิยาติ ยงฺกิญฺจิ ภณฺฑํ อาทิย. ภณฺฑจฺเฉทภยํ ทิสฺวาติ ภณฺฑสฺส อจฺฉินฺทเนน ภยํ ทิสฺวาติ อตฺโถ. เอวเมวาติ โส ภณฺฑมาทาย คจฺฉนฺโต ปุริโส วิย. อยํ กาโยติ อยํ ปน กุจฺฉิตานํ ปรมเชคุจฺฉานํ อาโยติ กาโย. อาโยติ อุปฺปตฺติฏฺานํ. อายนฺติ ตโตติ อาโย, กุจฺฉิตา เกสาทโย. อิติ กุจฺฉิตานํ เกสาทีนํ อาโยติ กาโย. มหาโจรสโม วิยาติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๕.
จกฺขุอาทีหิ รูปาทีสุ ปิยรูเปสุ สารชฺชนาทิวเสน ปาณาติปาตาทินฺนาทานาทิโจโร ๑- หุตฺวา สพฺพกุสลํ วิลุมฺปตีติ มหาโจรสโม. ตสฺมา ยถา โส รตนภณฺฑมาทาย โจเรหิ สทฺธึ คจฺฉนฺโต ปุริโส เต โจเร ปหาย คจฺฉติ, เอวเมวาหมฺปิ อิมํ มหาโจรสมํ กายํ ปหาย อตฺตโน โสตฺถิภาวกรํ มคฺคํ คเวสิตุํ คมิสฺสามีติ อตฺถสมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ. กุสลจฺเฉทนาภยาติ กุสลธมฺมวิโลปนภเยนาติ ๒- อตฺโถ. อเถวํ สุเมธปณฺฑิโต นานาวิธาหิ อุปมาหิ เนกฺขมฺมการณํ จินฺเตตฺวา ปุนปิ จินฺเตสิ "อิมํ มหาธนราสึ สํหริตฺวา มยฺหํ ปิตุปิตามหาทโย ปรโลกํ คจฺฉนฺตา เอกกหาปณมฺปิ คเหตฺวา น คตา, มยา ปน คเหตฺวา คมนการณํ กาตุํ วฏฺฏตี"ติ คนฺตฺวา รญฺโ อาโรเจสิ "อหํ มหาราช ชาติชราทีหิ อุปทฺทุตหทโย อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิสฺสามิ, มยฺหํ อเนกโกฏิสตสหสฺสํ ธนํ อตฺถิ, ตํ เทโว ปฏิปชฺชตู"ติ ราชา อาห "น มยฺหํ เต ธเนน อตฺโถ, ตฺวํเยว ยทิจฺฉกํ กโรหี"ติ. โส จ "สาธุ เทวา"ติ นคเร เภรึ จราเปตฺวา มหาชนสฺส ทานํ ทตฺวา วตฺถุกาเม จ กิเลสกาเม จ ปหาย อมรวรนครสทิสโต อมรนครโต นิกฺขมิตฺวา เอกโกว นานามิคคณวนฺเต หิมวนฺเต ธมฺมิกํ นาม ปพฺพตํ นิสฺสาย อสฺสมํ กตฺวา ตตฺถ ปณฺณสาลํ กตฺวา ปญฺจโทสวิวชฺชิตํ จงฺกมํ มาเปตฺวา อฏฺคุณสมุเปตํ อภิญฺาพลํ สมาหริตุํ นวโทสสมนฺนาคตํ สาฏกํ ปชหิตฺวา ทฺวาทสคุณมุปาคตํ วากจีรํ นิวาเสตฺวา ปพฺพชิ. เอวํ ปน โส ปพฺพชิโต อฏฺโทสสมากิณฺณํ ปณฺณสาลํ ปหาย ทสคุณสมนฺนาคตํ รุกฺขมูลํ อุปคนฺตฺวา สพฺพธญฺวิกตึ ปหาย ปวตฺตผลโภชโน หุตฺวา นิสชฺชฏฺานจงฺกมนวเสน ปธานํ ปทหนฺโต @เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ....ปโร ๒ ม. กุสลกมฺม...--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๖.
สตฺตาหพฺภนฺตเรเยว อฏฺนฺนํ สมาปตฺตีนํ ปญฺจนฺนญฺจ อภิญฺานํ ลาภี อโหสิ. เตน วุตฺตํ:- [๒๗] "เอวาหํ จินฺตยิตฺวาน เนกโกฏิสตํ ธนํ นาถานาถานํ ทตฺวาน หิมวนฺตมุปาคมึ. [๒๘] หิมวนฺตสฺสาวิทูเร ธมฺมิโก นาม ๑- ปพฺพโต อสฺสโม สุกโต มยฺหํ ปณฺณสาลา สุมาปิตา. [๒๙] จงฺกมํ ตตฺถ มาเปสึ ปญฺจโทสวิวชฺชิตํ อฏฺคุณสมุเปตํ อภิญฺาพลมาหรึ. [๓๐] สาฏกํ ปชหึ ตตฺถ นวโทสสมุปาคตํ วากจีรํ นิวาเสสึ ทฺวาทสคุณมุปาคตํ. [๓๑] อฏฺโทสสมากิณฺณํ ปชหึ ปณฺณสาลกํ อุปาคมึ รุกฺขมูลํ คุเณ ทสหุปาคตํ. [๓๒] วาปิตํ โรปิตํ ธญฺ ปชหึ นิรวเสสโต อเนกคุณสมฺปนฺนํ ปวตฺตผลมาทิยึ. [๓๓] ตตฺถปฺปธานํ ปทหึ นิสชฺชฏฺานจงฺกเม อพฺภนฺตรมฺหิ สตฺตาเห อภิญฺาพลปาปุณินฺ"ติ. ตตฺถ เอวาหนฺติ เอวํ อหํ, เหฏฺา วุตฺตปฺปกาเรน จินฺเตตฺวาติ อตฺโถ. นาถานาถานนฺติ สนาถานมนาถานญฺจ อฑฺฒานญฺเจว ทลิทฺทานญฺจ "อตฺถิกา คณฺหนฺตู"ติ สห โกฏฺาคาเรหิ ทตฺวาติ อตฺโถ. หิมวนฺตสฺสาวิทูเรติ หิมวนฺตปพฺพตราชสฺส อวิทูเร สมีเป. ธมฺมิโก นาม ปพฺพโตติ เอวํนามโก ปพฺพโต, กสฺมา ปนายํ ธมฺมิโกติ? เยภุยฺเยน ปน โพธิสตฺตา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา @เชิงอรรถ: ๑ สี. ธมฺมโก นาม--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๗.
ตํ ปพฺพตํ อุปนิสฺสาย อภิญฺาโย นิพฺพตฺเตตฺวา สมณธมฺมํ อกํสุ. ตสฺมา สมณธมฺมสฺส นิสฺสยภูตตฺตา "ธมฺมิโก"เตฺวว ปากโฏ อโหสิ. อสฺสโม สุกโต มยฺหนฺติอาทินา สุเมธปณฺฑิเตน อสฺสมปณฺณสาลา จงฺกมา สหตฺถา มาปิตา วิย วุตฺตา, น จ ปน สหตฺถา มาปิตา, กินฺตุ สกฺเกน เทเวน เปสิเต วิสฺสกมฺมุนา ๑- เทวปุตฺเตน นิมฺมิตา. ภควา ปน ตทา อตฺตโน ปุญฺานุภาเวน นิพฺพตฺตํ ตํ สมฺปทํ สนฺธาย "สาริปุตฺต ตสฺมึ ปพฺพเต:- อสฺสโม สุกโต มยฺหํ ปณฺณสาลา สุมาปิตา จงฺกมํ ตตฺถ มาเปสึ ปญฺจโทสวิวชฺชิตนฺ"ติ- อาทิมาห. ตตฺถ ปณฺณสาลาติ ปณฺณฉทนสาลา. ตตฺถาติ ตสฺมึ อสฺสมปเท. ปญฺจโทสวิวชฺชิตนฺติ ปญฺจหิ จงฺกมโทเสหิ วิวชฺชิตํ. กตเม ปญฺจ จงฺกมโทสา นาม? ถทฺธวิสมตา อนฺโตรุกฺขตา คหนจฺฉนฺนตา อติสมฺพาธตา อติวิสาลตาติ อิเมหิ ปญฺจหิ โทเสหิ วิวชฺชิตํ. อุกฺกฏฺปริจฺเฉเทน ทีฆโต สฏฺิรตโน วิตฺถารโต ทิยฑฺฒรตโน จงฺกโม วุตฺโต. อถ วา ปญฺจโทสวิวชฺชิตนฺติ ปญฺจหิ นีวรณโทเสหิ วิวชฺชิตํ ปริหีนํ อภิญฺาพลมาหรินฺติ อิมินา อุตฺตรปเทน สมฺพนฺโธ ทฏฺพฺโพ. ๒- อฏฺคุณสมุเปตนฺติ "เอวํ สมาหิเต จิตฺเต ปริสุทฺเธ ปริโยทาเต อนงฺคเณ วิคตูปกฺกิเลเส มุทุภูเต กมฺมนิเย ิเต อาเนญฺชปฺปตฺเต"ติ เอวํ วุตฺเตหิ อฏฺคุเณหิ ๓- สมนฺนาคตํ อภิญฺาพลํ อาหรึ อาเนสินฺติ อตฺโถ. เกจิ ปน "อฏฺหิ สมณสุเขหิ อุเปตํ, อฏฺิมานิ สมณสุขานิ นาม ธนธญฺปริคฺคหาภาโว, อนวชฺชปิณฺฑปาตปริเยสนภาโว, นิพฺพุตปิณฺฑภุญฺชนภาโว, รฏฺ ปีเฬตฺวา ธนธญฺาทีสุ คณฺหนฺเตสุ ราชปุริเสสุ @เชิงอรรถ: ๑ ม. วิสฺสุกมฺมุนา ๒ อภิ.อ. ๑/๓๙ @๓ วิ.มหา.วิ. ๑/๑๒/๕, ที.สี. ๙/๒๓๔, ๒๓๖/๗๗-๘๔. @ม.มู. ๑๒/๓๘๔-๖, ๔๓๑-๓/๓๔๔, ๓๗๙-๘๐--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๘.
รฏฺปีฬนกิเลสาภาโว, อุปกรเณสุ นิจฺฉนฺทราคภาโว, โจรวิโลปเน นิพฺภยภาโว, ราชราชมหามตฺเตหิ อสํสฏฺภาโว, จตูสุ ทิสาสุ อปฺปฏิหตภาโวติ อิเมหิ อฏฺหิ สมณสุเขหิ อุเปตํ สมุเปตํ อสฺสมํ มาเปสินฺ"ติ อสฺสเมน สมฺพนฺธํ กตฺวา วทนฺติ, ตํ ปาฬิยา น สเมติ. สาฏกนฺติ วตฺถํ. ตตฺถาติ ตสฺมึ อสฺสเม. นวโทสมุปาคตนฺติ สาริปุตฺต ตตฺถ วสนฺโต อตฺตโน นิวตฺถปารุตํ มหคฺฆสาฏกํ ปชหึ ปริจฺจชึ. สาฏกํ ปชหนฺโต จ ตตฺถ นว โทเส ทิสฺวา ปชหินฺติ ทีเปติ. ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตานํ หิ สาฏกสฺมึ นว โทสา ปกาสิตา. กตเม นว? สาฏกสฺส มหคฺฆภาโว, ปรปฏิพทฺธภาโว, ปริโภเคน ลหุกํ กิลิสฺสนภาโว, กิลิฏฺโ จ โธวิตพฺโพ ปุน รชิตพฺโพ จ โหติ ปริโภเคน ชีรณภาโว, ชิณฺณสฺส ปุน ตุนฺนกรณํ วา อคฺคฬทานํ วา กาตพฺพํ โหติ ปุน ปริเยสนาย ทุรภิสมฺภวภาโว, ตาปสปพฺพชฺชาย อนนุจฺฉวิกภาโว, ปจฺจตฺถิกานํ สาธารณภาโว, ยถา นํ น ปจฺจตฺถิกา คณฺหนฺติ, เอวํ โคเปตพฺโพ โหติ ปริทหโต วิภูสนฏฺานภาโว, คเหตฺวา จรนฺตสฺส มหิจฺฉภาโวติ เอเตหิ นวหิ โทเสหิ ๑- อุปคตํ สาฏกํ ปหาย วากจีรํ นิวาเสสินฺติ ทีเปติ. วากจีรนฺติ มุญฺชติณํ หีราหีรํ กตฺวา คนฺเถตฺวา กตํ วากมยจีรํ นิวาสนปารุปนตฺถาย อาทิยินฺติ อตฺโถ. ทฺวาทสคุณมุปาคตนฺติ ทฺวาทสหิ อานิสํเสหิ อุเปตํ. เอตฺถ คุณสทฺโท อานิสํสฏฺโ "สตคุณา ทกฺขิณา ปาฏิกงฺขิตพฺพา"ติอาทีสุ ๒- วิย. มกาโร ปทสนฺธิกโร. วากจีรสฺมึ ทฺวาทสานิสํสา อปฺปคฺฆตา, อปรายตฺตตา, สหตฺถา กาตุํ สกฺกุเณยฺยตา, (๓)- ปริโภเคน ชิณฺเณปิ สิพฺพิตพฺพาภาโว, โจรภยาภาโว, ปริเยสนฺตสฺส สุเขน กรณภาโว, ตาปสปพฺพชฺชาย สารุปฺปภาโว, เสวมานสฺส วิภูสนฏฺานาภาโว, จีวรปฺปจฺจเย @เชิงอรรถ: ๑ อปทาน-ฏฺ. ๑/๑๑ (ฉ.ม.) ๒ ม.อุ. ๑๔/๓๗๙/๓๒๔ @๓ ม. (ปริโภเคน สณิกํ กิลิสฺสติ)--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๙.
อปฺปิจฺฉภาโว, ปริโภคสุขภาโว, วากุปฺปตฺติยา สุลภภาโว, วากจีเร นฏฺเปิ อนเปกฺขภาโวติ อิเมหิ ทฺวาทสหิ คุเณหิ สมฺปนฺนํ. ๑- อถ สุเมธปณฺฑิโต ตตฺถ ปณฺณสาลายํ วิหรนฺโต ปจฺจูสสมเย ปจฺจุฏฺาย อตฺตโน นิกฺขมนการณํ ปจฺจเวกฺขมาโน เอวํ กิร จินฺเตสิ "อหํ ปน นวกนกกฏกนูปุราทิสงฺฆฏฺฏนสทฺทสมฺมิสฺสิตมธุรหสิตกถิตเคหชนรมณียํ อุฬารวิภวโสภิตํ สุรวรภวนาการมคารํ เขฬปิณฺฑํ วิย ปหาย วิเวการามตาย สพฺพชนปาปปวาหนํ ตโปวนํ ปวิฏฺโสฺมิ, อิธ ปน เม ปณฺณสาลาย วาโส ทุติโย ฆราวาโส วิย โหติ, หนฺทาหํ รุกฺขมูเล วเสยฺยนฺ"ติ. เตน วุตฺตํ:- #[๓๑] "อฏฺโทสสมากิณฺณํ ปชหึ ปณฺณสาลกนฺ"ติ. ตตฺถ อฏฺโทสสมากิณฺณนฺติ อฏฺหิ โทเสหิ สมากิณฺณํ สํยุตฺตํ. กตเมหิ อฏฺหิ? มหาสมฺภาเรหิ นิปฺผาทนียตา, ติณปณฺณมตฺติกาทีหิ นิจฺจํ ปฏิชคฺคนียตา, เสนาสนํ นาม มหลฺลกสฺส ปาปุณาตีติ อเวลาย วุฏฺาปิยมานสฺส จิตฺเตกคฺคตา น โหตีติ วุฏฺาปนียภาโว, สีตุณฺหสฺส ปฏิฆาเตน กายสฺส สุขุมาลกรณภาโว, ฆรํ ปวิฏฺเน ยงฺกิญฺจิ ปาปํ สกฺกา กาตุนฺติ ครหปฏิจฺฉาทนกรณภาโว, "มยฺหมิทนฺ"ติ สปริคฺคหภาโว, เคหสฺส อตฺถิภาโว สทุติยกวาโส, อูกามงฺกุณฆรโคฬิกาทีนํ ๒- สาธารณตาย พหุสาธารณภาโวติ อิติ อิเม อฏฺ อาทีนเว ๓- ทิสฺวา มหาสตฺโต ปณฺณสาลํ ปชหึ. คุเณ ทสหุปาคตนฺติ ฉนฺนํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ทสหิ คุเณหิ อุเปตํ, รุกฺขมูลํ อุปคโตสฺมีติ อตฺโถ. กตเมหิ ทสหิ? อปฺปสมารมฺภตา, อุปคมนมตฺตเมเวตฺถ โหตีติ สุลภานวชฺชตา, อภิณฺหํ ตรุปณฺณวิการทสฺสเนน อนิจฺจสญฺา- สมุฏฺาปนตา, เสนาสนมจฺเฉราภาโว, ตตฺถ หิ ปาปํ กโรนฺโต ลชฺชตีติ @เชิงอรรถ: ๑ อปทาน-ฏฺ. ๑/๑๑, อภิ.อ. ๑/๔๑ @๒ สี. อูกามงฺคุณ... ๓ อปทาน-ฏฺ. ๑/๑๒ (ฉ.ม.)--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๐.
ปาปกรณารหาภาโว, ปริคฺคหกรณาภาโว, เทวตาหิ สห วาโส, ฉนฺนปฏิกฺเขโป, ปริโภคสุขตา, รุกฺขมูลเสนาสนสฺส คตคตฏฺาเน สุลภตาย อนเปกฺขภาโวติ อิติ อิเม ทส คุเณ ๑- ทิสฺวา รุกฺขมูลํ อุปคโตสฺมีติ วทติ. อาห จ:- "วณฺณิโต พุทฺธเสฏฺเน นิสฺสโยติ จ ภาสิโต นิวาโส ปวิวิตฺตสฺส รุกฺขมูลสโม กุโต. อาวาสมจฺเฉรหเร เทวตาปริปาลิเต ปวิวิตฺเต วสนฺโต หิ รุกฺขมูลมฺหิ สุพฺพโต. อภิรตฺตานิ นีลานิ ปณฺฑูนิ ปติตานิ จ ปสฺสนฺโต ตรุปณฺณานิ นิจฺจสญฺ ปนูทติ. ตสฺมา หิ พุทฺธทายชฺชํ ภาวนาภิรตาลยํ วิวิตฺตํ นาติมญฺเยฺย รุกฺขมูลํ วิจกฺขโณ"ติ. ๒- อถ สุเมธปณฺฑิโต ปณฺณสาลาย ทิฏฺโทโส หุตฺวา รุกฺขมูลเสนาสเน ลทฺธานิสํโส วิหรนฺโต อุตฺตริปิ จินฺเตสิ "อาหารตฺถาย เม คามคมนํ อาหารปริเยสนทุกฺขํ, นาหํ เกนจิ ปาริชุญฺเน นิกฺขมิตฺวา อาหารตฺถาย ปพฺพชิโต, อาหารปริเยสนมูลสฺส จ ทุกฺขสฺส ปมาณํ นตฺถิ, ยนฺนูนาหํ ปวตฺตผเลน ยาเปยฺยนฺ"ติ. อิมํ ปน อตฺถวิเสสํ ทีเปนฺโต:- #[๓๒-๓๓] "วาปิตํ โรปิตํ ธญฺ ปชหึ นิรวเสสโต อเนกคุณสมฺปนฺนํ ปวตฺตผลมาทิยินฺ"ติ- อาทิมาห. ตตฺถ วาปิตนฺติ วปิตฺวา นิปฺผนฺนํ. โรปิตนฺติ โรปิตฺวา นิปฺผนฺนํ, วปนโรปนวเสน ทุวิธาว สสฺสนิปฺผตฺติ, ตํ ทุวิธมฺปิ อตฺตโน อปฺปิจฺฉตาย @เชิงอรรถ: ๑ อปทาน-ฏฺ. ๑/๑๓ (ฉ.ม.) ๒ วิสุทฺธิ. ๑/๙๓ (สฺยา)--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๑.
ปหาย ปวตฺตผเลน ยาเปสึ. ปวตฺตผลนฺติ สยเมว ปติตผลํ อาทิยินฺติ ปริภุญฺชึ. "ปวตฺตผลสนฺตุฏฺโ อปรายตฺตชีวิโก ปหีนาหารโลลุปฺโป โหติ จาตุทฺทิโส มุนิ. ชหาติ รสตณฺหญฺจ อาชีโว ตสฺส สุชฺฌติ ตสฺมา หิ นาติมญฺเยฺย ปวตฺตผลโภชนนฺ"ติ ๑- เอวํ ปวตฺตมาโน สุเมธปณฺฑิโต นจิรสฺเสว อนฺโตสตฺตาเห อฏฺ สมาปตฺติโย ปญฺจ อภิญฺาโย จ ปาปุณิ. อิมมตฺถํ ปกาเสนฺเตน "ตตฺถปฺปธานํ ปทหินฺ"ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมึ อสฺสเม. ปธานนฺติ วีริยํ, วีริยํ หิ ปทหิตพฺพโต ปธานภาวกรณโต วา "ปธานนฺ"ติ วุจฺจติ. ปทหินฺติ วีริยมารภึ. นิสชฺชฏฺานจงฺกเมติ นิสชฺชาย จ าเนน จ จงฺกเมน จ. สุเมธปณฺฑิโต ปน เสยฺยํ ปฏิกฺขิปิตฺวา นิสชฺชฏฺานจงฺกเมเหว รตฺตินฺทิวํ วีตินาเมตฺวา สตฺตาหพฺภนฺตเรเยว อภิญฺาพลํ ปาปุณิ. เอวํ ปน อภิญฺาพลํ ปตฺวา สุเมธตาปเส สมาปตฺติสุเขน วีตินาเมนฺเต ตทา สพฺพชนสงฺคหกโร มารพลภยํกโร าณทีปงฺกโร ทีปงฺกโร นาม สตฺถา โลเก อุทปาทิ. สงฺเขเปเนว ตสฺสายมนุปุพฺพิกถา:- อยํ กิร ทีปงฺกโร นาม มหาสตฺโต สมตฺตึส ปารมิโย ปูเรตฺวา เวสฺสนฺตรตฺตภาวสทิเส อตฺตภาเว ิโต ปวิกมฺปนาทีนิ มหาทานานิ ทตฺวา อายุปริโยสาเน ตุสิตปุเร นิพฺพตฺติตฺวา ตตฺถ ยาวตายุกํ ตฺวา ทสสหสฺสจกฺกวาฬเทวตาหิ สนฺนิปติตฺวา:- "กาโล โข เต ๒- มหาวีร อุปฺปชฺช มาตุกุจฺฉิยํ สเทวกํ ตารยนฺโต พุชฺฌสฺสุ อมตํ ปทนฺ"ติ ๓- @เชิงอรรถ: ๑ วิสุทฺธิ. ๑/๘๓ โถกํ วิสทิสํ (สฺยา) ๒ ปาฬิ. กาโลยํ เต @๓ ขุ.พุทฺธ. ๓๓/๑/๔๑๓ (สฺยา)--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๒.
วุตฺเต ตโต โส เทวตานํ วจนํ สุตฺวา จ ปญฺจ มหาวิโลกนานิ วิโลเกตฺวา ตโต จุโต รมฺมวตีนคเร อตฺตโน ยสวิภูติยา วิชิตวาสุเทวสฺส นรเทวสฺส สุเทวสฺส นาม รญฺโ กุเล สุเมธาย เทวิยา กุจฺฉิสฺมึ อาสาฬฺหิปุณฺณมิยา อุตฺตราสาฬฺหนกฺขตฺเตน ปฏิสนฺธึ คเหตฺวา มหตา ปริวาเรน ปริหริยมาโน มหาเทวิยา กุจฺฉิมฺหิ มณิกูฏคโต วิย เกนจิ อสุจินา อมกฺขิโต ทส มาเส วสิตฺวา สลิลธรวิวรคโต สรทกาลจนฺโท วิย ตสฺสา อุทรโต นิกฺขมิ. ทฺวตฺตึส ปุพฺพนิมิตฺต ตสฺส ปน ทีปงฺกรกุมารสฺส ปฏิสนฺธิกฺขเณปิ วิชาตกฺขเณปิ ทฺวตฺตึส ปุพฺพนิมิตฺตานิ ๑- ปาฏิหาริยานิ ปาตุรเหสุํ. สพฺเพสุ สพฺพญฺุโพธิสตฺเตสุ มาตุกุจฺฉึ โอกฺกมนฺเตสุ นิกฺขมนฺเตสุ สมฺพุชฺฌนฺเตสุ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺตนฺเตสูติ อิเมสุ จตูสุ าเนสุ ทฺวตฺตึส ปาฏิหาริยานิ ปวตฺตนฺเตว. ตสฺมา มยา ปากฏตฺตา ทีปงฺกรกุมารสฺส ชาติยํ ทสฺสิตานิ:- "ทีปงฺกเร จารุกเร กุมาเร สิวงฺกเร สนฺติกเรว ชาเต ๒- ปกมฺปิ สงฺกมฺปิ ตทา สมนฺตา สหสฺสสงฺขฺยา ทสโลกธาตุ. จกฺกวาฬสหสฺเสสุ ทสสหสฺเสว เทวตา เอกสฺมึ จกฺกวาฬสฺมึ ตทา สนฺนิปตึสุ ตา. โพธิสตฺตํ มหาสตฺตํ ชาตมตฺตนฺตุ เทวตา ปมํ ปฏิคฺคณฺหึสุ ปจฺฉา ตํ มนุชา ปน. @เชิงอรรถ: ๑ สุ.วิ. ๒/๓๑/๓๔-๕, ป.สู. ๓/๒๐๗/๑๓๔-๕, อปทาน-ฏฺ. ๑/๖๒-๖๓ @ชาตก-ฏฺ. ๑/๖๐-๖๑ (ฉ.ม.) ๒ สี. สนฺติกเรถ ชาเต--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๓.
อวาทิตา เกนจิ จมฺมนทฺธา สุโปกฺขรา ทุนฺทุภิโย จ วีณา อฆฏฺฏิตานาภรณานิ ตสฺมึ ขเณ สมนฺตา มธุรํ รวึสุ. ฉิชฺชึสุ สพฺพตฺถ จ พนฺธนานิ สยํ วิคจฺฉึสุ จ สพฺพโรคา รูปานิ ปสฺสึสุ จ ชาติอนฺธา สทฺทํ สมนฺตา พธิรา สุณึสุ. อนุสฺสตึ ชาติชฬา มนุสฺสา ลภึสุ ยานํ ปทสาว ปงฺคุลา วิเทสยาตา สยเมว นาวา สปฏฺฏนํ สีฆมุปาคมึสุ. อากาสฏฺ ๑- ภูมิคตญฺจ สพฺพํ สยํ สมนฺตา รตนํ วิโรจิ นิพฺพายิ โฆเร นิรเย หุตาโส นทีสุ โตยมฺปิ จ นปฺปวตฺติ. โลกนฺตเร ทุกฺขนิรนฺตเรปิ ปภา อุฬารา วิปุลา อโหสิ ตถา ตทา สนฺตตรงฺคมาโล มหาสมุทฺโท มธุโรทโกยํ. @เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. อากาสคํ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๔.
น วายิ วาโต ผรุโส ขโร วา สมฺผุลฺลปุปฺผา ตรโว อเหสุํ วิโรจิ จนฺโท อธิกํ สตาโร น จาปิ อุโณฺห สุริโย อโหสิ. ขคา นภมฺหาปิ ๑- จ รุกฺขโต จ หฏฺาว เหฏฺา ปวี ภชึสุ มหาจตุทฺทีปคโต จ เมโฆ ปวสฺสิ โตยํ มธุรํ สมนฺตา. ตฺวาว ทิพฺเพ ภวเน สกสฺมึ ปสนฺนจิตฺตา ปน เทวตาโย ๒- นจฺจึสุ คายึสุ จ วาทยึสุ เสฬึสุ ตา เกฬิมกํสุ เจว. สยํ กิร ทฺวารมหากวาฏา ขเณว ตสฺมึ วิวฏา อเหสุํ มหาชเน เนว ขุทา ปิปาสา ปีเฬสิ โลกํ กิร กญฺจิ กญฺจิ. เย นิจฺจเวรา ปน ปาณิสงฺฆา เต เมตฺตจิตฺตํ ปรมํ ลภึสุ กากา อุลูเกหิ จรึสุ สทฺธึ โกณา ๓- วราเหหิ อกํสุ เกฬึ. @เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ.,ม. นคมฺหา ๒ อิ. เทวกายา ๓ ม. โกกา--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๕.
โฆราปิ สปฺปานมุขาปิ สปฺปา ๑- กีฬึสุ กามํ นกุเลหิ สทฺธึ คณฺหึสุ มชฺชารสิเรสุ ยูกา ๒- วิสฺสตฺถจิตฺตา ฆรมูสิกาปิ. พุทฺธนฺตเรนาปิ อลทฺธโตเย ปิสาจโลเก วิคตา ปิปาสา ขุชฺชา อเหสุํ สมจารุกายา มูคา จ วาจํ มธุรํ ลภึสุ. ปสนฺนจิตฺตา ปน ปาณิสงฺฆา ตทญฺมญฺ ปิยมาลปึสุ อสฺสา จ เหสึสุ ปหฏฺจิตฺตา คชฺชึสุ มตฺตา วรวารณาปิ. สุรภิจนฺทนจุณฺณสมากุลา กุสุมกุงฺกุมธูปสุคนฺธินี วิวิธจารุมหทฺธชมาลินี ทสสหสฺสิ อโหสิ สมนฺตโต"ติ. ตตฺร หิสฺส ทสสหสฺสิโลกธาตุกมฺโป สพฺพญฺุตญฺาณปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, เทวตานํ เอกจกฺกวาเฬ สนฺนิปาโต ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนกาเล เอกปฺปหาเรเนว สนฺนิปติตฺวา ธมฺมปฏิคฺคหณสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, ปมํ เทวตานํ ปฏิคฺคหณํ จตุนฺนํ รูปาวจรชฺฌานานํ ปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, ปจฺฉา มนุสฺสานํ @เชิงอรรถ: ๑ ม. โฆรวิสานโฆราปิ สปฺปา ๒ ม. มชฺชารสเรสุ ยุตา--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๖.
ปฏิคฺคหณํ จตุนฺนํ อรูปาวจรชฺฌานานํ ปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ จมฺมนทฺธทุนฺทุภีนํ สยเมว วชฺชนํ มหนฺติยา ธมฺมเภริยา อนุสาวนสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, วีณาภรณานํ สยเมว วชฺชนํ อนุปุพฺพวิหารปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, พนฺธนานํ สยเมว เฉโท อสฺมิมานสมุจฺเฉทสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, มหาชนสฺส สพฺพโรควิคโม จตุสจฺจผลปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, ชจฺจนฺธานํ รูปทสฺสนํ ทิพฺพจกฺขุปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, พธิรานํ สทฺทสฺสวนํ ทิพฺพโสตธาตุปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ. ชาติชฬานํ อนุสฺสตุปฺปาโท จตุสติปฏฺานปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, ปงฺคุลานํ ปทสา คมนํ จตุริทฺธิปาทปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, วิเทสคตานํ นาวานํ สปฏฺฏนาคมนํ จตุปฏิสมฺภิทาธิคมสฺส. รตนานํ สยเมว วิโรจนํ ธมฺโมภาสปฏิลาภสฺส, นิรเย อคฺคินิพฺพายนํ เอกาทสคฺคินิพฺพายนสฺส, นทีสุ โตยสฺส นปฺปวตฺตนํ จตุเวสารชฺชปฏิลาภสฺส, โลกนฺตเร อาโลโก อวิชฺชนฺธการํ วิธเมตฺวา าณาโลกทสฺสนสฺส, มหาสมุทฺทสฺส มธุโรทกตา นิพฺพานรเสน เอกรสภาวสฺส, วาตสฺส อวายนํ ทฺวาสฏฺิทิฏฺิคตเภทนสฺส, ตรูนํ ปุปฺผิตภาโว วิมุตฺติปุปฺเผหิ ปุปฺผิตภาวสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ. จนฺทสฺส อติวิโรจนํ พหุชนกนฺตตาย ปุพฺพนิมิตฺตํ, สูริยสฺส นาติอุณฺหวิมลภาโว กายิกเจตสิกสุขุปฺปตฺติยา, ขคานํ นคาทีหิ ปวิคมนํ โอวาทํ สุตฺวา มหาชนสฺส ปาเณหิ สรณคมนสฺส, มหโต จตุทฺทีปคตเมฆสฺส ปวสฺสนํ มหโต ธมฺมวสฺสสฺส, เทวตานํ สกสกภวเนเสฺวว ตฺวา นจฺจาทีหิ กีฬนํ พุทฺธภาวํ ปตฺวา อุทานุทานสฺส, ๑- ทฺวารกวาฏานํ สยเมว วิวรณํ อฏฺงฺคิกมคฺคทฺวารวิวรณสฺส, ขุทาปีฬนสฺส อภาโว กายคตาสติยา อมตปฏิลาภสฺส, ปิปาสาปีฬนสฺส อภาโว วิมุตฺติสุเขน สุขิตภาวสฺส, เวรีนํ เมตฺตจิตฺตปฏิลาโภ @เชิงอรรถ: ๑ สี. อุทฺทานุทฺทานสฺส--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๗.
จตุพฺรหฺมวิหารปฏิลาภสฺส, ทสสหสฺสิโลกธาตุยา เอกธชมาลิตา อริยธชมาลิตาย ปุพฺพนิมิตฺตํ, เสสวิเสสา ปน เสสพุทฺธคุณปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตานีติ เวทิตพฺพา. อถ ทีปงฺกรกุมาโร มหติยา สมฺปตฺติยา ปริจาริยมาโน อนุกฺกเมน ภทฺทํ โยพฺพนํ ปตฺวา ติณฺณํ อุตูนํ อนุจฺฉวิเกสุ ตีสุ ปาสาเทสุ เทวโลกสิรึ วิย รชฺชสิริมนุภวนฺโต อุยฺยานกีฬาย คมนสมเย อนุกฺกเมน ชิณฺณพฺยาธิมตสงฺขาเต ตโย เทวทูเต ทิสฺวา สญฺชาตสํเวโค นิวตฺติตฺวา สุทสฺสนนครสทิสวิภวโสภํ รมฺมวตี นาม นครํ ปาวิสิ. นครํ ปวิสิตฺวา ปุน จตุตฺถวาเร หตฺถาจริยํ ปกฺโกสาเปตฺวา เอตทโวจ "อหํ ตาต อุยฺยานทสฺสนตฺถาย นิกฺขมิสฺสามิ หตฺถิยานานิ กปฺปาเปหี"ติ. โส "สาธุ เทวา"ติ ปฏิสุณิตฺวา จตุราสีติหตฺถิสหสฺสานิ กปฺปาเปสิ. อถ วิสฺสกมฺโม ๑- นาม เทวปุตฺโต โพธิสตฺตํ นานาวิราควสนนิวาสนํ อามุกฺกมุตฺตาหารเกยูรํ ๒- รุจิรนวกนกฏกมกุฏกุณฺฑลธรํ ปรมสุรภิกุสุมมาลสมลงฺกต- สิโรรุหํ สมลงฺกริ กิร. อถ ทีปงฺกรกุมาโร เทวกุมาโร วิย จตุราสีติยา หตฺถิสหสฺเสหิ ปริวุโต หตฺถิกฺขนฺธวรคโต มหตา พลกาเยน ปริวุโต รติชนนํ อุยฺยานํ ปวิสิตฺวา หตฺถิกฺขนฺธโต โอรยฺห ตํ อุยฺยานมนุสญฺจริตฺวา ปรมรุจิรทสฺสเน สกหทยสีตเล สิลาตเล นิสีทิตฺวา ปพฺพชฺชาย จิตฺตํ อุปฺปาเทสิ. ตงฺขณญฺเว สุทฺธาวาสขีณาสโว มหาพฺรหฺมา อฏฺ สมณปริกฺขาเร อาทาย มหาปุริสสฺส จกฺขุปเถ ปาตุรโหสิ. มหาปุริโส ตํ ทิสฺวา "กิมิทนฺ"ติ ปุจฺฉิตฺวา "สมณปริกฺขาโร"ติ สุตฺวา อลงฺการภณฺฑํ โอมุญฺจิตฺวา ปสาธนภณฺฑาคาริกสฺส หตฺเถ ทตฺวา มงฺคลขคฺคมาทาย สทฺธึ มกุเฏน เกเส ฉนฺทิตฺวา อนฺตลิกฺเข อากาเส อุกฺขิปิ. อถ สกฺโก เทวราชา สุวณฺณจงฺโกฏเกน ตํ เกสมกุฏํ อาทาย สิเนรุมุทฺธนิ ติโยชนปฺปมาณํ อินฺทนีลมณิมยํ มกุฏเจติยํ นาม อกาสิ. อถ มหาปุริโส เทวทตฺติยํ อรหตฺตธชํ @เชิงอรรถ: ๑ ม. วิสุกมฺโม ๒ สี. อามุตฺตมุตฺตงฺกิต...--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๘.
กาสาวํ ปริทหิตฺวา สาฏกยุคํ อากาเส ขิปิ. ตํ พฺรหฺมา ปฏิคฺคเหตฺวา พฺรหฺมโลเก ทฺวาทสโยชนิกํ สพฺพรตนมยํ เจติยมกาสิ. ทีปงฺกรกุมารํ ปน ปพฺพชฺชนฺตํ เอกา ปุริสโกฏิ อนุปพฺพชิ. ตาย ปน ปริสาย ปริวุโต โพธิสตฺโต ทส มาเส ปธานจริยํ อจริ. อถ วิสาขปุณฺณมาย อญฺตรํ นครํ ปิณฺฑาย ปาวิสิ. ตสฺมึ กิร นคเร ตํทิวสํ เทวตานํ พลิกรณตฺถาย นิรุทกปายาสํ ปจึสุ. ตสฺส ปน มหาสตฺตสฺส สปริสสฺส ปิณฺฑาย ปวิฏฺสฺส มนุสฺสา อทํสุ. ตํ กิร สพฺเพสํ โกฏิสงฺขฺยานํ ภิกฺขูนํ ปริยตฺตํ อโหสิ. มหาปุริสสฺส ปน ปตฺเต เทวตา ทิพฺโพชํ ปกฺขิปึสุ. ตํ ปริภุญฺชิตฺวา ตตฺเถว สาลวเน ทิวาวิหารํ วีตินาเมตฺวา สายนฺหสมเย ปฏิสลฺลานา วุฏฺาย คณํ วิสฺสชฺเชตฺวา สุนนฺเทน นามาชีวเกน ทินฺนา อฏฺ ติณมุฏฺิโย คเหตฺวา ปิปฺผลิโพธิรุกฺขมูลํ คนฺตฺวา ติณสนฺถรํ สนฺถริตฺวา นวุติหตฺถํ โพธิกฺขนฺธํ ปิฏฺิโต กตฺวา ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา จตุรงฺควีริยํ อธิฏฺหิตฺวา โพธิรุกฺขมูเล นิสีทิ. ตโต มารพลํ วิธมิตฺวา รตฺติยา ปมยาเม ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสริตฺวา มชฺฌิมยาเม ทิพฺพจกฺขุํ วิโสเธตฺวา ปจฺฉิมยาเม อนุโลมปฏิโลมวเสน ปจฺจยาการํ สมฺมสิตฺวา อานาปานจตุตฺถชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺาย ปญฺจสุ ขนฺเธสุ อภินิวิสิตฺวา อุทยพฺพยวเสน สมปญฺาย ลกฺขณานิ ทิสฺวา ยาว โคตฺรภุาณํ วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรุโณทเย อริยมคฺเคน สกลพุทฺธคุเณ ปฏิวิชฺฌิตฺวา พุทฺธสีหนาทํ นทิตฺวา สตฺตสตฺตาหํ โพธิสมีเปเยว วีตินาเมตฺวา พฺรหฺมุโน ธมฺมเทสนํ ปฏิญฺาย สุนนฺทาราเม ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตตฺวา โกฏิสตานํ เทวมนุสฺสานํ ธมฺมามตํ ปาเยตฺวา จตุทฺทีปิกมหาเมโฆ วิย ธมฺมวสฺสํ วสฺเสนฺโต มหาชนสฺส พนฺธนโมกฺขํ กโรนฺโต ชนปทจาริกํ วิจริ.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๙.
ตทา กิร สุเมธปณฺฑิโต สมาปตฺติสุเขน วีตินาเมนฺโต เนว ปวิกมฺปนมทฺทส น ตานิ นิมิตฺตานิ. เตน วุตฺตํ:- [๓๔] "เอวํ เม สิทฺธิปฺปตฺตสฺส วสีภูตสฺส สาสเน ทีปงฺกโร นาม ชิโน อุปฺปชฺชิ โลกนายโก. [๓๕] อุปฺปชฺชนฺเต จ ชายนฺเต พุชฺฌนฺเต ธมฺมเทสเน จตุโร นิมิตฺเต นาทฺทสํ ฌานรติสมปฺปิโต"ติ. ตตฺถ เอวนฺติ อิทานิ วตฺตพฺพํ นิทสฺเสติ. เมติ มม. สิทฺธิปฺปตฺตสฺสาติ ปญฺจาภิญฺาสิทฺธิปฺปตฺตสฺส. วสีภูตสฺสาติ ภูตวสิสฺส, จิณฺณวสีภาวมุปคตสฺสาติ อตฺโถ. สาสเนติ วิเวกมานสานํ ๑- สาสเน, อนาทรลกฺขเณ สามิวจนํ ทฏฺพฺพํ. ชิโนติ กิเลสาริชยเนน ชิโน. อุปฺปชฺชนฺเตติ ปฏิสนฺธิคฺคหเณ. ชายนฺเตติ มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมเน. พุชฺฌนฺเตติ อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุชฺฌนฺเต. ธมฺมเทสเนติ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตเน. จตุโร นิมิตฺเตติ จตฺตาริ นิมิตฺตานิ. ทีปงฺกรสฺส ทสพลสฺส ปฏิสนฺธิชาติโพธิธมฺมจกฺกปฺปวตฺตเนสุ จตูสุ าเนสุ ทสสหสฺสิโลกธาตุกมฺปนาทีนิ นิมิตฺตานีติ อตฺโถ. เอตฺถาห:- ตานิ ปน พหูนิ นิมิตฺตานิ, กสฺมา "จตุโร นิมิตฺเต"ติ วุตฺตํ, อยุตฺตํ นนูติ? นายุตฺตํ. ยทิปิ เอตานิ พหูนิ นิมิตฺตานิ, จตูสุ าเนสุ ปน ปวตฺตตฺตา "จตุโร นิมิตฺเต"ติ วุตฺตํ. นาทฺทสนฺติ นาทฺทสึ. อิทานิ เตสํ จตุนฺนํ นิมิตฺตานํ อทสฺสเน การณํ นิทฺทิสนฺโต "ฌานรติสมปฺปิโต"ติ อาห. ฌานรตีติ สมาปตฺติสุขสฺเสตํ อธิวจนํ. ฌานรติยา สมปฺปิตตฺตา สมงฺคีภูตตฺตา ตานิ นิมิตฺตานิ นาทฺทสนฺติ อตฺโถ. @เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. เวมานสตาปสานํ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๐.
อถ ตสฺมึ กาเล ทีปงฺกรทสพโล จตูหิ ขีณาสวสตสหสฺเสหิ ปริวุโต อนุปุพฺเพน จาริกํ จรมาโน ปรมรมฺมํ รมฺมํ นาม นครํ ปตฺวา สุทสฺสนมหาวิหาเร ปฏิวสติ. รมฺมนครวาสิโน "ทีปงฺกโร กิร ทสพโล อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ ปตฺวา ปวตฺติตปวรธมฺมจกฺโก อนุปุพฺเพน จาริกํ จรมาโน รมฺมนครํ ปตฺวา สุทสฺสนมหาวิหาเร ปฏิวสตี"ติ สุตฺวา สปฺปิอาทีนิ เภสชฺชานิ คเหตฺวา ภุตฺตปาตราสา สุทฺธุตฺตราสงฺคา ๑- ปุปฺผธูปคนฺธหตฺถา เยน พุทฺโธ เตนุปสงฺกมึสุ, อุปสงฺกมิตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ปุปฺผาทีหิ ปูเชตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิตฺวา อติมธุรํ ธมฺมกถํ สุตฺวา สฺวาตนาย ภควนฺตํ นิมนฺเตตฺวา อุฏฺายาสนา ทสพลํ ปทกฺขิณํ ปกฺกมึสุ. เต ปุนทิวเส อสทิสมหาทานํ สชฺเชตฺวา มณฺฑปํ กาเรตฺวา วิมลโกมเลหิ นีลุปฺปเลหิ ฉาเทตฺวา จตุชฺชาติคนฺเธน ปริภณฺฑํ กาเรตฺวา ลาชปญฺจมานิ สุรภิกุสุมานิ วิกิริตฺวา มณฺฑปสฺส จตูสุ โกเณสุ สีตลมธุรวาริปุณฺณา จาฏิโย เปตฺวา กทลิปณฺเณหิ ปิทหิตฺวา มณฺฑโปปริ ชยสุมนกุสุมสทิสํ ปรมรุจิรทสฺสนํ เจลวิตานํ พนฺธิตฺวา สุวณฺณมณิรชตตารกาหิ รจยิตฺวา ตตฺถ คนฺธทามปุปฺผทามปตฺตทามรตนทามานิ โอลมฺเพตฺวา ธูเปหิ ทุทฺทินํ กตฺวา สกลญฺจ ตํ รมฺมํ รมฺมนครํ สมฺมฏฺ สผลกทลิโย จ ปุปฺผสมลงฺกเต ปุณฺณฆเฏ จ ปาเปตฺวา นานาวิราคา ธชปฏากาโย จ สมุสฺสาเปตฺวา มหาวีถิยา อุโภสุ ปสฺเสสุ สาณิปากาเรหิ ปริกฺขิปิตฺวา ทีปงฺกรทสพลสฺส อาคมนมคฺคํ อลงฺกโรนฺตา อุทกปริภินฺนฏฺาเนสุ ปํสุํ ปกฺขิปิตฺวา จิกฺขลฺลกมฺปิ ปวี อสมํ สมํ กตฺวา มุตฺตาสทิสาหิ วาลุกาหิ อากิรนฺติ, ลาชปญฺจเมหิ จ ปุปฺเผหิ อากิรนฺติ, สผลกทลิกมุเก จ ปติฏฺาเปนฺติ. @เชิงอรรถ: ๑ สี. สอุตฺตราสงฺคา, อิ. สุตฺตราสงฺคา--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๑.
อถ ตสฺมึ กาเล สุเมธตาปโส อตฺตโน อสฺสมปทโต อุคฺคนฺตฺวา รมฺมนครวาสีนํ เตสํ มนุสฺสานํ อุปริภาเคน อากาเสน คจฺฉนฺโต เต หฏฺปหฏฺเ มคฺคํ โสเธนฺเต จ อลงฺกโรนฺเต จ ทิสฺวา "กึ นุ โข การณนฺ"ติ จินฺเตตฺวา สพฺเพสํ ปสฺสนฺตานญฺเว อากาสโต โอรุยฺห เอกมนฺเต ตฺวา เต มนุสฺเส ปุจฺฉิ "อมฺโภ กสฺสตฺถาย ตุเมฺห อิมํ มคฺคํ โสเธถา"ติ. เตน วุตฺตํ:- [๓๖] "ปจฺจนฺตเทสวิสเย นิมนฺเตตฺวา ตถาคตํ ตสฺส อาคมนํ มคฺคํ โสเธนฺติ ตุฏฺมานสา. [๓๗] อหนฺเตน สมเยน นิกฺขมิตฺวา สกสฺสมา ธุนนฺโต วากจีรานิ คจฺฉามิ อมฺพเร ตทา. [๓๘] เวทชาตํ ชนํ ทิสฺวา ตุฏฺหฏฺ ปโมทิตํ โอโรหิตฺวาน คคนา มนุสฺเส ปุจฺฉิ ตาวเท. [๓๙] ตุฏฺหฏฺโ ปมุทิโต เวทชาโต มหาชโน กสฺส โสธียติ มคฺโค อญฺชสํ วฏุมายนนฺ"ติ. ๑- ตตฺถ ปจฺจนฺตเทสวิสเยติ มชฺฌิมเทสสฺเสว เอกปสฺเส ปจฺจนฺตเทสสญฺิเต ชนปเท. ตสฺส อาคมนํ มคฺคนฺติ เตน อาคนฺตพฺพํ มคฺคนฺติ อตฺโถ. อหนฺเตน สมเยนาติ อหํ ตสฺมึ สมเย, ภุมฺมตฺเถ เจตํ กรณวจนํ ทฏฺพฺพํ. สกสฺสมาติ อตฺตโน อสฺสมปทโต นิกฺขมิตฺวา. ธุนนฺโตติ โอธุนนฺโต. "เตน สมเยน "จ, "ตทา "จาติ อิเมสํ ทฺวินฺนํ ปทานํ เอกตฺถตฺตา ปุริมสฺส นิกฺขมนกิริยาย ปจฺฉิมสฺส จ คมนกิริยาย สทฺธึ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ, อิตรถา ปุนรุตฺติโทสา น มุจฺจติ. ตทาติ ตสฺมึ สมเย. @เชิงอรรถ: ๑ ขุ.พุทฺธ. ๓๓/๓๖-๓๙/๔๕๑--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๒.
เวทชาตนฺติ สญฺชาตโสมนสฺสํ. ตุฏฺหฏฺ ปโมทิตนฺติ อิมานิ ตีณิ ปทานิ อญฺมญฺเววจนานิ อญฺมญฺสฺส อตฺถทีปนานิ. อถ วา สุเขน ตุฏฺ, ปีติยา หฏฺ, ปาโมชฺเชน ปมุทิตํ. โอโรหิตฺวานาติ โอตริตฺวา. มนุสฺเส ปุจฺฉีติ มานุเส ปุจฺฉิ. อยเมว วา ปาโ. ตาวเทติ ตทา, ตงฺขเณเยวาติ อตฺโถ. อิทานิ ปุจฺฉิตมตฺถํ ทสฺเสนฺเตน "ตุฏฺหฏฺโ ปมุทิโต"ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อยํ มหาชโน ตุฏฺหฏฺโ ปโมทิตหทโย หุตฺวา มคฺคํ โสเธติ, กึ การณา โสเธติ, กสฺสตฺถาย วา โสเธตีติ เอวํ "โสเธติ "สทฺทํ อาหริตฺวา อตฺโถ ทฏฺพฺโพ, อิตรถา น ยุชฺชติ. โสธียตีติ สุทฺธภาโว กรียติ. มคฺโค อญฺชสํ วฏุมายนนฺติ มคฺคสฺเสเวตานิ เววจนานิ. เอวํ เตน สุเมธตาปเสน ปุฏฺา เต มนุสฺสา อาหํสุ "ภนฺเต สุเมธ กึ น ชานาถ ทีปงฺกโร นาม พุทฺโธ อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ ปตฺวา ปวตฺติตปวรธมฺมจกฺโก ชนปทจาริกํ จรมาโน อนุกฺกเมน อมฺหากํ นครํ ปตฺวา สุทสฺสนมหาวิหาเร ปฏิวสติ, มยํ ตํ ภควนฺตํ นิมนฺเตตฺวา ตสฺเสว พุทฺธสฺส ภควโต อาคมนมคฺคํ โสเธมา"ติ. ตโต ตํ สุตฺวา สุเมธปณฺฑิโต จินฺเตสิ "พุทฺโธติ โข ปเนส โฆโสปิ ทุลฺลโภ, ปเคว พุทฺธุปฺปาโท, เตน หิ มยาปิ อิเมหิ มนุสฺเสหิ สทฺธึ ทสพลสฺส อาคมนมคฺคํ โสเธตุํ วฏฺฏตี"ติ. โส เต มนุสฺเส อาห "สเจ โภ ตุเมฺห อิมํ มคฺคํ พุทฺธสฺส โสเธถ, มยฺหมฺปิ เอกํ โอกาสํ เทถ, อหมฺปิ ตุเมฺหหิ สทฺธึ พุทฺธสฺส มคฺคํ โสเธสฺสามี"ติ. ตโต เต "สาธู"ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา "อยํ สุเมธปณฺฑิโต มหิทฺธิโก มหานุภาโว"ติ ชานมานา ทุพฺพิโสธนํ อุทกสมฺภินฺนํ อติวิย วิสมํ เอกํ โอกาสํ สลฺลกฺเขตฺวา "อิมํ โอกาสํ ตุเมฺห โสเธถ, อลงฺกโรถ จา"ติ อทํสุ. ตโต สุเมธปณฺฑิโต พุทฺธารมฺมณํ ปีตึ อุปฺปาเทตฺวา จินฺเตสิ "อหํ ปน อิมํ โอกาสํ อิทฺธิยา--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๓.
ปรมทสฺสนียํ กาตุํ ปโหมิ, เอวํ กเต ปน มํ น ปริโตเสสฺสติ. อชฺช ปน มยา กายเวยฺยาวจฺจํ กาตุํ วฏฺฏตี"ติ ปํสุํ อาหริตฺวา ตํ ปเทสํ ปูเรติ. ตสฺส ปน ตสฺมึ ปเทเส อโสธิเต วิปฺปกเตเยว รมฺมนครวาสิโน มนุสฺสา ภควโต กาลมาโรเจสุํ "นิฏฺิตํ ภนฺเต ภตฺตนฺ"ติ เอวํ เตหิ กาเล อาโรจิเต ทสพโล ชยสุมนกุสุมสทิสวณฺณํ ทุปฏฺฏจีวรํ ติมณฺฑลํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา นิวาเสตฺวา ตสฺสุปริ สุวณฺณปามงฺเคน ชยสุมนกุสุมกลาปํ ปริกฺขิปนฺโต วิย วิชฺชุลตาสสฺสิริกํ กายพนฺธนํ พนฺธิตฺวา กนกคิริสิขรมตฺถเก ลาขารสํ ปริสิญฺจนฺโต วิย สุวณฺณเจติยํ ปวาฬชาเลน ปริกฺขิปนฺโต วิย จ สุวณฺณคฺฆิกํ รตฺตกมฺพเลน ปฏิมุญฺจนฺโต วิย จ สรทสมยรชนิกรํ รตฺตวลาหเกน ปฏิจฺฉาเทนฺโต วิย จ ลาขารเสน ตินฺตกึสุกกุสุมสทิสวณฺณํ รตฺตวรปํสุกูลจีวรํ ปารุปิตฺวา คนฺธกุฏิทฺวารโต กญฺจนคุหโต สีโห วิย นิกฺขมิตฺวา คนฺธกุฏิปมุเข อฏฺาสิ. อถ สพฺเพ ภิกฺขู อตฺตโน อตฺตโน ปตฺตจีวรมาทาย ภควนฺตํ ปริวารยึสุ. เต ปน ปริวาเรตฺวา ิตา ภิกฺขู เอวรูปา อเหสุํ:- "อปฺปิจฺฉา ปน สนฺตุฏฺา วตฺตาโร วจนกฺขมา ปวิวิตฺตา อสํสฏฺา วินีตา ปาปครหิโน. สพฺเพปิ สีลสมฺปนฺนา สมาธิชฺฌานโกวิทา ปญฺาวิมุตฺติสมฺปนฺนา ติปญฺจจรณายุตา. ขีณาสวา วสิปฺปตฺตา อิทฺธิมนฺโต ยสสฺสิโน สนฺตินฺทฺริยา ทมปฺปตฺตา สุทฺธา ขีณปุนพฺภวา"ติ. อิติ ภควา สยํ วีตราโค วีตราเคหิ วีตโทโส วีตโทเสหิ วีตโมโห วีตโมเหหิ ปริวุโต อติวิย วิโรจิตฺถ. อถ สตฺถา มหานุภาวานํ ขีณาสวานํ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๔.
ฉฬภิญฺานํ จตูหิ สตสหสฺเสหิ ปริวุโต มรุคณปริวุโต ๑- ทสสตนยโน วิย พฺรหฺมคณปริวุโต หาริตมหาพฺรหฺมา วิย จ อปริมิตสมยสมุปจิตกุสลพลชนิตาย อโนปมาย พุทฺธลีฬาย ตาราคณปริวุโต สรทสมยรชนิกโร วิย จ คคนตลํ ตํ มคฺคํ อลงฺกตปฏิยตฺตํ ปฏิปชฺชิ. สุวณฺณวณฺณาย ปภาย ธีโร สุวณฺณวณฺเณ กิร มคฺครุกฺเข สุวณฺณวณฺเณ กุสุเม กโรนฺโต สุวณฺณวณฺโณ ปฏิปชฺชิ มคฺคํ. สุเมธตาปโสปิ เตน อลงฺกตปฏิยตฺเตน สคฺเคน อาคจฺฉนฺตสฺส ทีปงฺกรสฺส ภควโต ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณปฏิมณฺฑิตํ อสีตฺยานุพฺยญฺชเนหิ อนุรญฺชิตํ พฺยามปฺปภาย ปริกฺเขปํ สสฺสิริกํ อินฺทนีลมณิสทิสํ อากาเส นานปฺปการา วิชฺชุลตา วิย ฉพฺพณฺณพุทฺธรสฺมิโย วิสฺสชฺเชนฺตํ รูปโสภคฺคปฺปตฺตํ อตฺตภาวํ อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา โอโลเกตฺวา "อชฺช มยา ทสพลสฺส ชีวิตปริจฺจาคํ กาตุํ วฏฺฏตี"ติ "มา ภควา กลเล อกฺกมิ, มณิมยผลกเสตุํ อกฺกมนฺโต วิย สทฺธึ จตูหิ ขีณาสวสตสหสฺเสหิ มม ปิฏฺึ อกฺกมนฺโต คจฺฉตุ, ตํ เม ภวิสฺสติ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายา"ติ เกเส โมเจตฺวา อชินชฏาวากจีรานิ กาฬวณฺเณ กลเล ปตฺถริตฺวา ตตฺเถว กลลปิฏฺเ นิปชฺชิ, เตน วุตฺตํ:- [๔๐] "เต เม ปุฏฺา วิยากํสุ `พุทฺโธ โลเก อนุตฺตโร ทีปงฺกโร นาม ชิโน อุปฺปชฺชิ โลกนายโก ตสฺส โสธียติ มคฺโค อญฺชสํ วฏุมายนํ.' [๔๑] พุทฺโธติ วจนํ ๒- สุตฺวาน ปีติ อุปฺปชฺชิ ตาวเท พุทฺโธ พุทฺโธติ กถยนฺโต โสมนสฺสํ ปเวทยึ. @เชิงอรรถ: ๑ สี.,ม. อมรคณ... ๒ สี.,อิ.,ม. มม--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๕.
[๔๒] ตตฺถ ตฺวา วิจินฺเตสึ ตุฏฺโ สํวิคฺคมานโส `อิธ พีชานิ โรปิสฺสํ ขโณ เว มา อุปจฺจคา.' [๔๓] ยทิ พุทธสฺส โสเธถ เอโกกาสํ ททาถ เม อหมฺปิ โสธยิสฺสามิ อญฺชสํ วฏุมายนํ. [๔๔] อทํสุ เต มโมกาสํ โสเธตุํ อญฺชสํ ตทา พุทฺโธ พุทฺโธติ จินฺเตนฺโต มคฺคํ โสเธมหํ ตทา. [๔๕] อนิฏฺิเต มโมกาเส ทีปงฺกโร มหามุนิ จตูหิ สตสหสฺเสหิ ฉฬภิญฺเหิ ตาทิหิ ขีณาสเวหิ วิมเลหิ ปฏิปชฺชิ อญฺชสํ ชิโน. [๔๖] ปจฺจุคฺคมนา วตฺตนฺติ วชฺชนฺติ เภริโย พหู อาโมทิตา นรมรู สาธุการํ ปวตฺตยุํ. [๔๗] เทวา มนุสฺเส ปสฺสนฺติ มนุสฺสาปิ จ เทวตา อุโภปิ เต ปญฺชลิกา อนุยนฺติ ตถาคตํ. [๔๘] เทวา ทิพฺเพหิ ตุริเยหิ มนุสฺสา มานุเสหิ จ อุโภปิ เต วชฺชยนฺตา อนุยนฺติ ตถาคตํ. [๔๙] ทิพฺพํ มนฺทารวํ ปุปฺผํ ปทุมํ ปาริฉตฺตกํ ทิโสทิสํ โอกิรนฺติ อากาสนภคตา มรู. [๕๐] ทิพฺพํ จนฺทนจุณฺณญฺจ วรคนฺธญฺจ เกวลํ ทิโสทิสํ โอกิรนฺติ อากาสนภคตา มรู. [๕๑] จมฺปกํ สรลํ นีปํ นาคปุนฺนาคเกตกํ ทิโสทิสํ อุกฺขิปนฺติ ภูมิตลคตา นรา.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๖.
[๕๒] เกเส มุญฺจิตฺวาหํ ตตฺถ วากจีรญฺจ จมฺมกํ กลเล ปตฺถริตฺวาน อวกุชฺโช นิปชฺชหํ. [๕๓] อกฺกมิตฺวาน มํ พุทฺโธ สห สิสฺเสหิ คจฺฉตุ มา นํ กลเล อกฺกมิตฺถ ๑- หิตาย เม ภวิสฺสตี"ติ. ตตฺถ วิยากํสูติ พฺยากรึสุ. "ทีปงฺกโร นาม ชิโน. ตสฺส โสธียติ ปโถ"ติปิ ปาโ. โสมนสฺสํ ปเวทยินฺติ โสมนสฺสมนุภวินฺติ อตฺโถ. ตตฺถ ตฺวาติ ยสฺมึ ปเทเส อากาสโต โอตริ, ตตฺเถว ตฺวา. สํวิคฺคมานโสติ ปีติวิมฺหิตมานโส. อิธาติ อิมสฺมึ ทีปงฺกเร ปุญฺกฺเขตฺเต. พีชานีติ กุสลพีชานิ. โรปิสฺสนฺติ โรปิสฺสามิ. ขโณติ อฏฺกฺขณวิรหิโต นวโม ขณสนฺนิปาโต. อติทุลฺลโภ โส มยา ปฏิลทฺโธ. เวติ นิปาตมตฺตํ. มา อุปจฺจคาติ โส มา อจฺจคมา, มา อติกฺกมีติ อตฺโถ. ททาถาติ เทถ. เตติ เย เม ปุฏฺา มนุสฺสา, เตติ อตฺโถ. โสเธมหํ ตทาติ โสเธมิ อหํ ตทา. อนิฏฺิเตติ อปริโยสิเต ๒- วิปฺปกเต. ขีณาสเวหีติ เอตฺถ จตฺตาโร อาสวา กามาสโว ภวาสโว ทิฏฺาสโว อวิชฺชาสโวติ ๓- อิเม จตฺตาโร อาสวา เยสํ ขีณา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา ปฏิปฺปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒา, เต ขีณาสวา, เตหิ ขีณาสเวหิ. ขีณาสวตฺตาเยว วิมเลหิ. เทวา มนุสฺเส ปสฺสนฺตีติ เอตฺถ เทวานํ มนุสฺสทสฺสเน วตฺตพฺพํ นตฺถิ, ปกติทสฺสนวเสน ปน ยถา มนุสฺสา อิธ ตฺวา ปสฺสนฺติ, เอวํ เทวาปิ มนุสฺเส ปสฺสนฺตีติ อตฺโถ. เทวตาติ เทเว. อุโภปีติ อุโภ เทวามนุสฺสา. ปญฺชลิกาติ กตปญฺชลิกา, อุโภปิ หตฺเถ สิรสิ ปติฏฺาเปตฺวาติ อตฺโถ. อนุยนฺติ @เชิงอรรถ: ๑ ม อกฺกมิตฺโถ ๒ สี. อปริโสธิเต @๓ ขุ.จูฬ. ๓๐/๔๑๑/๑๙๖ (สฺยา)--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๗.
ตถาคตนฺติ ตถาคตสฺส ปจฺฉโต ยนฺติ, อนุโยเค สติ สามิอตฺเถ อุปโยควจนํ โหตีติ ลกฺขณํ. เตน วุตฺตํ "อนุยนฺติ ตถาคตนฺ"ติ. วชฺชยนฺตาติ วาเทนฺตา. มนฺทารวนฺติ มนฺทารวปุปฺผํ. ทิโสทิสนฺติ ทิสโต ทิสโต. โอกิรนฺตีติ อวกิรนฺติ. อากาสนภคตาติ อากาสสงฺขาเต นภสิ คตา. อถ วา อากาสํ คตา สคฺคคตาว. "นโภ"ติ หิ สคฺโค วุจฺจติ. มรูติ อมรา. สรลนฺติ สรลตรุกุสุมํ. นีปนฺติ กทมฺพปุปฺผํ. นาคปุนฺนาคเกตกนฺติ นาคปุนฺนาคเกตกปุปฺผานิ จ. ภูมิตลคตาติ ภูมิคตา. เกเส มุญฺจิตฺวาหนฺติ อหํ เกเส พทฺธา กลาปกุฏิลชฏา มุญฺจิตฺวา, วิปฺปกิริตฺวาติ อตฺโถ. ตตฺถาติ มยฺหํ ทินฺเน โอกาเส. จมฺมกนฺติ จมฺมกฺขณฺฑํ. กลเลติ จิกฺขลฺลกทฺทเม. อวกุชฺโชติ อโธมุโข หุตฺวา. นิปชฺชหนฺติ นิปชฺชึ อหํ. มา นนฺติ เอตฺถ มาติ ปฏิเสธตฺเถ นิปาโต. นนฺติ ปทปูรณตฺเถ นิปาโต, พุทฺโธ กลเล มา อกฺกมิตฺถาติ อตฺโถ. หิตาย เม ภวิสฺสตีติ ตํ กลเล อนกฺกมนํ ทีฆรตฺตํ มม หิตตฺถาย ภวิสฺสตีติ. "สุขาย เม ภวิสฺสตี"ติปิ ปาโ. ตโต สุเมธปณฺฑิโต กลลปิฏฺเ นิปนฺโน เอวํ จินฺเตสิ "สจาหํ อิจฺเฉยฺยํ สพฺพกิเลเส ฌาเปตฺวา สํฆนวโก หุตฺวา รมฺมนครํ ปวิเสยฺยํ, อญฺาตกเวเสน ปน เม กิเลเส ฌาเปตฺวา นิพฺพานปฺปตฺติยา กิจฺจํ นตฺถิ, ยนฺนูนาหํ ทีปงฺกรทสพโล วิย ปรมาภิสมฺโพธึ ปตฺวา ธมฺมนาวํ อาโรเปตฺวา มหาชนํ สํสารสาครา อุตฺตาเรตฺวา ปจฺฉา ปรินิพฺพาเยยฺยํ, อิทํ เม ปติรูปนฺ"ติ. ตโต อฏฺ ธมฺเม สโมธาเนตฺวา พุทฺธภาวาย อภินีหารํ กตฺวา นิปชฺชิ. เตน วุตฺตํ:---------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๘.
[๕๔] "ปวิยํ นิปนฺนสฺส เอวํ เม อาสิ เจตโส อิจฺฉมาโน อหํ อชฺช กิเลเส ฌาปเย มม. [๕๕] กึ เม อญฺาตเวเสน ธมฺมํ สจฺฉิกเตนิธ สพฺพญฺุตํ ปาปุณิตฺวา พุทฺโธ เหสฺสํ ๑- สเทวเก. [๕๖] กึ เม เอเกน ติณฺเณน ปุริเสน ถามทสฺสินา สพฺพญฺุตํ ปาปุณิตฺวา สนฺตาเรสฺสํ สเทวกํ. [๕๗] อิมินา เม อธิกาเรน กเตน ปุริสุตฺตเม สพฺพญฺุตํ ปาปุณิตฺวา ๒- ตาเรมิ ชนตํ พหุํ. [๕๘] สํสารโสตํ ฉินฺทิตฺวา วิทฺธํเสตฺวา ตโย ภเว ธมฺมนาวํ สมารุยฺห สนฺตาเรสฺสํ สเทวกนฺ"ติ. ตตฺถ ปวิยํ นิปนฺนสฺสาติ ปุถวิยา นิปนฺนสฺส. อยเมว วา ปาโ. เจตโสติ เจตโส ปริวิตกฺโก อโหสีติ อตฺโถ. "เอวํ เม อาสิ เจตนา"ติปิ ปาโ. อิจฺฉมาโนติ อากงฺขมาโน. กิเลเสติ กิลิสฺสนฺติ อุปตาเปนฺตีติ กิเลสา, ราคาทโย ทส. ฌาปเยติ ฌาเปยฺยํ, มม กิเลเส ฌาปเย อหนฺติ อตฺโถ. กินฺติ ปฏิกฺเขปวจนํ. อญฺาตเวเสนาติ อปากฏเวเสน, อวิญฺาเตน ปฏิจฺฉนฺเนน. อิธ ปน ภิกฺขู วิย อาสวกฺขยํ กตฺวา กึ, พุทฺธกเร ธมฺเม ปูเรตฺวา ปฏิสนฺธิชาติโพธิธมฺมจกฺกปฺปวตฺตเนสุ มหาปวิกมฺปนํ กตฺวา พุทฺโธ โพเธตา, ติณฺโณ ตาเรตา, มุตฺโต โมเจตา ภเวยฺยนฺติ อธิปฺปาโย. สเทวเกติ สเทวเก โลเก. @เชิงอรรถ: ๑ มตฺโต โมเจ (สฺยา) ๒ ปาปุณามิ (สฺยา)--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๙.
ถามทสฺสินาติ อตฺตโน ถามพลํ ปสฺสมาเนน. สนฺตาเรสฺสนฺติ สนฺตาเรสฺสามิ. สเทวกนฺติ สเทวกํ สตฺตนิกายํ, สเทวกํ โลกํ วา. อธิกาเรนาติ อธิวิสิฏฺเน กาเรน, พุทฺธสฺส มม ชีวิตํ ปริจฺจชิตฺวา กลลปิฏฺเ สยเนนาธิกาเรนาติ อตฺโถ. สํสารโสตนฺติ กมฺมกิเลสวเสน โยนิคติวิญฺาณฏฺิตินวสตฺตาวาเสสุ อิโต จิโต จ สํสรณํ สํสาโร. ยถาห:- "ขนฺธานญฺจ ปฏิปาฏิ ธาตุอายตนาน จ อพฺโพจฺฉินฺนํ วตฺตมานา สํสาโรติ ปวุจฺจตี"ติ. ๑- สํสาโร จ โส โสตญฺเจติ สํสารโสตํ, ตํ สํสารโสตํ. ๒- อถ วา สํสารสฺส โสตํ สํสารโสตํ, สํสารการณํ ตณฺหาโสตํ ฉินฺทิตฺวาติ อตฺโถ. ตโย ภเวติ กามรูปารูปภเว. ติภวนิพฺพตฺตกกมฺมกิเลสา ตโย ภวาติ อธิปฺเปตา. ธมฺมนาวนฺติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ. โส หิ จตุโรฆุตฺตรณฏฺเน "ธมฺมนาวา"ติ วุจฺจติ. สมารุยฺหาติ อารุยฺห. สนฺตาเรสฺสนฺติ สนฺตาเรสฺสามิ. ยสฺมา ปน พุทฺธตฺตํ ปตฺเถนฺตสฺส:- [๕๙] มนุสฺสตฺตํ ลิงฺคสมฺปตฺติ เหตุ สตฺถารทสฺสนํ ปพฺพชฺชา คุณสมฺปตฺติ อธิกาโร จ ฉนฺทตา อฏฺธมฺมสโมธานา อภินีหาโร สมิชฺฌติ. ๓- ตตฺถ มนุสฺสตฺตนฺติ มนุสฺสตฺตภาเวเยว ตฺวา พุทฺธตฺตํ ปตฺเถนฺตสฺส ปตฺถนา สมิชฺฌติ, น นาคชาติอาทีสุ ิตานํ. กสฺมาติ เจ? อเหตุกภาวโต. ลิงฺคสมฺปตฺตีติ มนุสฺสตฺตภาเว วตฺตมานสฺสาปิ ปุริสลิงฺเค ิตสฺเสว ปตฺถนา สมิชฺฌติ, น อิตฺถิยา วา ปณฺฑกนปุํสกอุภโตพฺยญฺชนกานํ วา @เชิงอรรถ: ๑ วิสุทฺธิ. ๓/๑๔๕ (สฺยา), สุ.วิ. ๒/๙๕/๙๔, สา.ป. ๒/๖๐/๑๑๐, มโน.ปู. ๒/๑๙๙/๔๓๕, @อภิ.อ. ๑/๑๑, อุ.ทาน.อ. ๓๙/๒๘๙, อิติวุตฺตก.อ. ๑๔/๖๖, เถร.อ. ๑/๒๓๖, ๓๑๖ @๒ ม. ตํ ฉินฺทิตฺวา ๓ อภิ.อ. ๑/๗๖, อุทาน.อ. ๑๓๗--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๐.
สมิชฺฌติ. กสฺมาติ เจ? ลกฺขณปาริปูริยา อภาวโต. วุตฺตเญฺหตํ "อฏฺานเมตํ ภิกฺขเว อนวกาโส, ยํ อิตฺถี อรหํ อสฺส สมฺมาสมฺพุทฺโธ"ติ ๑- วิตฺถาโร. ตสฺมา อิตฺถิลิงฺเค ิตสฺส มนุสฺสชาติกสฺสาปิ ปตฺถนา น สมิชฺฌติ. เหตูติ ปุริสสฺสาปิ ตสฺมึ อตฺตภาเว อรหตฺตปฺปตฺติยา เหตุสมฺปนฺนสฺเสว ปตฺถนา สมิชฺฌติ, โน อิตรสฺส. สตฺถารทสฺสนนฺติ สเจ ชีวมานกพุทฺธสฺเสว สนฺติเก ปตฺเถติ ปตฺถนา สมิชฺฌติ. ปรินิพฺพุเต ภควติ เจติยสฺส สนฺติเก วา โพธิรุกฺขมูเล วา ปฏิมาย วา ปจฺเจกพุทฺธพุทฺธสาวกานํ วา สนฺติเก ปตฺถนา น สมิชฺฌติ. กสฺมา? ภพฺพาภพฺพเก ตฺวา กมฺมวิปากปริจฺเฉทกาเณน ปริจฺฉินฺทิตฺวา พฺยากาตุํ อสมตฺถตฺตา. ตสฺมา พุทฺธสฺส สนฺติเกเยว ปตฺถนา สมิชฺฌติ. ปพฺพชฺชาติ พุทฺธสฺส ภควโต สนฺติเก ปตฺเถนฺตสฺสาปิ กมฺมกิริยาวาทีสุ ตาปเสสุ วา ภิกฺขูสุ วา ปพฺพชิตสฺเสว ปตฺถนา สมิชฺฌติ, โน คิหิลิงฺเค ิตสฺส. กสฺมา? ปพฺพชิตาเยว หิ โพธิสตฺตา สมฺโพธึ อธิคจฺฉนฺติ, น คหฏฺา. ตสฺมา อาทิมฺหิ ปณิธานกาเลปิ ปพฺพชิเตเนว ภวิตพฺพํ. คุณสมฺปตฺตีติ ปพฺพชิตสฺสาปิ อฏฺสมาปตฺติลาภิโน ปญฺจาภิญฺสฺเสว สมิชฺฌติ, น ปน อิมาย คุณสมฺปตฺติยา วิรหิตสฺส. กสฺมา? นิคฺคุณสฺส ตทภาวโต. อธิกาโรติ คุณสมฺปนฺเนนาปิ เยน อตฺตโน ชีวิตํ พุทฺธานํ ปริจฺจตฺตํ โหติ, ตสฺส อิมินา อธิกาเรน สมฺปนฺนสฺเสว สมิชฺฌติ, น อิตรสฺส. ฉนฺทตาติ อภินีหารสมฺปนฺนสฺสาปิ ยสฺส พุทฺธการกธมฺมานํ อตฺถาย มหนฺโต ฉนฺโท วายาโม จ อุสฺสาโห จ ปริเยฏฺิ จ. ตสฺเสว @เชิงอรรถ: ๑ ม.อุ. ๑๔/๑๓๐/๑๑๕, องฺ.เอกก. ๒๐/๒๗๙/๒๙, อภิ.วิ. ๓๕/๘๐๕/๔๑๐--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๑.
สมิชฺฌติ, น อิตรสฺส. ตตฺริทํ ฉนฺทมหนฺตตาย โอปมฺมํ:- สเจ หิ เอวมสฺส "โย ปน สกลจกฺกวาฬคพฺภํ เอโกทกีภูตํ อตฺตโน พาหุพเลน อุตฺตริตฺวา ปารํ คนฺตุํ สมตฺโถ, โส พุทฺธตฺตํ ปาปุณาติ. โย ปนิมํ อตฺตโน ทุกฺกรํ น มญฺติ' อหํ อิมํ อุตฺตริตฺวา ปารํ คมิสฺสามี'ติ "เอวํ มหตา ฉนฺเทน อุสฺสาเหน สมนฺนาคโต โหติ, ตสฺส ปตฺถนา สมิชฺฌติ, น อิตรสฺส. ๑- สุเมธปณฺฑิโต ปน อิเม อฏฺ ธมฺเม สโมธาเนตฺวาว พุทฺธภาวาย อภินีหารํ กตฺวา นิปชฺชิ. ทีปงฺกโรปิ ภควา อาคนฺตฺวา สุเมธปณฺฑิตสฺส สีสภาเค ตฺวา กลลปิฏฺเ นิปนฺนํ สุเมธตาปสํ ทิสฺวา "อยํ ตาปโส พุทฺธตฺตาย อภินีหารํ กตฺวา นิปนฺโน, อิชฺฌิสฺสติ นุ โข เอตสฺส ปตฺถนา อุทาหุ โน"ติ อนาคตํสาณํ เปเสตฺวา อุปธาเรนฺโต "อิโต กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ อติกฺกมิตฺวา โคตโม นาม พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ ตฺวา ิตโกว ปริสมชฺเฌ พฺยากาสิ "ปสฺสถ โน ตุเมฺห ภิกฺขเว อิมํ อุคฺคตปํ ตาปสํ กลลปิฏฺเ นิปนฺนนฺ"ติ. เอวํ ภนฺเตติ. อยํ พุทฺธตฺตาย อภินีหารํ กตฺวา นิปนฺโน, สมิชฺฌิสฺสติ อิมสฺส ตาปสสฺส ปตฺถนา, อยํ หิ อิโต กปฺปสตสหสฺสาธิกานํ จตุนฺนํ อสงฺเขฺยยฺยานํ มตฺถเก โคตโม นาม พุทฺโธ โลเก ภวิสฺสติ. ตสฺมึ ปนสฺส อตฺตภาเว กปิลวตฺถุ นาม นครํ นิวาโส ภวิสฺสติ, มหามายา นาม เทวี มาตา, สุทฺโธทโน นาม ราชา ปิตา, อุปติสฺโส จ โกลิโต จ เทฺว อคฺคสาวกา, อานนฺโท นาม อุปฏฺาโก, เขมา จ อุปฺปลวณฺณา จ เทฺว อคฺคสาวิกา ภวิสฺสนฺติ. อยํ ปริปกฺกาโณ หุตฺวา มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตฺวา มหาปธานํ ปทหิตฺวา นิโคฺรธมูเล สุชาตาย นาม กุมาริยา ทินฺนํ ปายาสํ ปฏิคฺคเหตฺวา เนรญฺชราย ตีเร ปริภุญฺชิตฺวา โพธิมณฺฑํ อารุยฺห อสฺสตฺถรุกฺขมูเล อภิสมฺพุชฺฌิสฺสตีติ. เตน วุตฺตํ:- [๖๐] "ทีปงฺกโร โลกวิทู อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห อุสฺสีสเก มํ ตฺวาน อิทํ วจนมพฺรวิ. @เชิงอรรถ: ๑ สุตฺตนิปาต-ฏฺ. ๑/๔๓, อปทาน-ฏฺ. ๑/๑๘-๑๙, (ฉ.ม.). @จริยาปิฏก.อ. ๓๙๓ ปกิณฺณกกถา (สฺยา)--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๒.
[๖๑] ปสฺสถ อิมํ ตาปสํ ชฏิลํ อุคฺคตาปนํ อปริเมยฺยิโต กปฺเป พุทฺโธ โลเก ภวิสฺสติ. [๖๒] อหู กปิลวฺหยา รมฺมา นิกฺขมิตฺวา ตถาคโต ปธานํ ปทหิตฺวาน กตฺวา ทุกฺกรการิกํ. [๖๓] อชปาลรุกฺขมูลสฺมึ นิสีทิตฺวา ตถาคโต ตตฺถ ปายาสํ ปคฺคยฺห เนรญฺชรมุเปหิติ. [๖๔] เนรญฺชราย ตีรมฺหิ ปายาสํ อท ๑- โส ชิโน ปฏิยตฺตวรมคฺเคน โพธิมูลมุเปหิติ. [๖๕] ตโต ปทกฺขิณํ กตฺวา โพธิมณฺฑํ อนุตฺตโร อสฺสตฺถรุกฺขมูลมฺหิ พุชฺฌิสฺสติ มหายโส. [๖๖] อิมสฺส ชนิกา มาตา มายา นาม ภวิสฺสติ ปิตา สุทฺโธทโน นาม อยํ เหสฺสติ โคตโม. [๖๗] อนาสวา วีตราคา สนฺตจิตฺตา สมาหิตา โกลิโต อุปติสฺโส จ อคฺคา เหสฺสนฺติ สาวกา อานนฺโท นามุปฏฺาโก อุปฏฺิสฺสติมํ ชินํ. [๖๘] เขมา อุปฺปลวณฺณา จ อคฺคา เหสฺสนฺติ สาวิกา อนาสวา วีตราคา สนฺตจิตฺตา สมาหิตา. [๖๙] โพธิ ตสฺส ภควโต อสฺสตฺโถติ ปวุจฺจติ จิตฺโต จ หตฺถาฬวโก อคฺคา เหสฺสนฺตุปฏฺกา อุตฺตรา นนฺทมาตา จ อคฺคา เหสฺสนฺตุปฏฺิกา"ติ. @เชิงอรรถ: ๑ สี. อาทาย--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๓.
ตตฺถ โลกวิทูติ สพฺพถา วิทิตโลกตฺตา ปน โลกวิทู. ภควา หิ สภาวโต สมุทยโต นิโรธโต นิโรธูปายโตติ สพฺพถาปิ โลกํ อเวทิ อญฺาสิ ปฏิวิชฺฌิ. ตสฺมา โลกวิทูติ วุจฺจติ. ยถาห:- "ตสฺมา หเว โลกวิทู สุเมโธ โลกนฺตคู วูสิตพฺรหฺมจริโย โลกสฺส อนฺตํ สมิตาวิ ตฺวา นาสีสตี โลกมิมํ ปรญฺจา"ติ. ๑- อปิจ ตโย โลกา สงฺขารโลโก สตฺตโลโก โอกาสโลโกติ. ตตฺถ สงฺขารโลโก นาม ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ปวิอาทโย ธมฺมา. สตฺตโลโก นาม สญฺิโน อสญฺิโน เนวสญฺินาสญฺิโน จ สตฺตา. โอกาสโลโก นาม สตฺตานํ นิวาสฏฺานํ. อิเม ปน ตโยปิ โลกา ภควตา ยถาสภาวโต วิทิตา, ตสฺมา โลกวิทูติ วุจฺจติ. อาหุตีนํ ปฏิคฺคโหติ ทานานํ ปฏิคฺคเหตุํ อรหตฺตา ทกฺขิเณยฺยตฺตา อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห. อุสฺสีสเก มํ ตฺวานาติ มม สีสสมีเป ตฺวา อิทํ อิทานิ วตฺตพฺพํ วจนํ อพฺรวีติ อตฺโถ. ชฏิลนฺติ ชฏา อสฺส สนฺตีติ ชฏิโล. ตํ ชฏิลํ. อุคฺคตาปนนฺติ อุคฺคตาปสํ. อหูติ อหนิ, อถาติ อตฺโถ. อยเมว วา ปาโ. กปิลวฺหยาติ กปิลอวฺหยา อภิธานา. รมฺมาติ รมณียโต. ปธานนฺติ วีริยํ. เอหีตีติ เอสฺสติ คมิสฺสติ. เสสคาถาสุ อุตฺตานเมวาติ. ตโต สุเมธปณฺฑิโต "มยฺหํ กิร ปตฺถนา สมิชฺฌิสฺสตี"ติ สญฺชาตโสมนสฺโส อโหสิ. มหาชโน ทีปงฺกรทสพลสฺส วจนํ สุตฺวา "สุเมธตาปโส กิร พุทฺธพีชงฺกุโร"ติ หฏฺตุฏฺโ อโหสิ. เอวญฺจสฺส อโหสิ "ยถา นาม ปุริโส นทึ @เชิงอรรถ: ๑ สํ.ส. ๑๕/๑๐๗/๗๕, องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๔๕/๕๔--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๔.
ตรนฺโต อุชุเกน ติตฺเถน ตริตุํ อสกฺโกนฺโต เหฏฺาติตฺเถน อุตฺตรติ, เอวเมว มยํ ทีปงฺกรทสพลสฺส สาสเน มคฺคผลํ อลภมานา อนาคเต ยทา ตฺวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ, ตทา ตว สมฺมุขา มคฺคผลํ สจฺฉิกาตุํ สมตฺถา ภเวยฺยามา"ติ ปตฺถนํ อกํสุ. ทีปงฺกรทสพโล โพธิสตฺตํ มหาสตฺตํ ปสํสิตฺวา อฏฺหิ ปุปฺผมุฏฺีหิ ปูเชตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิ. เตปิ จตุสตสหสฺสา ขีณาสวา โพธิสตฺตํ ปุปฺเผหิ จ คนฺเธหิ จ ปูเชตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกมึสุ. เทวมนุสฺสา ปน ตเถว ปูเชตฺวา วนฺทิตฺวา ปกฺกมึสุ. อถ สพฺพโลกมติทีปงฺกโร ทีปงฺกโร ภควา จตูหิ ขีณาสวสตสหสฺเสหิ ปริวุโต รมฺมนครวาสีหิ ปูชิยมาโน เทวตาหิ อภิวนฺทิยมาโน ๑- สญฺฌาปฺปภานุรญฺชิต- วรกนกคิริสิขโร วิย ชงฺคมมาโน อเนเกสุ ปาฏิหาริเยสุ วตฺตมาเนสุ เตน อลงฺกตปฏิยตฺเตน มคฺเคน คนฺตฺวา นานาสุรภิกุสุมคนฺธวาสิตํ จุณฺณสมฺโมทคนฺธํ สมุสฺสิตธชปฏากํ คนฺธานุพทฺธหทเยหิ ๒- ภมรคเณหิ คุมฺพคุมฺพายมานํ ๓- ธูปนฺธการํ อมรปุรสทิสโสภํ อภิรมฺมํ รมฺมนครํ ปวิสิตฺวา ปญฺตฺเต มหารเห พุทฺธาสเน ยุคนฺธรมตฺถเก สรทสมยรุจิรกรรชนิกโร ติมิรนิกรนิธนกโร กมลวนวิกสนกโร ทิวสกโร วิย ทสพลทิวสกโร นิสีทิ. ภิกฺขุสํโฆปิ ปฏิปาฏิยา อตฺตโน อตฺตโน ปตฺตาสเน นิสีทิ. รมฺมนครวาสิโน ปน อุปาสกา สทฺธาทิคุณสมฺปนฺนา นานาวิธขชฺชาทีหิ สมลงฺกตํ วณฺณคนฺธรสสมฺปนฺนํ อสทิสํ สุขนิทานํ ทานํ พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสํฆสฺส อทํสุ. อถ โข โพธิสตฺโต ทสพลสฺส พฺยากรณํ สุตฺวา พุทฺธภาวํ กรตลคตมิว มญฺมาโน ปมุทิตหทโย สพฺเพสุ ปฏิกฺกนฺเตสุ สยนา วุฏฺาย "ปารมิโย วิจินิสฺสามี"ติ ปุปฺผราสิมตฺถเก ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสีทิ. เอวํ นิสินฺเน มหาสตฺเต สกลทสสหสฺสจกฺกวาฬเทวตา สาธุการํ ทตฺวา "อยฺย สุเมธตาปส @เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. อภินนฺทิยมาโน ๒ ม. คนฺธาวพทฺธ... ๓ สี.,อิ. คุมุคุมายมานํ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๕.
โปราณกโพธิสตฺตานํ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา' ปารมิโย วิจินิสฺสามี'ติ นิสินฺนกาเล ยานิ ปุพฺพนิมิตฺตานิ นาม ปญฺายนฺติ, ตานิ สพฺพานิปิ อชฺช ปาตุภูตานิ, นิสฺสํสเยน ตฺวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ, มยเมตํ ชานาม' ยสฺเสตานิ นิมิตฺตานิ ปญฺายนฺติ, โส เอกนฺเตเนว พุทฺโธ ภวิสฺสติ, ตสฺมา ตฺวํ อตฺตโน วีริยํ ทฬฺหํ กตฺวา ปคฺคณฺหา"ติ โพธิสตฺตํ นานปฺปการาหิ ถุตีหิ อภิตฺถวึสุ. เตน วุตฺตํ:- [๗๐] "อิทํ สุตฺวาน วจนํ อสมสฺส มเหสิโน อาโมทิตา นรมรู พุทฺธพีชํ กิร ๑- อยํ. [๗๑] อุกฺกุฏฺิสทฺทา วตฺตนฺติ อปฺโผเฏนฺติ หสนฺติ จ กตญฺชลี นมสฺสนฺติ ทสสหสฺสี สเทวกา. [๗๒] ยทิมสฺส โลกนาถสฺส วิรชฺฌิสฺสามิ สาสนํ อนาคตมฺหิ อทฺธาเน เหสฺสาม สมฺมุขา อิมํ. [๗๓] ยถา มนุสฺสา นทึ ตรนฺตา ปฏิติตฺถํ วิรชฺฌิย เหฏฺาติตฺเถ คเหตฺวาน อุตฺตรนฺติ มหานทึ. [๗๔] เอวเมว มยํ สพฺเพ ยทิ มุญฺจามิมํ ชินํ อนาคตมฺหิ อทฺธาเน เหสฺสาม สมฺมุขา อิมํ. [๗๕] ทีปงฺกโร โลกวิทู อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห มม กมฺมํ ปกิตฺเตตฺวา ทกฺขิณปาทมุทฺธริ. [๗๖] เย ตตฺถาสุํ ชินปุตฺตา ปทกฺขิณมกํสุ มํ เทวา มนุสฺสา อสุรา จ อภิวาเทตฺวาน ปกฺกมุํ. @เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. พุทฺธพีชงฺกโร, พุทฺธวีชงฺกโร อยํ (สฺยา)--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๖.
[๗๗] ทสฺสนํ เม อติกฺกนฺเต สสํเฆ โลกนายเก สยนา วุฏฺหิตฺวาน ปลฺลงฺกํ อาภุชึ ตทา. [๗๘] สุเขน สุขิโต โหมิ ปาโมชฺเชน ปโมทิโต ปีติยา จ อภิสฺสนฺโน ปลฺลงฺกํ อาภุชึ ตทา. [๗๙] ปลฺลงฺเกน นิสีทิตฺวา เอวํ จินฺเตสหํ ตทา วสีภูโต อหํ ฌาเน อภิญฺาปารมึ คโต. ๑- [๘๐] สหสฺสิยมฺหิ โลกมฺหิ อิสโย นตฺถิ เม สมา อสโม อิทฺธิธมฺเมสุ อลภึ อีทิสํ สุขํ. [๘๑] ปลฺลงฺกาภุชเน มยฺหํ ทสสหสฺสาธิวาสิโน มหานาทํ ปวตฺเตสุํ ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ. [๘๒] ยา ปุพฺเพ โพธิสตฺตานํ ปลฺลงฺกวรมาภุเช นิมิตฺตานิ ปทิสฺสนฺติ ตานิ อชฺช ปทิสฺสเร. [๘๓] สีตํ พฺยปคตํ โหติ อุณฺหญฺจ อุปสมฺมติ ตานิ อชฺช ปทิสฺสนฺติ ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ. [๘๔] ทสสหสฺสี โลกธาตุ นิสฺสทฺทา โหนฺติ นิรากุลา ตานิ อชฺช ปทิสฺสนฺติ ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ. [๘๕] มหาวาตา น วายนฺติ น สนฺทนฺติ สวนฺติโย ตานิ อชฺช ปทิสฺสนฺติ ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ. [๘๖] ถลชา ทกชา ปุปฺผา สพฺเพ ปุปฺผนฺติ ตาวเท เตปชฺช ปุปฺผิตา สพฺเพ ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อภิญฺาสุ ปารมึ คโต--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๗.
[๘๗] ลตา วา ยทิ วา รุกฺขา ๑- ผลภารา โหนฺติ ตาวเท ๑- เตปชฺช ผลิตา สพฺเพ ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ. [๘๘] อากาสฏฺา จ ภุมฺมฏฺา รตนา โชตนฺติ ตาวเท เตปชฺช รตนา โชตนฺติ ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ. [๘๙] มานุสฺสกา จ ทิพฺพา จ ตุริยา วชฺชนฺติ ตาวเท เตปชฺชุโภ อภิรวนฺติ ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ. [๙๐] วิจิตฺตปุปฺผา คคนา อภิวสฺสนฺติ ตาวเท เตปิ อชฺช ปทิสฺสนฺติ ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ. [๙๑] มหาสมุทฺโท อาภุชติ ทสสหสฺสี ปกมฺปติ เตปชฺชุโภ อภิรวนฺติ ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ. [๙๒] นิรเย ทสสหสฺเส อคฺคี นิพฺพนฺติ ตาวเท เตปชฺช นิพฺพุตา อคฺคี ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ. [๙๓] วิมโล โหติ สูริโย สพฺพา ทิสฺสนฺติ ตารกา เตปิ อชฺช ปทิสฺสนฺติ ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ. [๙๔] อโนวฏฺเน อุทกํ มหิยา อุพฺภิชฺชิ ตาวเท ตมฺปชฺชุพฺภิชฺชเต มหิยา ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ. [๙๕] ตาราคณา วิโรจนฺติ นกฺขตฺตา คคนมณฺฑเล วิสาขา จนฺทิมายุตฺตา ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ. [๙๖] พิลาสยา ทรีสยา นิกฺขมนฺติ สกาสยา เตปชฺช อาสยา ฉุทฺธา ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ. @เชิงอรรถ: ๑-๑ ก. ผลํ ธาเรนฺติ ตาวเท--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๘.
[๙๗] น โหนฺติ อรติ สตฺตานํ สนฺตุฏฺา โหนฺติ ตาวเท เตปชฺช สพฺเพ สนฺตุฏฺา ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ. [๙๘] โรคา ตทุปสมฺมนฺติ ชิฆจฺฉา จ วินสฺสติ ตานิปชฺช ปทิสฺสนฺติ ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ. [๙๙] ราโค ตทา ตนุ โหติ โทโส โมโห วินสฺสติ เตปชฺช วิคตา ๑- สพฺเพ ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ. [๑๐๐] ภยํ ตทา น ภวติ อชฺชเปตํ ปทิสฺสติ เตน ลิงฺเคน ชานาม ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ. [๑๐๑] รโชนุทฺธํสตี อุทฺธํ อชฺชเปตํ ปทิสฺสติ เตน ลิงฺเคน ชานาม ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ. [๑๐๒] อนิฏฺคนฺโธ ปกฺกมติ ทิพฺพคนฺโธ ปวายติ โสปชฺช วายตี คนฺโธ ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ. [๑๐๓] สพฺเพ เทวา ปทิสฺสนฺติ ปยิตฺวา ๒- อรูปิโน เตปชฺช สพฺเพ ทิสฺสนฺติ ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ. [๑๐๔] ยาวตา นิรยา นาม สพฺเพ ทิสฺสนฺติ ตาวเท เตปชฺช สพฺเพ ทิสฺสนฺติ ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ. [๑๐๕] กุฏฺฏา ๓- กวาฏา เสลา จ น โหนฺตาวรณา ตทา อากาสภูตา เตปชฺช ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ. [๑๐๖] จุตี จ อุปปตฺตี จ ขเณ ตสฺมึ น วิชฺชติ ตานิปชฺช ปทิสฺสนฺติ ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ. @เชิงอรรถ: ๑ ม. วิหตา ๒ ปาฬิ. เปตฺวา จ ๓ ปาฬิ. กุฏา,--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๙.
[๑๐๗] ทฬฺหํ ปคฺคณฺห วีริยํ มา นิวตฺต อภิกฺกม มยมฺเปตํ วิชานาม ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสี"ติ. ตตฺถ อิทํ สุตฺวาน วจนนฺติ อิทํ ทีปงฺกรสฺส ภควโต โพธิสตฺตสฺส พฺยากรณวจนํ สุตฺวา. อสมสฺสาติ สมสฺส สทิสสฺส อภาวโต อสมสฺส. ยถาห:- "น เม อาจริโย อตฺถิ สทิโส เม น วิชฺชติ สเทวกสฺมึ โลกสฺมึ นตฺถิ เม ปฏิปุคฺคโล"ติ. ๑- มเหสิโนติ มหนฺเต สีลสมาธิปญฺากฺขนฺเธ เอสิ คเวสีติ มเหสี, ตสฺส มเหสิโน. นรมรูติ นรา จ อมรา จ, อุกฺกฏฺนิทฺเทโส ปนายํ สพฺเพปิ ทสสหสฺสิโลกธาตุยา นาคสุปณฺณยกฺขาทโยปิ อาโมทิตาว. พุทฺธพีชํ กิร อยนฺติ อยํ กิร พุทฺธงฺกุโร อุปฺปนฺโนติ อาโมทิตาติ อตฺโถ. อุกฺกุฏฺิสทฺทาติ อุนฺนาทสทฺทา วตฺตนฺติ. อปฺโผเฏนฺตีติ หตฺเถหิ พาหา อภิหนนฺติ. ทสสหสฺสีติ ทสสหสฺสิโลกธาตุโย. สเทวกาติ สห เทเวหิ สเทวกา ทสสหสฺสี นมสฺสนฺตีติ อตฺโถ. ยทิมสฺสาติ ยทิ อิมสฺส, อยเมว วา ปาโ. วิรชฺฌิสฺสามาติ ยทิ น สมฺปาปุณิสฺสาม. อนาคตมฺหิ อทฺธาเนติ อนาคเต กาเล. เหสฺสามาติ ภวิสฺสาม. สมฺมุขาติ สมฺมุขีภูตา. อิมนฺติ อิมสฺส, สามิอตฺเถ อุปโยควจนํ. นทึ ตรนฺตาติ นทีตรณกา. "นทิตรนฺตา"ติปิ ปาโ. ปฏิตีตฺถนฺติ ปฏิมุขติตฺถํ. วิรชฺฌิยาติ วิรชฺฌิตฺวา. ยทิ มุญฺจามาติ ยทิ อิมํ ภควนฺตํ มุญฺจิตฺวา อกตกิจฺจา คมิสฺสามา"ติ ๒- อตฺโถ. มม กมฺมํ ปกิตฺเตตฺวาติ มม ภาวิตมตฺตํ พฺยากริตฺวา. ทกฺขิณปาทมุทฺธรีติ ทกฺขิณํ ปาทํ อุกฺขิปิ, "กตปทกฺขิโณ"ติปิ ปาโ. @เชิงอรรถ: ๑ วิ. มหา. ๔/๑๑/๑๑, ม.มู. ๑๒/๒๘๕/๒๔๖, ม.ม. ๑๓/๓๔๑/๓๒๓ @๒ สี.,อิ. ภวิสฺสามาติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๐.
ชินปุตฺตาติ ทีปงฺกรสฺส สตฺถุโน สาวกา. เทวา มนุสฺสา อสุรา จ, อภิวาเทตฺวาน ปกฺกมุนฺติ เทวาทโย สพฺเพปิ อิเม มํ ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ปุปฺผาทีหิ ปูเชตฺวา สุปฺปติฏฺิตปญฺจงฺคา วนฺทิตฺวา นิวตฺติตฺวา ปุนปฺปุนํ โอโลเกตฺวา มธุรตฺถพฺยญฺชนาหิ นานปฺปการาหิ ถุตีติ วณฺเณนฺตา ปกฺกมึสุ. "นรา นาคา จ คนฺธพฺพา, อภิวาเทตฺวาน ปกฺกมุนฺ"ติปิ ปาโ. ทสฺสนํ เม อติกฺกนฺเตติ มม ทสฺสนวิสยํ ภควติ อติกฺกนฺเต. "ชหิเต ทสฺสนูปจาเร"ติปิ ปาโ. สสํเฆติ สทฺธึ สํเฆน สสํโฆ, ตสฺมึ สสํเฆ. สยนา วุฏฺหิตฺวานาติ นิปนฺนฏฺานโต กลลโต อุฏฺหิตฺวา. ปลฺลงฺกํ อาภุชินฺติ กตปลฺลงฺโก หุตฺวา ปุปฺผราสิมฺหิ นิสีทินฺติ อตฺโถ. "หฏฺโ หฏฺเน จิตฺเตน, อาสนา วุฏฺหึ ตทา"ติปิ ปาโ. โส อุตฺตานตฺโถว. ปีติยา จ อภิสฺสนฺโนติ ปีติปริปฺผุโฏ. วสีภูโตติ วสีภาวปฺปตฺโต. ฌาเนติ รูปาวจรารูปาวจรชฺฌาเนสุ. สหสฺสิยมฺหีติ ทสสหสฺสิยํ. โลกมฺหีติ โลกธาตุยา. เม สมาติ มยา สทิสา. อวิเสเสน "เม สมา นตฺถี"ติ วตฺวา อิทานิ ตเมว นิยเมนฺโต "อสโม อิทฺธิธมฺเมสู"ติ อาห. ตตฺถ อิทฺธิธมฺเมสูติ ปญฺจสุ อิทฺธิธมฺเมสูติ อตฺโถ. อลภินฺติ ปฏิลภึ. อีทิสํ สุขนฺติ อีทิสํ โสมนสฺสํ. อถ สุเมธตาปโส ทสพลสฺส พฺยากรณํ สุตฺวา พุทฺธภาวํ กรตลคตกาลมิว มญฺมาโน ปมุทิตหทโย ทสสุ โลกธาตุสหสฺเสสุ สุทฺธาวาสมหาพฺรหฺมาโน อตีตพุทฺธสฺสาวิโน นิยตโพธิสตฺตานํ พฺยากรเณ อุปฺปชฺชมานปาฏิหาริยทสฺสเนน ตถาคตวจนสฺส อวิตถตํ ปกาเสนฺโต มํ ปริโตสยนฺตา อิมา คาถาโย อาหํสูติ ทสฺเสนฺโต ภควา "ปลฺลงฺกาภุชเน มยฺหนฺ"ติอาทิมาห. ตตฺถ ปลฺลงฺกาภุชเน มยฺหนฺติ มม ปลฺลงฺกาภุชเน. อยเมว วา ปาโ. ทสสหสฺสาธิวาสิโนติ ทสสหสฺสิวาสิโน มหาพฺรหฺมาโน. ยา ปุพฺเพติ ยานิ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๑.
ปุพฺเพ, วิภตฺติโลปํ กตฺวา วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ปลฺลงฺกวรมาภุเชติ วรปลฺลงฺกาภุชเน. นิมิตฺตานิ ปทิสฺสนฺตีติ นิมิตฺตานิ ปทิสฺสึสูติ อตฺโถ. อตีตวจเน วตฺตพฺเพ วตฺตมานวจนํ วุตฺตํ. กิญฺจาปิ วุตฺตํ, อตีตวเสน อตฺโถ คเหตพฺโพ. ตานิ อชฺช ปทิสฺสเรติ ปุพฺเพปิ นิยตโพธิสตฺตานํ ปลฺลงฺกาภุชเน ยานิ นิมิตฺตานิ อุปฺปชฺชึสุ, ตานิ นิมิตฺตานิ อชฺช ปทิสฺสเร. ตสฺมา ตฺวํ ธุวเมว พุทฺโธ ภวิสฺสสีติ อตฺโถ. น ปน ตานิเยว นิมิตฺตานิ อุปฺปชฺชึสุ, ตํสทิสตฺตา "ตานิ อชฺช ปทิสฺสเร"ติ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. สีตนฺติ สีตตฺตํ. พฺยปคตนฺติ คตํ วิคตํ. ตานีติ สีตวิคมนอุณฺหุปสมนานีติ อตฺโถ. นิสฺสทฺทาติ อสทฺทา อนิคฺโฆสา. นิรากุลาติ อนากุลา, อยเมว วา ปาโ. น สนฺทนฺตีติ น วหนฺติ นปฺปวตฺตนฺติ. สวนฺติโยติ นทิโย. ตานีติ อวายนอสนฺทนานิ. ถลชาติ ปวิตลปพฺพตรุกฺเขสุ ชาตานิ. ทกชาติ โอทกานิ ปุปฺผานิ. ปุปฺผนฺตีติ ปุพฺเพ โพธิสตฺตานํ ปุปฺผึสุ, อตีตตฺเถ วตฺตมานวจนํ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. เตปชฺช ปุปฺผิตานีติ ตานิ ปุปฺผานิ อชฺช ปุปฺผิตานีติ อตฺโถ. ผลภาราติ ผลธรา. เตปชฺชาติ เตปิ อชฺช, ปุลฺลิงฺควเสน "เตปี"ติ วุตฺตํ "ลตา วา รุกฺขา วา"ติ วุตฺตตฺตา. ผลิตาติ สญฺชาตผลา. อากาสฏฺา จ ภุมฺมฏฺา จาติ อากาสคตา จ ภูมิคตา จ. รตนานีติ มุตฺตาทีนิ รตนานิ. โชตนฺตีติ โอภาสนฺติ. มานุสฺสกาติ มนุสฺสานํ สนฺตกา มานุสฺสกา. ทิพฺพาติ เทวานํ สนฺตกา ทิพฺพา. ตุริยาติ อาตตํ วิตตํ อาตตวิตตํ สุสิรํ ฆนนฺติ ปญฺจ ตุริยานิ. ตตฺถ อาตตํ นาม จมฺมปริโยนทฺเธสุ เภริอาทีสุ เอกตลตุริยํ. วิตตํ นาม อุภยตลํ. อาตตวิตตํ นาม สพฺพโต ปริโยนทฺธํ มหติวลฺลกิอาทิกํ. สุสิรํ นาม วํสาทิกํ. ฆนํ นาม สมฺมตาฬาทิกํ. วชฺชนฺตีติ เหฏฺา วุตฺตนเยน วชฺชึสุ, อตีตตฺเถ วตฺตมานวจนํ เวทิตพฺพํ. เอส นโย อุปริ อีทิเสสุ วจเนสุปิ.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๒.
อภิรวนฺตีติ ตตฺร ตตฺร กุสเลหิ สุมุญฺจิตา สุปฺปตาฬิตา สุวาทิตา วิย อภิรวนฺติ, อภินทนฺตีติ อตฺโถ. วิจิตฺตปุปฺผาติ วิจิตฺรานิ นานาคนฺธวณฺณานิ ปุปฺผานิ. อภิวสฺสนฺตีติ อภิวสฺสึสุ, นิปตึสูติ อตฺโถ. เตปีติ ตานิปิ วิจิตฺรปุปฺผานิ อภิวสฺสนฺตานิ ปทิสฺสนฺติ, เทวพฺรหฺมคเณหิ โอกิริยมานานีติ อธิปฺปาโย. อาภุชตีติ โอสกฺกติ. เตปชฺชโภติ เตปิ อชฺช อุโภ มหาสมุทฺททสสหสฺสิโย. อภิรวนฺตีติ อภินทนฺติ. นิรเยติ นิรเยสุ. ทสสหสฺสาติ อเนกทสสหสฺสา. นิพฺพนฺตีติ สมฺมนฺติ, สนฺตึ อุเปนฺตีติ อตฺโถ. ตารกาติ นกฺขตฺตานิ, เตปิ อชฺช ปทิสฺสตีติ เตปิ สูริยสฺส วิมลภาวา ตารกา อชฺช ทิวา ทิสฺสนฺติ. อโนวฏฺเนาติ อโนวฏฺเ, ภุมฺมตฺเถ กรณวจนํ. อถ วา อโนวฏฺเติ อนภิวฏฺเปิ. นาติ นิปาตมตฺตํ "สุตฺวา น ทูตวจนนฺ"ติอาทีสุ วิย. ตมฺปชฺชุพฺภุชฺชเตติ ตมฺปิ อุทกํ อชฺช อุพฺภิชฺชติ, อุพฺภิชฺชิตฺวา อุฏฺหตีติ อตฺโถ. มหิยาติ ปวิยา, นิสฺสกฺกวจนํ. ตาราคณาติ คหนกฺขตฺตาทโย สพฺเพ ตารคณา. นกฺขตฺตาติ นกฺขตฺตตารกา จ. คคนมณฺฑเลติ สกลคคนมณฺฑลํ วิโรจนฺตีติ อตฺโถ. พิลาสยาติ พิลาสยา อหินกุลกุมฺภีลโคธาทโย. ทรีสยาติ ฌราสยา. อยเมว วา ปาโ. นิกฺขมนฺตีติ นิกฺขมึสุ. สกาสยาติ อตฺตโน อตฺตโน อาสยโต. "ตทาสยา"ติปิ ปาโ. ตตฺถ ตทา ตสฺมึ กาเล, อาสยโต, พิลโตติ อตฺโถ. ฉุทฺธาติ สุฉุทฺธา สุวุทฺธาริตา, นิกฺขนฺตาติ อตฺโถ. อรตีติ อุกฺกณฺา. สนฺตุฏฺาติ ปรเมน สนฺตุฏฺเน สนฺตุฏฺา. วินสฺสตีติ วิคจฺฉติ. ราโคติ กามราโค. ตทา ตนุ โหตีติ โอรมตฺตโก โหติ, อิมินา ปริยุฏฺานาภาวํ ทีเปติ. วิหตาติ วินฏฺา. ตทาติ ปุพฺเพ, โพธิสตฺตานํ ปลฺลงฺกาภุชเนติ อตฺโถ. น ภวตีติ น โหติ. อชฺชเปตนฺติ อชฺช ตว--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๓.
ปลฺลงฺกาภุชเนปิ เอตํ ภยํ น โหเตวาติ อตฺโถ. เตน ลิงฺเคน ชานามาติ เตน การเณน สพฺเพว มยํ ชานาม, ยํ ตฺวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสีติ อตฺโถ. อนุทฺธํสตีติ น อุคฺคจฺฉติ. ๑- อนิฏฺคนฺโธติ ทุคฺคนฺโธ. ปกฺกมตีติ ปกฺกมิ วิคจฺฉิ. ปวายตีติ ปวายิ. โสปชฺชาติ โสปิ ทิพฺพคนฺโธ อชฺช. ปทิสฺสนฺตีติ ปทิสฺสึสุ. เตปชฺชาติ เตปิ สพฺเพ เทวา อชฺช. ยาวตาติ ปริจฺเฉทนตฺเถ นิปาโต, ยตฺตกาติ อตฺโถ. กุฏฺฏาติ ๒- ปาการา. น โหนฺตาวรณาติ อาวรณกรา น อเหสุํ. ตทาติ ปุพฺเพ. อากาสภูตาติ เต กุฏฺฏกวาฏปพฺพตา อาวรณํ ติโรกรณํ กาตุํ อสกฺโกนฺตา, อชฏากาสภูตาติ อตฺโถ. จุตีติ มรณํ. อุปปตฺตีติ ปฏิสนฺธิคฺคหณํ. ขเณติ ปุพฺเพ โพธิสตฺตานํ ปลฺลงฺกาภุชนกฺขเณ. น วิชฺชตีติ นาโหสิ. ตานิปชฺชาติ ตานิปิ อชฺช จวนภวนานีติ ๓- อตฺโถ. มา นิวตฺตีติ มา ปฏิกฺกมิ. อภิกฺกมาติ ปรกฺกม. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวาติ. ตโต สุเมธปณฺฑิโต ทีปงฺกรสฺส ทสพลสฺส จ ทสสหสฺสจกฺกวาฬ- เทวตานญฺจ วจนํ สุตฺวา ภิยฺโยโส มตฺตาย สญฺชาตุสฺสาโห หุตฺวา จินฺเตสิ "พุทฺธา นาม อโมฆวจนา, นตฺถิ พุทฺธานํ กถาย อญฺถตฺตํ. ยถา หิ อากาเส ขิตฺตสฺส เลฑฺฑุสฺส ปตนํ ธุวํ, ชาตสฺส มรณํ, อรุเณ อุคฺคเต สูริยสฺส อพฺภุคฺคมนํ, ๔- อาสยา นิกฺขนฺตสฺส สีหสฺส สีหนาทนทนํ, ครุคพฺภาย อิตฺถิยา ภารโมโรปนํ ๕- ธุวํ อวสฺสมฺภาวี, เอวเมว พุทฺธานํ วจนํ นาม ธุวํ อโมฆํ, อทฺธา อหํ พุทฺโธ ภวิสฺสามีติ. เตน วุตฺตํ:- [๑๐๘] "พุทฺธสฺส วจนํ สุตฺวา ทสสหสฺสีนจูภยํ ตุฏฺหฏฺโ ปโมทิโต เอวํ จินฺเตสหํ ตทา. @เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. อนุทฺธํ คจฺฉติ น ภวติ น โหติ ๒ ก. กุฑฺฑาติ @๓ สี.,อิ. วจนอุปฺปชฺชนานีติ ๔ สี.,อิ. อุฏฺานํ ๕ สี.,อิ. ภารโมจนํ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๔.
[๑๐๙] อเทฺวชฺฌวจนา พุทฺธา อโมฆวจนา ชินา วิตถํ นตฺถิ พุทฺธานํ ธุวํ พุทฺโธ ภวามหํ. [๑๑๐] ยถา ขิตฺตํ นเภ เลฑฺฑุ ธุวํ ปตติ ภูมิยํ ตเถว พุทฺธเสฏฺานํ วจนํ ธุวสสฺสตํ วิตถํ นตฺถิ พุทฺธานํ ธุวํ พุทฺโธ ภวามหํ. [๑๑๑] ยถาปิ สพฺพสตฺตานํ มรณํ ธุวสสฺสตํ ตเถว พุทฺธเสฏฺานํ วจนํ ธุวสสฺสตํ วิตถํ นตฺถิ พุทฺธานํ ธุวํ พุทฺโธ ภวามหํ. [๑๑๒] ยถา รตฺติกฺขเย ปตฺเต สูริยุคฺคมนํ ธุวํ ตเถว พุทฺธเสฏฺานํ วจนํ ธุวสสฺสตํ วิตถํ นตฺถิ พุทฺธานํ ธุวํ พุทฺโธ ภวามหํ. [๑๑๓] ยถา นิกฺขนฺตสยนสฺส สีหสฺส นทนํ ธุวํ ตเถว พุทฺธเสฏฺานํ วจนํ ธุวสสฺสตํ วิตถํ นตฺถิ พุทฺธานํ ธุวํ พุทฺโธ ภวามหํ. [๑๑๔] ยถา อาปนฺนสตฺตานํ ภารโมโรปนํ ธุวํ ตเถว พุทฺธเสฏฺานํ วจนํ ธุวสสฺสตํ วิตถํ นตฺถิ พุทฺธานํ ธุวํ พุทฺโธ ภวามหนฺ"ติ. ตตฺถ พุทฺธสฺส วจนํ สุตฺวา, ทสสหสฺสีนจูภยนฺติ ทีปงฺกรสมฺมาสมฺพุทฺธสฺส จ ทสสหสฺสจกฺกวาฬเทวตานญฺจ วจนํ สุตฺวา. อุภยนฺติ อุภเยสํ, สามิอตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํ, อุภยวจนํ วา. เอวํ จินฺเตสหนฺติ เอวํ จินฺเตสึ อหึ. อเทฺวชฺฌวจนาติ เทฺวธา อปฺปวตฺตวจนา, เอกํสวจนาติ อตฺโถ. "อจฺฉิทฺทวจนา"ติปิ ปาโ, ตสฺส นิทฺโทสวจนาติ อตฺโถ. อโมฆวจนาติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๕.
อวิตถวจนา. วิตถนฺติ วิตถวจนํ นตฺถีติ อตฺโถ. ธุวํ พุทฺโธ ภวามหนฺติ อหํ เอกํเสเนว พุทฺโธ ภวิสฺสามีติ นิยตวเสน อวสฺสมฺภาวิวเสน จ วตฺตมานวจนํ กตนฺติ เวทิตพฺพํ. สูริยุคฺคมนนฺติ สูริยสฺส อุทยนํ, อยเมว วา ปาโ. ธุวสสฺสตนฺติ เอกํสภาวี เจว สสฺสตญฺจ. นิกฺขนฺตสยนสฺสาติ สยนโต นิกฺขนฺตสฺส. อาปนฺนสตฺตานนฺติ ครุคพฺภานํ, คพฺภินีนนฺติ อตฺโถ. ภารโมโรปนนฺติ ภารโอโรปนํ, คพฺภสฺส โอโรปนนฺติ, อตฺโถ. มกาโร ปทสนฺธิกโร, เสสเมตฺถาปิ อุตฺตานเมวาติ. "สฺวาหํ อทฺธา พุทฺโธ ภวิสฺสามี"ติ เอวํ กตสนฺนิฏฺาโน พุทฺธการเก ธมฺเม อุปธาเรตุํ "กหํ นุ โข พุทฺธการกา ธมฺมา"ติ อุทฺธํ อโธ ทิสาสุ วิทิสาสู"ติ อนุกฺกเมน สกลํ ธมฺมธาตุํ วิจินนฺโต ปุพฺเพ โปราณเกหิ โพธิสตฺเตหิ อาเสวิตนิเสวิตํ ปมํ ทานปารมึ ทิสฺวา เอวํ อตฺตานํ โอวทิ "สุเมธปณฺฑิต ตฺวํ อิโต ปฏฺาย ปมํ ทานปารมึ ปูเรยฺยาสิ. ยถา หิ นิกุชฺชิโต อุทกกุมฺโภ นิสฺเสสํ กตฺวา อุทกํ วมติเยว น ปจฺจาหรติ, เอวเมว ธนํ วา ยสํ วา ปุตฺตทารํ วา องฺคปจฺจงฺคํ วา อโนโลเกตฺวา สพฺพตฺถ ๑- ยาจกานํ สพฺพํ อิจฺฉิติจฺฉิตํ นิสฺเสสํ กตฺวา ททมาโน โพธิมูเล นิสีทิตฺวา พุทฺโธ ภวิสฺสสี"ติ ปมํ ทานปารมึ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺาสิ. เตน วุตฺตํ:- [๑๑๕] "หนฺท พุทฺธกเร ธมฺเม วิจินามิ อิโต จิโต อุทฺธํ อโธ ทส ทิสา ยาวตา ธมฺมธาตุยา. [๑๑๖] วิจินนฺโต ตทา ทกฺขึ ปมํ ทานปารมึ ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ อนุจิณฺณํ มหาปถํ. @เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. สพฺพสมฺปตฺติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๖.
[๑๑๗] อิมํ ตฺวํ ปมํ ตาว ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย ทานปารมิตํ คจฺฉ ยทิ โพธึ ปตฺตุมิจฺฉสิ. [๑๑๘] ยถาปิ กุมฺโภ สมฺปุณฺโณ ยสฺส กสฺสจิ อโธ กโต วมเตวุทกํ นิสฺเสสํ น ตตฺถ ปริรกฺขติ. [๑๑๙] ตเถว ยาจเก ทิสฺวา หีนมุกฺกฏฺมชฺฌิเม ททาหิ ทานํ นิสฺเสสํ กุมฺโภ วิย อโธ กโต"ติ, ตตฺถ หนฺทาติ ววสฺสคฺคตฺเถ นิปาโต. พุทฺธกเร ธมฺเมติ พุทฺธตฺตเร ธมฺเม. พุทฺธตฺตกรา นาม ธมฺมา ทานปารมิตาทโย ทส ธมฺมา. วิจินามีติ วิจินิสฺสามิ, วีมํสิสฺสามิ อุปปริกฺขิสฺสามีติ อตฺโถ. อิโต จิโตติ อิโต อิโต, อยเมว วา ปาโ. ตตฺถ ตตฺถ วิจินามีติ อตฺโถ. อุทฺธนฺติ เทวโลเก. อโธติ มนุสฺสโลเก. ทส ทิสาติ ทสสุ ทิสาสุ, กตฺถ นุ โข เต พุทฺธการกธมฺมา อุทฺธํ อโธ ติริยํ ทิสาสุ วิทิสาสูติ อธิปฺปาโย. ยาวตา ธมฺมธาตุยาติ เอตฺถ ยาวตาติ ปริจฺเฉทวจนํ. ธมฺมธาตุยาติ สภาวธมฺมสฺส, ปวตฺตนีติ วจนเสโส ทฏฺพฺโพ. กึ วุตฺตํ โหติ? ยาวติกา สภาวธมฺมานํ กามรูปารูปธมฺมานํ ปวตฺติ, ตาวติกํ วิจินิสฺสามีติ วุตฺตํ โหติ. วิจินนฺโตติ วีมํสนฺโต อุปปริกฺขนฺโต. ปุพฺพเกหีติ โปราณเกหิ โพธิสตฺเตหิ. อนุจิณฺณนฺติ อชฺฌาจิณฺณํ ๑- อาเสวิตํ. สมาทิยาติ สมาทิยนํ กโรหิ, อชฺช ปฏฺาย อยํ ปมํ ทานปารมี ปูเรตพฺพา มยาติ เอวํ สมาทิยาติ อตฺโถ. ทานปารมิตํ คจฺฉาติ ทานปารมึ คจฺฉ, ปูรยาติ อตฺโถ, ยทิ โพธึ ปตฺตุมิจฺฉสีติ โพธิมูลมุปคนฺตฺวา อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ ปตฺตุํ อิจฺฉสิ เจ. ยสฺส กสฺสจีติ อุทกสฺส วา ขีรสฺส วา ยสฺส กสฺสจิ สมฺปุณโณ. @เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. อาจิณฺณํ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๗.
สมฺปุณฺณสทฺทโยเค สติ สามิวจนํ อิจฺฉนฺติ สทฺทวิทู. กรณตฺเถ วา สามิวจนํ, เยน เกนจีติ อตฺโถ, อโธ กโตติ เหฏฺามุขีกโต. น ตตฺถ ปริรกฺขตีติ ตสฺมึ วมเน น ปริรกฺขติ, นิสฺเสสํ อุทกํ วมเตวาติ อตฺโถ. หีนมุกฺกฏฺมชฺฌิเมติ หีนมชฺฌิมปณีเต, มกาโร ปทสนฺธิกโร. กุมฺโภ วิย อโธ กโตติ เหฏฺามุขีกโต วิย กุมฺโภ. ยาจเก อุปคเต ทิสฺวา "ตฺวํ สุเมธ อตฺตโน อนวเสเสตฺวา สพฺพธนปริจฺจาเคน ทานปารมึ องฺคปริจฺจาเคน อุปปารมึ, ชีวิตปริจฺจาเคน ปรมตฺถปารมิญฺจ ปูเรหี"ติ เอวํ อตฺตนาว อตฺตานํ โอวทิ. อถสฺส "น เอตฺตเกเหว พุทฺธการเกหิ ธมฺเมหิ ภวิตพฺพนฺ"ติ อุตฺตริมฺปิ อุปธารยโต ทุติยํ สีลปารมึ ทิสฺวา เอตทโหสิ "สุเมธปณฺฑิต ตฺวํ อิโต ปฏฺาย สีลปารมึ ปูเรยฺยาสิ. ยถา จมรี มิโค นาม ชีวิตมฺปิ อโนโลเกตฺวา อตฺตโน วาลเมว รกฺขติ, เอวํ ตฺวมฺปิ อิโต ปฏฺาย ชีวิตมฺปิ อโนโลเกตฺวา สีลเมว รกฺขนฺโต พุทฺโธ ภวิสฺสสี"ติ ทุติยํ สีลปารมึ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺาสิ. เตน วุตฺตํ:- [๑๒๐] "น เหเต เอตฺตกาเยว พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร อญฺเปิ วิจินิสฺสามิ เย ธมฺมา โพธิปาจนา. [๑๒๑] วิจินนฺโต ตทา ทกฺขึ ทุติยํ สีลปารมึ ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ อาเสวิตนิเสวิตํ. [๑๒๒] อิมํ ตฺวํ ทุติยํ ตาว ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย สีลปารมิตํ คจฺฉ ยทิ โพธึ ปตฺตุมิจฺฉสิ. [๑๒๓] ยถาปิ จมรี วาลํ กิสฺมิญฺจิ ปฏิลคฺคิตํ อุเปติ มรณํ ตตฺถ น วิโกเปติ วาลธึ.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๘.
[๑๒๔] ตเถว จตูสุ ภูมีสุ สีลานิ ปริปูรย ปริรกฺข สพฺพทา สีลํ จมรี วิย วาลธินฺ"ติ. ตตฺถ น เหเตติ น หิ เอเตเยว. โพธิปาจนาติ มคฺคปริปาจนา. สพฺพญฺุตญฺาณปริปาจนา วา. ทุติยํ สีลปารมินฺติ สีลํ นาม สพฺเพสํ กุสลธมฺมานํ ปติฏฺา, สีเล ปติฏฺิโต กุสลธมฺเมหิ น ปริหายติ, สพฺเพปิ โลกิยโลกุตฺตรคุเณ ปฏิลภติ. ตสฺมา สีลปารมี ปูเรตพฺพาติ ทุติยํ สีลปารมึ อทฺทกฺขินฺติ อตฺโถ. อาเสวิตนิเสวิตนฺติ ภาวิตญฺเจว พหุลีกตญฺจ. จมรีติ จมรี มิโค. กิสฺมิญฺจีติ ยตฺถ กตฺถจิ รุกฺขลตากณฺฏกาทีสุ อญฺตรสฺมึ. ปฏิลคฺคิตนฺติ ปฏิวิลคฺคิตํ. ตตฺถาติ ยตฺถ วิลคฺคิตํ, ตตฺเถว ตฺวา มรณํ อุปคจฺฉติ. น วิโกเปตีติ น ฉินฺทติ. วาลธินฺติ วาลํ ฉินฺทิตฺวา น คจฺฉติ, ตตฺเถว มรณํ อุเปตีติ อตฺโถ. จตูสุ ภูมีสุ สีลานีติ จตูสุ าเนสุ วิภตฺติสีลานิ, ปาติโมกฺขสํวรอินฺทฺริย- สํวรอาชีวปาริสุทฺธิปจฺจยสนฺนิสฺสิตวเสนาติ อตฺโถ. ภูมิวเสน ปน ทฺวีสุเยว ภูมีสุ ปริยาปนฺนํ ตมฺปิ จตุสีลเมวาติ. ปริปูรยาติ ขณฺฑฉิทฺทสพลาทิอภาเวน ปริปูรย. สพฺพทาติ สพฺพกาลํ. จมรี วิยาติ จมรี มิโค วิย. เสสเมตฺถาปิ อุตฺตานตฺถเมวาติ. อถสฺส "น เอตฺตเกเหว พุทฺธการเกหิ ธมฺเมหิ ภวิตพฺพนฺ"ติ อุตฺตริมฺปิ อุปธารยโต ตติยํ เนกฺขมฺมปารมึ ทิสฺวา เอตทโหสิ "สุเมธปณฺฑิต ตฺวํ อิโต ปฏฺาย เนกฺขมฺมปารมิมฺปิ ปูเรยฺยาสิ. ยถาปิ สุจิรํ พนฺธนาคาเร วสมาโน ปุริโส น ตตฺถ สิเนหํ กโรติ, อถ โข อุกฺกณฺิโต อวสิตุกาโม โหติ, เอวเมว ตฺวมฺปิ สพฺพภเว พนฺธนาคารสทิเส กตฺวา ปสฺส, สพฺพภเวหิ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๙.
อุกฺกณฺิโต มุจฺจิตุกาโม หุตฺวา เนกฺขมฺมาภิมุโขว โหหิ, เอวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสี"ติ ตติยํ เนกฺขมฺมปารมึ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺาสิ. เตน วุตฺตํ:- [๑๒๕] "น เหเต เอตฺตกาเยว พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร อญฺเปิ วิจินิสฺสามิ เย ธมฺมา โพธิปาจนา. [๑๒๖] วิจินนฺโต ตทา ทกฺขึ ตติยํ เนกฺขมฺมปารมึ ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ อาเสวิตนิเสวิตํ. [๑๒๗] อิมํ ตฺวํ ตติยํ ตาว ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย เนกฺขมฺมปารมิตํ คจฺฉ ยทิ โพธึ ปตฺตุมิจฺฉสิ. [๑๒๘] ยถา อนฺทุฆเร ปุริโส จิรวุฏฺโ ทุขฏฺฏิโต น ตตฺถ ราคํ ชเนติ ๑- มุตฺตึเยว คเวสติ. [๑๒๙] ตเถว ตฺวํ สพฺพภเว ปสฺส อนฺทุฆเร วิย เนกฺขมฺมาภิมุโข โหหิ ภวโต ปริมุตฺติยา"ติ. ตตฺถ อนฺทุฆเรติ พนฺธนาคาเร. จิรวุฏฺโติ จิรกาลํ วุฏฺโ. ทุขฏฏิโตติ ทุกฺขปีฬิโต. น ตตฺถ ราคํ ชเนตีติ ตตฺถ อนฺทุฆเร ราคํ สิเนหํ น ชเนติ น อุปฺปาเทติ. "อิมํ อนฺทุฆรํ มุญฺจิตฺวา นาหํ อญฺตฺถ คมิสฺสามี"ติ เอวํ ตตฺถ ราคํ น ชเนติ, กินฺตุ ๒- มุตฺตึเยว โมกฺขเมว คเวสตีติ อธิปฺปาโย. เนกฺขมฺมาภิมุโขติ นิกฺขมนาภิมุโข โหติ. ภวโตติ สพฺพภเวหิ. ปริมุตฺติยาติ ปริโมจนตฺถาย. "เนกฺขมฺมาภิมุโข หุตฺวา, สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสี"ติปิ ปาโ. เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ. อถสฺส "น เอตฺตเกเหว พุทฺธการกธมฺเมหิ ภวิตพฺพนฺ"ติ อุตฺตริมฺปิ อุปธารยโต จตุตฺถํ ปญฺาปารมึ ทิสฺวา เอตทโหสิ "สุเมธปณฺฑิต ตฺวํ อิโต @เชิงอรรถ: ๑ ปาฬิ. อภิชเนติ ๒ สี.,อิ. กึ กโรสิ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๐.
ปฏฺาย ปญฺาปารมิมฺปิ ปูเรยฺยาสิ. หีนมชฺฌิมุกฺกฏฺเสุ กญฺจิ อวชฺเชตฺวา สพฺเพปิ ปณฺฑิเต อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺหํ ปุจฺเฉยฺยาสิ. ยถาปิ ปิณฺฑจาริโก ภิกฺขุ หีนาทิเภเทสุ กุเลสุ กิญฺจิ กุลํ อวิวชฺเชตฺวา ปฏิปาฏิยา ปิณฺฑาย จรนฺโต ขิปฺปํ ยาปนมตฺตํ ลภติ, เอวเมว ตฺวมฺปิ สพฺเพ ปณฺฑิเต อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉนฺโต พุทฺโธ ภวิสฺสสี"ติ จตุตฺถํ ปญฺาปารมึ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺาสิ. เตน วุตฺตํ:- [๑๓๐] "น เหเต เอตฺตกาเยว พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร อญฺเปิ วิจินิสฺสามิ เย ธมฺมา โพธิปาจนา. [๑๓๑] วิจินนฺโต ตทา ทกฺขึ จตุตฺถํ ปญฺาปารมึ ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ อาเสวิตนิเสวิตํ. [๑๓๒] อิมํ ตฺวํ จตุตฺถํ ตาว ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย ปญฺาปารมิตํ คจฺฉ ยทิ โพธึ ปตฺตุมิจฺฉสิ. [๑๓๓] ยถาปิ ภิกฺขุ ภิกฺขนฺโต หีนมุกฺกฏฺมชฺฌิเม กุลานิ จ วิวชฺเชนฺโต เอวํ ลภติ ยาปนํ. [๑๓๔] ตเถว ตฺวํ สพฺพกาลํ ปริปุจฺฉํ พุธํ ชนํ ปญฺาย ปารมึ คนฺตฺวา สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสี"ติ. ตตฺถ ภิกฺขนฺโตติ ปิณฺฑาย จรนฺโต. หีนมุกฺกฏฺมชฺฌิเมติ หีนมุกฺกฏฺมชฺฌิมานิ กุลานีติ อตฺโถ. ลิงฺควิปริยาโส กโต. น วิวชฺเชนฺโตติ น ปริหรนฺโต ฆรปฏิปาฏึ มุญฺจิตฺวา จรนฺโต วิวชฺเชติ นาม, เอวมกตฺวาติ อตฺโถ. ยาปนนฺติ ยาปนมตฺตํ ปาณธารณํ อาหารํ ลภตีติ อตฺโถ. ปริปุจฺฉนฺติ "กึ ภนฺเต กุสลํ, กึ สาวชฺชํ. กึ อนวชฺชนฺ"ติอาทินา ๑- นเยน ตตฺถ อภิญฺาเต ปณฺฑิเต ชเน อุปสงฺกมิตฺวา ปริปุจฺฉนฺโตติ อตฺโถ พุธํ ชนนฺติ ปณฺฑิตํ ชนํ. "พุเธ ชเน"ติปิ @เชิงอรรถ: ๑ ที.ปา. ๑๑/๘๔, ๒๑๖/๕๑, ๑๓๖--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๑.
ปาโ. ปญฺาย ปารมินฺติ ปญฺาย ปารํ. "ปญฺาปารมิตํ คนฺตฺวา"ติปิ ปาโ. เสสเมตฺถาปิ อุตฺตานเมวาติ. อถสฺส "น เอตฺตเกเหว พุทฺธการกธมฺเมหิ ภวิตพฺพนฺ"ติ อุตฺตริมฺปิ อุปธารยโต ปญฺจมํ วีริยปารมึ ทิสฺวา เอตทโหสิ "สุเมธปณฺฑิต ตฺวํ อิโต ปฏฺาย วีริยปารมิมฺปิ ปูเรยฺยาสิ. ยถาปิ สีโห มิคราชา สพฺพอิริยาปเถสุ ทฬฺหวีริโย โหติ, เอวํ ตฺวมฺปิ สพฺพภเวสุ สพฺพอิริยาปเถสุ ทฬฺหวีริโย อโนลีนวีริโย สมาโน พุทฺโธ ภวิสฺสสี"ติ ปญฺจมํ วีริยปารมึ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺาสิ. เตน วุตฺตํ:- [๑๓๕] "น เหเต เอตฺตกาเยว พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร อญฺเปิ วิจินิสฺสามิ เย ธมฺมา โพธิปาจนา. [๑๓๖] วิจินนฺโต ตทา ทกฺขึ ปญฺจมํ วีริยปารมึ ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ อาเสวิตนิเสวิตํ. [๑๓๗] อิมํ ตฺวํ ปญฺจมํ ตาว ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย วีริยปารมิตํ คจฺฉ ยทิ โพธึ ปตฺตุมิจฺฉสิ. [๑๓๘] ยถาปิ สีโห มิคราชา นิสชฺชฏฺานจงฺกเม อลีนวีริโย โหติ ปคฺคหิตมโน สทา. [๑๓๙] ตเถว ตฺวํ สพฺพภเว ปคฺคณฺห วีริยํ ทฬฺหํ วีริยปารมิตํ คนฺตฺวา สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสี"ติ. ตตฺถ อลีนวีริโยติ อโนลีนวีริโย. สพฺพภเวติ ชาตชาตภเว, สพฺเพสุ ภเวสูติ อตฺโถ. "อารทฺธวีริโย หุตฺวา, สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสี"ติปิ ปาโ. เสสเมตฺถาปิ อุตฺตานเมวาติ.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๒.
อถสฺส "น เอตฺตเกเหว พุทฺธการกธมฺเมหิ ภวิตพฺพนฺ"ติ อุตฺตริมฺปิ อุปธารยโต ฉฏฺมํ ขนฺติปารมึ ทิสฺวา เอตทโหสิ "สุเมธปณฺฑิต ตฺวํ อิโต ปฏฺาย ขนฺติปารมึ ปริปูเรยฺยาสิ, สมฺมานเนปิ อวมานเนปิ ขโมว ภเวยฺยาสิ. ยถา หิ ปวิยํ นาม สุจิมฺปิ ปกฺขิปนฺติ อสุจิมฺปิ, น จ เตน ปวี สิเนหํ วา ปฏิฆํ วา กโรติ, ขมติ สหติ อธิวาเสติเยว, เอวเมว ตฺวมฺปิ สพฺเพสํ สมฺมานนาวมานเนสุ ขโม สมาโน พุทฺโธ ภวิสฺสสี"ติ ฉฏฺมํ ขนฺติปารมึ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺาสิ. เตน วุตฺตํ:- [๑๔๐] "น เหเต เอตฺตกาเยว พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร อญฺเปิ วิจินิสฺสามิ เย ธมฺมา โพธิปาจนา. [๑๔๑] วิจินนฺโต ตทา ทกฺขึ ฉฏฺมํ ขนฺติปารมึ ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ อาเสวิตนิเสวิตํ. [๑๔๒] อิมํ ตฺวํ ฉฏฺมํ ตาว ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย ตตฺถ อเทฺวชฺฌมานโส สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสิ. [๑๔๓] ยถาปิ ปวี นาม สุจิมฺปิ อสุจิมฺปิ จ สพฺพํ สหติ นิกฺเขปํ น กโรติ ปฏิฆํ ตยา. [๑๔๔] ตเถว ตฺวมฺปิ สพฺเพสํ สมฺมานาวมานกฺขโม ขนฺติปารมิตํ คนฺตฺวา สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสี"ติ. ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺสํ ขนฺติปารมิยํ. อเทฺวชฺฌมานโสติ เอกํสมานโส. สุจิมฺปีติ จนฺทนกุงฺกุมคนฺธมาลาทิสุจิมฺปิ. อสุจมฺปีติ อหิกุกฺกุรมนุสฺสกุณปคูถมุตฺตเขฬ- สิงฺฆาณิกาทิอสุจิมฺปิ. สหตีติ ขมติ, อธิวาเสติ. นิกฺเขปนฺติ นิกฺขิตฺตํ. ปฏิฆนฺติ โกธํ. ตยาติ ตาย วุตฺติยา, ตาย นิกฺขิตฺตตาย วา. "ปฏิฆํ ทยนฺ"ติปิ ปาโ. ตสฺส เตน นิกฺเขเปน ปฏิฆานุโรธํ น กโรตีติ อตฺโถ. สมฺมานาวมานกฺขโมติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๓.
สพฺเพสํ สมฺมานนาวมานนสโห ตฺวมฺปิ ภวาติ อตฺโถ. "ตเถว ตฺวมฺปิ สพฺพภเว, สมฺมานนวิมานกฺขโม"ติปิ ปนฺติ. "ขนฺติยา ปารมึ คนฺตฺวา"ติปิ ปาโ, ตสฺสา ขนฺติยา ปารมิปูรณวเสน คนฺตฺวาติ อตฺโถ. เสสเมตฺถาปิ อุตฺตานเมวาติ. อิโต ปรํ เอตฺตกมฺปิ อวตฺวา ยตฺถ ยตฺถ วิเสโส อตฺถิ, ตํ ตเมว วตฺวา ปานฺตรํ ทสฺเสตฺวา คมิสฺสามาติ. อถสฺส "น เอตฺตเกเหว พุทฺธการกธมฺเมหิ ภวิตพฺพนฺ"ติ อุตฺตริมฺปิ อุปธารยโต สตฺตมํ สจฺจปารมึ ทิสฺวา เอตทโหสิ "สุเมธปณฺฑิต ตฺวํ อิโต ปฏฺาย สจฺจปารมิมฺปิ ปูเรยฺยาสิ, อสนิยา มตฺถเก ปตมานายปิ ธนาทีนํ อตฺถาย ฉนฺทาทีนํ วเสน สมฺปชานมุสาวาทํ นาม มา ภาสิ. ยถาปิ โอสธีตารกา นาม สพฺพอุตูสุ อตฺตโน คมนวีถึ วิชหิตฺวา อญฺาย วีถิยา น คจฺฉติ, สกวีถิยาว คจฺฉติ, เอวเมว ตฺวมฺปิ สจฺจํ ปหาย มุสาวาทํ นาม อวทนฺโตเยว พุทฺโธ ภวิสฺสสี"ติ สตฺตมํ สจฺจปารมึ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺาสึ. เตน วุตฺตํ:- [๑๔๕] "น เหเต เอตฺตกาเยว พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร อญฺเปิ วิจินิสฺสามิ เย ธมฺมา โพธิปาจนา. [๑๔๖] วิจินนฺโต ตทา ทกฺขึ สตฺตมํ สจฺจปารมึ ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ อาเสวิตนิเสวิตํ. [๑๔๗] อิมํ ตฺวํ สตฺตมํ ตาว ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย ตตฺถ อเทฺวชฺฌวจโน สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสิ. [๑๔๘] ยถาปิ โอสธี นาม ตุลาภูตา สเทวเก สมเย อุตุวสฺเส วา น โวกฺกมติ วีถิโต. [๑๔๙] ตเถว ตฺวมฺปิ สจฺเจสุ มา โวกฺกมสิ วีถิโต สจฺจปารมิตํ คนฺตฺวา สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสี"ติ.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๔.
ตตฺถ ตตฺถาติ สจฺจปารมิยํ. อเทฺวชฺฌวจโนติ อวิตถวจโน. โอสธี นามาติ โอสธีตารกา, โอสธคหเณ โอสธีตารกํ อุทิตํ ทิสฺวา โอสธํ คณฺหนฺติ. ตสฺมา "โอสธีตารกา"ติ วุจฺจติ. ตุลาภูตาติ ปมาณภูตา. สเทวเกติ สเทวกสฺส โลกสฺส. สมเยติ วสฺสสมเย. อุตุวสฺเสติ เหมนฺตคิเมฺหสุ. "สมเย อุตุวฏฺเฏ"ติปิ ปาโ. ตสฺส สมเยติ คิเมฺห. อุตุวฏฺเฏติ เหมนฺเต จ วสฺสาเน จาติ อตฺโถ. น โวกฺกมติ วีถิโตติ ตํตํอุตุมฺหิ อตฺตโน คมนวีถิโต น โวกฺกมติ น วิคจฺฉติ, ฉ มาเส ปจฺฉิมํ ทิสํ คจฺฉติ, ฉ มาเส ปุพฺพํ ทิสํ คจฺฉตีติ. อถ วา โอสธี นามาติ สิงฺคิเวรปิปฺผลิมริจาทิกํ โอสธํ. น โวกฺกมตีติ ยํ ยํ ผลทานสมตฺถํ โอสธํ, ตํ ตํ ผลทานํ โอกฺกมฺม อตฺตโน ผลํ อทตฺวา น นิวตฺตติ. วีถิโตติ คมนวีถิโต, ปิตฺตหโร ปิตฺตํ หรเตว, วาตหโร วาตํ หรเตว, เสมฺหหโร เสมฺหํ หรเตวาติ อตฺโถ. เสสเมตฺถาปิ อุตฺตานเมวาติ. อถสฺส "น เอตฺตเกเหว พุทฺธการกธมฺเมหิ ภวิตพฺพนฺ"ติ อุตฺตริมฺปิ อุปธารยโต อฏฺมํ อธิฏฺานปารมึ ทิสฺวา เอตทโหสิ "สุเมธปณฺฑิต ตฺวํ อิโต ปฏฺาย อธิฏฺานปารมิมฺปิ ปูเรยฺยาสิ, ยํ อธิฏฺาสิ, ตสฺมึ อธิฏฺาเน นิจฺจโล ภเวยฺยาสิ, ยถา ปพฺพโต นาม สพฺพทิสาสุ วาเต ปหรนฺเตปิ น กมฺปติ น จลติ, อตฺตโน าเนเยว ติฏฺติ, เอวเมว ตฺวมฺปิ อตฺตโน อธิฏฺาเน นิจฺจโล โหนฺโตว พุทฺโธ ภวิสฺสสี"ติ อฏฺมํ อธิฏฺานปารมึ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺาสีติ. เตน วุตฺตํ:- [๑๕๐] "น เหเต เอตฺตกาเยว พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร อญฺเปิ วิจินิสฺสามิ เย ธมฺมา โพธิปาจนา. [๑๕๑] วิจินนฺโต ตทา ทกฺขึ อฏฺมํ อธิฏฺานปารมึ ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ อาเสวิตนิเสวิตํ.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๕.
[๑๕๒] อิมํ ตฺวํ อฏฺมํ ตาว ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย ตตฺถ ตฺวํ อจโล หุตฺวา สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสิ. [๑๕๓] ยถาปิ ปพฺพโต เสโล อจโล สุปฺปติฏฺิโต น กมฺปติ ภุสวาเตหิ สกฏฺาเนว ติฏฺติ. [๑๕๔] ตเถว ตฺวํ อธิฏฺาเน สพฺพทา อจโล ภว อธิฏฺานปารมิตํ คนฺตฺวา สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสี"ติ. ตตฺถ เสโลติ สิลามโย. อจโลติ นิจฺจโล. สุปฺปติฏฺิโตติ อจลตฺตาว สุฏฺุ ปติฏฺิโต. "ยถาปิ ปพฺพโต อจโล, นิขาโต สุปฺปติฏฺิโต"ติปิ ปาโ. ภุสวาเตหีติ พลววาเตหิ. สกฏฺาเนวาติ อตฺตโน าเนเยว, ยถาิตฏฺาเนเยวาติ อตฺโถ. เสสเมตฺถาปิ อุตฺตานเมวาติ. อถสฺส "น เอตฺตเกเหว พุทฺธการกธมฺเมหิ ภวิตพฺพนฺ"ติ อุตฺตริมฺปิ อุปธารยโต นวมํ เมตฺตาปารมึ ทิสฺวา เอตทโหสิ "สุเมธปณฺฑิต ตฺวํ อิโต ปฏฺาย เมตฺตาปารมึ ปูเรยฺยาสิ, หิเตสุปิ อหิเตสุปิ เอกจิตฺโตว ภเวยฺยาสิ. ยถาปิ อุทกํ นาม ปาปชนสฺสปิ กลฺยาณชนสฺสปิ สีตภาวํ เอกสทิสํ กตฺวา ผรติ, เอวเมว ตฺวมฺปิ สพฺพสตฺเตสุ เมตฺตจิตฺเตน เอกจิตฺโตว หุตฺวา พุทฺโธ ภวิสฺสสี"ติ นวมํ เมตฺตาปารมึ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺาสี"ติ. เตน วุตฺตํ:- [๑๕๕] "น เหเต เอตฺตกาเยว พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร อญฺเปิ วิจินิสฺสามิ เย ธมฺมา โพธิปาจนา. [๑๕๖] วิจินนฺโต ตทา ทกฺขึ นวมํ เมตฺตาปารมึ ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ อาเสวิตนิเสวิตํ. [๑๕๗] อิมํ ตฺวํ นวมํ ตาว ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย เมตฺตาย อสโม โหหิ ยทิ โพธึ ปตฺตุมิจฺฉสิ.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๖.
[๑๕๘] ยถาปิ อุทกํ นาม กลฺยาเณ ปาปเก ชเน สมํ ผรติ สีเตน ปวาเหติ รโชมลํ. [๑๕๙] ตเถว ตฺวํ หิตาหิเต สมํ เมตฺตาย ภาวย เมตฺตาปารมิตํ คนฺตฺวา สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสี"ติ. ตตฺถ อสโม โหหีติ เมตฺตาภาวนาย อสทิโส โหหิ. ตตฺถ "ตฺวํ สมสโม โหหี"ติปิ ปาโ. โส อุตฺตานตฺโถว. สมนฺติ ตุลฺยํ. ผรตีติ ผุสติ. ปวาเหตีติ วิโสเธติ. รโชติ อาคนฺตุกรชํ. มลนฺติ สรีเร อุฏฺิตํ เสทมลาทึ. "รชมลนฺ"ติปิ ปาโ. โสเยวตฺโถ. หิตาหิเตติ หิเต จ อหิเต จ, มิตฺเต จ อมิตฺเต จาติ อตฺโถ. เมตฺตาย ภาวยาติ เมตฺตํ ภาวย วฑฺเฒหิ. เสสเมตฺถาปิ อุตฺตานเมวาติ. อถสฺส "น เอตฺตเกเหว พุทฺธการกธมฺเมหิ ภวิตพฺพนฺ"ติ อุตฺตริมฺปิ อุปธารยโต ทสมํ อุเปกฺขาปารมึ ทิสฺวา เอตทโหสิ "สุเมธปณฺฑิต ตฺวํ อิโต ปฏฺาย อุเปกฺขาปารมึ ปริปูเรยฺยาสิ, สุเขปิ ทุกฺเขปิ มชฺฌตฺโตว ภเวยฺยาสิ. ยถาปิ ปวี นาม สุจิมฺปิ อสุจิมฺปิ จ ปกฺขิปมาเน มชฺฌตฺตาว โหติ, เอวเมว ตฺวมฺปิ สุขทุกฺเขสุ มชฺฌตฺโตว โหนฺโต พุทฺโธ ภวิสฺสสี"ติ ทสมํ อุเปกฺขาปารมึ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺาสิ. เตน วุตฺตํ:- [๑๖๐] "น เหเต เอตฺตกาเยว พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร อญฺเปิ วิจินิสฺสามิ เย ธมฺมา โพธิปาจนา. [๑๖๑] วิจินนฺโต ตทา ทกฺขึ ทสมํ อุเปกฺขาปารมึ ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ อาเสวิตนิเสวิตํ. [๑๖๒] อิมํ ตฺวํ ทสมํ ตาว ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย ตุลาภูโต ทโฬฺห หุตฺวา สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสิ. [๑๖๓] ยถาปิ ปวี นาม นิกฺขิตฺตํ อสุจึ สุจึ อุเปกฺขติ อุโภเปเต โกปานุนยวชฺชิตา.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๗.
[๑๖๔] ตเถว ตฺวํ สุขทุกฺเข ตุลาภูโต สทา ภว อุเปกฺขาปารมิตํ คนฺตฺวา สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสี"ติ. ตตฺถ ตุลาภูโตติ มชฺฌตฺตภาเว ิโต, ยถา ตุลาย ทณฺโฑ สมํ ตุลิโต สมํ ติฏฺติ, น นมติ น อุนฺนมติ, เอวเมว ตฺวมฺปิ สุขทุกฺเขสุ ตุลาสทิโส หุตฺวา สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสิ. โกปานุนยวชฺชิตาติ ปฏิฆานุโรธวชฺชิตา. "ทยาโกปวิวิชฺชิตา"ติปิ ปาโ, โสเยวตฺโถ. เสสํ ขนฺติปารมิยํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. ตโต สุเมธปณฺฑิโต อิเม ทส ปารมิธมฺเม วิจินิตฺวา ตโต ปรํ จินฺเตสิ "อิมสฺมึ โลเก โพธิสตฺเตหิ ปริปูเรตพฺพา โพธิปาจนา พุทฺธตฺตกรา ๑- ธมฺมา เอตฺตกาเยว, น อิโต ภิยฺโย, อิมา ปน ปารมิโย อุทฺธํ อากาเสปิ นตฺถิ, น เหฏฺา ปวิยมฺปิ, น ปุรตฺถิมาทีสุ ทิสาสุปิ อตฺถิ, มยฺหํเยว ปน หทยมํสนฺตเรเยว ปติฏฺิตา"ติ. เอวํ ตาสํ อตฺตโน หทเย ปติฏฺิตภาวํ ทิสฺวา สพฺพาปิ ตา ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺาย ปุนปฺปุนํ สมฺมสนฺโต อนุโลมปฏิลมํ สมฺมสิ, ปริยนฺเต คเหตฺวา อาทิมฺหิ ปาเปสิ, อาทิมฺหิ คเหตฺวา ปริยนฺเต เปสิ. มชฺเฌ คเหตฺวา อุภโต โอสาเปสิ, อุภโต โกฏีสุ คเหตฺวา มชฺเฌ โอสาเปสิ. พาหิรภณฺฑปริจฺจาโค ปารมิโย นาม, องฺคปริจฺจาโค อุปปารมิโย นาม, ชีวิตปริจฺจาโค ปรมตฺถปารมิโย นามาติ ทส ปารมิโย ทส อุปปารมิโย ทส ปรตฺถปารมิโยติ สมตึส ปารมิโย ยมกเตลํ ๒- วินิวฏฺเฏนฺโต วิย สมฺมสิ. ตสฺส ทส ปารมิโย สมฺมสนฺตสฺส ธมฺมเตเชน จตุนหุตาทิกทฺวิโยชนสตสหสฺสพหลา วิปุลา อยํ มหาปวี หตฺถินา อกฺกนฺตนฬกลาโป วิย อุปฺปีฬิยมานํ อุจฺฉุยนฺตํ วิย จ มหาวิรวํ วิรวมานา สงฺกมฺปิ สมฺปกมฺปิ สมฺปเวทิ. กุลาลจกฺกํ วิย เตลยนฺตจกฺกํ วิย จ ปริพฺภมิ. เตน วุตฺตํ:- @เชิงอรรถ: ๑ สี. พุทฺธการกา ๒ ม. ยนฺตยมกเตลํ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๘.
[๑๖๕] "เอตฺตกาเยว เต โลเก เย ธมฺมา โพธิปาจนา ตตุทฺธํ นตฺถิ อญฺตฺร ทฬฺหํ ตตฺถ ปติฏฺห. [๑๖๖] อิเม ธมฺเม สมฺมสโต สภาวสรสลกฺขเณ ธมฺมเตเชน วสุธา ทสสหสฺสี ปกมฺปถ. [๑๖๗] จลตี รวตี ปวี อุจฺฉุยนฺตํว ปีฬิตํ เตลยนฺเต ยถา จกฺกํ เอวํ กมฺปติ เมทนี"ติ. ตตฺถ เอตฺตกาเยวาติ นิทฺทิฏฺานํ ปารมิตานํ อนูนาธิกภาวสฺส ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ตตุทฺธนฺติ ตโต ทสปารมีหิ อุทฺธํ นตฺถิ. อญฺตฺราติ อญฺ, ลกฺขณํ สทฺทสตฺถโต คเหตพฺพํ. ตโต ทสปารมิโต อญฺโ พุทฺธการกธมฺโม นตฺถีติ อตฺโถ. ตตฺถาติ ตาสุ ทสสุ ปารมีสุ. ปติฏฺหาติ ปติฏฺ, ปริปูเรนฺโต ติฏฺาติ อตฺโถ. อิเม ธมฺเมติ ปารมิธมฺเม. สมฺมสโตติ อุปปริกฺขนฺตสฺส. อนาทรตฺเถ สามิวจนํ ทฏฺพฺพํ. สภาวสรสลกฺขเณติ สภาวสงฺขาเตน สรสลกฺขเณน สมฺมสนฺตสฺสาติ อตฺโถ. ธมฺมเตเชนาติ ปารมิปวิจยาณเตเชน. ๑- วสุธาติ วสูติ รตนํ วุจฺจติ, ตํ ธาเรติ, ธียติ วา เอตฺถาติ วสุธา. กา สา? เมทนี. ๒- ปกมฺปถาติ ปกมฺปิตฺถ. สุเมธปณฺฑิเต ปน ปารมิโย วิจินนฺเต ตสฺส าณเตเชน ทสสหสฺสี ปกมฺปิตฺถาติ อตฺโถ. จลตีติ ฉปฺปการา ๓- กมฺปิ. รวตีติ นทติ วิกูชติ. อุจฺฉุยนฺตํว ปีฬิตนฺติ นิปฺปีฬิตํ อุจฺฉุยนฺตํ วิย. "คุฬยนฺตํว ปีฬิตนฺ"ติปิ ปาโ. โสเยวตฺโถ. เตลยนฺเตติ เตลปีฬนยนฺเต. ยถา จกฺกนฺติ จกฺกิกานํ มหาจกฺกยนฺตํ วิย. เอวนฺติ ยถา เตลปีฬนจกฺกยนฺตํ ปริพฺภมติ กมฺปติ, เอวํ อยํ เมทนี กมฺปตีติ อตฺโถ. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวาติ. @เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ....ปริจย... ๒ สี. เมทินี ๓ สี.,อิ. จกฺกาการํ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๙.
เอวํ มหาปวิยา กมฺปมานาย รมฺมนครวาสิโน มนุสฺสา ภควนฺตํ ปริวิสยมานา สณฺาตุํ อสกฺโกนฺตา ยุคนฺธรวาตพฺภาหตา มหาสาลา วิย มุจฺฉิตา ปปตึสุ. ฆฏาทีนิ กุลาลภณฺฑานิ ปวฏฺเฏนฺตานิ อญฺมญฺ ปหรนฺตานิ จุณฺณวิจุณฺณานิ อเหสุํ. มหาชโน ภีตตสิโต สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา "กึ นุ โข ภควา' นาคาวฏฺโฏ อยํ, ภูตยกฺขเทวตาสุ อญฺตราวฏฺโฏ วา'ติ น หิ มยํ เอตํ ชานาม. อปิ จ โข สพฺโพปิ อยํ มหาชโน ภเยน อุปทฺทุโต, กึ นุ โข อิมสฺส โลกสฺส ปาปกํ ภวิสฺสติ, อุทาหุ กลฺยาณํ, กเถถ โน เอตํ การณนฺ"ติ ปุจฺฉึสุ. อถ สตฺถา เตสํ กถํ สุตฺวา "ตุเมฺห มา ภายิตฺถ, มา โข จินฺตยิตฺถ, นตฺถิ โว อิโต นิทานํ ภยํ, โย โส มยา อชฺช สุเมธปณฺฑิโต' อนาคเต โคตโม นาม พุทฺโธ ภวิสฺสตี'ติ พฺยากโต, โส อิทานิ ปารมิโย สมฺมสติ, ตสฺส สมฺมสนฺตสฺส ธมฺมเตเชน สกลทสสหสฺสี โลกธาตุ เอกปฺปหาเรน กมฺปติ เจว วิรวติ จา"ติ อาห. เตน วุตฺตํ:- [๑๖๘] "ยาวตา ปริสา อาสิ พุทฺธสฺส ปริเวสเน ปเวธมานา สา ตตฺถ มุจฺฉิตา เสติ ภูมิยํ. [๑๖๙] ฆฏาเนกสหสฺสานิ กุมฺภีนญฺจ สตา พหู สญฺจุณฺณมถิตา ตตฺถ อญฺมญฺ ปฆฏฺฏิตา. [๑๗๐] อุพฺพิคฺคา ตสิตา ภีตา ภนฺตา พฺยถิตมานสา มหาชนา สมาคมฺม ทีปงฺกรมุปาคมุํ. [๑๗๑] กึ ภวิสฺสติ โลกสฺส กลฺยาณมถ ปาปกํ สพฺโพ อุปทฺทุโต โลโก ตํ วิโนเทหิ จกฺขุม.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๐.
[๑๗๒] เตสํ ตทา สญฺาเปสิ ทีปงฺกโร มหามุนิ วิสฺสตฺถา โหถ มา ภาถ อิมสฺมึ ปวิกมฺปเน. [๑๗๓] ยมหํ อชฺช พฺยากาสึ พุทโธ โลเก ภวิสฺสติ เอโส สมฺมสตี ธมฺมํ ปุพฺพกํ ชินเสวิตํ. [๑๗๔] ตสฺส สมฺมสโต ธมฺมํ พุทฺธภูมึ อเสสโต เตนายํ กมฺปิตา ปวี ทสสหสฺสี สเทวเก"ติ. ตตฺถ ยาวตาติ ยาวติกา. อาสีติ อโหสิ. "ยา ตทา ปริสา อาสี"ติปิ ปาโ, ตสฺส ยา ตตฺถ ปริสา ิตา อาสีติ อตฺโถ. ปเวธมานาติ กมฺปมานา. สาติ สา ปริสา. ตตฺถาติ ตสฺมึ ปริเวสนฏฺาเน. เสตีติ สยิตฺถ. ฆฏาติ ฆฏานํ, สามิอตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํ, ฆฏานํ เนกสหสฺสานีติ อตฺโถ. สญฺจุณฺณมถิตาติ จุณฺณา เจว มถิตา จ, มถิตสญฺจุณฺณาติ อตฺโถ. อญฺมญฺ ปฆฏฺฏิตาติ อญฺมญฺ ปหฏา. อุพฺพิคฺคาติ อุตฺราสหทยา. ตสิตาติ สญฺชาตตาสา. ภีตาติ ภยภีตา. ภนฺตาติ ผนฺทนมานสา, วิพฺภนฺตจิตฺตาติ อตฺโถ. สพฺพานิ ปเนตานิ อญฺมญฺเววจนานิ. สมาคมฺมาติ สมาคนฺตฺวา. อยเมว วา ปาโ. อุปทฺทุโตติ อุปหโต. ๑- ตํ วิโนเทหีติ ตํ อุปทฺทุตภยํ วิโนเทหิ, วินาสยาติ อตฺโถ. จกฺขุมาติ ปญฺจหิ จกฺขูหิ จกฺขุม. เตสํ ตทาติ เต ชเน ตทา, อุปโยคตฺเถ สามิวจนํ. สญฺาเปสีติ าเปสิ โพเธสิ. วิสฺสตฺถาติ วิสฺสตฺถจิตฺตา. มา ภาถาติ มา ภายถ. ยมหนฺติ ยํ อหํ สุเมธปณฺฑิตํ. ธมฺมนฺติ ปารมิธมฺมํ. ปุพฺพกนฺติ โปราณํ. ชินเสวิตนฺติ ชิเนหิ โพธิสตฺตกาเล เสวิตนฺติ อตฺโถ. พุทฺธภูมินฺติ ปารมิธมฺมํ. ๒- เตนาติ เตน สมฺมสนการเณน. กมฺปิตาติ จลิตา. สเทวเกติ สเทวเก โลเก. @เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. อุปหโต พฺยถิโต ๒ สี.,อิ. พุทฺธปารมึ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๑.
ตโต มหาชโน ตถาคตสฺส วจนํ สุตฺวา หฏฺตุฏฺโ มาลาคนฺธวิเลปนาทีนิ อาทาย รมฺมนครโต นิกฺขมิตฺวา โพธิสตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา มาลาคนฺธาทีหิ ปูเชตฺวา วนฺทิตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา รมฺมนครเมว ปาวิสิ. อถ โข โพธิสตฺโต ทส ปารมิโย สมฺมสิตฺวา วีริยํ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺาย นิสินฺนาสนา วุฏฺาสิ. เตน วุตฺตํ:- [๑๗๕] "พุทฺธสฺส วจนํ สุตฺวา มโน นิพฺพายิ ตาวเท สพฺเพ มํ อุปสงฺกมฺม ปุนาปิ มํ อภิวนฺทิสุํ. [๑๗๖] สมาทิยิตฺวา พุทฺธคุณํ ทฬฺหํ กตฺวาน มานสํ ทีปงฺกรํ นมสฺสิตฺวา อาสนา วุฏฺหึ ตทา"ติ. ตตฺถ มโน นิพฺพายีติ มหาชนสฺส ปวิกมฺปเน อุพฺพิคฺคหทยสฺส ตตฺถ การณํ สุตฺวา มโน นิพฺพายิ, สนฺตึ อคมาสีติ อตฺโถ. "ชโน นิพฺพายี"ติปิ ปาโ, โส อุตฺตาโนเยว. สมาทิยิตฺวาติ สมฺมา อาทิยิตฺวา, สมาทายาติ อตฺโถ. พุทฺธคุณนฺติ ปารมิโย. เสสํ อุตฺตานเมว. อถ โข โพธิสตฺตํ ทยิตสพฺพสตฺตํ อาสนา วุฏฺหนฺตํ สกลทสสหสฺส- จกฺกวาฬเทวตา สนฺนิปติตฺวา ทิพฺเพหิ มาลาคนฺธาทีหิ ปูเชตฺวา "อยฺย สุเมธตาปส ตยา อชฺช ทีปงฺกรทสพลสฺส ปาทมูเล มหติ ปตฺถนา ปตฺถิตา, สา เต อนนฺตราเยน สมิชฺฌตุ, มา เต ตตฺถ ภยํ วา ฉมฺภิตตฺตํ วา อโหสิ. สรีเร เต อปฺปมตฺตโกปิ โรโค มา อุปฺปชฺชตุ. ขิปฺปํ ปารมิโย ปูเรตฺวา สมฺมาสมฺโพธึ ปฏิวิชฺฌ. ยถา ปุปฺผูปคผลูปคา รุกฺขา สมเย ปุปฺผนฺติ เจว ผลนฺติ จ, ตเถว ตฺวมฺปิ ตํ สมยํ อนติกฺกมิตฺวา ขิปฺปํ สมฺโพธึ ผุสสฺสู"ติอาทีนิ ถุติมงฺคลานิ ปยิรุทาหํสุ, เอวํ ปยิรุทาหิตฺวา โพธิสตฺตํ อภิวาเทตฺวา อตฺตโน อตฺตโน เทวฏฺานเมว อคมํสุ. โพธิสตฺโตปิ เทวตาหิ อภิตฺถุโต--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๒.
"อหํ ทส ปารมิโย ปูเรตฺวา กปฺปสตสหสฺสาธิกานํ จตุนฺนํ อสงฺเขฺยยฺยานํ มตฺถเก พุทฺโธ ภวิสฺสามี"ติ วีริยํ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺาย อากาสมพฺภุคฺคนฺตฺวา อิสิคณวนฺตํ หิมวนฺตํ อคมาสิ. เตน วุตฺตํ:- [๑๗๗] "ทิพฺพํ มานุสกํ ปุปฺผํ เทวา มานุสกา อุโภ สโมกิรนฺติ ปุปฺเผหิ วุฏฺหนฺตสฺส อาสนา. [๑๗๘] เวทยนฺติ จ เต โสตฺถึ เทวา มานุสกา อุโภ มหนฺตํ ปตฺถิตํ ตุยฺหํ ตํ ลภสฺสุ ยถิจฺฉิตํ. [๑๗๙] สพฺพีติโย วิวชฺชนฺตุ โสโก โรโค วินสฺสตุ มา เต ภวนฺตฺวนฺตรายา ๑- ผุส ขิปฺปํ โพธิมุตฺตมํ. [๑๘๐] ยถาปิ สมเย ปตฺเต ปุปฺผนฺติ ปุปฺผิโน ทุมา ตเถว ตฺวํ มหาวีร พุทฺธาเณหิ ปุปฺผสุ. [๑๘๑] ยถา เย เกจิ สมฺพุทฺธา ปูรยุํ ทส ปารมี ตเถว ตฺวํ มหาวีร ปูรย ทส ปารมี. [๑๘๒] ยถา เย เกจิ สมฺพุทฺธา โพธิมณฺฑมฺหิ ๒- พุชฺฌเร ตเถว ตฺวํ มหาวีร พุชฺฌสฺสุ ชินโพธิยํ. [๑๘๓] ยถา เย เกจิ สมฺพุทฺธา ธมฺมจกฺกํ ปวตฺตยุํ ตเถว ตฺวํ มหาวีร ธมฺมจกฺกํ ปวตฺตย. [๑๘๔] ปุณฺณมาเย ยถา จนฺโท ปริสุทฺโธ วิโรจติ ตเถว ตฺวํ ปุณฺณมโน วิโรจ ทสสหสฺสิยํ. [๑๘๕] ราหุมุตฺโต ยถา สูริโย ตาเปน อติโรจติ ตเถว โลกา มุจฺจิตฺวา วิโรจ สิริยา ตุวํ. @เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. ตฺวนฺตราโย ๒ ม. โพธิมูลมฺหิ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๓.
[๑๘๖] ยถา ยา กาจิ นทิโย โอสรนฺติ มโหทธึ เอวํ สเทวกา โลกา โอสรนฺตุ ตวนฺติเก. [๑๘๗] เตหิ ถุตปฺปสตฺโถ โส ทส ธมฺเม สมาทิย เต ธมฺเม ปริปูเรนฺโต ปวนํ ปาวิสี ตทา"ติ. ตตฺถ ทิพฺพนฺติ มนฺทรวปาริจฺฉตฺตกสนฺตานกุเสสยาทิกํ ทิพฺพกุสุมํ เทวา มานุสกา จ มานุสปุปฺผํ คเหตฺวาติ อตฺโถ. สโมกิรนฺตีติ มโมปริ สโมกิรึสูติ อตฺโถ. วุฏฺหนฺตสฺสาติ วุฏฺหโต. เวทยนฺตีติ นิเวทยึสุ สญฺาเปสุํ. โสตฺถินฺติ โสตฺถิภาวํ. อิทานิ เวทยิตาการทสฺสนตฺถํ "มหนฺตํ ปตฺถิตํ ตุยฺหนฺ"ติอาทิ วุตฺตํ. ตยา ปน สุเมธปณฺฑิต มหนฺตํ านํ ปตฺถิตํ, ตํ ยถาปตฺถิตํ ลภสฺสูติ อตฺโถ. สพฺพีติโยติ เอนฺตีติ อีติโย, สพฺพา อีติโย สพฺพีติโย, อุปทฺทวา. วิวชฺชนฺตูติ มา โหนฺตุ. โสโก โรโค วินสฺสตูติ โสจนสงฺขาโต โสโก รุชนสงฺขาโต โรโค จ วินสฺสตุ. เตติ ตว. มา ภวนฺตฺวนฺตรายาติ มา ภวนฺตุ อนฺตรายา. ผุสาติ อธิคจฺฉ ปาปุณาหิ. โพธินฺติ อรหตฺตมคฺคาณํ สพฺพญฺุตญฺาณมฺปิ วฏฺฏติ. อุตฺตมนฺติ เสฏฺ ๑- สพฺพพุทฺธคุณทายกตฺตา อรหตฺตมคฺคาณํ "อุตฺตมนฺ"ติ วุตฺตํ. ๑- สมเยติ ตสฺส ตสฺส รุกฺขสฺส ปุปฺผนสมเย สมฺปตฺเตติ อตฺโถ. ปุปฺผิโนติ ปุปฺผนกา. พุทฺธาเณหีติ อฏฺารสหิ พุทฺธาเณหิ. ปุปฺผสูติ ปุปฺผสฺสุ. ปูรยุนฺต ปูรยึสุ. ปูรยาติ ปริปูรย. พุชฺฌเรติ พุชฺฌึสุ. ชินโพธิยนฺติ ชินานํ พุทฺธานํ โพธิยา, สพฺพญฺุโพธิมูเลติ อตฺโถ. ปุณฺณมาเยติ ปุณฺณมาสิยํ. ปุณฺณมโนติ ปริปุณฺณมโนรโถ. @เชิงอรรถ: ๑-๑ สี.,อิ. อิเม ปาา น ทิสฺสนฺติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๔.
ราหุมุตฺโตติ ราหุนา โสพฺภานุนา มุตฺโต. ตาเปนาติ ปตาเปน, อาโลเกน. โลกา มุจฺจิตฺวาติ โลกธมฺเมหิ อลิตฺโต หุตฺวาติ อตฺโถ. วิโรจาติ วิราช. สิริยาติ พุทฺธสิริยา. โอสรนฺตีติ มหาสมุทฺทํ ปวิสนฺติ. โอสรนฺตูติ อุปคจฺฉนฺตุ. ตวนฺติเกติ ตว สนฺติกํ. เตหีติ เทเวหิ. ถุตปฺปสตฺโถติ ถุโต เจว ปสตฺโถ จ, ถุเตหิ วา ทีปงฺกราทีหิ ปสตฺโถติ ถุตปฺปสตฺโถ. ทส ธมฺเมติ ทส ปารมิธมฺเม. ปวนนฺติ มหาวนํ, ธมฺมิกปพฺพเต มหาวนํ ปาวิสีติ อตฺโถ. เสสคาถา สุอุตฺตานา เอวาติ. อิติ มธุรตฺถวิลาสินิยา พุทฺธวํสฏฺกถาย สุเมธปตฺถนากถาวณฺณนา นิฏฺิตา. -------------อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๑ หน้า ๑-๑๗๔. http://84000.org/tipitaka/atthapali/th_line.php?B=51&A=1&pagebreak=1 The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=51&A=1&pagebreak=1 อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=33&i=181 เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=33&A=6654 พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=33&A=8274 The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=33&A=8274 สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๓ http://84000.org/tipitaka/read/?index_33
![อ่านหน้า[ต่าง] แรก](go1.gif) ![อ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้ว](go2.gif)   ![อ่านหน้า[ต่าง] ถัดไป](go3.gif)   |
|
บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑.
การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย.
หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]