บาลีอรรถกถาเล่มที่ ๖

ทสุตฺตรสุตฺต [๓๕๐] เอวมฺเม สุตนฺติ ทสุตฺตรสุตฺตํ. ตตฺรายํ อนุปุพฺพปทวณฺณนา:- อาวุโส ภิกฺขเวติ สาวกานํ อาลปนเมตํ. พุทฺธา หิ ปริสํ อามนฺตยมานา ภิกฺขเวติ วทนฺติ. สาวกา สตฺถารํ อุจฺจฏฺาเน เปสฺสามาติ สตฺถุอาลปเนน อนาลปิตฺวา อาวุโสติ อาลปนฺติ. เต ภิกฺขูติ เต ธมฺมเสนาปตึ ปริวาเรตฺวา นิสินฺนา ภิกฺขู. เก ปน เต ภิกฺขูติ. อนิพทฺธวาสา ทิสาคมนียา ภิกฺขู. พุทฺธกาเล หิ ^๒- เทฺว วาเร ภิกฺขู สนฺนิปตนฺติ อุปกฏฺเ วสฺสูปนายิกกาเล จ ปวารณกาเล จาติ. ^๓- อุปกฏฺาย วสฺสูปนายิกาย ทสปิ วีสติปิ ตึสํปิ จตฺตาลีสํปิ ปญฺาสํปิ ^๔- ภิกฺขู วคฺควคฺคา หุตฺวา ^๕- กมฺมฏฺานตฺถาย อาคจฺฉนฺติ. ภควา เตหิ @เชิงอรรถ: ^๑ สี. สามคฺคิการณํ ^๒ ฉ.ม. หิ สทฺโท น ทิสฺสติ ^๓ ฉ.ม. อิติ สทฺโท น ทิสฺสติ @^๔ ฉ.ม. ตึสมฺปิ จตฺตาลีสมฺปิ ปญฺาสมฺปิ ^๕ ฉ.ม. หุตฺวา น ทิสฺสติ.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๕๔.

สทฺธึ สมฺโมทิตฺวา กสฺมา ภิกฺขเว อุปกฏฺาย วสฺสูปนายิกาย วิจรถาติ ปุจฺฉติ. อถ เต "ภควา กมฺมฏฺานตฺถํ อาคตมฺหา. ^๑- กมฺมฏฺานํ โน เทถา"ติ ยาจนฺติ. สตฺถา เตสํ จริยวเสน ราคจริตสฺส อสุภกมฺมฏฺานํ เทติ. โทสจริตสฺส เมตฺตากมฺมฏฺานํ. โมหจริตสฺส อุทฺเทโส ปริปุจฺฉา กาเลน ธมฺมสฺสวนํ กาเลน ธมฺมสากจฺฉา อิทํ ตุมฺหากํ ^๒- สปฺปายนฺติ อาจิกฺขติ. วิตกฺกจริตสฺส อานาปานสฺสติกมฺมฏฺานํ เทติ. สทฺธาจริตสฺส ปสาทนียสุตฺตนฺเต พุทฺธสุโพธิตํ ^๓- ธมฺมสุธมฺมตํ สํฆสุปฏิปตฺติญฺจ ปกาเสติ. าณจริตสฺส อนิจฺจตาทิปฏิสํยุตฺเต คมฺภีเร สุตฺตนฺเต กเถสิ. เต กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา สเจ สปฺปายํ โหติ, ตตฺเถว วสนฺติ. โน เจ โหติ, สปฺปายํ เสนาสนํ ปุจฺฉิตฺวา คจฺฉนฺติ. เต ตตฺถ วสนฺตา เตมาสิกํ ปฏิปทํ คเหตฺวา ฆเฏนฺตา ^๔- วายมนฺตา โสตาปนฺนาปิ โหนฺติ สกทาคามิโนปิ อนาคามิโนปิ อรหนฺโตปิ. ตโต วุฏฺวสฺสา ปวาเรตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา "ภควา อหํ ตุมฺหากํ สนฺติเก กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา โสตาปตฺติผลํ ปตฺโต ฯเปฯ อหํ อคฺคผลํ อรหตฺตนฺ"ติ ปฏิลทฺธคุณํ อาโรเจนฺติ. ตตฺถ อิเม ภิกฺขู อุปกฏฺาย วสฺสูปนายิกาย อาคตา. เอวํ อาคนฺตฺวา คจฺฉนฺเต ปน ภิกฺขู ภควา อคฺคสาวกานํ สนฺติกํ เปเสสิ, ยถาห "อปโลเกถ ปน ภิกฺขเว สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเน"ติ. ภิกฺขู จ วทนฺติ "น ^๕- โข มยํ ภนฺเต อปโลเกม สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเน"ติ. อถ เน ภควา เตสํ ทสฺสเน อุยฺโยเชติ. ^๖- "เสวถ ภิกฺขเว สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเน, ภชถ ภิกฺขเว สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเน. ปณฺฑิตา ภิกฺขู อนุคฺคาหกา สพฺรหฺมจารีนํ. เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว ชเนตฺติ ^๗- เอวํ สาริปุตฺโต. เสยฺยถาปิ ชาตสฺส อาปาเทตา เอวํ โมคฺคลฺลาโน. สาริปุตฺโต ภิกฺขเว โสตาปตฺติผเล วิเนติ, โมคฺคลฺลาโน อุตฺตมตฺเถ"ติ. ^๘- ตทาปิ จ ^๙- ภควา อิเมหิ ภิกฺขูหิ สทฺธึ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา เตสํ ภิกฺขูนํ อาสยํ อุปปริกฺขนฺโต "อิเม ภิกฺขู สาวกเวเนยฺยา ^๑๐- "ติ อทฺทส. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. อาคตมฺห ^๒ ฉ.ม. ตุยฺหํ ^๓ ฉ.ม. พุทฺธสุโพธึ @^๔ ฉ.ม. ฆเฏตฺวา ^๕ ฉ.ม. กึ นุ โข ^๖ ฉ.ม., อิ. อุยฺโยเชสิ @^๗ ฉ.ม. ชเนตา ^๘ ม. อุปริ. ๑๔/๓๗๑/๓๑๖ สจฺจวิภงฺคสุตฺต @^๙ ฉ.ม. จ สทฺโท น ทิสฺสติ ^๑๐ ฉ.ม. สาวกวิเนยฺยา. เอวมุปริปิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๕๕.

สาวกเวเนยฺยา นาม เย พุทฺธานํปิ ธมฺมเทสนาย พุชฺฌนฺติ สาวกานํปิ. พุทฺธเวเนยฺเย ^๑- ปน สาวกา โพเธตุํ น สกฺโกนฺติ. สาวกเวเนยฺยภาวํ ปน เอเตสํ ตฺวา กตรสฺส ภิกฺขุโน เทสนาย พุชฺฌิสฺสนฺตีติ โอโลเกนฺโต สาริปุตฺตสฺสาติ ทิสฺวา เถรสฺส สนฺติกํ เปเสสิ. เถโร เต ภิกฺขู ปุจฺฉิ "สตฺถุ สนฺติกํ คตตฺถาวุโส"ติ. "อาม คตมฺหา ^๒- สตฺถารา ปน อมฺเห ตุมฺหากํ สนฺติกํ เปสิตา"ติ. ตโต เถโร "อิเม ภิกฺขู มยฺหํ เทสนาย พุชฺฌิสฺสนฺติ, กีทิสี นุโข เตสํ เทสนา วฏฺฏตี"ติ จินฺเตนฺโต "อิเม ภิกฺขู สมคฺคารามา, สามคฺคีรสทีปิกา เนสํ เทสนา วฏฺฏตี"ติ สนฺนิฏฺานํ กตฺวา ตถารูปํ เทสนํ เทเสตุกาโม ทสุตฺตรํ ปวกฺขามีติ อาทิมาห. ตตฺถ ทส ทส มาติกา ^๓- เปตฺวา วิภตฺโตติ ทสุตฺตโร, เอกกโต ปฏฺาย ยาว ทสกา คโตติปิ ทสุตฺตโร, เอเกกสฺมึ ปพฺเพ ทส ทส ปญฺหา วิเสสิตาติปิ ทสุตฺตโร, ตํ ทสุตฺตรํ. ปวกฺขามีติ กเถสฺสามิ. ธมฺมนฺติ สุตฺตํ. นิพฺพานปตฺติยาติ นิพฺพานปฏิลาภตฺถาย. ทุกฺขสฺสนฺตกิริยายาติ สกลสฺส วฏฺฏทุกฺขสฺส ปริยนฺตกรณตฺถํ. สพฺพคนฺถปฺปโมจนนฺติ อภิชฺฌากายคนฺถาทีนํ สพฺพคนฺถานํ ปโมจนํ. อิติ เถโร เทสนํ อุจฺจํ กโรนฺโต ภิกฺขูนํ ตตฺถ เปมํ ชเนนฺโต เอวเมตํ อุคฺคเหตพฺพํ ปริยาปุณิตพฺพํ ธาเรตพฺพํ วาเจตพฺพํ มญฺิสฺสนฺตีติ จตูหิ ปเทหิ วณฺณํ กเถสิ, "เอกายโน อยํ ภิกฺขเว มคฺโค"ติ อาทินา นเยน เตสํ เตสํ สุตฺตานํ ภควา วิย. เอกธมฺมวณฺณนา [๓๕๑] (ก) ตตฺถ พหุกาโรติ พหูปกาโร. (ข) ภาเวตพฺโพติ วฑฺเฒตพฺโพ. (ค) ปริญฺเยฺโยติ ตีหิ ปริญฺาหิ ปริชานิตพฺโพ. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. พุทฺธวิเนยฺยา ^๒ ฉ.ม. คตมฺห ^๓ ฉ.ม. ทสธา มาติกํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๕๖.

(ฆ) ปหาตพฺโพติ ปหานานุปสฺสนาย ปชหิตพฺโพ. (ง) หานภาคิโยติ อปายคามิปริหานาย สํวตฺตนโก. (จ) วิเสสภาคิโยติ วิเสสคามิวิเสสาย สํวตฺตนโก. (ฉ) ทุปฺปฏิวิชฺโฌติ ทุปฺปจฺจกฺขกโร. (ช) อุปฺปาเทตพฺโพติ นิปฺผาเทตพฺโพ. (ฌ) อภิญฺเยฺโยติ าตปริญฺาย อภิชานิตพฺโพ () สจฺฉิกาตพฺโพติ ปจฺจกฺขํ กาตพฺโพ. เอวํ สพฺพมาติกาสุ ^๑- อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อิติ อายสฺมา สาริปุตฺโต ยถา นาม ทกฺโข เวฬุกาโร สมฺมุขีภูตํ เวฬุํ เฉตฺวา นิคฺคนฺถึ กตฺวา ทสธา ขณฺเฑตฺวา ^๒- เอกเมกํ ขณฺฑํ หีรํ หีรํ ^๓- กโรนฺโต ผาเลติ, เอวเมว เตสํ ภิกฺขูนํ สปฺปายเทสนํ อุปปริกฺขิตฺวา ทสธา ทสธา มาติกํ เปตฺวา เอเกกโกฏฺาเส เอเกกปทํ วิภชนฺโต "กตโม เอโก ธมฺโม พหุกาโร อปฺปมาโท กุสเลสุ ธมฺเมสู"ติ อาทินา นเยน เทสนํ วิตฺถาเรตุํ อารทฺโธ. ตตฺถ อปฺปมาโท กุสเลสุ ธมฺเมสูติ สพฺพตฺถกอุปการกํ อปฺปมาทํ กเถสิ. อยญฺหิ อปฺปมาโท นาม สีลปริปูรเณ, ^๔- อินฺทฺริยสํวเร, โภชเน มตฺตญฺุตาย, ชาคริยานุโยเค, สตฺตสุ สทฺธมฺเมสุ, วิปสฺสนาคพฺภํ คณฺหาปเน, อตฺถปฏิสมฺภิทาทีสุ, สีลกฺขนฺธาทีสุ ปญฺจสุ ธมฺมกฺขนฺเธสุ, านาาเนสุ, มหาวิหารสมาปตฺติยํ, อริยสจฺเจสุ, สติปฏฺานาทีสุ โพธิปกฺขิเยสุ, วิปสฺสนาาณาทีสุ อฏฺสุ วิชฺชาสูติ สพฺเพสุ อนวชฺชฏฺเน กุสลธมฺเมสุ พหูปกาโร. เตเนว นํ ภควา "ยาวตา ภิกฺขเว สตฺตา อปทา วา ฯเปฯ ตถาคโต เตสํ อคฺคมกฺขายติ. เอวเมว โข ภิกฺขเว เยเกจิ กุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต อปฺปมาทมูลกา อปฺปมาทสโมสรณา, อปฺปมาโท เตสํ ธมฺมานํ อคฺคมกฺขายตี"ติ ^๕- อาทินา นเยน หตฺถิปทาทีหิ โอปมฺเมหิ อุปเมนฺโต สํยุตฺตนิกาเย อปฺปมาทวคฺเค นานปฺปการํ โถเมติ. ตํ สพฺพํ เอกปเทเนว @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. สพฺพตฺถมาติกาสุ ^๒ ฉ.ม. ขณฺเฑ กตฺวา ^๓ สี. หีรหีรํ @^๔ ฉ.ม., อิ. สีลปูรเณ, ม. สีลสํวเร ^๕ สํ. มหา. ๑๙/๑๓๙/๓๙ ตถาคตสุตฺต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๕๗.

สงฺคเหตฺวา เถโร อปฺปมาโท กุสเลสุ ธมฺเมสูติ อาห. ธมฺมปเท อปฺปมาทวคฺเคนาปิ จสฺส ^๑- พหูปการตา ทีเปตพฺพา. อโสกวตฺถุนาปิ ทีเปตพฺพา:- (ก) อโสกราชา หิ นิโคฺรธสามเณรสฺส "อปฺปมาโท อมตํ ปทนฺ"ติ คาถํ สุตฺวา เอว "ติฏฺ ตาต, มยฺหํ ตยา เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ กถิตนฺ"ติ สามเณเร ปสีทิตฺวา จตุราสีติวิหารสหสฺสานิ กาเรสิ. อิติ ถามสมฺปนฺเนน ภิกฺขุนา อปฺปมาทสฺส พหูปการตา ตีหิ ปิฏเกหิ ทีเปตฺวา กเถตพฺพา. ยํกิญฺจิ สุตฺตํ วา คาถํ วา อปฺปมาททีปนตฺถํ อาหรนฺโต "อฏฺาเน ตฺวา อาหรสิ, อติตฺเถน ปกฺขนฺโทสี"ติ น วตฺตพฺโพ. ธมฺมกถิกสฺเสเวตฺถ ถาโม จ พลญฺจ ปมาณํ. (ข) กายคตาสตีติ อานาปานํ จตุอิริยาปโถ สติสมฺปชญฺ ทฺวตฺตึสากาโร จตุธาตุววฏฺานํ ทส อสุภา นว สิวฏฺิกา จุณฺณิกมนสิกาโร เกสาทีสุ จตฺตาริ รูปชฺฌานานีติ เอตฺถ อุปฺปนฺนสฺสติยา เอตํ อธิวจนํ. สาตสหคตาติ เปตฺวา จตุตฺถชฺฌานํ อตฺถ สาตสหคตา โหติ สุขสมฺปยุตฺตา, ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. (ค) สาสโว อุปาทานิโยติ อาสวานญฺเจว อุปาทานานญฺจ ปจฺจยภูโต. อิติ เตภูมิกธมฺมเมว นิยเมติ. (ฆ) อสฺมิมาโนติ รูปาทีสุ อสฺมีติ มาโน. (ง) อโยนิโส มนสิกาโรติ อนิจฺเจ นิจฺจนฺติ อาทินา นเยน ปวตฺโต อุปฺปถมนสิกาโร. (จ) วิปริยาเยน โยนิโสมนสิกโร เวทิตพฺโพ. (ฉ) อานนฺตริโก เจโตสมาธีติ อญฺตฺถ มคฺคานนฺตรํ ผลํ อานนฺตริโก เจโตสมาธิ นาม. อิธ ปน วิปสฺสนานนฺตโร มคฺโค วิปสฺสนาย วา อนนฺตรตฺตา อตฺตโน วา อนนฺตรํ ผลทายกตฺตา อานนฺตริโก เจโตสมาธีติ อธิปฺเปโต. (ช) อกุปฺปํ าณนฺติ อญฺตฺถ ผลปญฺา อกุปฺปาณนฺนาม. อิธ ปจฺจเวกฺขณปญฺา อธิปฺเปตา. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. จ สทฺโท น ทิสฺสติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๕๘.

(ฌ) อาหารฏฺิติกาติ ปจฺจยฏฺิติกา. อยํ เอโก ธมฺโมติ เยน ปจฺจเยน เต ติฏฺนฺติ, อยํ เอโก ธมฺโม. าตปริญฺาย อภิญฺาย ^๑- อภิญฺเยฺโย. () อกุปฺปา เจโตวิมุตฺตีติ อรหตฺตผลวิมุตฺติ. อิมสฺมึ วาเร อภิญฺาย าตปริญฺา กถิตา. ปริญฺาย ตีรณปริญฺา. ปหาตพฺพสจฺฉิกาตพฺเพหิ ปหานปริญฺา. ^๒- ทุปฺปฏิวิชฺโฌติ เอตฺถ ปน มคฺโค กถิโต. สจฺฉิกาตพฺโพติ ผลํ กถิตํ, มคฺโค เอกสฺมึเยว ปเท ลพฺภติ, ผลํ ปน อเนเกสุปิ ลพฺภติเยว. ภูตาติ สภาวโต วิชฺชมานา. ตจฺฉาติ ยาถาวา. ตถาติ ยถา วุตฺตา ตถาสภาวา. อวิตถาติ ยถา วุตฺตา น ตถา น โหนฺติ. อนญฺถาติ วุตฺตปฺปการโต น อญฺถา. สมฺมา ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธาติ ตถาคเตน โพธิปลฺลงฺเก นิสีทิตฺวา เหตุนา การเณน สยเมว อภิสมฺพุทฺธา าตา วิทิตา สจฺฉิกตา. อิมินา เถโร "อิเม ธมฺมา ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธา, อหํ ปน ตุมฺหากํ รญฺโ เลขวาจกสทิโส"ติ ชินสุตฺตํ ทสฺเสนฺโต โอกปฺปนํ ชเนสิ. เอกธมฺมวณฺณนา นิฏฺิตา. ------------------ เทฺวธมฺมวณฺณนา [๓๕๒] (ก) อิเม เทฺว ธมฺมา พหุการาติ อิเม เทฺว สติสมฺปชญฺธมฺมา สีลปูรณาทีสุ อปฺปมาโท วิย สพฺพตฺถ อุปการกา หิตาวหา. (ข) สมโถ จ วิปสฺสนา จาติ อิเม เทฺว สงฺคีติสุตฺเต โลกิยโลกุตฺตรา กถิตา. อิมสฺมึ ทสุตฺตรสุตฺเต ปุพฺพภาคา กถิตา. (ฉ) สตฺตานํ สํกิเลสาย สตฺตานํ วิสุทฺธิยาติ อโยนิโสมนสิกาโร เหตุ เจว ปจฺจโย จ สตฺตานํ สํกิเลสาย, โยนิโสมนสิกาโร วิสุทฺธิยา. ตถา โทวจสฺสตา ปาปมิตฺตตา สํกิเลสาย, โสวจสฺสตา กลฺยาณมิตฺตตา วิสุทฺธิยา. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม., อิ อภิญฺาย น ทิสฺสติ ^๒ อิ. ปริญฺาว

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๕๙.

ตถา ตีณิ อกุสลมูลานิ ตีณิ กุสลมูลานิ. จตฺตาโร โยคา จตฺตาโร วิสํโยคา. ปญฺจ เจโตขีลา ปญฺจินฺทฺริยานิ. ฉ อคารวา ฉ คารวา. สตฺต อสทฺธมฺมา สตฺต สทฺธมฺมา. อฏฺ กุสีตวตฺถูนิ อฏฺ อารพฺภวตฺถูนิ. นว อาฆาตวตฺถูนิ นว อวฆาตปฏิวินยา. ทส อกุสลกมฺมปถา ทส กุสลกมฺมปถาติ เอวํปเภทา อิเม เทฺว ธมฺมา ทุปฺปฏิวิทฺธาติ ^๑- เวทิตพฺพา. (ฌ) สงฺขตา จ ธาตูติ ปจฺจเยหิ กตา ปญฺจกฺขนฺธา. อสงฺขตา จ ธาตูติ ปจฺจเยหิ อกตํ นิพฺพานํ. () วิชฺชา จ วิมุตติ จาติ เอตฺถ วิชฺชาติ ติสฺโส วิชฺชา. วิมุตฺตีติ อรหตฺตผลํ. อิมสฺมึ วาเร อภิญฺาทีนิ เอกกสทิสาเนว, อุปฺปาเทตพฺพปเท ปน มคฺโค กถิโต, สจฺฉิกาตพฺพปเท ผลํ กถิตํ. ^๒- เทฺวธมฺมวณฺณนา นิฏฺิตา. ---------------- ตโยธมฺมวณฺณนา [๓๕๓] (ฉ) กามานเมตํ นิสฺสรณํ ยทิทํ เนกฺขมฺมนฺติ เอตฺถ เนกฺขมฺมนฺติ อนาคามิมคฺโค อธิปฺเปโต. โส หิ สพฺพโส กามานํ นิสฺสรณํ. รูปานเมตํ นิสฺสรณํ ยทิทํ อรูปนฺติ เอตฺถ อารุปฺเปปิ อรหตฺตมคฺโค ปุน อุปฺปตฺตินิวารณโต สพฺพโส รูปานํ นิสฺสรณํ นาม. นิโรโธ ตสฺส นิสฺสรณนฺติ อิธ อรหตฺตผลํ นิโรโธติ อธิปฺเปตํ. อรหตฺตผเลน หิ นิพฺพาเน ทิฏฺเ ปุน อายตึ สพฺพสงฺขารา น โหนฺตีติ อรหตฺตํ สงฺขตนิโรธสฺส ^๓- ปจฺจยตฺตา นิโรโธติ วุตฺตํ. (ช) อตีตํสาณนฺติ ^๔- อตีตํสารมฺมณํ าณํ, อิตเรสุปิ เอเสว นโย. อิมสฺมึปิ วาเร อภิญฺาทโย เอกกสทิสาว. ทุปฺปฏิวิชฺฌปเท ปน มคฺโค กถิโต. สจฺฉิกาตพฺเพ ผลํ. ตโยธมฺมวณฺณนา นิฏฺิตา. -------------- @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม., อิ. ทุปฺปฏิวิชฺชาติ ^๒ ฉ.ม., อิ. กถิตํ น ทิสฺสติ @^๓ สี., อิ. สพฺพสงฺขตนิโรธสฺส ^๔ ฉ.ม. อตีตํเส าณนฺติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๖๐.

จตฺตาโรธมฺมวณฺณนา [๓๕๔] (ก) จตฺตาริ จกฺกานีติ เอตฺถ จกฺกํ นาม ทารุจกฺกํ, รตนจกฺกํ, ธมฺมจกฺกํ, อิริยาปถจกฺกํ, สมฺปตฺติจกฺกนฺติ ปญฺจวิธํ. ตตฺถ "ยํ ปนิทํ สมฺม รถการ จกฺกํ ฉหิ มาเสหิ นิฏฺิตํ, ฉารตฺตูเนหี"ติ ^๑- อิทํ ทารุจกฺกํ. "ปิตรา ปวตฺติตํ จกฺกํ อนุปฺปวตฺเตตี"ติ ^๒- อิทํ รตนจกฺกํ. "มยา ^๓- ปวตฺติตํ จกฺกนฺ"ติ ^๔- อิทํ ธมฺมจกฺกํ. "จตุจกฺกํ นวทฺวารนฺ"ติ ^๕- อิทํ อิริยาปถจกฺกํ. "จตฺตาริมานิ ภิกฺขเว จกฺกานิ, เยหิ สมนฺนาคตานํ เทวมนุสฺสานํ จตุจกฺกํ ปวตฺตตี"ติ ^๖- อิทํ สมฺปตฺติจกฺกํ. อิธาปิ เอตเทว อธิปฺเปตํ. ปฏิรูปเทสวาโสติ ยตฺถ จตสฺโส ปริสา สนฺทิสฺสนฺติ, เอวรูเป อนุจฺฉวิเก เทเส วาโส. สปฺปุริสูปนิสฺสโยติ พุทฺธาทีนํ สปฺปุริสานํ อวสฺสยนํ เสวนํ ภชนํ ปยิรุปาสนํ. ^๗- อตฺตสมฺมาปณิธีติ อตฺตโน สมฺมาปนํ, สเจ ปน ปุพฺเพ อสฺสทฺธาทีหิ สมนฺนาคโต โหติ, ตานิ ปหาย สทฺธาทีสุ ปติฏฺาปนํ. ปุพฺเพ จ กตปุญฺตาติ ปุพฺเพ อุปจิตกุสลตา. อิทเมเวตฺถ ปมาณํ. เยน หิ าณสมฺปยุตฺตจิตฺเตน กุสลกมฺมํ กตํ โหติ, ตเทว กุสลํ ตํ ปุริสํ ปฏิรูเป เทเส อุปเนติ, สปฺปุริเส ภชาเปติ. ^๘- โสเอว จ ปุคฺคโล อตฺตานํ สมฺมา เปสิ. จตูสุ อาหาเรสุ ปโม โลกิโยว. เสสา ปน สงฺคีติสุตฺเต ^๙- โลกิยโลกฺตฺตรมิสฺสกา กถิตา. อิธ ปุพฺพภาเค โลกิยาว. (จ) กามโยควิสํโยคาทโย อนาคามิมคฺคาทิวเสน เวทิตพฺพา. (ฉ) หานภาคิยาทีสุ ปมสฺส ฌานสฺส ลาภึ ^๑๐- กามสหคตา สญฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ หานภาคิโย สมาธิ. ตทนุธมฺมตา สติ สนฺติฏฺติ ิติภาคิโย สมาธิ. อวิตกฺกสหคตา สญฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ วิเสสภาคิโย สมาธิ. นิพฺพิทาสหคตา สญฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ วิราคูปสญฺหิโต @เชิงอรรถ: ^๑ องฺ. ติก. ๒๐/๑๕/๑๐๗ ปเจตนสุตฺต ^๒ องฺ. ปญฺจก. ๒๒/๑๓๒/๑๖๗ (สยา) @^๓ ฉ.ม. มยา น ทิสฺสติ ^๔ ม.ม. ๑๓/๓๙๙/๓๘๔ เสลสุตฺต @^๕ สํ.สคา, ๑๕/๒๙/๑๘ จตุจกฺกสุตฺต ^๖ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๓๑/๓๗ จกฺกสุตฺต @^๗ ฉ.ม., อิ. ปยิรุปาสนํ น ทิสฺสติ ^๘ ฉ.ม. ภชาเปสิ @^๙ ฉ.ม. ตโยสงฺคีติสุตฺเต, อิ. ตีณิสงฺคีติสุตฺเต ^๑๐ ฉ.ม., อิ. ลาภี

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๖๑.

นิพฺเพธภาคิโย สมาธีติ อิมินา นเยน สพฺพสมาปตฺติโย วิตฺถาเรตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพ. วิสุทฺธิมคฺเค ปนสฺส วินิจฺฉยกถา กถิตาว. อิมสฺมึปิ วาเร อภิญฺาทโย เอกกสทิสาว. อภิญฺาปเท ปเนตฺถ มคฺโค กถิโต. สจฺฉิกาตพฺพปเท ผลํ. จตฺตาโรธมฺมวณฺณนา นิฏฺิตา. ------------------ ปญฺจธมฺมวณฺณนา [๓๕๕] (ข) ปีติผรณตาทีสุ ปีติ ^๑- ผรมานา อุปฺปชฺชตีติ ทฺวีสุ ฌาเนสุ ปญฺา ปีติผรณตา นาม. สุขํ ผรมานํ อุปฺปชฺชตีติ ตีสุ ฌาเนสุ ปญฺา สุขผรณตา นาม. ปเรสํ เจโตผรมานา อุปฺปชฺชตีติ เจโตปริยปญฺา เจโตผรณตา นาม. อาโลกผรเณ อุปฺปชฺชตีติ ทิพฺพจกฺขุปญฺา อาโลกผรณตา นาม. ปจฺจเวกฺขณาณํ ปจฺจเวกฺขณนิมิตฺตํ นาม. วุตฺตมฺปิ เจตํ "ทฺวีสุ ฌาเนสุ ปญฺา ปีติผรณตา, ตีสุ ฌาเนสุ ปญฺา สุขผรณตา. ปรจิตฺเต ปญฺา เจโตผรณตา, ทิพฺพจกฺขุ อาโลกผรณตา. ตมฺหา ตมฺหา สมาธิมฺหา วุฏฺิตสฺส ปจฺจเวกฺขณานํ ปจฺจเวกฺขณนิมิตฺตนฺ"ติ. ตตฺถ ปีติผรณตา สุขผรณตา เทฺว ปาทา วิย. เจโตผรณตา อาโลกผรณตา เทฺว หตฺถา วิย. อภิญฺาปาทกชฺฌานํ มชฺฌิมกาโย วิย. ปจฺจเวกฺขณนิมิตฺตํ สีสํ วิย. อิติ อายสฺมา สาริปุตฺตตฺเถโร ปญฺจงฺคิกํ สมฺมาสมาธึ องฺคปจฺจงฺคสมฺปนฺนํ ปุริสํ วิย ^๒- กตฺวา ทสฺเสสิ. (ช) อยํ สมาธิ ปจฺจุปฺปนฺนสุโข เจวาติ อาทีสุ อรหตฺตผลสมาธิ อธิปฺเปโต. โส หิ อปฺปิตปฺปิตกฺขเณ สุขตฺตา ปจฺจุปฺปนฺนสุโข. ปุริโม ปุริโม ปจฺฉิมสฺส ปจฺฉิมสฺส สมาธิสุขสฺส ปจฺจยตฺตา อายตึ สุขวิปาโก. กิเลเสหิ อารกตฺตา อริโย. กามามิสวฏฺฏามิสโลกามิสานํ อภาวา นิรามิโส. พุทฺธาทีหิ ^๓- มหาปุริเสหิ เสวิตตฺตา อกาปุริสเสวิโต. องฺคสนฺตตาย @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม., ปีตึ ^๒ ฉ.ม. วิย น ทิสฺสติ ^๓ อิ. พุทฺโธ พุทฺธาทีหิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๖๒.

อารมฺมณสนฺตตาย สพฺพกิเลสทรถสนฺตตาย จ สนฺโต. อตปฺปนียฏฺเน ปณีโต. กิเลสปฏิปฺปสฺสทฺธิยา ลทฺธตฺตา กิเลสปฏิปฺปสฺสทฺธิภาวํ วา ลทฺธตฺตา ปฏิปฺปสฺสทฺธิลทฺโธ. ปฏิปฺปสฺสทฺธํ ปฏิปฺปสฺสทฺธีติ หิ อิทํ อตฺถโต เอกํ. ปฏิปฺปสฺสทฺธกิเลเสน วา อรหตา ลทฺธตฺตา ปฏิปฺปสฺสทฺธิลทฺโธ. เอโกทิภาเวน อธิคตตฺตา เอโกทิภาวเมว วา อธิคตตฺตา เอโกทิภาวาธิคโต. อปฺปคุณสาสวสมาธิ วิย สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน จิตฺเตน ปจฺจนีกธมฺเม นิคฺคยฺห กิเลเส วาเรตฺวา อนธิคตตฺตา น จ สสงฺขารานิคฺคยฺห วาริตคโต. ตญฺจ สมาธึ สมาปชฺชนฺโต ตโต วา วุฏฺหนฺโต สติเวปุลฺลปฺปตฺตตฺตา สโตว สมาปชฺชติ สโตว วุฏฺหติ. ยถาปริจฺฉินฺนกาลวเสน วา สโต สมาปชฺชติ สโต วุฏฺหติ. ตสฺมา ยเทตฺถ "อยํ สมาธิ ปจฺจุปฺปนฺนสุโข เจว อายตึ จ สุขวิปาโก"ติ เอวํ ปจฺจเวกฺขมานสฺส ปจฺจตฺตํเยว อปรปจฺจยาณํ อุปฺปชฺชติ, ตํ เอกมงฺคํ. เอเสว นโย เสเสสุปิ. เอวมิเมหิ ปญฺจหิ ปจฺจเวกฺขณาเณหิ อยํ สมาธิ "ปญฺจาณิโก สมฺมาสมาธี"ติ วุตฺโต. อิมสฺมึ วาเร วิเสสภาคิยปเท มคฺโค กถิโต. สจฺฉิกาตพฺพปเท ผลํ. เสสํ ปุริมสทิสเมว. ปญฺจธมฺมวณฺณนา นิฏฺิตา. ----------------- ฉธมฺมวณฺณนา [๓๕๖] ฉกฺเกสุ สพฺพํ อุตฺตานตฺถเมว. ทุปฺปฏิวิชฺฌปเท ปเนตฺถ มคฺโค กถิโต. เสสํ ปุริมสทิสํ. ฉธมฺมวณฺณนา นิฏฺิตา. --------------

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๖๓.

สตฺตธมฺมวณฺณนา [๓๕๗] () สมฺมปฺปญฺาย สุทิฏฺา โหนฺตีติ เหตุนา นเยน วิปสฺสนาาเณน สุทิฏฺา โหนฺติ. กามาติ วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ, เทฺวปิ สปริฬาหฏฺเน องฺคารกาสุ วิย สุทิฏฺา โหนฺติ. วิเวกนินฺนนฺติ นิพฺพานนินฺนํ. โปณํ ปพฺภารนฺติ นินฺนสฺเสตํ เววจนํ. พฺยนฺตีภูตนฺติ วิคตเนยฺยนฺตีภูตํ ^๑- นิตฺตณฺหนฺติ อตฺโถ. กุโต? สพฺพโส อาสวฏฺานีเยหิ ธมฺเมหิ เตภูมิกธมฺเมหีติ ^๒- อตฺโถ. อิธ ภาเวตพฺพปเท มคฺโค กถิโต. เสสํ ปุริมสทิสเมว. สตฺตธมฺมวณฺณนา นิฏฺิตา. ---------------- อฏธมฺมวณฺณนา [๓๕๘] (ก) อาทิพฺรหฺมจริยกาย ปญฺายาติ สิกฺขตฺตยสงฺคหสฺส มคฺคพฺรหฺมจริยสฺส อาทิภูตาย ปุพฺพภาเค ตรุณสมถวิปสฺสนาปญฺาย. อฏฺงฺคิกสฺส วา มคฺคสฺส อาทิภูตาย สมฺมาทิฏฺิปญฺาย. ติพฺพนฺติ พลวํ. หิโรตฺตปฺปนฺติ หิริ จ โอตฺตปฺปญฺจ. เปมนฺติ เคหสิตเปมํ. คารโวติ ครุจิตฺตภาโว. ครุภาวนียญฺหิ อุปนิสฺสาย วิหรโต กิเลสา น อุปฺปชฺชนฺติ โอวาทานุสาสนึ ลภติ. ตสฺมา ตํ นิสฺสาย วิหาโร ปญฺาปฏิลาภสฺส ปจฺจโย โหติ. (ฉ) อกฺขเณสุ ยสฺมา เปตา อสุรานํ อาวาหํ ^๓- คจฺฉนฺติ, วิวาหํ ^๔- คจฺฉนฺติ, ตสฺมา ปิตฺติวิสเยเนว ^๕- อสุรกาโย คหิโตติ เวทิตพฺโพ. (ช) อปฺปิจฺฉสฺสาติ เอตฺถ ปจฺจยปฺปิจฺโฉ, อธิคมปฺปิจฺโฉ, ปริยตฺติอปฺปิจฺโฉ, ธุตงฺคปฺปิจฺโฉติ จตฺตาโร อปฺปิจฺฉา. ตตฺถ ปจฺจยปฺปิจฺโฉ พหุํ เทนฺเต อปฺปํ คณฺหาติ, อปฺปํ เทนฺเต อปฺปตรํ วา คณฺหาติ, น วา คณฺหาติ, น อนวเสสคฺคาหี โหติ. อธิคมปฺปิจฺโฉ มชฺฌนฺติกตฺเถโร วิย อตฺตโน อธิคมํ อญฺเสํ ชานิตุํ น เทติ. ปริยตฺติอปฺปิจฺโฉ เตปิฏโกปิ สมาโน น พหุสฺสุตภาวํ @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม., นิยติภูตํ, อิ. วิคตนิยนฺติภตํ ^๒ ฉ.ม., อิ. เตภูมกธมฺเมหีติ @^๓ ฉ.ม. อาวาหนํ ^๔ ฉ.ม., วิวาหนํ ^๕ ฉ.ม. เปตฺติ...

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๖๔.

ชานาเปตุกาโม โหติ สาเกตติสฺสตฺเถโร วิย. ธุตงฺคปฺปิจฺโฉ ธุตงฺคปริหรณภาวํ อญฺเสํ ชานิตุํ น เทติ เทฺวภาติกตฺเถเรสุ เชฏฺกตฺเถโร วิย. วตฺถุํ ^๑- วิสุทฺธิมคฺเค กถิตํ. อยํ ธมฺโมติ เอวํ สนฺตคุณนิคฺคูหเนน จ ปฏิคฺคหเณ ปจฺจยปฏิคฺคหเณ มตฺตุตาย จ อปฺปิจฺฉสฺส ปุคฺคลสฺส อยํ นวโลกุตฺตรธมฺโม สมฺปชฺชติ, โน มหิจฺฉสฺส. เอวํ สพฺพตฺถ โยเชตพฺพํ. สนฺตุฏฺสฺสาติ จตูสุ ปจฺจเยสุ ตีหิ สนฺโตเสหิ สนฺตุฏฺสฺส. ปวิวิตฺตสฺสาติ กายจิตฺตอุปธิวิเวเกหิ วิวิตฺตสฺส. ตตฺถ กายวิเวโก นาม คณสงฺคณิกํ วิโนเทตฺวา อฏฺอารพฺภวตฺถุวเสน เอกีภาโว. เอกีภาวมตฺเตน ปน กมฺมํ น นิปฺปชฺชตีติ กสิณปริกมฺมํ กตฺวา อฏฺ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตติ, อยํ จิตฺตวิเวโก นาม. สมาปตฺติมตฺเตเนว กมฺมํ น นิปฺปชฺชตีติ ฌานํ ปาทกํ กตฺวา สงฺขาเร สมฺมสิตฺวา สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณาติ. อยํ อุปธิวิเวโก นาม. เตนาห ภควา "กายวิเวโก จ วิเวกฏฺกายานํ เนกฺขมฺมาภิรตานํ. จิตฺตวิเวโก จ ปริสุทฺธจิตฺตานํ ปรมโวทานปฺปตฺตานํ. อุปธิวิเวโก จ นิรุปธีนํ ปุคฺคลานํ วิสงฺขารคตานนฺ"ติ. สงฺคณิการามสฺสาติ คณสงฺคณิกาย เจว กิเลสสงฺคณิกาย จ รมนฺตสฺส. ^๒- อารทฺธวิริยสฺสาติ กายิกเจตสิกวิริยวเสน อารทฺธวิริยสฺส. อุปฏฺิตสฺสติสฺสาติ จตุสฺสติปฏฺานวเสน อุปฏฺิตสฺสติสฺส. สมาหิตสฺสาติ เอกคฺคจิตฺตสฺส. ปญฺวโตติ กมฺมสฺสกตปญฺาย ปญฺวโต. นิปฺปปญฺจารามสฺสาติ วิคตมานตณฺหาทิฏฺิปปญฺจสฺส. อิธ ภาเวตพฺพปเท มคฺโค กถิโต. เสสํ ปุริมสทิสเมว. อฏฺธมฺมวณฺณนา นิฏฺิตา. ---------- @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. วตฺถุ ^๒ ฉ.ม., อิ. รตสฺส

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๖๕.

นวธมฺมวณฺณนา [๓๕๙] (ข) สีลวิสุทฺธีติ วิสุทฺธึ ปาเปตุํ สมตฺถํ จตุปาริสุทฺธิสีลํ. ปาริสุทฺธิปธานิยงฺคนฺติ ปริสุทฺธภาวสฺส ปธานงฺคํ. จิตฺตวิสุทฺธีติ วิปสฺสนาย ปทฏฺานภูตา อฏฺ ปคุณสมาปตฺติโย. ทิฏฺิวิสุทฺธีติ สปจฺจยนามรูปทสฺสนํ. กงฺขาวิตรณวิสุทฺธีติ ปจฺจยาการาณํ. อทฺธตฺตเยปิ หิ ปจฺจยวเสเนว ธมฺมา ปวตฺตนฺตีติ ปสฺสนฺโต กงฺขํ วิตรติ. มคฺคามคฺคาณทสฺสนวิสุทฺธีติ โอภาสาทโย น มคฺโค, วีถิปฏิปนฺนํ อุทยพฺพยาณํ มคฺโคติ เอวํ มคฺคามคฺคาณํ. ปฏิปทาาณทสฺสนวิสุทฺธีติ รถวินีเต วุฏฺานคามินี วิปสฺสนา กถิตา, อิธ ตรุณวิปสฺสนา. าณทสฺสนวิสุทฺธีติ รถวินีเต ^๑- มคฺโค กถิโต, อิธ วุฏฺานคามินี วิปสฺสนา. เอตา ปน สตฺตปิ วิสุทฺธิโย วิตฺถาเรน วิสุทฺธิมคฺเค กถิตา. ปญฺาติ อรหตฺตผลปญฺา. วิมุตฺตีติ อรหตฺตผลวิมุตฺติเยว. (ฉ) ธาตุนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ผสฺสนานตฺตนฺติ จกฺขฺวาทิธาตุนานตฺตํ ปฏิจฺจ จกฺขุสมฺผสฺสาทินานตฺตํ อุปฺปชฺชตีติ อตฺโถ. ผสฺสนานตฺตํ ปฏิจฺจาติ จกฺขุสมฺผสฺสาทินานตฺตํ ปฏิจฺจ. เวทนานานตฺตนฺติ จกฺขุสมฺผสฺสชาทิเวทนานานตฺตํ. สญฺานานตฺตํ ปฏิจฺจาติ กามสญฺาทินานตฺตํ ปฏิจฺจ. สงฺกปฺปนานตฺตนฺติ กามสงฺกปฺปาทินานตฺตํ. สงฺกปฺปนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ฉนฺทนานตฺตนฺติ สงฺกปฺปนานตฺตตาย รูเป ฉนฺโท สทฺเท ฉนฺโทติ เอวํ ฉนฺทนานตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ปริฬาหนานตฺตนฺติ ฉนฺทนานตฺตตาย รูปปริฬาโห สทฺทปริฬาโหติ เอวํ ปริฬาหนานตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ปริเยสนานานตฺตนฺติ ปริฬาหนานตฺตตาย รูปปริเยสนาทินานตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ลาภนานตฺตนฺติ ปริเยสนานานตฺตตาย รูปปฏิลาภาทินานตฺตํ อุปฺปชฺชติ. (ช) สญฺาสุ มรณสญฺาติ มรณานุปสฺสนาาเณน สญฺา. อาหาเร ปฏิกูลสญฺาติ อาหารํ ปริคฺคณฺหนฺตสฺส อุปฺปนฺนสญฺา. สพฺพโลเก @เชิงอรรถ: ^๑ ม.มู. ๑๒/๒๕๒/๒๑๕ รถวินีตสุตฺต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๖๖.

อนภิรติสญฺาติ สพฺพสฺมึ วฏฺเฏ อุกฺกณฺนฺตสฺส อุปฺปนฺนสญฺา. เสสา เหฏฺา วิปสฺสนาย ^๑- กถิตาเอว. อิธ พหูการปเท มคฺโค กถิโต. เสสํ ปุริมสทิสเมว. นวธมฺมา นิฏฺิตา. ------------- ทสธมฺมวณฺณนา [๓๖๐] (ฌ) นิชฺชรวตฺถูนีติ นิชฺชรการณานิ. มิจฺฉาทิฏฺิ นิชฺชิณฺณา โหตีติ อยํ เหฏฺา วิปสฺสนายปิ นิชฺชิณฺณาเอว ปหีนา, กสฺมา ปุน คหิตาติ. อสมุจฺฉินฺนตฺตา. วิปสฺสนาย หิ กิญฺจาปิ นิชฺชิณฺณา, ^๒- น ปน สมุจฺฉินฺนา, มคฺโค ปน อุปฺปชฺชิตฺวา ตํ สมุจฺฉินฺทติ, น ปุน วุฏฺาตุํ เทติ. ตสฺมา ปุน คหิตา. เอวํ สพฺพปเทสุ นโย เนตพฺโพ. เอตฺถ จ สมฺมาวิมุตฺติปจฺจยา ^๓- จตุสฏฺิ ธมฺมา ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ. กตเม จตุสฏฺิ? โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ อธิโมกฺขฏฺเน สทฺธินฺทฺริยํ ปริปูเรติ, ปคฺคหฏฺเน วิริยินฺทฺริยํ ปริปูเรติ, อนุสฺสรณฏฺเน สตินฺทฺริยํ ปริปูเรติ, อวิกฺเขปฏฺเน สมาธินฺทฺริยํ ปริปูเรติ, ทสฺสนฏฺเน ปญฺินฺทฺริยํ ปริปูเรติ, วิชานนฏฺเน มนินฺทฺริยํ ปริปูเรติ, ^๔- อภินนฺทนฏฺเน โสมนสฺสินฺทฺริยํ ปริปูเรติ. ปวตฺตสนฺตติอธิปเตยฺยฏฺเน ชีวิตินฺทฺริยํ ปริปูเรติ ฯเปฯ อรหตฺตผลกฺขเณ อธิโมกฺขฏฺเน สทฺธินฺทฺริยํ ปวตฺตสนฺตติอธิปเตยฺยฏฺเน ชีวิตินฺทฺริยํ ปริปูเรตีติ เอวํ จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ อฏฺฏฺ หุตฺวา จตุสฏฺิ ธมฺมา ปาริปูรึ คจฺฉนฺติ. อิธ อภิญฺเยฺยปเท มคฺโค กถิโต. เสสํ ปุริมสทิสเมว. อิธ ตฺวา ปญฺหา สโมธาเนตพฺพา. ทสเก สตปญฺหา กถิตา. เอกเก จ นวเก จ สตํ, ทุกฺเก จ อฏฺเก จ สตํ, ติเก จ สตฺตเก จ สตํ, จตุกฺเก จ ฉกฺเก จ สตํ, ปญฺจเก ปญฺาสาติ อฑฺฒฉฏฺานิ ปญฺหสตานิ กถิตานิ โหนฺติ. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม., อิ. วิปสฺสนาย น ทิสฺสติ ^๒ ฉ.ม., อิ. ชิณฺณา @^๓ ฉ.ม. สมฺมาทิฏฺธิปจฺจยา ^๔ ฉ.ม., อิ. ปริปูเรติ น ทิสฺสติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๖๗.

"อิทมโวจ อายสฺมา สาริปุตฺโต, อตฺตมนา เต ภิกฺขู อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ภาสิตํ อภินนฺทุนฺ"ติ สาธุ สาธูติ อภินนฺทนฺตา สิรสา สมฺปฏิจฺฉึสุ. ตาย จ ปน อตฺตมนตาย อิมเมว สุตฺตํ อาวชฺชมานา ปญฺจสตาปิ เต ภิกฺขู สห ปฏิสมฺภิทาหิ อคฺคผเล อรหตฺเต ปติฏฺหึสูติ. อิติ สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺกถาย ทสุตฺตรสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา. นิฏฺิตา จ ปาฏิกวคฺคสฺส วณฺณนาติ. ปาฏิกวคฺคฏฺกถา นิฏฺิตา. ------------ นิคมนกถา เอตฺตาวตา จ:- อายาจิโต สุมงฺคลปริเวณนิวาสินา ถิรคุเณน. ทาานาคสํฆตฺเถเรน, เถรวํสนฺวเยนาหํ. ^๑- ทีฆาคมวรสฺส ทสพลคุณคณปริทีปนสฺส อฏฺกถํ. ยํ อารภึ สุมงฺคลวิลาสินึ นาม นาเมน. สา หิ มหาอฏฺกถาย, สารมาทาย นิฏฺิตา. เอสา เอกาสีติปฺปมาณาย, ปาลิยา ภาณวาเรหิ. เอกูนสฏฺิมตฺโต, วิสุทฺธิมคฺโคปิ ภาณวาเรหิ. อตฺถปฺปกาสนตฺถาย, อาคมานํ กโต ยสฺมา. ตสฺมา เตน สหา'ยํ, ^๒- อฏฺกถา ภาณวารคณนาย. สุปริมิตปริจฺฉินฺนํ, จตฺตาลีสสตํ โหติ. สพฺพํ จตฺตาลีสาธิกสตปฺปริมาณํ ภาณวารโต เอวํ. สมยํ ปกาสยนฺตึ, ^๓- มหาวิหาเร นิวาสินํ. ^๔- @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. เถรวํสนฺวเยน ^๒ ก. สหายํ ^๓ สี. ปกาสยนฺติ ^๔ ก. มหาวิหารวาสีนํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๖๘.

มูลกฏฺกถาสารมาทาย จ ^๑- มยา อิมํ กโรนฺเตน. ยํ ปุญฺมุปจิตํ เตน, โหตุ สพฺโพ สุขี โลโกติ. ปรมวิสุทฺธสทฺธาพุทฺธิวิริยปฏิมณฺฑิเตน สีลาจารชฺชวมทฺทวาทิคุณสมุทยสมุทิเตน สกสมยสมยนฺตรคหณชฺโฌคาหณสมตฺเถน ปญฺาเวยฺยตฺติยสมนฺนาคเตน ติปิฏกปริยตฺติปฺปเภเท สาฏฺกเถ สตฺถุ สาสเน อปฺปฏิหตาณปฺปภาเวน มหาเวยฺยากรเณน กรณสมฺปตฺติชนิตสุขวินิคฺคตมธุโรทารวจนลาวณฺณยุตฺเตน ยุตฺตมุตฺตวาทินา วาทิวเรน มหากวินา ปภินฺนปฏิสมฺภิทาปริวาเร ฉฬภิญฺาทิปฺปเภทคุณปฏิมณฺฑิเต อุตฺตริมนุสฺสธมฺเม สุปติฏฺิตพุทฺธีนํ เถรวํสปฺปทีปานํ เถรานํ มหาวิหารวาสีนํ วํสาลงฺการภูเตน วิปุลวิสุทฺธพุทฺธินา พุทฺธโฆโสติ ครูหิ คหิตนามเธยฺเยน เถเรน กตา อยํ สุมงฺคลวิลาสินี นาม ทีฆนิกายฏฺกถา:- ตาว ติฏฺตุ โลกสฺมึ โลกนิตฺถรเณสินํ ทสฺเสนฺตี กุลปุตฺตานํ นยํ ทิฏฺิวิสุทฺธิยา. ยาว พุทฺโธติ นามมฺปิ สุทฺธจิตฺตสฺส ตาทิโน โลกมฺหิ โลกเชฏฺสฺส ปวตฺตติ มเหสิโนติ. สุมงฺคลวิลาสีนี นาม ทีฆนิกายฏฺกถา ปาฏิกวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา. ---------------

อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๖ หน้า ๒๕๓-๒๖๘. http://84000.org/tipitaka/atthapali/th_line.php?B=6&A=6419&pagebreak=1 The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=6&A=6419&pagebreak=1 อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=11&i=364 เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=11&A=7016 พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=11&A=6159 The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=11&A=6159 สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๑ http://84000.org/tipitaka/read/?index_11