ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วไม่แสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบไทย
อรรถกถาเล่มที่ ๖ ภาษาบาลีอักษรไทย ที.อ. (สุมงฺคล.๓)

หน้าที่ ๕๙.

๕. สมฺปสาทนียสุตฺต สาริปุตฺตสีหนาทวณฺณนา [๑๔๑] เอวมฺเม สุตนฺติ สมฺปสาทนิยสุตฺตํ. ตตฺรายํ อนุตฺตานปทวณฺณนา: นาฬนฺทายนฺติ นาฬนฺทาติ เอวํนามเก นคเร, ตํ นครํ โคจรคามํ กตฺวา. ปาวาริกมฺพวเนติ ทุสฺสปาวาริกเสฏฺิโน อมฺพวเน. ตํ กิร ตสฺส อุยฺยานํ อโหสิ. โส ภควโต ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ภควติ ปสนฺโน ตสฺมึ อุยฺยาเน กุฏิเลณมณฺฑปาทิปฏิมณฺฑิตํ ภควโต วิหารํ กตฺวา นิยฺยาเทสิ. ๑- โส วิหาโร ชีวกมฺพวนํ วิย "ปาวาริกมฺพวนนฺ"เตฺวว สงฺขยํ คโต, ตสฺมึ ปาวาริกมฺพวเน วิหรตีติ อตฺโถ. ภควนฺตํ เอตทโวจ "เอวํ ปสนฺโน อหํ ภนฺเต ภควตี"ติ. กสฺมา เอวํ อโวจ? อตฺตโน อุปฺปนฺนโสมนสฺสปเวทนตฺถํ. ตตฺรายํ อนุปุพฺพิกถา:- เถโร กิร ตํทิวสํ กาลสฺเสว สรีรปฏิชคฺคนํ กตฺวา สุนิวตฺถนิวาสโน ปตฺตจีวรมาทาย ปาสาทิเกหิ อภิกฺกนฺตาทีหิ เทวมนุสฺสานํ ปสาทํ อาวหนฺโต นาฬนฺทวาสีนํ หิตสุขมนุพฺรูหนฺโต ปิณฺฑาย ปวิสิตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถุ วตฺตํ ทสฺเสตฺวา สตฺถริ คนฺธกุฏึ ปวิฏฺเ สตฺถารํ วนฺทิตฺวา อตฺตโน ทิวาฏฺานํ อคมาสิ. ตตฺถ สทฺธิวิหาริกนฺเตวาสิเกสุ วตฺตํ ทสฺเสตฺวา ปฏิกฺกนฺเตสุ ทิวาฏฺานํ สมฺมชฺชิตฺวา จมฺมขณฺฑํ ๒- ปญฺเปตฺวา อุทกตุมฺพโต อุทเกน หตฺถปาเท สีตเล กตฺวา ติสนฺธิปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา กาลปริจฺเฉทํ กตฺวา ผลสมาปตฺตึ สมาปชฺชิ. โส ยถาปริจฺฉินฺนกาลวเสน สมาปตฺติโต วุฏฺาย อตฺตโน คุเณ อนุสฺสริตุํ อารทฺโธ. อถสฺส คุเณ อนุสฺสรโต สีลํ อาปาถมาคตํ. ตโต ปฏิปาฏิยาว สมาธิปญฺาวิมุตฺติวิมุตฺติาณทสฺสนํ. ปมชฺฌานํ ฯเปฯ @เชิงอรรถ: ฉ.ม. นิยฺยาเตสิ ฉ.ม. จมฺมกฺขณฺฑํ เอวมุปริปิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖๐.

จตุตฺถชฺฌานํ ๑- อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติ ฯเปฯ เนวสญฺานาสญฺายตนสมาปตฺติ วิปสฺสนาาณํ ฯเปฯ ทิพฺพจกฺขุาณํ ฯเปฯ โสตาปตฺติมคฺโค โสตาปตฺติผลํ ฯเปฯ อรหตฺตมคฺโค อรหตฺตผลํ อตฺถปฏิสมฺภิทา ธมฺมปฏิสมฺภิทา นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา ปฏิภาณปฏิสมฺภิทา สาวกปารมีาณํ. อิโต ปฏฺาย กปฺปสตสหสฺสาธิกสฺส อสงฺเขยฺยสฺส อุปริ อโนมทสฺสิพุทฺธสฺส ปาทมูเล กตอภินีหารํ อาทึ กตฺวา อตฺตโน คุเณ อนุสฺสรโต ยาว นิสินฺนปลฺลงฺกา คุณา อุปฏฺหึสุ. เอวํ เถโร อตฺตโน คุเณ อนุสฺสรมาโน คุณานํ ปมาณํ วา ปริจฺเฉทํ วา ทฏฺุํ นาสกฺขิ. โส จินฺเตสิ "มยฺหํ ตาว ปเทสาเณ ิตสฺส สาวกสฺส คุณานํ ปมาณํ วา ปริจฺเฉโท วา นตฺถิ, อหํ ปน ยํ สตฺถารํ อุทฺทิสฺส ปพฺพชิโต, กีทิสา นุโข ตสฺส คุณา"ติ ทสพลสฺส คุเณ อนุสฺสริตุํ อารทฺโธ. โส ภควโต สีลํ นิสฺสาย, สมาธึ ปญฺ วิมุตฺตึ วิมุตฺติาณทสฺสนํ นิสฺสาย, จตฺตาโร สติปฏฺาเน นิสฺสาย, ทสพลสฺส ๒- จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน จตฺตาโร อิทฺธิปาเท จตฺตาโร มคฺเค จตฺตาริ ผลานิ จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา จตุโยนิปริจฺเฉทกาณํ จตฺตาโร อริยวํเส นิสฺสาย ทสพลสฺส คุเณ อนุสฺสริตุํ อารทฺโธ. ตถา ปจ ปธานิยงฺคานิ, ปจงฺคิกํ สมฺมสมาธึ, ปญฺจินฺทฺริยานิ, ปญฺจ พลานิ, ปญฺจ นิสฺสรณียา ธาตุโย, ปญฺจ วิมุตฺตายตนานิ, ปญฺจ วิมุตฺติปริปาจนิยา ปญฺา, ฉ สาราณีเย ๓- ธมฺเม, ฉ อนุสฺสติฏฺานานิ, ฉ คารเว, ฉ นิสฺสรณียา ๔- ธาตุโย, ฉ สตฺตวิหาเร, ฉ อนุตฺตริยานิ, ฉ นิพฺเพธภาคิยา ปญฺา, ฉ อภิญฺา, ฉ อสาธารณาณานิ, สตฺต อปริหานีเย ธมฺเม, สตฺต อริยธนานิ, สตฺต โพชฺฌงฺเค, สตฺต สปฺปุริสธมฺเม, สตฺต นิชฺชรวตฺถูนิ, สตฺต ปญฺา, สตฺต ทกฺขิเณยฺยปุคฺคเล, สตฺต ขีณาสวพลานิ, อฏฺ ปญฺาปฏิลาภเหตู, อฏฺ สมฺมตฺตานิ, อฏฺ โลกธมฺมาติกฺกเม, อฏฺ อารพฺภวตฺถูนิ, อฏฺ อกฺขณเทสนา, อฏฺ มหาปุริสวิตกฺเก, อฏฺ @เชิงอรรถ: ฉ.ม. จตุตฺถชฺฌานนฺติ ปาโ น ทิสฺสติ ฉ.ม., อิ. ทสพลสฺสาติ ปาโ น ทิสฺสติ @ ฉ.ม. สารณีเย, อิ. นิสฺสารณีเย ฉ.ม. นิสฺสรณิยา, อิ. นิสฺสารณียา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖๑.

อภิภายตนานิ, อฏฺ วิโมกฺเข, นว โยนิโสมนสิการมูลเก ธมฺเม, นว ปาริสุทฺธิปธานิยงฺคานิ, นว สตฺตาวาสเทสนา, นว อาฆาตปฏิวินเย, นว ปญฺา, ๑- นว นานตฺตานิ, นว อนุปุพฺพวิหาเร, ทส นาถกรเณ ธมฺเม, ทส กสิณายตนานิ, ทส กุสลกมฺมปเถ. ทส ตถาคตพลานิ, ทส สมฺมตฺตานิ, ทส อริยวาเส, ทส อเสกฺขธมฺเม, เอกาทส เมตฺตานิสํเส, ทฺวาทส ธมฺมจกฺกากาเร, เตรส ธุตงฺคคุเณ, จุทฺทส พุทฺธาณานิ, ปญฺจทส วิมุตฺติปริปาจนิเย ธมฺเม, โสฬสวิธอานาปานสฺสตึ, อฏฺารส พุทฺธธมฺเม, เอกูนวีสติ ปจฺจเวกฺขณาณานิ, จตุจตฺตาลีส าณวตฺถูนิ, ปโรปณฺณาส กุสลธมฺเม, สตฺตสตฺตติ าณวตฺถูนิ, จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสสมาปตฺติโย สญฺจาริตมหาวชิราณํ ๒- นิสฺสาย ทสพลสฺส คุเณ อนุสฺสริตุํ อารภิ. ตสฺมึเยว จ ทิวาฏฺาเน นิสินฺโนเยว อุปริ "อปรํ ปน ภนฺเต เอตทานุตฺตริยนฺ"ติ อาคมิสฺสนฺติ โสฬส อปรปเวณิยธมฺมา, เตปิ นิสฺสาย อนุสฺสริตุํ อารภิ. โส "กุสลปญฺตฺติยํ อนุตฺตโร มยฺหํ สตฺถา, อายตนปญฺตฺติยํ อนุตฺตโร, คพฺภาวกฺกนฺติยํ อนุตฺตโร, อาเทสนาวิธาสุ อนุตฺตโร, ทสฺสนสมาปตฺติยํ อนุตฺตโร, ปุคฺคลปญฺตฺติยํ อนุตฺตโร, ปธาเนสุ อนุตฺตโร, ปฏิปทาสุ อนุตฺตโร, ภสฺสสมาจาเร อนุตฺตโร, ปุริสสีลสมาจาเร อนุตฺตโร, อนุสาสนีวิธาสุ อนุตฺตโร, ปรปุคฺคลวิมุตฺติาเณ อนุตฺตโร, สสฺสตวาเทสุ ๓- อนุตฺตโร, ปุพฺเพนิวาสาเณ อนุตฺตโร, ทิพฺพจกฺขุาเณ อนุตฺตโร, อิทฺธิวิเธสุ อนุตฺตโร, อิมินา จ อิมินา จ อนุตฺตโร"ติ เอวํ ทสพลสฺส คุเณ อนุสฺสรนฺโต ภควโต คุณานํ เนว อนฺตํ, น ปมาณํ ปสฺสิ. เถโร อตฺตโนปิ ตาว คุณานํ อนฺตํ วา ปมาณํ วา นาทฺทส, ภควโต คุณานํ กึ ปสฺสิสฺสติ. ยสฺส ยสฺส หิ ปญฺา มหตี านํ วิสทํ, โส โส พุทฺธคุเณ มหนฺตโต สทฺทหติ. โลกิยมหาชโน อุกฺกาสิตฺวาปิ ขิปิตฺวาปิ "นโม พุทฺธานนฺ"ติ อตฺตโน อตฺตโน อุปนิสฺสเย ตฺวา พุทฺธานํ คุเณ อนุสฺสรติ. สพฺพโลกิยมหาชนโต เอโก โสตาปนฺโน พุทฺธคุเณ มหนฺตโต สทฺทหติ. @เชิงอรรถ: อิ. สญฺ ฉ.ม....สมาปตฺติสญฺจาริตา.... อิ. สสฺสตวาเท

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖๒.

โสตาปนฺนานํ สตโตปิ สหสฺสโตปิ เอโก สกทาคามี. สกทาคามีนํ สตโตปิ สหสฺสโตปิ เอโก อนาคามี. อนาคามีนํ สตโตปิ สหสฺสโตปิ เอโก อรหา พุทฺธคุเณ มหนฺตโต สทฺทหติ. อวเสสอรหนฺเตหิ อสีติมหาเถรา พุทฺธคุเณ มหนฺตโต สทฺทหนฺติ. อสีติมหาเถเรหิ จตฺตาโร มหาเถรา. จตูหิ มหาเถเรหิ เทฺว อคฺคสาวกา. เตสุปิ สาริปุตฺตตฺเถโร, สาริปุตฺตตฺเถรโตปิ เอโก ปจฺเจกพุทฺโธ พุทฺธคุเณ มหนฺตโต สทฺทหติ. สเจ ปน สกลจกฺกวาฬคพฺเภ สงฺฆาฏิกณฺเณน สงฺฆาฏิกณฺณํ ปหรมานา ๑- นิสินฺนา ปจฺเจกพุทฺธา พุทฺธคุเณ อนุสฺสเรยฺยุํ, เตหิ สพฺเพหิปิ เอโก สพฺพญฺุพุทฺโธว พุทฺธคุเณ มหนฺตโต สทฺทหติ. เสยฺยถาปิ นาม มหาชโน "มหาสมุทฺโท คมฺภีโร อุตฺตาโน"ติ ชานนตฺถํ โยตฺตานิ วฏฺเฏยฺย, ตตฺถ โกจิ พฺยามปฺปมาณํ โยตฺตํ วฏฺเฏยฺย, โกจิ เทฺวพฺยามํ ฯเปฯ โกจิ ทสพฺยามํ, โกจิ วีสติพฺยามํ, โกจิ ตึสพฺยามํ, โกจิ จตฺตาลีสพฺยามํ, โกจิ ปญฺาสพฺยามํ, โกจิ สตพฺยามํ, โกจิ สหสฺสพฺยามํ, โกจิ จตุราสีติพฺยามสหสฺสํ. เต นาวํ อารุยฺห สมุทฺทมชฺเฌ อุคฺคตปพฺพตาทิมฺหิ วา ตฺวา อตฺตโน อตฺตโน โยตฺตํ โอตาเรยฺยุํ, เตสุ ยสฺส โยตฺตํ พฺยามมตฺตํ, โส พฺยามมตฺตฏาเนเยว อุทกํ ชานาติ ฯเปฯ ยสฺส จตุราสีติพฺยามสหสฺสํ, โส จตุราสีติพฺยามสหสฺสฏฺาเนเยว อุทกํ ชานาติ. ปรโต อุทกํ เอตฺตกนฺติ น ชานาติ. มหาสมุทฺเท ปน น ตตฺตกญฺเว อุทกํ, อถโข อนนฺตมปริมาณํ. จตุราสีติโยชนสหสฺสคมฺภีโร หิ มหาสมุทฺโท, เอวเมว เอกพฺยามโยตฺตโต ปฏฺาย นวพฺยามโยตฺเตน าตอุทกํ วิย โลกิยมหาชเนน ทิฏฺพุทฺธคุณา เวทิตพฺพา. ทสพฺยามโยตฺเตน ทสพฺยามฏฺาเน าตอุทกํ วิย โสตาปนฺเนน ทิฏฺพุทฺธคุณา. วีสติพฺยามโยตฺเตน วีสติพฺยามฏฺาเน าตอุทกํ วิย สกทาคามินา ทิฏฺพุทธคุณา. ตึสพฺยามโยตฺเตน ตึสพฺยามฏฺาเน าตอุทกํ วิย อนาคามินา ทิฏฺพุทฺธคุณา. จตฺตาลีสพฺยามโยตฺเตน จตฺตาลีสพฺยามฏฺฺาเน าตอุทกํ วิย อรหตา ทิฏฺพุทฺธคุณา. ปญฺาสพฺยามโยตฺเตน @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ปหริยมานา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖๓.

ปญฺาสพฺยามฏฺาเน าตอุทกํ วิย อสีติมหาเถเรหิ ทิฏฺพุทฺธคุณา. สตพฺยามโยตฺเตน สตพฺยามฏฺาเน าตอุทกํ วิย จตูหิ มหาเถเรหิ ทิฏฺพุทฺธคุณา. สหสฺสพฺยามโยตฺเตน สหสฺสพฺยามฏฺาเน าตอุทกํ วิย มหาโมคฺคลฺลานตฺเถเรน ทิฏฺพุทฺธคุณา. จตุราสีติพฺยามสหสฺสโยตฺเตน จตุราสีติพฺยามสหสฺสฏฺาเน าตอุทกํ วิย ธมฺมเสนาปตินา สาริปุตฺตตฺเถเรน ทิฏฺพุทฺธคุณา. ตตฺถ ยถา โส ปุริโส มหาสมุทฺเท อุทกํ นาม น เอตฺตกํเยว, อนนฺตมปริมาณนฺติ คณฺหาติ, เอวเมว อายสฺมา สาริปุตฺโต ธมฺมนฺวเยน อนฺวยพุทฺธิยา อนุมาเนน นยคฺคาเหน สาวกปารมีาเณ ตฺวา ทสพลสฺส คุเณ อนุสฺสรนฺโต "พุทฺธคุณา อนนฺตา อปริมาณา"ติ สทฺทหิ. ๑- เถเรน หิ ทิฏฺพุทฺธคุเณหิ ธมฺมนฺวเยน คเหตพฺพพุทฺธคุณาเยว พหุตรา. ยถากถํ วิย? ยถา อิโต นว เอโต นวาติ อฏฺารส โยชนานิ อวตฺถริตฺวา คจฺฉนฺติยา จนฺทภาคาย มหานทิยา เอโก ๒- ปุริโส สูจิปาเสน อุทกํ คณฺเหยฺย, สูจิปาเสน คหิตอุทกโต อคฺคหิตเมว พหุ โหติ. ยถา วาปน ปุริโส มหาปวิโต องฺคุลิยา ปํสุํ คณฺเหยฺย, องฺคุลิยา คหิตปํสุโต อวเสสปํสุเยว พหุ โหติ. ยถา วาปน ปุริโส มหาสมุทฺทาภิมุขึ องฺคุลึ กเรยฺย, องฺคุลิอภิมุขอุทกโต อวเสสอุทกํเยว พหุ โหติ. ยถา จ ปุริโส อากาสาภิมุขึ องฺคุลึ กเรยฺย, องฺคุลิอภิมุขอากาสโต เสสอากาสปฺปเทโสว พหุ โหติ. เอวํ เถเรน ทิฏฺพุทฺธคุเณหิ อทิฏฺา พุทฺธคุณาว พหุตราติ ๓- เวทิตพฺพา. วุตฺตมฺปิ เจตํ:- "พุทฺโธปิ พุทฺธสฺส ภเณยฺย วณฺณํ กปฺปมฺปิ เจ อญฺมภาสมาโน. ขีเยถ กปฺโป จิรทีฆมนฺตเร วณฺโณ น ขีเยถ ตถาคตสฺสา"ติ. เอวํ เถรสฺส อตฺตโน จ สตฺถุ จ คุเณ อนุสฺสรโต ยมกมหานที มโหโฆ วิย อพฺภนฺตเร ปีติโสมนสฺสํ อวตฺถรมานํ วาโต วิย ภ ตํ, อุพฺภิชฺชิตฺวา @เชิงอรรถ: อิ. สทฺทหติ ฉ.ม., อิ. เอโก น ทิสฺสติ ฉ.ม., อิ. พหูติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖๔.

อุคฺคตอุทกํ วิย มหารหทํ สกลสรีรํ ปูเรสิ. ตโต เถโร ๑- "สุปฏฺิตา วต เม ปฏฺนา, สุลทฺธา เม ปพฺพชฺชา, ยฺวาหํ เอวํวิธสฺส สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิโต"ติ อาวชฺชนฺตสฺส พลวตรํ ปีติโสมนสฺสํ อุปฺปชฺชิ. อถ เถโร "กสฺสาหํ อิมํ ปีติโสมนสฺสํ อาโรเจยฺยนฺ"ติ จินฺเตนฺโต อญฺโ โกจิ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เทโว วา มาโร วา พฺรหฺมา วา มม อิมํ ปสาทํ อนุจฺฉวิกํ กตฺวา ปฏิคฺคเหตุํ น สกฺขิสฺสติ, อหํ อิมํ โสมนสฺสํ สตฺถุโนว ปเวเทสฺสามิ, ๒- สตฺถาว เม ปฏิคฺคณฺหิตุํ สกฺขิสฺสติ, โส หิ ติฏฺตุ มม ปีติโสมนสฺสํ, มาทิสสฺส สมณสตสฺส วา สมณสหสฺสสฺส วา สมณสตสหสฺสสฺส วา โสมนสฺสํ ปเวเทนฺตสฺส สพฺเพสํ มนํ คณฺหนฺโต ปฏิคฺคเหตุํ สกฺโกติ. เสยฺยถาปิ นาม อฏฺารส โยชนานิ อวตฺถรมานํ คจฺฉนฺตึ จนฺทภาคํ มหานทึ กุสุมฺภา วา กนฺทรา วา สมฺปฏิจฺฉิตุํ ๓- น สกฺโกนฺติ, มหาสมุทฺโทว ตํ สมฺปฏิจฺฉติ. มหาสมุทฺโท หิ ติฏฺตุ จนฺทภาคา, เอวรูปานํ นทีนํ สตํปิ สหสฺสํปิ สตสหสฺสํปิ สมฺปฏิจฺฉติ, น จสฺส เตน อูนตฺตํ วา ปูรตฺตํ วา ปญฺายติ, เอวเมว มม ๔- สตฺถา มาทิสสฺส สมณสตสฺส วา สมณสหสฺสสฺส วา สมณสตสหสฺสสฺส วา ปีติโสมนสฺสํ ปเวเทนฺตสฺส สพฺเพสํ มนํ คณฺหนฺโต ปฏิคฺคเหตุํ สกฺโกติ. เสสา สมณพฺราหฺมณาทโย จนฺทภาคํ กุสุมฺภกนฺทรา วิย มม โสมนสฺสํ สมฺปฏิจฺฉิตุํ น สกฺโกนฺติ. หนฺทาหํ มม ปีติโสมนสฺสํ สตฺถุโนว อาโรเจมีติ ปลฺลงฺกํ วินิพฺภุชิตฺวา จมฺมขณฺฑํ ปปฺโผเฏตฺวา อาทาย สายณฺหสมเย ปุปฺผานํ วณฺฑโต ฉิชฺชิตฺวา ปคฺฆรณกาเล สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา อตฺตโน โสมนสฺสํ ปเวเทนฺโต เอวํ ปสนฺโน อหํ ภนฺเตติ อาทิมาห. ตตฺถ เอวํ ปสนฺโนติ เอวํ อุปฺปนฺนสทฺโธ, เอวํ สทฺทหามีติ อตฺโถ. ภิยฺโยภิญฺตโรติ ภิยฺยตโร อภิญฺาโต, ภิยฺยตราภิญฺโ วา, อุตฺตริตราโณติ อตฺโถ. สมฺโพธิยนฺติ สพฺพญฺุตาเณ อรหตฺตมคฺคาเณ วา, อรหตฺตมคฺเคเนว หิ พุทฺธคุณา นิปฺปเทสา คหิตา โหนฺติ. เทฺว หิ อคฺคสาวกา @เชิงอรรถ: ฉ.ม. เถรสฺส ฉ.ม. ปเวเทยฺยามิ อิ. ปฏิจฺฉิตุํ @ ฉ.ม. มม น ทิสฺสติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖๕.

อรหตฺตมคฺเคเนว สาวกปารมีาณํ ปฏิลภนฺติ. ปจฺเจกพุทฺโธ ๑- ปจฺเจกโพธิาณํ. พุทฺธา สพฺพญฺุตาณญฺเจว สกเล จ พุทฺธคุเณ. สพฺพญฺหิ เนสํ อรหตฺตมคฺเคเนว อิชฺฌติ. ตสฺมา อรหตฺตมคฺคาณํ สมฺโพธิ นาม โหติ. เตน อุตฺตริตโร ภควตา นตฺถิ. เตนาห "ภควตา ภิยฺโยภิญฺตโร ยทิทํ สมฺโพธิยนฺ"ติ. [๑๔๒] โอฬาราติ ๒- เสฏฺา. อยญฺหิ อุฬารสทฺโท "อุฬารานิ ขาทนียานิ ขาทนฺตี"ติ ๓- อาทีสุ มธุเร อาคจฺฉติ. "อุฬาราย ขลุ ภวํ วจฺฉายโน สมณํ โคตมํ ปสํสาย ปสํสตี"ติ ๔- อาทีสุ เสฏฺเ. "อปฺปมาโณ อุฬาโร โอภาโส"ติ ๕- อาทีสุ วิปุเล. สฺวายมิธ เสฏฺเ อาคโต. เตน วุตฺตํ "โอฬาราติ เสฏฺา"ติ. อาสภีติ อุสภสฺส วาจาสทิสี อจลา อสมฺปเวธี. เอกํโส คหิโตติ อนุสฺสเวน วา อาจริยปรมฺปราย วา อิติกิราย วา ปิฏกสมฺปทาเนน วา อาการปริวิตกฺเกน วา ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติยา วา ตกฺกเหตุ วา นยเหตุ วา อกเถตฺวา ปจฺจกฺขโต าเณน ปฏิวิชฺฌิตฺวา วิย เอกํโส คหิโต, สนฺนิฏฺานกถาว คหิตาติ ๖- อตฺโถ. สีหนาโทติ เสฏฺนาโท, เนว ทนฺธายนฺเตน น คคฺครายนฺเตน ๗- สีเหน วิย อุตฺตมนาโท นทิโตติ อตฺโถ. กึ นุ โข เต สาริปุตฺตาติ อิมํ เทสนํ กสฺมา อารภิ. ๘- อนุโยคทาปนตฺถํ. เอกจฺโจ หิ สีหนาทํ นทิตฺวา อตฺตโน สีหนาเท อนุโยคํ ทาตุํ น สกฺโกติ, นิคฺฆํสนํ นกฺขมติ, เลเป ปติตมกฺกโฏ วิย โหติ. ยถา ธมมานํ อปริสุทฺธโลหํ ฌายิตฺวา ฌามองฺคาโร โหติ, เอวํ ฌามงฺคาโร วิย โหติ. เอโก สีหนาเท อนุโยคํ ทาปิยมาโน ทาตุํ สกฺโกติ, นิคฺฆํสนํ ขมติ, ธมมานํ นิทฺโทสชาตรูปํ วิย อธิกตรํ โสภติ, ตาทิโส เถโร. เตน นํ ภควา "อนุโยคกฺขโม อยนฺ"ติ ตฺวา สีหนาเท อนุโยคทาปนตฺถํ อิทํปิ เทสนํ อารภิ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม., อิ. ปจฺเจกพุทฺธา ฉ.ม., อิ. อุฬารา @ ม.มู. ๑๒/๓๖๖, มหาสจฺจกสุตฺต ม.มู. ๑๒/๒๘๘, จูฬหตฺถิปโทมสุตฺต @ สํ. มหา. ๑๙/๑๐๘๑/๓๗๑ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสุตฺต ฉ.ม., อิ. กถิตาติ @ ม. ภคฺครายนฺเตน ฉ.ม. อารภตีติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖๖.

ตตฺถ สพฺเพ เตติ สพฺเพ เต ตยา. เอวํสีลาติ อาทีสุ โลกิยโลกุตฺตรวเสน สีลาทีนิ ปุจฺฉติ. เตสํ วิตฺถารกถา มหาปทาเน กถิตาว. กึ ปน เต สาริปุตฺต เย เต ภวิสฺสนฺตีติ อตีตา จ ตาว นิรุทฺธา, อปณฺณตฺติกภาวํ คตา ทีปสิขา วิย นิพฺพุตา, เอวํ นิรุทฺเธ อปณฺณตฺติกภาวํ คเต ตฺวํ กถํ ชานิสฺสสิ, อนาคตพุทฺธานํ ปน คุณา กึ ๑- ตยา อตฺตโน จิตฺเตน ปริจฺฉินฺทิตฺวา วิทิตาติ ปุจฺฉนฺโต เอวมาห. กึ ปน เต สาริปุตฺต อหํ เอตรหีติ อนาคตาปิ พุทฺธา อชาตา อนิพฺพตฺตา อนุปฺปนฺนา, เตปิ กถํ ตฺวํ ชานิสฺสสิ, เตสญฺหิ ชานนํ อปเท อากาเส ปททสฺสนํ วิย โหติ. อิทานิ มยา สทฺธึ เอกวิหาเร วสสิ, เอกโต ภิกฺขาย จรสิ, ธมฺมเทสนากาเล ทกฺขิณปสฺเส นิสีทสิ, กึ ปน มยฺหํ คุณา อตฺตโน เจตสา ปริจฺฉินฺทิตฺวา วิทิตา ตยาติ อนุยุญฺชนฺโต เอวมาห. เถโร ปน ปุจฺฉิเต ปุจฺฉิเต "โน เหตํ ภนฺเต"ติ ปฏิกฺขิปติ. เถรสฺส จ วิทิตํปิ อตฺถิ อวิทิตํปิ อตฺถิ, กึ โส อตฺตโน วิทิตฏฺาเน ปฏิกฺเขปํ กโรติ, อวิทิตฏฺาเนติ. วิทิตฏฺาเน น กโรติ, อวิทิตฏฺาเนเยว กโรติ. ๒- เถโร กิร อนุโยเค อารทฺเธเยว อญฺาสิ. น อยํ อนุโยโค สาวกปารมีาเณ, สพฺพุตาเณ อยํ อนุโยโคติ อตฺตโน สาวกปารมีาเณ ปฏิกฺเขปํ อกตฺวา อวิทิตฏฺาเน สพฺพญฺุตาเณ ปฏิกฺเขปํ กโรติ. เตน อิทํปิ ทิเปติ "ภควา มยฺหํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ พุทฺธานํ สีลสมาธิปญฺาวิมุตฺติการณชานนสมตฺถํ สพฺพญฺุตาณํ นตฺถี"ติ. เอตฺถาติ เอเตสุ อตีตาทิเภเทสุ พุทฺเธสุ. อถ กิญฺจรหีติ อถ กสฺมา เอวํ าเณ อสติ ตยา เอวํ กถิตนฺติ วทติ. [๑๔๓] ธมฺมนฺวโยติ ธมฺมสฺส ปจฺจกฺขโต าณสฺส อนุโยคํ อนุคนฺตฺวา อุปฺปนฺนํ อนุมาาณํ นยคฺคาโห วิทิโต. สาวกปารมีาเณ ตฺวาว อิมินาว อากาเรน ชานามิ ภควาติ วทติ. เถรสฺส หิ นยคฺคาโห อปฺปมาโณ อปริยนฺโต. ยถา สพฺพญฺุตาณสฺส ปมาณํ วา ปริยนฺโต วา นตฺถิ, เอวํ @เชิงอรรถ: ฉ.ม. กินฺติ, อิ. กึติ ฉ.ม., อิ. กโรตีติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖๗.

ธมฺมเสนาปติโน นยคฺคาหสฺส. เตน โส "อิมินา เอวํวิโธ, อิมินา อนุตฺตโร สตฺถา"ติ ชานาติ. เถรสฺส หิ นยคฺคาโห สพฺพญฺุตาณคติโกเอว. อิทานิ ตํ นยคฺคาหํ ปากฏํ กาตุํ อุปมํ ๑- ทสฺเสนฺโต เสยฺยถาปิ ภนฺเตติ อาทิมาห. ตตฺถ ยสฺมา มชฺฌิมปเทเส นครสฺส ทฬฺหุทฺทาปปาการาทีนิ ๒- ถิรานิ วา โหนฺตุ ทุพฺพลานิ วา, สพฺพโส วา ปน มา โหนฺตุ, โจราสงฺกา น โหติ, ตสฺมา ตํ อคฺคเหตฺวา ปจฺจนฺติมํ นครนฺติ อาห. ทพฺหุทฺทาปนฺติ ๓- ถิรปาการปาทํ. ทฬฺหปาการโตรณนฺติ ถิรปาการญฺเจว ถิรปิฏฺิสงฺฆาฏญฺจ. เอกทฺวารนฺติ กสฺมา อาห. พหุทฺวาเร หิ นคเร พหูหิ ปณฺฑิตโทวาริเกหิ ภวิตพฺพํ. เอกทฺวาเร เอโกว วฏฺฏติ. เถรสฺส จ ปญฺาย สทิโส อญฺโ นตฺถิ. ตสฺมา อตฺตโน ปณฺฑิตภาวสฺส โอปมฺมตฺถํ เอกํเยว โทวาริกํ ทสฺเสตุํ "เอกทฺวารนฺ"ติ อาห. ปณฺฑิโตติ ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคโต. พฺยตฺโตติ เวยฺยตฺติเยน สมนฺนาคโต วิสทาโณ วา. ๔- เมธาวีติ านุปฺปตฺติกปญฺาสงฺขาตาย เมธาย สมนฺนาคโต. อนุปริยายปถนฺติ อนุปริยายนามกํ ปาการมคฺคํ. ปาการสนฺธินฺติ ทฺวินฺนํ อิฏฺกานํ อปคตฏฺานํ. ปาการวิวรนฺติ ปาการสฺส ฉินฺนฏฺานํ. เจตโส อุปกฺกิเลเสติ ปญฺจ นีวรณา ๕- จิตฺตํ อุปกฺกิเลเสนฺติ กิลิฏฺ กโรนฺติ อุปตาเปนฺติ วิพาเธนฺติ, ตสฺมา "เจตโส อุปกฺกิเลสา"ติ วุจฺจนฺติ. ปญฺาย ทุพฺพลีกรเณติ นีวรณา อุปฺปชฺชมานา อนุปฺปนฺนาย ปญฺาย อุปฺปชฺชิตุํ น เทนฺติ, อุปฺปนฺนาย ปญฺาย วฑฺฒิตุํ น เทนฺติ, ตสฺมา "ปญฺาย ทุพฺพลีกรณา"ติ วุจฺจนฺติ. สุปฏฺิตจิตฺตาติ จตูสุ สติปฏฺาเนสุ สุฏฺุ อุปฏฺิตจิตฺตา หุตฺวา. สตฺต โพชฺฌงฺเค ยถาภูตนฺติ สตฺต โพชฺฌงฺเค ยถาสภาเวน ภาเวตฺวา. อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธินฺติ อรหตฺตํ สพฺพญฺุตาณํ วา ปฏิวิชฺฌึสูติ ทสฺเสติ. อปิเจตฺถ สติปฏฺานาติ วิปสฺสนา. โพชฺฌงฺคา มคฺโค. อนุตฺตรา สมฺมาสมฺโพธิ อรหตฺตํ. สติปฏฺานาติ วา วิปสฺสนา โพชฺฌงฺคมิสฺสกา. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. อุปมาย ฉ.ม., อิ. อุทฺทาปปาการาทีนิ @ ฉ.ม., อิ. ทฬฺหุทฺธาปํ ฉ.ม., อิ. วา น ทิสฺสติ ฉ.ม. นีวรณานิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖๘.

สมฺมาสมฺโพธิ อรหตฺตเมว. ทีฆภาณกมหาสิวตฺเถโร ปนาห "สติปฏฺาเน วิปสฺสนาติ คเหตฺวา โพชฺฌงฺเค มคฺโค ๑- จ สพฺพญฺุตาณญฺจาติ คหิเต สุนฺทโร ปญฺโห ภเวยฺย, น ปเนวํ คหิตนฺ"ติ. อิติ เถโร สพฺพญฺุพุทฺธานํ ๒- นีวรณปฺปหาเน สติปฏฺานภาวนาย สมฺโพธิยญฺจ มชฺเฌ ภินฺนสุวณฺณรชตานํ วิย นานตฺตาภาวํ ทสฺเสติ. อิธ ตฺวา อุปมา สํสนฺเทตพฺพา:- อายสฺมา หิ สาริปุตฺโต ปจฺจนฺตนครํ ทสฺเสติ, ๓- ปาการํ ทสฺเสสิ, ปริยายปถํ ทสฺเสสิ, ทฺวารํ ทสฺเสสิ, ปณฺฑิตโทวาริกํ ทสฺเสสิ, นครปฺปวิสนกนิกฺขมเก โอฬาริเก ปาเณ ทสฺเสสิ, โทวาริกสฺส เตสํ ปาณานํ ปากฏภาวญฺจ ทสฺเสสิ. ตตฺถ กึ เกน สทิสนฺติ เจ. นครํ วิย หิ นิพฺพานํ, ปากาโร วิย สีลํ, ปริยายปโถ วิย หิริ ๔- ทฺวารํ วิย อริยมคฺโค, ปณฺฑิตโทวาริโก วิย ธมฺมเสนาปติ, นครปฺปวิสนกนิกฺขมนก- โอฬาริกปาณา วิย อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนา พุทฺธา, โทวาริกสฺส เตสํ ปาณานํ ปากฏภาโว วิย อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ พุทฺธานํ สีลสมถาทีหิ ปากฏภาโว. เอตฺตาวตา เถเรน ภควา เอวมหํ สาวกปารมีาเณ ตฺวา ธมฺมนฺวเยน นยคฺคาเหน ชานามีติ อตฺตโน สีหนาทสฺส อนุโยโค ทินฺโน โหติ. [๑๔๔] อิธาหํ ภนฺเต เยน ภควาติ อิมํ ธมฺมเทสนํ ๕- กสฺมา อารภิ? สาวกปารมีาณสฺส นิปฺผตฺติทสฺสนตฺถํ. ๖- อยญฺเหตฺถ อธิปฺปาโย, ภควา อหํ สาวกปารมีาณํ ปฏิลภนฺโต ปญฺจนวุติปาสณฺเฑสุ น อญฺ เอกมฺปิ สมณํ วา พฺราหฺมณํ วา อุปสงฺกมิตฺวา สาวกปารมีาณํ ปฏิลภึ, ตุเมฺหเยว อุปสงฺกมิตฺวา ตุเมฺห ปยิรุปาสนฺโต ปฏิลภินฺติ ตตฺถ อิธาติ นิปาตมตฺตํ. อุปสงฺกมึ ธมฺมสฺสวนายาติ ตุเมฺห อุปสงฺกมนฺโตปิจาหํ ๗- น จีวราทิเหตุ อุปสงฺกมนฺโต, ธมฺมสฺสวนตฺถาย อุปสงฺกมนฺโต. เอวํ อุปสงฺกมิตฺวา สาวกปารมีาณํ ปฏิลภึ. กทา ปน เถโร @เชิงอรรถ: สี., อิ. มคฺเค สี., อิ. สพฺพพุทฺธานํ ฉ.ม., อิ. ทสฺเสสิ @ สี., อิ. สมโถ ฉ.ม., อิ. เทสนํ ม. นิปฺพตฺติ... @ ฉ.ม. อุปสงฺกมนฺโต ปนาหํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖๙.

ธมฺมสฺสวนตฺถาย อุปสงฺกมนฺโตติ. สูกรขาตเลเณ ภาคิเนยฺยทีฆนขปริพฺพาชกสฺส เวทนาปริคฺคหสุตฺตนฺตกถิตทิวเส อุปสงฺกมนฺโต, ตทาเยว สาวกปารมีญฺาณํ ปฏิลภิ. ๑- ตํทิวสญฺหิ เถโร ตาลปณฺณํ คเหตฺวา ภควนฺตํ วีชยมาโน ๒- ิโต ตํ เทสนํ สุตฺวา ตตฺเถว สาวกปารมีาณํ หตฺถคตํ อกาสิ. อุตฺตรุตฺตรํ ปณีตปณีตนฺติ อุตฺตรุตฺตรญฺเจว ปณีตปณีตญฺจ กตฺวา เทเสสิ. กณฺหสุกฺกํสปฺปฏิภาคนฺติ กณฺหญฺเว สุกฺกญฺจ. ตญฺจ โข สปฺปฏิภาคํ สวิปกฺขํ ๓- กตฺวา. กณฺหํ ปฏิพาหิตฺวา สุกฺกํ, สกฺกํ ปฏิพาหิตฺวา กณฺหนฺติ เอวํ สปฺปฏิภาคํ กตฺวา กณฺหสุกฺกํ เทเสสิ, กญฺหํ เทเสนฺโตปิจ สอุสฺสาหํ สวิปากํ เทเสสิ, สุกฺกํ เทเสนฺโตปิ สอุสฺสาหํ สวิปากํ เทเสสิ. ตสฺมึ ธมฺเม อภิญฺา อิเธกจฺจํ ธมฺมํ ธมฺเมสุ นิฏฺมคมนฺติ เอตฺถ ตสฺมึ เทสิเต ธมฺเม เอกจฺจํ ธมฺมํ นาม สาวกปารมีาณํ สญฺชานิตฺวา ธมฺเมสุ นิฏฺมคมํ. กตเมสุ ธมฺเมสูติ? จตูสุ สจฺจธมฺเมสุ. เอตฺถายํ เถรสลฺลาโป, กาฬวลฺลวาสี สุมนตฺเถโร ตาว วทติ "จตูสุ สจฺจธมฺเมสุ อิทานิ นิฏฺคมนการณํ นตฺถิ. อสฺสชิมหาสาวกสฺส หิ ทิฏฺทิวเสเยว โส ปมมคฺเคน จตูสุ สจฺจธมฺเมสุ นิฏฺ คโต, อปรภาเค สูกรขาตเลณทฺวาเร อุปริ ตีหิ มคฺเคหิ จตูสุ สจฺจธมฺเมสุ นิฏฺ คโต, อิมสฺมึ ปน าเน' ธมฺเมสู'ติ พุทฺธคุเณสุ นิฏฺ คโต"ติ. โลกนฺตรวาสี จูฬสิวตฺเถโร ปน "สพฺพํ ตตฺเถว วตฺวา อิมสฺมึ ปน าเน `ธมฺเมสู'ติ อรหตฺเต นิฏฺ คโต"ติ อาห. ทีฆภาณกติปิฏกมหาสิวตฺเถโร ปน "ตเถว ปุริมวาทํ วตฺวา อิมสฺมึ ปน าเน' ธมฺเมสู'ติ สาวกปารมีาเณ นิฏฺ คโต"ติ วตฺวา "พุทฺธคุณา ปน นยโต อาคตา"ติ อาห. สตฺถริ ปสีทินฺติ เอวํ สาวกปารมีาณธมฺเมสุ นิฏฺ คนฺตฺวา ภิยฺโยโส มตฺตาย "สมฺมาสมฺพุทฺโธ วต โส ภควา"ติ สตฺถริ ปสีทึ. สฺวากฺขาโต ภควตา ธมฺโมติ สุฏฺุ อกฺขาโต สุกถิโต นิยฺยานิโก มคฺโค ผลตฺถาย นิยฺยาติ ราคโทสโมหนิมฺมทนสมตฺโถ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม., อิ. ปฏิลภีติ ฉ.ม. พีชมาโน, อิ. วีชมาโน สี. สวิปากํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๗๐.

สุปฏิปนฺโน สํโฆติ พุทฺธสฺส ภควโต สาวกสํโฆปิ วงฺกาทิโทสวิรหิตํ สมฺมาปฏิปทํ ปฏิปนฺนตฺตา สุปฏิปนฺโนติ ปสนฺโนสฺมิ ภควตีติ ๑- ทสฺเสสิ. ๒- กุสลธมฺมเทสนาวณฺณนา [๑๔๕] อิทานิ ทิวาฏฺาเน นิสีทิตฺวา สมาปชฺชิเต โสฬส อปรปเวณิยธมฺเม ทสฺเสตุํ อปรํ ปน ภนฺเต เอตทานุตฺตริยนฺติ เทสนํ อารภิ. ตตฺถ อนุตฺตริยนฺติ อนุตฺตรภาโว. ยถา ภควา ธมฺมํ เทเสตีติ ยถา เยนากาเรน ยาย เทสนาย ภควา ธมฺมํ เทเสติ, สา ตุมฺหากํ เทสนา อนุตฺตราติ. กุสเลสุ ธมฺเมสูติ ตาย เทสนาย เทสิเตสุ กุสลธมฺเมสุปิ ภควาว อนุตฺตโรติ ทีเปติ. ยา วา สา เทสนา, ตสฺสา ภูมึ ทสฺเสนฺโตปิ "กุสเลสุ ธมฺเมสู"ติ อาห. ตตฺรีเม กุสลา ธมฺมาติ ตตฺร กุสเลสุ ธมฺเมสูติ วุตฺตปเท อิเม กุสลา ธมฺมา นามาติ เวทิตพฺพา. ตตฺถ อาโรคฺยฏฺเน, อนวชฺชฏฺเน, โกสลฺสมฺภูตฏฺเน, นิทฺทรถฏฺเน, สุขวิปากฏฺเนาติ ปญฺจธา กุสลํ เวทิตพฺพํ. เตสุ ชาตกปริยายํ ปตฺวา อาโรคฺยฏฺเน กุสลํ วฏฺฏติ. สุตฺตนฺตปริยายํ ปตฺวา อนวชฺชฏฺเน. อภิธมฺมปริยายํ ปตฺวา โกสลฺลสมฺภูตนิทฺทรถสุขวิปากฏฺเน. อิมสฺมึ ปน าเน พาหิยสุตฺตนฺตปริยาเยน ๓- อนวชฺชฏฺเน กุสลํ ทฏฺพฺพํ. จตฺตาโร สติปฏฺานานาติ จุทฺทสวิเธน กายานุปสฺสนาสติปฏฺานํ, นววิเธน เวทนานุปสฺสนาสติปฏฺานํ, โสฬสวิเธน จิตฺตานุปสฺสนาสติปฏฺานํ, ปญฺจวิเธน ธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺานนฺติ เอวํ นานานเยหิ วิภชิตฺวา สมถวิปสฺสนามคฺควเสน โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกา จตฺตาโร สติปฏฺานา เทสิตา. ผลสติปฏฺานํ ปน อิธ อนธิปฺเปตํ. จตฺตาโร สมฺมปฺปธานาติ ปคฺคหฏฺเน เอกลกฺขณา, กิจฺจวเสน นานากิจฺจา. "อิธ ภิกฺขุ อนุปฺปนฺนานํ ปากปานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทายา"ติ ๔- อาทินา นเยน สมถวิปสฺสนา มคฺควเสน โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกาว จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา เทสิตา. @เชิงอรรถ: สี. ภควาติ ฉ.ม., อิ, ทสฺเสติ ฉ.ม. พาหิติก... @ อภิ. วิ. ๓๕/๔๖๖/๒๘๐ (สฺยา)

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๗๑.

จตฺตาโร อิทฺธิปาทาติ อิชฺฌนฏฺเน เอกสงฺคหา, ฉนฺทาทิวเสน นานาสภาวา. "อิธ ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวตี"ติ ๑- อาทินา นเยน สมถวิปสฺสนามคฺควเสน โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกาว จตฺตาโร อิทฺธิปาทา เทสิตา. ปญฺจินฺทฺริยานีติ อธิปเตยฺยฏฺเน เอกลกฺขณานิ, อธิโมกฺขาทิสภาววเสน นานาสภาวานิ. สมถวิปสฺสนามคฺควเสเนว โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกานิ สทฺธาทีนิ ปญฺจินฺทฺริยานิ เทสิตานิ. ปญฺจ พลานีติ อุปตฺถมฺภนฏฺเน วา อกมฺปิยฏฺเน วา เอกสงฺคหานิ, สลกฺขเณน นานาสภาวานิ. สมถวิปสฺสนามคฺควเสเนว โลกิยโลกุตฺตรมิสกานิ สทฺธาทีนิ ปญฺจ พลานิ เทสิตานิ. สตฺต โพชฺฌงฺคาติ นิยฺยานฏฺเน เอกสงฺคหา, อุปฏฺานาทินา สลกฺขเณน นานาสภาวา. สมถวิปสฺสนามคฺควเสเนว โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกา สตฺต โพชฺฌงฺคา เทสิตา. อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโคติ เหตุฏฺเน เอกสงฺคโห, ทสฺสนาทินา สลกฺขเณน นานาสภาโว. สมถวิปสฺสนามคฺควเสเนว โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสโก อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค เทสิโตติ อตฺโถ, อิธ ภนฺเต ภิกฺขุ อาสวานํ ขยาติ อิทํ กิมตฺถํ อารทฺธํ? สาสนสฺส ปริโยสานทสฺสนตฺถํ. สาสนสฺส หิ น เกวลํ มคฺเคเนว ปริโยสานํ โหติ, อรหตฺตผเลนปิ โหติ. ตสฺมา ตํ ทสฺเสตุํ อิทมารทฺธนฺติ เวทิตพฺพํ. เอตทานุตฺตริยํ ภนฺเต กุสเลสุ ธมฺเมสูติ ภนฺเต ยา อยํ กุสเลสุ ธมฺเมสุ เอวํ เทสนา เอตทานุตฺตริยํ. ตํ ภควาติ ตํ เทสนํ ภควา อเสสํ สกลํ อภิชานาติ. ตํ ภควโตติ ตํ เทสนํ ภควโต อเสสํ อภิชานโต. อุตฺตริอภิญฺเยฺยํ นตฺถีติ ตทุตฺตริ อภิชานิตพฺพํ นตฺถิ, อยํ นาม อิโต อญฺโ ธมฺโม วา ปุคฺคโล วา ยํ ภควา น ชานาตีติ อิทํ นตฺถิ. ยทภิชานํ อญฺโ สมโณ @เชิงอรรถ: ขุ.ป. ๓๑/๖๘๒/๕๘๙ (สฺยา)

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๗๒.

วาติ ยํ ตุเมฺหหิ อนภิญฺาตํ, ตํ อญฺโ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา อภิชานนฺโต ภควตา ภิยฺโยภิญฺตโร อสฺส, อธิกตรปญฺโ ภเวยฺย. ยทิทํ กุสเลสุ ธมฺเมสูติ เอตฺถ ยทิทนฺติ นิปาตมตฺตํ. กุสเลสุ ธมฺเมสุ ภควตา อุตฺตริตโร นตฺถีติ อยเมตฺถ อตฺโถ. อิติ ภควาว กุสเลสุ ธมฺเมสุ อนุตฺตโรติ ทสฺเสนฺโต "อิมินาปิ การเณน เอวํ ปสนฺโน อหํ ภนฺเต ภควตี"ติ ทีเปติ. อายตนปณฺณตฺติเทสนาวณฺณนา [๑๔๖] อิโต ปเรสุ อปรํ ปนาติ อาทีสุ วิเสสมตฺตเมว วณฺณยิสฺสาม. ปุริมวารสทิสํ ปน วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. อายตนปณฺณตฺตีสูติ อายตนปญฺาปนาสุ. อิทานิ ตา อายตนปญฺตฺติโย ทสฺเสนฺโต ฉยิมานิ ภนฺเตติ อาทิมาห. อายตนกถา ปเนสา วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถาเรน กถิตา, เตน น ตํ วิตฺถารยิสฺสาม, ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตนเยเนว สา วิตฺถารโต เวทิตพฺพา. เอตทานุตฺตริยํ ภนฺเต อายตนปณฺณตฺตีสูติ ยา อยํ อายตนปณฺณตฺตีสุ อชฺฌตฺติกพาหิรววฏฺานาทิวเสน เอวํ เทสนา, เอตทานุตฺตริยํ. เสสํ วุตฺตนยเมว. คพฺภาวกฺกนฺติเทสนาวณฺณนา [๑๔๗] คพฺภาวกฺกนฺตีสูติ คพฺโภกฺกมเนสุ. ตา คพฺภาวกฺกนฺติโย ทสฺเสนฺโต จตสฺโส อิมา ภนฺเตติ อาทิมาห. ตตฺถ อสมฺปชาโนติ อชานนฺโต สมฺมุโฬฺห หุตฺวา. มาตุกุจฺฉึ โอกฺกมตีติ ปฏิสนฺธิวเสน ปวิสติ. าตีติ วสติ. นิกฺขมตีติ นิกฺขมนฺโตปิ อสมฺปชาโน สมฺมุโฬฺหว นิกฺขมติ. อยํ ปมาติ อยํ ปกติโลกิยมนุสฺสานํ ปมา คพฺภาวกฺกนฺติ. สมฺปชาโน มาตุกุจฺฉึ โอกฺกมตีติ โอกฺกมนฺโต สมฺปชาโน อสมฺมุโฬฺห หุตฺวา โอกฺกมติ. อยํ ทุติยาติ อยํ อสีติมหาสาวกานํ ๑- ทุติยา คพฺภาวกฺกนฺติ. เต หิ ปวิสนฺตาว ชานนฺติ, วสนฺตา จ นิกฺขมนฺตา จ น ชานนฺติ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม., อิ....มหาเถรานํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๗๓.

อยํ ตติยาติ อยํ ทฺวินฺนญฺจ อคฺคสาวกานํ ปจฺเจกโพธิสตฺตานญฺจ ตติยา คพฺภาวกฺกนฺติ. เต กิร กมฺมเชหิ วาเตหิ อโธสิรา อุทฺธํปาทา อเนกสตโปริเส ปปาเต วิย โยนิมุเข ขิตฺตา ตาลจฺฉิคฺคเลน หตฺถี วิย สมฺพาเธน โยนิมุเขน นิกฺขมมานา อนนฺตํ ทุกฺขํ ปาปุณนฺติ เตน เตสํ "มยํ นิกฺขมมฺหา"ติ สมฺปชานตา น โหติ. เอวํ ปูริตปารมีนํปิ จ สตฺตานํ เอวรูเป าเน มหนฺตํ ทุกฺขํ อุปฺปชฺชตีติ อลเมว คพฺภาวาเส นิพฺพินฺทิตุํ อลํ วิรชฺชิตุํ. อยํ จตุตฺถาติ อยํ สพฺพญฺุโพธิสตฺตานํ วเสน จตุตฺถา คพฺภาวกฺกนฺติ. สพฺพญฺุโพธิสตฺตา หิ มาตุกุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธึ คณฺหนฺตาปิ ชานนฺติ, ตตฺถ วสนฺตาปิ ชานนฺติ, นิกฺขมนฺตาปิ ชานนฺติ, นิกฺขมนกาเลปิ จ เต กมฺมชวาตา อุทฺธํปาเท อโธสิเร กตฺวา ขิปิตุํ น สกฺโกนฺติ, เทฺว หตฺเถ ปสาเรตฺวา อกฺขีนิ อุมฺมิเลตฺวา ๑- ิตกาว นิกฺขมนฺติ. ภวคฺคํ อุปาทาย อวีจิอนฺตเร อญฺโ ตีสุ กาเลสุ สมฺปชาโน นาม นตฺถิ เปตฺวา สพฺพญฺุโพธิสตฺเต. เตเนว เนสํ มาตุกุจฺฉึ โอกฺกมนกาเล จ นิภฺขมนกาเล จ ทสสหสฺสีโลกธาตุ สงฺกมฺปตีตี. ๒- เสสเมตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. อาเทสนวิธาเทสนาวณฺณนา [๑๔๘] อาเทสนวิธาสูติ อาเทสนโกฏฺาเสสุ. อิทานิ ตา อาเทสนวิธา ทสฺเสนฺโต จตสฺโส อิมาติ อาทิมาห. นิมิตฺเตน อาทิสตีติ อาคตนิมิตฺเตน วา คตินิมิตฺเตน ๓- วา ิตินิมิตฺเตน วา อิทํ นาม ภวิสฺสตีติ กเถติ. ตตฺรีทํ วตฺถุ: เอโก ราชา ติสฺโส มุตฺตา คเหตฺวา ปุโรหิตํ ปุจฺฉิ "กึ เม อาจริย หตฺเถ"ติ. โส อิโต จิโต จ โอโลเกสิ. เตน จ สมเยน เอกา สรพู "มกฺขิกํ คเหสฺสามี"ติ ปกฺขนฺทติ, ๔- คหณกาเล มกฺขิกา ปลาตา, โส มกฺขิกาย มุตฺตตฺตา "มุตฺตา มหาราชา"ติ อาห. มุตฺตา ตาว โหตุ, กติ มุตฺตาติ. โส ปุน นิมิตฺตํ โอโลเกสิ. อถ อวิทูเร กุกฺกุโฏ ติกฺขตฺตุํ @เชิงอรรถ: ฉ.ม., อิ. อุมฺมีเลตฺวา ฉ.ม., อิ. กมฺปติ ฉ.ม. คตนิมิตฺเตน @ ฉ.ม., อิ. ปกฺขนฺทิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๗๔.

สทฺทํ นิจฺฉาเรสิ. พฺราหฺมโณ "ติสฺโส มหาราชา"ติ อาห. เอวํ เอกจฺโจ อาคตนิมิตฺเตน กเถติ. เอเตนูปาเยน คติิตินิมิตฺเตหิปิ ๑- กถนํ เวทิตพฺพํ. อมนุสฺสานนฺติ ยกฺขปิสาจาทีนํ. เทวตานนฺติ จาตุมฺมหาราชิกาทีนํ. สทฺทํ สุตฺวาติ อญฺสฺส จิตฺตํ ตฺวา กเถนฺตานํ สทฺทํ สุตฺวา. วิตกฺกวิปฺผารสทฺทนฺติ วิตกฺกวิปฺผารวเสน อุปฺปนฺนํ วิปฺปลปนฺตานํ สุตฺตปฺปมตฺตาทีนํ สทฺทํ. สุตฺวาติ ตํ สทฺทํ สุตฺวา. ยํ วิตกฺกยโต ตสฺส โส สทฺโท อุปฺปนฺโน, ตสฺส วเสน "เอวํปิ เต มโน"ติ อาทิสติ. มโนสงฺขารา ปณิหิตาติ จิตฺตสงฺขารา สุฏฺปิตา. วิตกฺเกสฺสตีติ วิตกฺกยิสฺสติ ปวตฺเตสฺสตีติ ปชานาติ. ชานนฺโต จ อาคมเนน ชานาติ, ปุพฺพภาเคน ชานาติ, อนฺโตสมาปตฺติยํ จิตฺตํ โอโลเกตฺวา ชานาติ. อาคมเนน ชานาติ นาม กสิณปริกมฺมกาเลเยว เยนากาเรน เอส กสิณภาวนํ อารทฺโธ ปมํ ฌานํ วา ฯเปฯ จตุตฺถํ ฌานํ วา อฏฺ สมาปตฺติโย วา นิพฺพตฺเตสฺสตีติ ชานาติ. ปุพฺพภาเคน ชานาติ นาม สมถวิปสฺสนาย อารทฺธาเยว ชานาติ, เยนากาเรน เอส วิปสฺสนํ อารทฺโธ โสตาปตฺติมคฺคํ วา นิพฺพตฺเตสฺสติ ฯเปฯ อรหตฺตมคฺคํ วา นิพพตฺเตสฺสตีติ ชานาติ. อนฺโตสมาปตฺติยํ จิตฺตํ โอโลเกตฺวา ชานาติ นาม เยนากาเรน อิมสฺส มโนสงฺขารา สุฏฺปิตา, อิมสฺส นาม จิตฺตสฺส อนนฺตรา อิมํ นาม วิตกฺกํ วิตกฺเกสฺสติ. อิโต วุฏฺิตสฺส เอตสฺส หานภาคิโย วา สมาธิ ภวิสฺสติ, ิติภาคิโย วา วิเสสภาคิโย วา นิพฺเพธภาคิโย วา อภิญฺาโย วา นิพฺพตฺเตสฺสตีติ ชานาติ. ตตฺถ ปุถุชชโน เจโตปริยาณลาภี ปุถุชฺชนานํเยว จิตฺตํ ชานาติ, น อริยานํ. อริเยสุปิ เหฏฺิโม เหฏฺิโม อุปริมสฺส อุปริมสฺส จิตฺตํ น ชานาติ, อุปริโม ปน เหฏฺิมสฺส ชานาติ. เอเตสุ จ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลสมาปตฺตึ สมาปชฺชติ. สกทาคามี, อนาคามี, อรหา อรหตฺตผลสมาปตฺตึ สมาปชฺชติ. อุปริโม เหฏฺิมํ น สมาปชฺชติ. เตสํ หิ เหฏฺิมา เหฏฺิมา สมาปตฺติ ตตฺร @เชิงอรรถ: ฉ.ม. คติตนิมิตฺเตหิปิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๗๕.

ปวตฺติเยว โหติ. ตเถว ตํ โหตีติ อิทํ เอกํเสน ตเถว โหติ. เจโตปริยาณวเสน าตญฺหิ อญฺถาภาวิ ๑- นาม นตฺถิ. เสสํ ปุริมนเยเนว โยเชตพฺพํ. ทสฺสนสมาปตฺติเทสนาวณฺณนา [๑๔๙] อาตปฺปมนฺวายาติ อาทิ พฺรหฺมชาเล วิตฺถาริตเมว. อยํ ปเนตฺถ สงฺเขโป, อาตปฺปนฺติ วิริยํ. ตเทว ปทหิตพฺพโต ปธานํ. อนุยุญฺชิตพฺพโต อนุโยโค. อปฺปมาทนฺติ สติอวิปฺปวาสํ. สมฺมามนสิการนฺติ อนิจฺเจ อนิจฺจนฺติ อาทิวเสน ปวตฺตํ อุปายมนสิการํ. เจโตสมาธินฺติ ปมชฺฌานสมาธึ. อยํ ปมา ทสฺสนสมาปตฺตีติ อยํ ทฺวตฺตึสาการํ ปฏิกูลโต มนสิกตฺวา ปฏิกูลทสฺสนวเสน ๒- อุปฺปาทิตา ปมชฺฌานสมาปตฺติ ปมา ทสฺสนสมาปตฺติ นาม, สเจ ปน ตํ ฌานํ ปาทกํ กตฺวา โสตาปนฺโน โหติ, อยํ นิปฺปริยาเยเนว ปมา ทสฺสนสมาปตฺติ. อติกฺกมฺม จาติ อติกฺกมิตฺวา จ. ฉวิมํสโลหิตนฺติ ฉวิญฺจ มํสญฺจ โลหิตญฺจ. อฏฺึ ปจฺจเวกฺขตีติ อฏฺิ อฏฺีติ ปจฺจเวกฺขติ. อฏฺิ อฏฺีติ ปจฺจเวกฺขิตฺวา อุปฺปาทิตา อฏฺิอารมฺมณา ทิพฺพจกฺขุปาทกชฺฌานสมาปตฺติ ทุติยา ทสฺสนสมาปตฺติ นาม. สเจ ปน ตํ ฌานํ ปาทกํ กตฺวา สกทาคามิมคฺคํ นิพฺพตฺเตติ. อยํ นิปฺปริยาเยน ทุติยา ทสฺสนสมาปตฺติ. กาฬวลฺลวาสี สุมนตฺเถโร ปน ยาว "ตติยมคฺคา วฏฺฏตี"ติ อาห. วิญฺาณโสตนฺติ วิญฺาณเมว. อุภยโต อพฺโพจฺฉินฺนนฺติ ทฺวีหิปิ ภาเคหิ อจฺฉินฺนํ. อิธ โลเก ปติฏฺิตญฺจาติ ฉนฺทราควเสน อิมสฺมิญฺจ โลเก ปติฏฺิตํ ทุติยปเทปิ เอเสว นโย. กมฺมํ วา กมฺมโต อุปคจฺฉนฺตํ อิธ โลเก ปติฏฺิตํ. นาม กมฺมภวํ อากฑฺฒนฺตํ ปรโลเก ปติฏฺิตํ นาม. อิมินา กึ กถิตํ? เสกฺขปุถุชฺชนานํ เจโตปริยาณํ กถิตํ. เสกฺขปุถุชฺชนานญฺหิ เจโตปริยาณํ ตติยา ทสฺสนสมาปตฺติ นาม. @เชิงอรรถ: ฉ.ม., อิ. อญฺถาภาวี ม. ปฏิกูลทสฺสนนเยน

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๗๖.

อิธ โลเก อปฺปติฏฺิตญฺจาติ นิจฺฉนฺทราคตฺตา อิธ โลเก จ อปฺปติฏฺิตํ. ทุติยปเทปิ เอเสว นโย. กมฺมํ วา กมฺมโต น อุปคจฺฉนฺตํ อิธ โลเก อปฺปติฏฺิตํ นาม. กมฺมภวํ อนากฑฺฒนฺตํ ปรโลเก อปฺปติฏฺิตนฺนาม. อิมินา กึ กถิตํ? ขีณาสวสฺส เจโตปริยาณํ กถิตํ. ขีณาสวสฺส หิ เจโตปริยาณํ จตุตฺถา ทสฺสสนสมาปตฺติ นาม. อปิจ ทฺวตฺตึสากาเร อารทฺธวิปสฺสนาปิ ปมา ทสฺสนสมาปตฺติ. อฏฺิอารมฺมเณ อารทฺธวิปสฺสนา ทุติยา ทสฺสนสมาปตฺติ. เสกฺขปุถุชฺชนานํ เจโตปริยาณํ ขีณาสวสฺส เจโตปริยาณนฺติ อิทํ ปททฺวยํ นิจฺจลเมว. อปโร นโย. ปมชฺฌานํ ปมา ทสฺสนสมาปตฺติ. ทุติยชฺฌานํ ทุติยา. ตติยชฺฌานํ ตติยา. จตุตฺถชฺฌานํ จตุตฺถา ทสฺสนสมาปตฺติ. ตถา ปมมคฺโค ปมา ทสฺสนสมาปตฺติ. ทุติยมคฺโค ทุติยา. ตติยมคฺโค ตติยา. จตุตฺถมคฺโค จตุตฺถา ทสฺสนสมาปตฺตีติ. เสสเมตฺถ ปุริมนเยเนว โยเชตพฺพํ. ปุคฺคลปณฺณตฺติเทสนาวณฺณนา [๑๕๐] ปุคฺคลปณฺณตฺตีสูติ โลกโวหารวเสน "สตฺโต ปุคฺคโล นโร โปโส"ติ เอวํ ปญฺเปตพฺพาสุ โลกปญฺตฺตีสุ. พุทฺธานญฺหิ เทฺว กถา สมฺมติกถา, ๑- ปรมตฺถกถาติ โปฏปาเท ๒- วิตฺถาริตา. ตตฺถ ปุคฺคลปณฺณตฺตีสูติ อยํ สมฺมติกถา. อิทานิ เย ปุคฺคเล ปญฺเปนฺโต ปุคฺคลปณฺณตฺตีสุ ภควา อนุตฺตโร โหติ, เต ทสฺเสนฺโต สตฺตีเม ภนฺเต ปุคฺคลา. อุภโตภาควิมุตฺโตติ อาทิมาห. ตตฺถ อุภโตภาควิมุตฺโตติ ทฺวีหิ ภาเคหิ วิมุตฺโต, อรูปสมาปตฺติยา รูปกายโต วิมุตฺโต มคฺเคน นามกายโต. โส จตุนฺนํ อรูปสมาปตฺตีนํ เอเกกโต วุฏฺาย สงฺขาเร สมฺมสิตฺวา อรหตฺตปฺปตฺตานํ จตุนฺนํ, นิโรธา วุฏฺาย อรหตฺตปฺปตฺตอนาคามิโน จ วเสน ปญฺจวิโธ โหติ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม., อิ. สมฺมุติกถา เอวมุปริปิ ฉ.ม. โปฏฺปาทสุตฺเต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๗๗.

ปาลิ ปเนตฺถ "กตโม จ ปุคฺคโล อุภโตภาควิมุตฺโต, อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล อฏฺ วิโมกฺเข กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, ปญฺาย จสฺส ทิสฺวา อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺติ อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล อุภโตภาควิมุตฺโตติ." ๑- เอวํ อฏฺวิโมกฺขลาภิโน วเสน อาคตา. ปญฺาวิมุตฺโตติ ปญฺาย วิมุตฺโต, โส สุกฺขวิปสฺสโก จ, จตูหิ ฌาเนหิ วุฏฺาย อรหตฺตปฺปตฺตา จตฺตาโร จาติ อิเมสํ วเสน ปญฺจวิโธว โหติ. ปาลิ ปเนตฺถ อฏฺวิโมกฺขปฏิปกฺเขปวเสเนว อาคตา. ยถาห "นเหว โข อฏฺ วิโมกฺเข กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, ปญฺาย จสฺส ทิสฺวา อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺติ. อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ปญฺาวิมุตฺโต"ติ. ๒- ผุฏฺนฺตํ สจฺฉิกโรตีติ กายสกฺขิ, โส ฌานผสฺสํ ปมํ ผุสติ, ปจฺฉา นิโรธํ นิพฺพานํ สจฺฉิกโรติ, โส โสตาปตฺติผลฏฺ อาทึ กตฺวา ยาว อรหตฺตมคฺคฏฺา ฉพฺพิโธ โหตีติ เวทิตพฺโพ. เตเนวาห "อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล อฏฺ วิโมกฺเข กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, ปญฺาย จสฺส ทิสฺวา เอกจฺเจ อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺติ. อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล กายสกฺขี"ติ. ๓- ทิฏฺนฺตํ ปตฺโตติ ทิฏฺิปฺปตฺโต. ตตฺรีทํ สงฺเขปลกฺขณํ, ทุกฺขา สงฺขารา สุโข นิโรโธติ าตํ โหติ ทิฏฺ วิทิตํ สจฺฉิกตํ ผุสิตํ ปญฺายาติ ทิฏฺิปฺปตฺโต. วิตฺถารโต ปเนโสปิ กายสกฺขิ วิย ฉพฺพิโธ โหติ. เตเนวาห "อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล อิทํ ทุกฺขนฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ ฯเปฯ อยํ ทุกฺขนิโรธคามินีปฏิปทาติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ตถาคตปฺปเวทิตา จสฺส ธมฺมา ปญฺาย โวทิฏฺา โหนฺติ โวจริตา, ปญฺาย จสฺส ทิสฺวา เอกจฺเจ อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺติ. อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ทิฏฺิปฺปตฺโต"ติ. ๔- สทฺธาวิมุตฺโตติ สทฺธาย วิมุตฺโต, โสปิ วุตฺตนเยเนว ฉพฺพิโธ โหติ. เตเนวาห "อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล อิทํ ทุกฺขนฺติ ฯเปฯ อยํ ทุกฺขนิโรธคามินีปฏิปทาติ @เชิงอรรถ: อภิ. ปุ. ๓๖/๔๐/๑๕๒ อภิ. ปุ. ๓๖/๔๒/๑๕๒ อภิ. ปุ. ๓๖/๔๒/๑๕๒ @ อภิ. ปุ. ๓๖/๔๓/๑๔๖

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๗๘.

ยถาภูตํ ปชานาติ, ตถาคตปฺปเวทิตา จสฺส ธมฺมา ปญฺาย โวทิฏฺา โหนฺติ โวจริตา, ปญฺาย จสฺส ทิสฺวา เอกจฺเจ อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺติ โน โข จ ยถา ทิฏฺิปฺปตฺตสฺส อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล สทฺธาวิมุตฺโตติ. ๑- เอเตสุ หิ สทฺธาวิมุตฺตสฺส ปุพฺพภาคมคฺคกฺขเณ สทฺทหนฺตสฺส วิย, โอกปฺเปนฺตสฺส วิย, อธิมุจฺจนฺตสฺส วิย จ กิเลสกฺขโย โหติ. ทิฏฺิปฺปตฺตสฺส ปุพฺพภาคมคฺคกฺขเณ กิเลสจฺเฉทกาณํ อทนฺธํ ติขิณํ สูรํ หุตฺวา วหติ. ตสฺมา ยถา นาม นาติติขิเณน อสินา กทลึ ฉินฺทนฺตสฺส ฉินฺนฏฺานํ น มฏฺ โหติ, อสิ น สีฆํ วหติ, สทฺโท สุยฺยติ, พลวตโร วายาโม กาตพฺโพ โหติ, เอวรูปา สทฺธาวิมุตฺตสฺส ปุพฺพภาคมคฺคภาวนา. ยถา ปน อตินิสิเตน อสินา กทลึ ฉินฺทนฺตสฺส ฉินฺนฏฺานํ มฏฺ โหติ, อสิ สีฆํ วหติ, สทฺโท น สุยฺยติ, พลววายามกิจฺจํ ๒- น โหติ, เอวรูปา ปญฺา วิมุตฺตสฺส ปุพฺพภาคมคฺคภาวนา เวทิตพฺพา. ธมฺมํ อนุสฺสรตีติ ธมฺมานุสารี. ธมฺโมติ ปญฺา, ปญฺาปุพฺพงฺคมํ มคฺคํ ภาเวตีติ อตฺโถ. สทฺธานุสาริมฺหิปิ เอเสว นโย. อุโภเปเต โสตาปตฺติมคฺคฏฺาเยว. วุตฺตมฺปิ เจตํ "ยสฺส ปุคฺคลสฺส โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปญฺินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ, ปญฺาวาหึ ปญฺาปุพฺพงฺคมํ อริยมคฺคํ ภาเวติ. อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ธมฺมานุสารี"ติ. ๓- ตถา "ยสฺส ปุคฺคลสฺส โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส สทฺธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ, สทฺธาวาหึ สทฺธาปุพฺพงฺคมํ อริยมคฺคํ ภาเวติ. อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล สทฺธานุสารี"ติ. ๔- อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถารโต ปเนสา อุภโตภาควิมุตฺตาทิกถา วิสุทฺธิมคฺเค ปญฺาภาวนาธิกาเร วุตฺตา. ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา. เสสมิธาปิ ปุริมนเยเนว โยเชตพฺพํ. ปธานเทสนาวณฺณนา [๑๕๑] ปธาเนสูติ อิธ ปทหนวเสน "สตฺต โพชฺฌงฺคา ปธานา"ติ วุตฺตา. เตสํ วิตฺถารกถา มหาสติปฏาเน วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา. เสสมิธาปิ ปุริมนเยเนว โยเชตพฺพํ. @เชิงอรรถ: อภิ. ปุ. ๓๖/๔๔/๑๔๖ ฉ.ม., อิ. พลวตรํ @ อภิ. ปุ. ๓๖/๔๕/๑๔๖ อภิ. ปุ. ๓๖/๔๖/๑๔๗

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๗๙.

ปฏิปทาเทสนาวณฺณนา [๑๕๒] ทุกฺขาปฏิปทาทีสุ อยํ วิตฺถารนโย:- "ตตฺถ กตมา ทุกฺขาฏิปทาทนฺธาภิญฺา ปญฺา, ทุกฺเขน กสิเรน สมาธึ อุปฺปาเทนฺตสฺส ทนฺธํ ตํ านํ อภิชานนฺตสฺส ยา ปญฺา ปชานนา ฯเปฯ อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ, อยํ วุจฺจติ ทุกฺขาปฏิปทาทนฺธาภิญฺา ปญฺา. ตตฺถ กตมา ทุกฺขาปฏิปทาขิปฺปาภิญฺา ปญฺา, ทุกฺเขน กสิเรน สมาธึ อุปฺปาเทนฺตสฺส ขิปฺปํ ตํ านํ อภิชานนฺตสฺส ยา ปญฺา ปชานนา ฯเปฯ สมฺมาทิฏฺิ, อยํ วุจฺจติ ทุกฺขาปฏิปทาขิปฺปาภิญฺา ปญฺา. ตตฺถ กตมา สุขาปฏิปทาทนฺธาภิญฺา ปญฺา, อกิจฺเฉน อกสิเรน สมาธึ อุปฺปาเทนฺตสฺส ทนฺธํ ตํ านํ อภิชานนฺตสฺส ยา ปญฺา ปชานนา ฯเปฯ สมฺมาทิฏฺิ, อยํ วุจฺจติ สุขาปฏิปทาทนฺธาภิญฺา ปญฺา. ตตฺถ กตมา สุขาปฏิปทาขิปฺปาภิญฺา ปญฺา, อกิจฺเฉน อกสิเรน สมาธึ อุปฺปาเทนฺตสฺส ขิปฺปํ ตํ านํ อภิชานนฺตสฺส ยา ปญฺา ปชนนา ฯเปฯ สมฺมาทิฏฺิ, อยํ วุจฺจติ สุขาปฏิปทาขิปฺปาภิญฺา ปญฺา"ติ. ๑- อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺโต. เสสมิธาปิ วุตฺตนเยเนว โยเชตพฺพํ. ภสฺสสมาจาราทิเทสนาวณฺณนา [๑๕๓] น เจว มุสาวาทุปสญฺหิตนฺติ ภสฺสสมาจาเร ิโตปิ กถามคฺคํ อนุปจฺฉินฺทิตฺวา กเถนฺโตปิ อิเธกจฺโจ ภิกฺขุ น เจว มุสาวาทุปสญฺหิตํ ภาสติ อฏฺ อนริยโวหาเร วชฺเชตฺวา อฏฺอริยโวหารยุตฺตเมว ภาสติ. น จ เวภูติยนฺติ ภสฺสสมาจาเร ิโตปิ เภทกรวาจํ น ภาสติ. น จ เปสุณิยนฺติ ตสฺสาเยเวตํ เววจนํ. เวภูติยวาจา หิ ปิยภาวสฺส สุญฺกรณโต "เปสุณิยนฺ"ติ @เชิงอรรถ: อภิ. วิ. ๓๕/๘๓๐/๔๔๙

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๐.

วุจฺจติ. นามเมวสฺสา เอตนฺติ มหาสิวตฺเถโร อโวจ. น จ สารมฺภชนฺติ สารมฺภชา จ ยา วาจา, ตญฺจ น ภาสติ. "ตฺวํ ทุสฺสีโล"ติ วุตฺเต, "ตฺวํ ทุสฺสีโล ตฺวาจริโย ทุสฺสีโล"ติ วา, "ตุยฺหํ อาปตฺติ อตฺถี"ติ ๑- วุตฺเต, "อหํ ปิณฺฑาย จริตฺวา ปาฏลิปุตฺตํ คโต"ติ อาทินา นเยน พหิทฺธา วิกฺเขปกถาปวตฺตํ วา กรณุตฺตริยวาจํ น ภาสติ. ชยาเปกฺโขติ ชยปุเรกฺขาโร หุตฺวา, ยถา หตฺถโก สกฺยปุตฺโต ติตฺถิยา นาม ธมฺเมนปิ อธมฺเมนปิ เชตพฺพาติ สจฺจาลิกํ ยํกิญฺจิ ภาสติ, เอวํ ชยาเปกฺโข ชยปุเรกฺขาโร หุตฺวา น ภาสตีติ อตฺโถ. มนฺตา มนฺตา จ วาจํ ภาสตีติ เอตฺถ มนฺตาติ วุจฺจติ ปญฺา, มนฺตาย ปญฺาย. ปุน มนฺตาติ อุปปริกฺขิตฺวา. อิทํ วุตฺตํ โหติ, ภสฺสสมาจาเร ิโต ทิวสภาคํปิ กเถนฺโต ปญฺาย อุปปริกฺขิตฺวา ยุตฺตกถเมว กเถตีติ. นิธานวตินฺติ หทเยปิ นิทหิตพฺพยุตฺตํ. กาเลนาติ ยุตฺตปฺปตฺตกาเลน ๒-. เอวํ ภาสิตา หิ วาจา อมุสา เจว โหติ อปิสุณา จ อผรุสา จ อสา จ อสมฺผปฺปลาปา ๓- จ. เอวรูปา จ อยํ วา จา จตุสจฺจนิสฺสิตาติปิ สิกฺขตฺตยนิสฺสิตาติปิ ทสกถาวตฺถุนิสฺสิตาติปิ เตรสธุตงฺคนิสฺสิตาติปิ สตฺตตึสโพธิปกฺขิยธมฺมนิสฺสิตาติปิ มคฺคนิสฺสิตาติปิ วุจฺจติ. เตนาห เอตทานุตฺตริยํ ภนฺเต ภสฺสสมาจาเรติ. ตํ ปุริมนเยเนว โยเชตพฺพํ. สจฺโจ จสฺส สทฺโธ จาติ สีลาจาเร ิโต ภิกฺขุ สจฺโจ จ ภเวยฺย สจฺจกโถ สทฺโธ จ สทฺธาสมฺปนฺโน. นนุ เหฏฺา สจฺจํ กถิตเมว, อิธ กสฺมา ปุน วุตฺตนฺติ. เหฏฺา วาจา สจฺจํ กถิตํ, สีลาจาเร ิโต ปน ภิกฺขุ อนฺตมโส หสนกถายปิ มุสาวาทํ น กโรตีติ ทสฺเสตุํ อิธ วุตฺตํ. อิทานิ โส ธมฺเมน สเมน ชีวิตํ กปฺเปตีติ ทสฺสนตฺถํ น จ กุหโกติ อาทิ วุตฺตํ. "กุหโก"ติ อาทีนิ พฺรหฺมชาเล วิตฺถาริตานิ. อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโร, โภชเน มตฺตญฺูติ ฉสุ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโร โภชเนปิ ปมาณญฺู. สมการีติ สมจารี, กาเยน วาจาย มนสา จ กายวงฺกาทีนิ ปหาย สมํ จรตีติ อตฺโถ. ชาคริยานุโยคมนุยุตฺโตติ รตฺตินฺทิวํ @เชิงอรรถ: ฉ.ม. อตฺถิ น ทิสฺสติ อิ. ยฺตฺตกาเลน สี. อสมฺผา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๑.

ฉ โกฏฺาเส กตฺวา "ทิวสํ จงฺกเมน นิสชฺชายา"ติ ๑- วุตฺตนเยเนว ชาคริยานุโยคํ ยุตฺตปฺปยุตฺโต วิหรติ. อตนฺทิโตติ นิตฺตนฺที กายาลสิยวิรหิโต. อารทฺธวิริโยติ กายิกวิริเยนาปิ อารทฺธวิริโย โหติ, คณสงฺคณิกํ วิโนเทตฺวา จตูสุ อิริยาปเถสุ อฏฺอารพฺภวตฺถุวเสน เอกวิหารี. เจตสิกวิริเยนาปิ อารทฺธวิริโย โหติ. กิเลสสงฺคณิกํ วิโนเทตฺวา ๒- อฏฺสมาปตฺติวเสน เอกวิหารี. อปิจ ยถา ตถา กิเลสุปฺปตฺตึ นิวาเรนฺโต เจตสิกวิริเยน อารทฺธวิริโยว โหติ. ฌายีติ อารมฺมณลกฺขณูปนิชฺฌานวเสน ฌายี. สติมาติ จิรกตาทิอนุสฺสรณสมตฺถาย สติยา สมนฺนาคโต. กลฺยาณปฏิภาโณติ วกฺกรณสมฺปนฺโน ๓- เจว โหติ ปฏิภาณสมฺปนฺโน จ. ยุตฺตปฏิภาโณ โข ปน โหติ โน มุตฺตปฏิภาโณ. สีลสมาจารสฺมิญฺหิ ิตภิกฺขุ มุตฺตปฏิภาโณ น โหติ, ยุตฺตปฏิภาโณ ปน โหติ วงฺคีสตฺเถโร วิย. คติมาติ คมนสมตฺถาย ปญฺาย สมนฺนาคโต. ธิติมาติ ธารณสมตฺถาย ปญฺาย สมนฺนาคโต. มติมาติ เอตฺถ ปน มตีติ ปญฺาย นามเมว, ตสฺมา ปญฺวาติ อตฺโถ. อิติ ตีหิปิ อิเมหิ ปเทหิ ปญฺาว กถิตา. ตตฺถ เหฏฺา สมณธมฺมกรณวีริยํ กถิตํ, อิธ พุทฺธวจนคฺคณฺหณวีริยํ. ตถา เหฏฺา วิปสฺสนาปญฺา กถิตา, อิธ พุทฺธวจนคฺคณฺหณปญฺา. น จ กาเมสุ คิทฺโธติ วตฺถุกามกิเลสกาเมสุ อคิทฺโธ. สโต จ นิปโก จาติ อภิกฺกนฺตาทีสุ ๔- สตฺตสุ าเนสุ สติยา เจว าเณน จ สมนฺนาคโต จเรยฺยาติ อตฺโถ. เนปกฺกนฺติ ปญฺา, ตาย สมนฺนาคตตฺตา นิปโกติ วุตฺโต. เสสมิธาปิ ปุริมนเยเนว โยเชตพฺพํ. อนุสาสนวิธาเทสนาวณฺณนา [๑๕๔] ปจฺจตฺตํ โยนิโสมนสิการาติ อตฺตโน อุปายมนสิกาเรน. ยถานุสิฏฺ ตถา ปฏิปชฺชมาโนติ ยถา มยา อนุสิฏฺ อนุสาสนี ทินฺนา, ตถา ปฏิปชฺชมาโน. ติณฺณํ สญฺโชนานํ ปริกฺขยาติ อาทิ วุตฺตตฺถเมว. เสสมิธาปิ ปุริมนเยเนว โยเชตพฺพํ. @เชิงอรรถ: อภิ. วิ. ๓๕/๕๑๙/๓๐๐ ฉ.ม. กิเลสสงฺคณิกํ ปหาย @ ฉ.ม., อิ. วากฺกรณ.... ฉ.ม., อิ. อภิกฺกนฺตปฏิกฺกนฺตาทีสุ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๒.

[๑๕๕] ปรปุคฺคลวิมุตฺติาเณติ โสตาปนฺนาทีนํ ปรปุคฺคลานํ เตน เตน มคฺเคน กิเลสวิมุตฺติาเณ. เสสมิธาปิ ปุริมนเยเนว โยเชตพฺพํ. สสฺสตวาทเทสนาวณฺณนา [๑๕๖] อมุตฺราสึ เอวํนาโนติ เอโก ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรนฺโต นามโคตฺตํ ปริยาทิยมาโน คจฺฉติ. เอโก สุทฺธกฺขนฺเธเยว อนุสฺสรติ, เอโก หิ สกฺโกติ, เอโก น สกฺโกติ. ตตฺถ โย สกฺโกติ, ตสฺส วเสน อคฺคเหตฺวา อสกฺโกนฺตสฺส วเสน คหิตํ. อสกฺโกนฺโต ปน กึ กโรติ. สุทฺธกฺขนฺเธเยว อนุสฺสรนฺโต คนฺตฺวา อเนกชาติสตสหสฺสมตฺถเก ตฺวา นามโคตฺตํ ปริยาทิยมาโน โอตรติ. ตํ ทสฺเสนฺโต เอวํนาโมติ อาทิมาห. โส เอวมาหาติ โส ทิฏฺิคติโก เอวมาห. ตตฺถ กิญฺจาปิ สสฺสโตติ วตฺวา "เต จ สตฺตา สํสรนฺตี"ติ วทนฺตสฺส วจนํ ปุพฺพาปรวิรุทฺธํ โหติ. ทิฏฺิคติกตฺตา ปเนส เอตํ น สลฺลกฺเขติ. ทิฏฺิคติกสฺส หิ านํ วา นิยโม วา นตฺถิ. อิมํ คเหตฺวา อิมํ วิสชฺเชติ, อิมํ วิสชฺเชตฺวา อิมํ คณฺหาตีติ พฺรหฺมชาเล วิตฺถาริตเมเวตํ. อยํ ภนฺเต ตติโย สสฺสตวาโทติ เถโร ลาภิสฺเสว วเสน ตโย สสฺสตวาเท อาห. ภควตา ปน ตกฺกีวาทํปิ คเหตฺวา พฺรหฺมชาเล จตฺตาโร วุตฺตา. เอเตสํ ปน ติณฺณํ วาทานํ วิตฺถารกถา พฺรหฺมชาเล วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา. เสสมิธาปิ ปุริมนเยเนว วิตฺถาเรตพฺพํ. [๑๕๗] คณนาย วาติ ปิณฺฑคณนาย. สงฺขาเนนาติ อจฺฉินฺทกวเสน มโนคณนาย. อุภยถาปิ ปิณฺฑคณนเมว ทสฺเสติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ, วสฺสานํ สตวเสน สหสฺสวเสน สตสหสฺสวเสน โกฏิวเสน ปิณฺฑํ กตฺวาปิ เอตฺตกานิ วสฺสสตานีติ วา เอตฺตกา วสฺสโกฏิโยติ วา เอวํ สงฺขาตุํ น สกฺกา. ตุเมฺห ปน อตฺตโน ทสนฺนํ ปารมีนํ ปูริตตฺตา สพฺพญฺุตาณสฺส สุปฏิวิทฺธตฺตา ยสฺมา โว อนาวรณาณํ สูรํ วหติ. ตสฺมา เทสนาาณกุสลตํ ปุรกฺขตฺวา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๓.

วสฺสคณนาย สปริยนฺตํ กตฺวา กปฺปคณนายปิ ปริจฺฉินฺทิตฺวา เอตฺตกนฺติ ทสฺเสถาติ ทีเปติ. ปาลิยตฺโถ ปเนตฺถ วุตฺตนโยเยว. เสสมิธาปิ ปุริมนเยเนว โยเชตพฺพํ. จุตูปปาตาณเทสนาวณฺณนา [๑๕๘] เอตทานุตฺตริยํ ภนฺเต สตฺตานํ จุตูปปาตาเณติ ภนฺเต ยาปิ อยํ สตฺตานํ จุติปฏิสนฺธิวเสน าณเทสนา, สาปิ ตุมฺหากํเยว อนุตฺตรา. อตีตพุทฺธาปิ เอวเมว เทเสสุํ. ๑- อนาคตาปิ เอวเมว เทเสสฺสนฺติ ๒- ตุเมฺห เตสํ อตีตานาคตพุทฺธานํ าเณน สํสนฺเทตฺวาว เทสยิตฺถ. "อิมินาปิ การเณน เอวํ ปสนฺโน อหํ ภนฺเต ภควตี"ติ ทีเปติ. ปาลิยตฺโถ ปเนตฺถ วิตฺถาริโตเยว. อิทฺธิวิธเทสนาวณฺณนา [๑๕๙] สาสวา สอุปธิกาติ สโทสา สอุปารมฺภา. โน อริยาติ วุจฺจตีติ อริยิทฺธีติ น วุจฺจติ. อนาสวา อนุปธิกาติ นิทฺโทสา อนุปารมฺภา. อริยาติ วุจฺจตีติ อริยิทฺธีติ วุจฺจติ. อปฺปฏิกูลสญฺี ตตฺถ วิหรตีติ กถํ อปฺปฏิกูลสญฺี ตตฺถ วิหรติ. ปฏิกูเล สตฺเต เมตฺตํ ผรติ, สงฺขาเร ธาตุสญฺ อุปสํหรติ. ยถาห "กถํ ปฏิกูเล อปฺปฏิกูลสญฺี วิหรติ. อนิฏฺสฺมึ วตฺถุสฺมึ เมตฺตาย วา ผรติ, ธาตุโต วา อุปสํหรตี"ติ. ๓- ปฏิกูลสญฺี ตตฺถ วิหรตีติ อปฺปฏิกูเล สตฺเต อสุภสญฺ ผรติ, สงฺขาเร อนิจฺจสญฺ อุปสํหรติ. ยถาห "กถํ อปฺปฏิกูเล ปฏิกูลสญฺี วิหรติ. อิฏฺสฺมึ วตฺถุสฺมึ อสุภาย วา ผรติ, อนิจฺจโต วา อุปสํหรตี"ติ. ๓- เอวํ เสสปเทสุปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อุเปกฺขโก ตตฺถ วิหรตีติ อิฏฺเ อรชฺชนฺโต จ อนิฏฺเ อทูสนฺโต จ ยถา อญฺเ อสมเปกฺขเณน โมหํ อุปฺปาเทนฺติ, เอวํ อนุปฺปาเทนฺโต ฉสุ อารมฺมเณสุ ฉฬงฺคุเปกฺขาย อุเปกฺขโก วิหรติ. เอตทานุตฺตริยํ ภนฺเต อิทฺธิวิธาสูติ ภนฺเต ยา อยํ ทฺวีสุ อิทฺธีสุ เอวํ เทสนา, เอตทานุตฺตริยํ. @เชิงอรรถ: ม. ทสฺเสสุํ ม. ทสฺเสสฺสนฺติ ๓-๓ ขุ. ป. ๓๑/๖๙๐/๕๙๙ อริยาอิทฺธิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๔.

ตํ ภควาติ ตํ เทสนํ ภควา อเสสํ สกลํ อภิชานาติ. ตํ ภควโตติ ตํ เทสนํ ภควโต อเสสํ อภิชานโต. อุตฺตริ อภิญฺเยฺยํ นตฺถีติ อุตฺตริ อภิชานิตพฺพํ นตฺถิ, อยํ นาม อิโต อญฺโ ธมฺโม วา ปุคฺคโล วา ยํ ภควา น ชานาตีติ อิทํ นตฺถิ. ยทภิชานํ อญฺโ สมโณ วาติ ยํ ตุเมฺหหิ อนภิญฺาตํ ตํ อญฺโ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา อภิชานนฺโต ภควตา ภิยฺโยภิญฺตโร อสฺส, อธิกตรปญฺโ ภเวยฺย. ยทิทํ อิทฺธิวิธาสูติ เอตฺถ ยทิทนฺติ นิปาตมตฺตํ. อิทฺธิวิธาสุ ภควตา อุตฺตริตโร นตฺถิ. อตีตพุทฺธาปิ หิ อิมาว เทฺว อิทฺธิโย เทเสสุํ. อนาคตาปิ อิมาว เทเสสฺสนติ. ตุเมฺหปิ เตสํ าเณน สํสนฺเทตฺวา ๑- อิมาว เทสยิตฺถ. อิติ ภควาว อิทฺธิวิธาสุ อนุตฺตโรติ ทสฺเสนฺโต "อิมินาปิ การเณน เอวํ ปสนฺโน อหํ ภนฺเต ภควตี"ติ ทีเปติ. เอตฺตาวตา เย ธมฺมเสนาปติ ทฺวาฏฺาเน นิสีทิตฺวา โสฬส อปราปริยธมฺเม สมฺมสิ, เตว ทสฺสิตา โหนฺติ. อญฺถาสตฺถุคุณทสฺสนวณฺณนา [๑๖๐] อิทานิ อปเรนปิ อากาเรน ภควโต คุเณ ทสฺเสนฺโต ยนฺตํ ภนฺเตติ อาทิมาห. ตตฺถ สทฺเธน กุลปุตฺเตนาติ สทฺธา กุลปุตฺตา นาม อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนา โพธิสตฺตา. ตสฺมา ยํ สพฺพญฺุโพธิสตฺเตน ปตฺตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติ. กึ ปน เตน ปตฺตพฺพํ. นว โลกุตฺตรธมฺมา. อารทฺธวิริเยนาติ อาทีสุ "วิริยํ ถาโม"ติ อาทีนิ สพฺพาเนว วิริยเววจนานิ. ตตฺถ อารทฺธวิริเยนาติ ปคฺคหิตวิริเยน. ถามวตาติ ถามสมฺปนฺเนน ถิรวิริเยน. ปุริสถาเมนาติ เตน ถามวตา ยํ ปุริสถาเมน ปตฺตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติ. อนนฺตรปททฺวเยปิ เอเสว นโย. ปุริสโธเรยฺหนาติ ยา อสมธุเรหิ พุทฺเธหิ วหิตพฺพา ธุรา, ตํ ธุรํ วหนสมตฺเถน มหาปุริเสน. อนุปฺปตฺตํ ตํ ภควตาติ ตํ สพฺพํ อตีตานาคตพุทฺเธหิ ปตฺตพฺพํ, ตํ ๒- สพฺพเมว อนุปฺปตฺตํ, ภควตา ๓- เอกคุโณปิ อูโน นตฺถีติ ทสฺเสติ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. สํสนฺทิตฺวา ฉ.ม., อิ. ตํ น ทิสฺสติ ฉ.ม., อิ. ภควโต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๕.

กาเมสุ กามสุขลฺลิกานุโยคนฺติ วตฺถุกาเมสุ กามสุขานุโยคํ. ๑- ยถา อญฺเ เกณิยชฏิลาทโย สมณพฺราหฺฆณา "โก ชานาติ ปรโลกํ. สุโข อิมิสฺสา ปริพฺพาชิกาย มุทุกาย โลมสาย พาหาย สมฺผสฺโส"ติ เตโมฬิพนฺธาหิ ๒- ปริพฺพาชิกาหิ ปริจาเรนฺติ สมฺปตฺตํ สมฺปตฺตํ รูปาทิอารมฺมณํ อนุภวมานา กามสุขมนุยุตฺตา, น เอวมนุยุตฺโตติ ทสฺเสติ. หีนนฺติ ลามกํ. คมฺมนฺติ คามวาสีนํ ธมฺมํ. โปถุชฺชนิกนฺติ ปุถุชฺชเนหิ เสวิตพฺพํ. อนริยนฺติ น นิทฺโทสํ. น วา อริเยหิ เสวิตพฺพํ. อนตฺถสญฺหิตนฺติ อนตฺถยุตฺตํ. ๓- อตฺตกิลมถานุโยคนฺติ อตฺตโน อาตาปนปริตาปนานุโยคํ. ทุกฺขนฺติ ทุกฺขยุตฺตํ, ทุกฺขมํ วา. ยถา เอเก สมณพฺราหฺมณา กามสุขลฺลิกานุโยคตํ ๔- ปริวชฺเชสฺสามาติ กายกิลมถํ อนุธาวนฺติ, ตโต มุจฺจิสฺสามาติ กามสุขํ อนุธาวนฺติ, น เอวํ ภควา. ภควา ปน อุโภ เอเต อนฺเต วชฺเชตฺวา ยา สา "อตฺถิ ภิกฺขเว มชฺฌิมา ปฏิปทา ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธา จกฺขุกรณี"ติ เอวํ วุตฺตา สมฺมาปฏิปตฺติ, ตเมว ปฏิปนฺโน. ตสฺมา "น จ อตฺตกิลมถานุโยคนฺ"ติ อาทิมาห. อาภิเจตสิกานนฺติ อภิเจตสิกานํ, กามาวจรจิตฺตานิ อติกฺกมิตฺวา ิตานนฺติ อตฺโถ. ทิฏฺธมฺมสุขวิหารานนฺติ อิมสฺมึเยว อตฺตภาเว สุขวิหารานํ. โปฏฺปาทสุตฺตนฺตสฺมิญฺหิ สปฺปีติกทุติยชฺฌานผลสมาปตฺติ กถิตา. ๕- ปาสาทิกสุตฺตนฺเต สห มคฺเคน วิปสฺสนาปาทกชฺฌานํ. ทสุตฺตรสุตฺตนฺเต จตุตฺถชฺฌานิกผลสมาปตฺติ. อิมสฺมึ สมฺปสาทนีเย ทิฏฺธมฺมสุขวิหารชฺฌานานิ กถิตานิ. นิกามลาภีติ ยถากามลาภี. อกิจฺฉลาภีติ อทุกฺขลาภี. อกสิรลาภีติ วิปุลลาภี. อนุโยคทานปฺปการวณฺณนา [๑๖๑] เอกีสฺสา โลกธาตุยาติ ทสสหสฺสีโลกธาตุมฺหิ. ๖- ตีณิ หิ เขตฺตานิ ชาติเขตฺตํ อาณาเขตฺตํ วิสยเขตฺตํ. ตตฺถ ชาติเขตฺตํ นาม @เชิงอรรถ: ฉ.ม. กามสุขลฺลิกานุโยคํ ฉ.ม. โมฬิพนฺธาหิ ฉ.ม. อนตฺถสํยุตฺตํ @ ฉ.ม. กามสุขลฺลิกานุโยคํ ที.สี. ๙/๔๒๙/๑๙๐ @ ฉ.ม., อิ. ทสสหสฺสีโลกธาตุยา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๖.

ทสสหสฺสีโลกธาตุ. สา หิ ตถาคตสฺส มาตุ กุจฺฉึ โอกฺกมนกาเล นิกฺขมนกาเล สมฺโพธิกาเล ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตเน อายุสํขาโรสฺสชฺชเน ปรินิพฺพาเน จ กมฺปติ. โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬํ ปน อาณาเขตฺตํ นาม. อาฏานาฏิยปริตฺตโมรปริตฺตธชคฺคปริตฺตรตนปริตฺตาทีนญฺหิ เอตฺถ อาณา ปวตฺตติ. วิสยเขตฺตสฺส ปน ปริมาณํ นตฺถิ, พุทฺธานญฺหิ "ยาวตกํ าณํ, ตาวตกํ เยฺยํ, ยาวตกํ เยฺยํ, ตาวตกํ าณํ, าณปริยนฺติกํ เยฺยํ, เยฺยปริยนฺติกํ าณนฺ"ติ วจนโต อวิสโย นาม นตฺถิ. อิเมสุ ปน ตีสุ เขตฺเตสุ เปตฺวา อิมํ จกฺกวาฬํ อญฺสฺมึ จกฺกวาเฬ พุทฺธา อุปฺปชฺชนฺตีติ สุตฺตํ นตฺถิ, น อุปฺปชฺชนฺตีติ ๒- ปน อตฺถิ. ตีณิ ปิฏกานิ วินยปิฏกํ สุตฺตนฺตปิฏกํ อภิธมฺมปิฏกํ. ติสฺโส สงฺคีติโย มหากสฺสปตฺเถรสฺส สงฺคีติ, ยสตฺเถรสฺส สงฺคีติ, โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถรสฺส สงฺคีตีติ. อิมา ติสฺโส สงฺคีติโย อารุเฬฺห เตปิฏเก พุทฺธวจเน "อิมํ จกฺกวาฬํ มุญฺจิตฺวา อญฺตฺถ พุทฺธา อุปฺปชฺชนฺตี"ติ สุตฺตํ นตฺถิ, น อุปฺปชฺชนฺตีติ ปน อตฺถิ. อปุพฺพํ อจริมนฺติ อปุเร อปจฺฉา เอกโต น อุปฺปชฺชนฺติ, ปุเร วา ปจฺฉา วา อุปฺปชฺชนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺถ โพธิปลฺลงฺเก "โพธึ อปฺปตฺวา น อุฏฺหิสฺสามี"ติ นิสินฺนกาลโต ปฏฺาย ยาว มาตุ กุจฺฉิสฺมึ ปฏิสนฺธิคฺคหณํ, ตาว ปุเรติ น เวทิตพฺพํ. โพธิสตฺสสฺส หิ ปฏิสนฺธิคฺคหเณ ทสสหสฺสจกฺกวาฬกมฺปเนเนว เขตฺตปริคฺคโห กโต. อญฺสฺส พุทฺธสฺส อุปฺปตฺติปิ นิวาริตา โหติ. ปรินิพฺพานโต ปฏฺาย จ ยาว สาสปมตฺตาปิ ธาตุโย ติฏฺนฺติ, ตาว ปจฺฉาติ น เวทิตพฺพํ. ธาตูสุ หิ ิตาสุ พุทฺธา ิตาว โหนฺติ. ตสฺมา เอตฺถนฺตเร อญฺสฺส พุทฺธสฺส อุปฺปตฺติ นิวาริตาว โหติ. ธาตุปรินิพฺพาเน ปน ชาเต อญฺสฺส พุทฺธสฺส อุปฺปตฺติ น นิวาริตา. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. นุปฺปชฺชนฺติ เอวมุปริปิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๗.

ติปิฏกอนฺตรธานกถา ตีณิ หิ ๑- อนฺตรธานานิ นาม ปริยตฺติอนฺตรธานํ, ปฏิเวธอนฺตรธานํ, ปฏิปตฺติอนฺตรธานนฺติ. ตตฺถ ปริยตฺตีติ ตีณิ ปิฏกานิ. ปฏิเวโธติ สจฺจปฏิเวโธ. ปฏิปตฺตีติ ปฏิปทา. ตตฺถ ปฏิเวโธ จ ปฏิปตฺติ จ โหติปิ น โหติปิ. เอกสฺมิญฺหิ กาเล ปฏิเวธกรา ภิกฺขู พหู โหนฺติ, เอส ภิกฺขุ ปุถุชฺชโนติ องฺคุลึ ปสาเรตฺวา ทสฺเสตพฺโพ โหติ. อิมสฺมึเยว ทีเป เอกวารํ ปุถุชฺชนภิกฺขุ นาม นาโหสิ. ปฏิปตฺติปูรกาปิ กทาจิ พหู โหนฺติ, กทาจิ อปฺปา โหนฺติ. ๒- อิติ ปฏิเวโธ จ ปฏิปตฺติ จ โหติปิ น โหติปิ. สาสนฏฺิติยา ปน ปริยตฺติ ปมาณํ. ปณฺฑิโต หิ เตปิฏกํ สุตฺวา เทฺวปิ ปูเรติ. ยถา อมฺหากํ โพธิสตฺโต อาฬารสฺส สนฺติเก ปญฺจาภิญฺา สตฺต จ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา เนวสญฺานาสญฺายตนสมาปตฺติยา ปริกมฺมํ ปุจฺฉิ, โส น ชานามีติ อาห. ตโต อุทฺทกสฺส ๓- สนฺติกํ คนฺตฺวา อธิคตวิเสสํ สํสนฺทิตฺวา เนวสญฺานาสญฺายตนสฺส ปริกมฺมํ ปุจฺฉิ, โส อาจิกฺขิ, ตสฺส วจนสมนนฺตรเมว มหาสตฺโต ตํ ฌานํ สมฺปาเทสิ, เอวเมว ปญฺวา ภิกฺขุ ปริยตฺตึ สุตฺวา เทฺวปิ ปูเรติ. ตสฺมา ปริยตฺติยา ิตาย สาสนํ ิตํ โหติ. ยทา ปน สา อนฺตรธายติ, ตทา ปมํ อภิธมฺมปิฏกํ นสฺสติ. ตตฺถ ปฏฺานํ สพฺพปมํ อนฺตรธายติ. อนุกฺกเมน ปจฺฉา ธมฺมสงฺคโห, ตสฺมึ อนฺตรหิเต อิตเรสุ ทฺวีสุ ปิฏเกสุ ิเตสุปิ สาสนํ ิตเมว โหติ. ตตฺถ สุตฺตนฺตปิฏเก อนฺตรธายมาเน ปมํ องฺคุตฺตรนิกาโย เอกาทสกโต ปฏฺาย ยาว เอกกา อนฺตรธายติ, ตทนนฺตรํ สํยุตฺตนิกาโย จกฺกเปยฺยาลโต ปฏฺาย ยาว โอฆตรณา อนฺตรธายติ. ตทนนฺตรํ มชฺฌิมนิกาโย อินฺทฺริยภาวนโต ปฏฺาย ยาว มูลปริยายา อนฺตรธายติ. ตทนนฺตรํ ทีฆนิกาโย ทสุตฺตรโต ปฏฺาย ยาว พฺรหฺมชาลา อนฺตรธายติ. เอกิสฺสาปิ ทฺวินฺนํปิ คาถานํ ปุจฺฉา อทฺธานํ คจฺฉติ, สาสนํ ธาเรตุํ น สกฺโกติ สภิยปุจฺฉา @เชิงอรรถ: ฉ.ม., อิ. หิ น ทิสฺสติ ฉ.ม., อิ. โหนฺติ น ทิสฺสติ ฉ.ม., อิ. อุทกสฺส

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๘.

อาฬวกปุจฺฉา วิย จ. เอกา กิร กสฺสปพุทฺธกาลิกา อนฺตรา สาสนํ ธาเรตุํ นาสกฺขิ. ๑- ทฺวีสุ ปน ปิฏเกสุ อนฺตรหิเตสุปิ วินยปิฏเก ิเต สาสนํ ติฏฺติ. ปริวารกฺขนฺธเกสุ อนฺตรหิเตสุ อุภโตวิภงฺเค ิเต ิตเมว โหติ. อุภโตวิภงฺเค อนฺตรหิเต มาติกายปิ ิตาย ิตเมว โหติ. มาติกาย อนฺตรหิตาย ปาฏิโมกฺขปพฺพชฺชาอุปสมฺปทาสุ ิตาสุ สาสนํ ติฏฺติ. ลิงฺคํ อทฺธานํ คจฺฉติ. เสตวตฺถสมณวํโส ปน กสฺสปพุทฺธกาลโต ปฏฺาย สาสนํ ธาเรตุํ นาสกฺขิ. ปฏิสมฺภิทปฺปตฺเตหิ วสฺสสหสฺสํ อฏฺาสิ. ฉฬภิญฺเหิ วสฺสสหสฺสํ. เตวิชฺเชหิ วสฺสสหสฺสํ. สุกฺขวิปสฺสเกหิ วสฺสสหสฺสํ. ปาฏิโมกฺเขหิ วสฺสสหสฺสํ อฏฺาสิ. ปจฺฉิมกสฺส ปน สจฺจปฏิเวธโต ปจฺฉิมกสฺส สีลเภทโต จ ปฏฺาย สาสนํ โอสกฺกิตนฺนาม โหติ. ตโต ปฏฺาย อญฺสฺส พุทฺธสฺส อุปฺปตฺติ น นิวาริตา. สาสนอนฺตรหิตวณฺณนา ตีณิ ปรินิพฺพานานิ นาม กิเลสปรินิพฺพานํ ขนฺธปรินิพฺพานํ ธาตุปรินิพฺพานนฺติ. ตตฺถ กิเลสปรินิพฺพานํ โพธิปลฺลงฺเก อโหสิ. ขนฺธปรินิพฺพานํ กุสินารายํ. ธาตุปรินิพฺพานํ อนาคเต ภวิสฺสติ. สาสนสฺส กิร โอสกฺกนกาเล อิมสฺมึ ตามฺพปณฺณิทีเป ๒- ธาตุโย สนฺนิปติตฺวา มหาเจติยํ คมิสฺสนฺติ. มหาเจติยโต นาคทีเป ราชายตนเจติยํ. ตโต มหาโพธิปลฺลงฺกํ คมิสฺสนฺติ. นาคภวนโตปิ เทวโลกโตปิ พฺรหฺมโลกโตปิ ธาตุโย มหาโพธิปลฺลงฺกเมว คมิสฺสนฺติ. สาสปมตฺตาปิ ธาตุ ๓- น อนฺตรธายิสฺสติ. ๔- สพฺพา ธาตุโย มหาโพธิปลฺลงฺเก ราสีภูตา ๕- สุวณฺณขนฺโธ วิย เอกฆนา หุตฺวา ฉพฺพณฺณา รํสิโย ๖- วิสชฺเชสฺสนฺติ. ตา ทสสหสฺสีโลกธาตุํ ผริสฺสนฺติ, ตโต ทสสหสฺสจกฺกวาฬเทวตา สนฺนิปติตฺวา "อชฺช สตฺถา ปรินิพฺพาติ, อชฺช สาสนํ โอสกฺกติ, ปจฺฉิมทสฺสนํ @เชิงอรรถ: ฉ.ม., อิ. นาสกฺขึสุ ฉ.ม., อิ. ตมฺพปณฺณิทีเป ฉ.ม., อิ. ธาตุโย @ ฉ.ม. อนฺตรา นสฺสิสฺสนฺติ, อิ. อนฺตรายํ นสฺสิสฺสติ ฉ.ม., อิ. ราสิภูตา @ ฉ.ม. ฉพฺพณฺณรสฺมิโย

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๙.

อิทานิ อิทํ อมฺหากนฺ"ติ ทสพลสฺส ปรินิพฺพุตทิวสโต มหนฺตตรํ การุญฺ กริสฺสนฺติ. เปตฺวา อนาคามิขีณาสเว อวเสสา สกภาเวน สณฺาเรตุํ ๑- น สกฺขิสฺสนฺติ. ธาตูสุ เตโชธาตุ อุฏฺหิตฺวา ยาว พฺรหฺมโลกา อุคฺคจฺฉิสฺสติ. สาสปมตฺตายปิ ธาตุยา สติ เอกชาลา ๒- ภวิสฺสติ. ธาตูสุ ปริยาทานํ คตาสุ อุปจฺฉิชฺชิสฺสติ. เอวํ มหนฺตํ อานุภาวํ ทสฺเสตฺวา ธาตูสุ อนฺตรหิตาสุ สาสนํ อนฺตรหิตํ นาม โหติ. ยาว เอวํ น อนฺตรธายติ, ตาว อจริมํ นาม โหติ. เอวํ อปุพฺพํ อจริมํ อุปฺปชฺเชยฺยุํ, เนตํ านํ วิชฺชติ. กสฺมา ปน อปุพฺพํ อจริมํ น อุปฺปชฺชนฺตีติ. อนจฺฉริยตฺตา. พุทฺธา หิ อจฺฉริยมนุสฺสา. ยถาห "เอกปุคฺคโล ภิกฺขเว โลเก อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชติ อจฺฉริยมนุสฺโส. กตโม เอกปุคฺคโล, ตถาคโต อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ"ติ. ยทิ จ เทฺว วา จตฺตาโร วา อฏฺ วา โสฬส วา เอกโต อุปฺปชฺเชยฺยุํ, อนจฺฉริยา ภเวยฺยุํ. เอกสฺมึ หิ วิหาเร ทฺวินฺนํ เจติยานํปิ ลาภสกฺกาโร อุฬาโร น โหติ. ภิกฺขูปิ พหุตาย น อจฺฉริยา ชาตา, เอวํ พุทฺธาปิ ภเวยฺยุํ, ตสฺมา น อุปฺปชฺชนฺติ. เทสนาย จ วิเสสาภาวโต. ยญฺหิ สติปฏฺานาทิเภทํ ธมฺมํ เอโก เทเสสิ ๓- อญฺเน อุปฺปชฺชิตฺวาปิ โสว เทเสตพฺโพ สิยา, ตโต อนจฺฉริโย สิยา. เอกสฺมึ ปน ธมฺมํ เทเสนฺเต เทสนาปิ อจฺฉริยา โหติ, วิวาทาภาวโต ๔- จ. พหูสุ หิ พุทฺเธสุ อุปฺปนฺเนสุ พหูนํ อาจริยานํ อนฺเตวาสิกา วิย อมฺหากํ พุทฺโธ ปาสาทิโก, อมฺหากํ พุทฺโธ มธุรสฺสโร ลาภี ปุญฺวาติ วิวเทยฺยุํ. ตสฺมาปิ เอวํ น อุปฺปชฺชนฺติ. อปิเจตํ การณํ มิลินฺทรญฺาปิ ปุฏฺเน นาคเสนตฺเถเรน วิตฺถาริตเมว. วุตฺตญฺหิ ตตฺถ:- ๕- ภนฺเต นาคเสน ภาสิตมฺปิ เหตํ ภควตา "ภควตา "อฏฺานเมตํ ภิกฺขเว อนวกาโส, ยํ เอกิสฺสา โลกธาตุยา เทฺว อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา อปุพฺพํ อจริมํ อุปฺปชฺเชยฺยํ, เนตํ านํ วิชฺชตี"ติ เทสยนฺตา จ ภนฺเต นาคเสน สพฺเพปิ ตถาคตา สตฺตตึส โพธิปกฺขิเย ธมฺเม เทเสนฺติ, กถยมานา @เชิงอรรถ: ฉ.ม. สนฺธาเรตุํ, อิ. สี. สญฺาตุํ อิ. เอกชาโล ฉ.ม., อิ. เทเสติ @ ฉ.ม., อิ. วิวาทภาวโต มิลินฺท. ๓๑๒

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๙๐.

จ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ กเถนฺติ, สิกฺขาเปนฺตา จ ตีสุ สิกฺขาสุ สิกฺขาเปนฺติ, อนุสาสมานา จ อปฺปมาทปฏิปตฺตึ ๑- อนุสาสนฺติ. ยทิ ภนฺเต นาคเสน สพฺเพสํปิ ตถาคตานํ เอกุทฺเทโส ๒- เอกา กถา ๓- เอกํ สิกฺขาปทํ เอกา อนุสนฺธิ, ๔- เกน การเณน เทฺว ตถาคตา เอกกฺขเณ นุปฺปชฺชนฺติ. เอเกนปิ ตาว พุทฺธุปฺปาเทน อยํ โลโก โอภาสชาโต, ยทิ ทุติโย พุทฺโธ ภเวยฺย, ทฺวินฺนํ ปภาย อยํ โลโก ภิยฺโยโส มตฺตาย โอภาสชาโต ภเวยฺย, โอวทนฺตา ๕- จ เทฺว ตถาคตา สุขํ โอวเทยฺยุํ, อนุสาสมานา จ สุขํ อนุสาเสยฺยุํ, ตตฺถ เม การณํ ทสฺเสหิ, ๖- ยถาหํ นิสฺสํสโย ภเวยฺยนฺ"ติ. อยํ มหาราช ทสสหสฺสีโลกธาตุ เอกพุทฺธธารณี, เอกสฺเสว ตถาคตสฺส คุณํ ธาเรติ, ยทิ ทุติโย พุทฺโธ อุปฺปชฺเชยฺย, นายํ ทสสหสฺสีโลกธาตุ ธาเรยฺย, จเลยฺย กมฺเปยฺย นเมยฺย โอนเมยฺย วินเมยฺย วิกิเรยฺย วิธเมยฺย วิทฺธํเสยฺย, น านมุปคจฺเฉยฺย. ยถา มหาราช นาวา เอกปุริสสนฺธารณี ภเวยฺย, เอกสฺมึ ปุริเส อภิรุเฬฺห สามูปาทิกา ๗- ภเวยฺย, อถ ทุติโย ปุริโส อาคจฺเฉยฺย ตาทิโส อายุนา วณฺเณน วเยน ปมาเณน กีสถูเลน สพฺพงฺคปจฺจงฺเคน, โส ตํ นาวํ อภิรูเหยฺย, อปินุ โข ๘- สา มหาราช นาวา ทฺวินฺนมฺปิ ธาเรยฺยาติ. น หิ ภนฺเต, จเลยฺย กมฺเปยฺย นเมยฺย โอนเมยฺย วินเมยฺย วิกิเรยฺย วิธเมยฺย วิทฺธํเสยฺย, น านมุปคจฺเฉยฺย โอสีเทยฺย อุทเกติ. เอวเมว โข มหาราช อยํ ทสสหสฺสีโลกธาตุ เอกพุทฺธธารณี, เอกสฺเสว ตถาคตสฺส คุณํ ธาเรติ, ยทิ ทุติโย พุทฺโธ อุปฺปชฺเชยฺย, นายํ ทสสหสฺสีโลกธาตุ ธาเรยฺย ฯเปฯ น านมุปคจฺเฉยฺย. ยถา วา ปน มหาราช ปุริโส สุขิโต ๙- ยาวทตฺถํ โภชนํ ภุญฺเชยฺย ฉาเทนฺตํ ยาวกณฺมภิปูรยิตฺวา, โส ตโต ๑๐- ปีนิโต ปริปุณฺโณ นิรนฺตโร ตนฺทีกโต อโนนมิตทณฺฑชาโต ปุนเทว ตาวตกํ โภชนํ ภุญฺเชยฺย, อปิ นุ โข โส มหาราช ปุริโส สุขิโต ภเวยฺยาติ. น หิ ภนฺเต, สกึ ภุตฺโตว @เชิงอรรถ: ฉ.ม. อปฺปมาทปฏิปตฺติยํ ฉ.ม. เอกุทฺเทโส น ทิสฺสติ @ ฉ.ม. เอกา เทสนา เอกา กถา ฉ.ม. เอกานุสาสนี ฉ.ม. โอวทมานา @ ฉ.ม. เทเสหิ ฉ.ม. สานาวา สมุปาทิกา ฉ.ม., อิ. โข น ทิสฺสติ @ ฉ.ม., อิ. สุขิโตติ น ทิสฺสติ ๑๐ ฉ.ม., อิ. ธาโต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๙๑.

มเรยฺยาติ, ๑- เอวเมว โข มหาราช อยํ ทสสหสฺสีโลกธาตุ เอกพุทฺธธารณี ฯเปฯ น านมุปคจฺเฉยฺยาติ. กึ นุ โข ภนฺเต นาคเสน อติธมฺมภาเรน ปวี จลตีติ. อิธ มหาราช เทฺว สกฏา รตนปริปูริตาว ๒- ภเวยฺยุํ ยาว มุขสมา, เอกสฺส สกฏสฺส ๓- รตนํ คเหตฺวา เอกมฺหิ สกเฏ อากิเรยฺยุํ, อปิ นุ โข ตํ มหาราช สกฏํ ทฺวินฺนํปิ สกฏานํ รตนํ ธาเรยฺยาติ. น หิ ภนฺเต, นาภิปิ ตสฺส จเลยฺย, ๔- อราปิ ตสฺส ภิชฺเชยฺยุํ, เนมิปิ ตสฺส โอปเตยฺย, อกฺโขปิ ตสฺส ภิชฺเชยฺยาติ. กึ นุ โข มหาราช อติรตนภาเรน สกฏํ ภิชฺชตีติ. อาม ภนฺเตติ. เอวเมว โข มหาราช อติธมฺมภาเรน ปวี จลติ. อปิจ มหาราช อิมํ การณํ พุทฺธพลปริทีปนาย โอสาริตํ อญฺปิ ตตฺถ ปฏิรูปํ ๕- การณํ สุโณหิ, เยน การเณน เทฺว สมฺมาสมฺพุทฺธา เอกกฺขเณ นุปฺปชฺชนฺติ. ยทิ มหาราช เทฺว สมฺมาสมฺพุทฺธา เอกกฺขเณ อุปฺปชฺเชยฺยุํ, เตสํ ปริสายปิ วิวาโท อุปฺปชฺเชยฺย "ตุมฺหากํ พุทฺโธ อมฺหากํ พุทฺโธ"ติ, อุภโต ปกฺขชาตา ภเวยฺยุํ. ยถา มหาราช ทฺวินฺนํ พลวามจฺจานํ ปริสาย วิวาโท อุปฺปชฺเชยฺย "ตุมฺหากํ อมจฺโจ อมฺหากํ อมจฺโจ"ติ, อุภโต ปกฺขชาตา โหนฺติ, เอเมว โข มหาราช ยทิ เทฺว สมฺมาสมฺพุทฺธา เอกกฺขเณ อุปฺปชฺเชยฺยุํ, เตสํ ปริสายปิ วิวาโท อุปฺปชฺเชยฺย "ตุมฺหากํ พุทฺโธ อมฺหากํ พุทฺโธ"ติ, อุภโต ปกฺขชาตา ภเวยฺยุํ, อิทํ ตาว มหาราช ปมํ ๖- การณํ สุโณหิ, ๗- เยน การเณน เทฺว สมฺมาสมฺพุทฺธา เอกกฺขเณ นุปฺปชฺชนฺติ. อปรํปิ มหาราช อุตฺตริการณํ สุโณหิ, เยน การเณน เทฺว สมฺมาสมฺพุทฺธา เอกกฺขเณ นุปฺปชฺชนฺติ, ยทิ มหาราช เทฺว สมฺมาสมฺพุทฺธา เอกกฺขเณ อุปฺปชฺเชยฺยุํ, "อคฺโค พุทฺโธ"ติ ยํ วจนํ, ตํ มิจฺฉา ภเวยฺย, "เชฏฺโ พุทฺโธ"ติ, "เสฏฺโ พุทฺโธ"ติ, "วิสิฏฺโ พุทฺโธ"ติ, "อุตฺตโม พุทฺโธ"ติ, "ปวโร พุทฺโธ"ติ, "อสโม พุทฺโธ"ติ, "อสมสโม พุทฺโธ"ติ, @เชิงอรรถ: ม. ภยตฺโต วเมยฺยาติ ฉ.ม., อิ. รตนปูริตา ฉ.ม. เอกสฺมา สกฏโต @ ฉ.ม., อิ. ผเลยฺย ฉ.ม., อิ. อภิรูปํ ฉ.ม., เอกํ @ ฉ.ม. สุโณหีติ น ทิสฺสติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๙๒.

"อปฺปฏิสโม พุทฺโธ"ติ, "อปฺปฏิภาโค พุทฺโธ"ติ, "อปฺปฏิปุคฺคโล พุทฺโธ"ติ ยํ วจนํ, ตํ มิจฺฉา ภเวยฺย. อิมํปิ โข ตฺวํ มหาราช การณํ อตฺถโต สมฺปฏิจฺฉ, เยน การเณน เทฺว สมฺมาสมฺพุทฺธา เอกกฺขเณ นุปฺปชฺชนฺติ. อปิจ โข มหาราช พุทฺธานํ ภควนฺตานํ สภาวปกติกา ๑- เอสา, ยํ เอโกเยว พุทฺโธ โลเก อุปฺปชฺชติ. กสฺมา? การณมหนฺตตฺตา ๒- สพฺพญฺุพทฺธคุณานํ, ยํ อญฺปิ มหาราช มหนฺตํ โหติ, วรํ ๓- ตํ เอกํเยว โหติ. ปวี มหาราช มหนฺตา, ๔- สา เอกาเยว. สาคโร มหนฺโต, โส เอโกเยว. สิเนรุ คิริราชา เสฏฺโ ๕- มหนฺโต, โส เอโกเยว. อากาโส มหนฺโต, โส เอโกเยว. สกฺโก มหนฺโต, โส เอโกเยว. มาโร มหนฺโต, โส เอโกเยว. พฺรหฺมา ๖- มหนฺโต, โส เอโกเยว. ตถาคโต อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ มหนฺโต, โส เอโกเยว โลกสฺมึ. ยตฺถ โส อุปฺปชฺชติ ๗- ตตฺถ อญฺเสํ โอกาโส น โหติ, ตสฺมา มหาราช ตถาคโต อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ เอโกเยว โลเก อุปฺปชฺชตีติ. สุกถิโต ภนฺเต นาคเสน ปโญฺห โอปมฺเมหิ การเณหีติ. ธมฺมสฺส จานุธมฺมนฺติ นววิธสฺส โลกุตฺตรธมฺมสฺส อนุธมฺมํ ปุพฺพภาคปฏิปทํ. สหธมฺมิโกติ สการโณ. วาทานุวาโทติ วาโทเยว. อจฺฉริยอพฺภูตวณฺณนา [๑๖๒] อายสฺมา อุทายีติ ตโย เถรา อุทายี นาม โลฬุทายี ๘- กาฬุทายี มหาอุทายีติ. อิธ มหาอุทายี อธิปฺเปโต. ตสฺส กิร อิมํ สุตฺตํ อาทิโต ปฏฺาย ยาว ปริโยสานา สุณนฺตสฺส อพฺภนฺตเร ปญฺจวณฺณา ปีติ อุปฺปชฺชิตฺวา ปาทปิฏฺิโต ปฏฺาย ๙- สีสมตฺถกํ คจฺฉติ, สีสมตฺถกโต ปาทปิฏฺึ โอคจฺฉติ, ๑๐- อุภโต ปฏฺาย มชฺฌํ โอตรติ, มชฺฌโต ปฏฺาย อุภโต @เชิงอรรถ: ฉ.ม., อิ. สภาวปกติ @ ฉ.ม. กสฺมา การณา? มหนฺตตาย, อิ. การณมหนฺตตาย @ ฉ.ม. วรนฺติ น ทิสฺสติ, อิ. วรํ ตนฺติ น ทิสฺสติ ฉ.ม. มหนฺตี @ ฉ.ม. เสฏฺโติ น ทิสฺสติ ฉ.ม. มหาพฺรหฺมา @ ฉ.ม., อิ. ยตฺถ เต อุปฺปชฺชนฺติ ฉ.ม., อิ. ลาฬุทายี @ ฉ.ม., อิ. ปฏฺายาติ น ทิสฺสติ ๑๐ ฉ.ม., อิ. อาคจฺฉติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๙๓.

คจฺฉติ. โส นิรนฺตรํ ปีติยา ผุฏฺสรีโร พลวโสมนสฺเสน ทสพลสฺส คุณํ กเถนฺโต อจฺฉริยํ ภนฺเตติอาทิมาห. อปฺปิจฺฉตาติ นิตฺตณฺหตา. สนฺตุฏฺิตาติ จตูสุ ปจฺจเยสุ ตีหากาเรหิ สนฺโตโส. สลฺเลขตาติ สพฺพกิเลสานํ สลฺเลขิตภาโว. ยตฺร หิ นามาติ โย หิ ๑- นาม. เนวตฺตานํ ๒- ปาตุกริสฺสตีติ อตฺตโน คุเณ น อาวิกริสฺสติ. ปฏากํ ปริหเรยฺยุนฺติ "โก อเมฺหหิ สทิโส อตฺถี"ติ วทนฺตา ปฏากํ อุกฺขิปิตฺวา นาฬนฺทํ วิจเรยฺยุํ. ปสฺส โข ตฺวํ อุทายิ ตถาคตสฺส อปฺปิจฺฉตาติ ปสฺส อุทายิ ยาทิสี ตถาคตสฺส อปฺปิจฺฉตาติ เถรสฺส วจนํ สมฺปฏิจฺฉนฺโต อาห. กึ ปน ภควา เนว อตฺตานํ ปาตุกโรติ, น อตฺตโน คุณํ กเถตีติ เจ. น น กเถติ. อปฺปิจฺฉตาทีหิ กเถตพฺพํ, จีวราทิเหตุ ๓- น กเถติ. เตเนวาห "ปสฺส โข ตฺวํ อุทายิ ตถาคตสฺส อปฺปิจฺฉตา"ติอาทิ. พุชฺฌนกสตฺตํ ปน อาคมฺม เวเนยฺยวเสน กเถติ. ยถาห:- "น เม อาจริโย อตฺถิ สทิโส เม น วิชฺชติ สเทวกสฺมึ โลกสฺมึ นตฺถิ เม ปฏิปุคฺคโล"ติ. เอวํ ตถาคตสฺส คุณทีปิกา พหู คาถาปิ สุตฺตนฺตาปิ วิตฺถาเรตพฺพา. [๑๖๓] อภิกฺขณํ ภาเสยฺยาสีติ ปุนปฺปุนํ ภาเสยฺยาสิ. ปุพฺพเณฺห ๔- วา เม กถิตนฺติ มา มชฺฌนฺติกาทีสุ ๕- น กถยิตฺถ. อชฺช วา เม กถิตนฺติ มา ปรทิวสาทีสุ น กถยิตฺถาติ อตฺโถ. ปเวเทสีติ กเถสิ. อิมสฺส เวยฺยากรณสฺสาติ นิคฺคาถกตฺตา อิทํ สุตฺตํ "เวยฺยากรณนฺ"ติ วุตฺตํ. อธิวจนนฺติ นามํ. อิทํ ปน "อิติ หิทนฺ"ติ ปฏฺาย ปทํ สงฺคีติกาเรหิ ปิตํ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ. อิติ สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺกถาย สมฺปสาทนียสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา. ------------ @เชิงอรรถ: ฉ.ม., อิ. หิ สทฺโท น ทิสฺสติ ฉ.ม., อิ. น อตฺตานํ ฉ.ม. จีวราทิเหตุํ @ ฉ.ม. ปุพฺพณฺหสมเย ฉ.ม. มชฺฌนฺหิกาทีสุ


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๖ หน้า ๕๙-๙๓. http://84000.org/tipitaka/atthapali/th_line.php?B=6&A=1460&pagebreak=1              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=6&A=1460&pagebreak=1              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=11&i=73              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=11&A=2130              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=11&A=2262              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=11&A=2262              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๑ http://84000.org/tipitaka/read/?index_11

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วไม่แสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบไทย

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]