อรรถกถาเล่มที่ ๗ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ม.อ. (ปปญฺจ.๑)

หน้าที่ ๑๗๘.
                        ๗. วตฺถูปมสุตฺตวณฺณนา
     [๗๐] เอวมฺเม สุตนฺติ วตฺถูปมสุตฺตํ. ตตฺถ เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว วตฺถนฺติ
ภิกฺขเว ยถา วตฺถนฺติ อุปมาวจนเมตํ. อุปมํ กโรนฺโต จ ภควา กตฺถจิ อุปมํ
ปมํเยว ทสฺเสตฺวา ปจฺฉา อตฺถํ ทสฺเสติ, กตฺถจิ ปมํ อตฺถํ ทสฺเสตฺวา ปจฺฉา
อุปมํ, กตฺถจิ อุปมาย อตฺถํ ปริวาเรตฺวา ทสฺเสติ, กตฺถจิ อตฺเถน อุปมํ.
     ตถาเหส "เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว เทฺว อคารา สทฺวารา, ๑- ตตฺถ จกฺขุมา
ปุริโส มชฺเฌ ิโต ปสฺเสยฺยา"ติ ๒- สกลํปิ เทวทูตสุตฺตํ อุปมํ ปมํ ทสฺเสตฺวา
ปจฺฉา อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห. "ติโรกุฑฺฑํ ติโรปาการํ ติโรปพฺพตํ อสชฺชมาโน
คจฺฉติ, เสยฺยถาปิ อากาเส"ติ ๓- อาทินา ปน นเยน สกลํปิ อิทฺธิวิธํ อตฺถํ
ปมํ ทสฺเสตฺวา ปจฺฉา อุปมํ ทสฺเสนฺโต อาห. "เสยฺยถาปิ พฺราหฺมณ ปุริโส
สารตฺถิโก สารคเวสี"ติ ๔- อาทินา นเยน สกลํปิ จุลฺลสาโรปมสุตฺตํ อุปมาย
อตฺถํ ปริวาเรตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห. "อิธ ปน ภิกฺขเว เอกจฺเจ กุลปุตฺตา ธมฺมํ
ปริยาปุณนฺติ สุตฺตํ ฯเปฯ เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว ปุริโส อลคทฺทตฺถิโก"ติ ๕- อาทินา
ปน นเยน สกลํปิ อลคทฺทสุตฺตํ มหาสาโรปมสุตฺตนฺติ เอวมาทีนิ สุตฺตานิ
อตฺเถน อุปมํ ปริวาเรตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห.
     สฺวายํ อิธ ปมํ อุปมํ ทสฺเสตฺวา ปจฺฉา อตฺถํ ทสฺเสติ. กสฺมา ปเนวํ
ภควา ทสฺเสตีติ. ปุคฺคลชฺฌาสเยน วา เทสนาวิลาเสน วา. เย หิ ปุคฺคลา
อุปมํ ทสฺเสตฺวา วุจฺจมานํ อตฺถํ สุเขน ปฏิวิชฺฌนฺติ, เตสํ ปมํ อุปมํ ทสฺเสติ.
เอส นโย สพฺพตฺถ. ยสฺสา จ ธมฺมธาตุยา สุปฏิวิทฺธตฺตา เทสนา วิลาสปฺปตฺโต
โหติ, สาสฺส สุปฏิวิทฺธา, ตสฺมา เอส เทสนาวิลาสปฺปตฺโต ธมฺมิสฺสโร
ธมฺมราชา, โส ยถา ยถา อิจฺฉติ, ตถา ตถา ธมฺมํ เทเสตีติ เอวํ อิมินา
ปุคฺคลชฺฌาสเยน วา เทสนาวิลาเสน วา เอวํ ทสฺเสตีติ เวทิตพฺโพ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. สนฺนทฺวารา           ๒ ม. อุปริ ๑๔/๒๖๑/๒๓๐ เทวทูตสุตฺต.
@๓ ที.สี. ๙/๒๓๘-๙/๗๘, ขุ.ปฏิ. ๓๑/๒๕๓/๑๖๓ าณกถา (สฺยา)
@๔ ม.มู. ๑๒/๓๑๓/๒๘๑ จูฬสาโรปมสุตฺต    ๕ ม.มู. ๑๒/๒๓๙/๒๐๑ อลคทฺทูปมสุตฺต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๗๙.
     ตตฺถ วตฺถนฺติ ปกติปริสุทฺธวตฺถํ. สงฺกิลิฏฺ มลคฺคหิตนฺติ อาคนฺตุเกน
ปํสุรชาทินา สงฺกิเลเสน สงฺกิลิฏฺ, เสทชลฺลิกาทินา จ มเลน คหิตตฺตา
มลคฺคหิตํ. รงฺคชาเตติ เอตฺถ รงฺคเมว รงฺคชาตํ. อุปสํหเรยฺยาติ อุปนาเมยฺย.
ยทิ นีลกายาติ นีลกาย วา, นีลกตฺถาย จาติ วุตฺตํ โหติ. เอวํ สพฺพตฺถ.
รชโก หิ นีลกตฺถาย อุปสํหรนฺโต กํสนีลปลาสนีลาทิเก นีลรงฺเค อุปสํหรติ.
ปีตกตฺถาย อุปสํหรนฺโต กณฺณิการปุปฺผสทิเส ปีตกรงฺเค. โลหิตกตฺถาย อุปสํหรนฺโต
พนฺธุชีวกปุปฺผสทิเส โลหิตกรงฺเค. มญฺเชฏฺกตฺถาย อุปสํหรนฺโต
กณวีรปุปฺผสทิเส มนฺทรตฺตรงฺเค. เตน วุตฺตํ "ยทิ นีลกาย ฯเปฯ ยทิ
มญฺเชฏฺิกายา"ติ.
     ทุรตฺตวณฺณเมวสฺสาติ ทุฏฺุ รชิตวณฺณเมว อสฺส. อปริสุทฺธวณฺณเมวสฺสาติ
นีลวณฺโณปิสฺส ปริสุทฺโธ น ภเวยฺย, เสสวณฺโณปิ. ตาทิสญฺหิ วตฺถํ นีลกุมฺภิยา
ปกฺขิตฺตํปิ สุนีลํ น โหติ, เสสกุมฺภีสุ ปกฺขิตฺตํปิ สุปีตกาทิวณฺณํ น โหติ,
มิลาตนีลกุรณฺฑกณฺณิการพนฺธุชีวกกณวีรปุปฺผวณฺณเมว ๑- โหติ. ตํ กิสฺส เหตูติ
ตํ วตฺถํ กิสฺส เหตุ กึ การณา อีทิสํ โหติ, ตสฺมึ วา วตฺเถ รงฺคชาตํ กิสฺส
เหตุ อีทิสํ ทุรตฺตวณฺณํ อปริสุทฺธวณฺณํ โหตีติ. ยสฺมา ปน ๒- วตฺถสฺส
สงฺกิลิฏฺภาโวเยเวตฺถ การณํ, น อญฺ กิญฺจิ, ตสฺมา "อปริสุทฺธตฺตา ภิกฺขเว
วตฺถสฺสา"ติ อาห.
     เอวเมว โขติ อุปมาสมฺปฏิปาทนํ. จิตฺเต สงฺกิลิฏฺเติ จิตฺตมฺหิ
สงฺกิลิฏฺมฺหิ. กสฺมา ปน ภควา สงฺกิลิฏฺวตฺเถน โอปมฺมํ อกาสีติ เจ,
วายามสาผลฺยทสฺสนตฺถํ. ๓- ยถา หิ อาคนฺตุเกหิ มเลหิ สงฺกิลิฏฺ วตฺถํ ปกติยา
ปณฺฑรตฺตา ปุน โธวิยมานํ ปณฺฑรํ โหติ, น ตตฺถ ชาติกาฬเก วิย เอฬกโลเม วายาโม
นิปฺผโล โหติ, เอวํ จิตฺตํปิ อาคนฺตุเกหิ กิเลเสหิ สงฺกิลิฏฺ. ปกติยา ปน
ตํ สกเลปิ ปฏิสนฺธิภวงฺควาเร ปณฺฑรเมว. ยถาห "ปภสฺสรมิทํ ภิกฺขเว จิตฺตํ,
ตญฺจ โข อาคนฺตุเกหิ อุปกฺกิเลเสหิ อุปกฺกิลิฏฺนฺ"ติ ๔- ตํ วิโสธิยมานํ สกฺกา
ปภสฺสรตรํ กาตุํ, น ตตฺถ วายาโม นิปฺผโลติ, เอวํ วายามสาผลฺยทสฺสนตฺถํ ๓-
สงฺกิลิฏฺวตฺเถน โอปมฺมมกาสีติ เวทิตพฺโพ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม......กุรณฺฑกณิการ....     ๒ ฉ.ม. ปนสฺส
@๓-๓ ฉ.ม. วายามมหปฺผลทสฺสนตฺถํ  ๔ องฺ เอกก. ๒๐/๔๙/๙ ปณิหิตอจฺฉวคฺค
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๘๐.
     ทุคฺคติ ปาฏิกงฺขาติ อีทิเส จิตฺเต ทุคฺคติ ปาฏิกงฺขิตพฺพา, ทุคฺคติเมว
เอส ปาปุณิสฺสติ, น อญฺนฺติ เอวํ ทุคฺคติ อิจฺฉิตพฺพา, อวสฺสํ ภาคินีติ
วุตฺตํ โหติ. สา จายํ ทุคฺคติ นาม ปฏิปตฺติทุคฺคติ คติทุคฺคตีติ ทุวิธา โหติ.
ปฏิปตฺติทุคฺคติปิ อาคาริยปฏิปตฺติทุคฺคติ ๑- อนาคาริยปฏิปตฺติทุคฺคตีติ ๑-
ทุวิธา โหติ.
     อาคาริโก หิ สงฺกิลิฏฺจิตฺโต ปาณํปิ หนติ, อทินฺนํปิ อาทิยติ, สกเลปิ
ทสอกุสลกมฺมปเถ ปูเรติ, อยมสฺส อาคาริยปฏิปตฺติทุคฺคติ. โส ตตฺถ ิโต
กายสฺส เภทา นิรยํปิ คจฺฉติ, ติรจฺฉานโยนึปิ, ปิตฺติวิสยํปิ, อยมสฺส คติทุคฺคติ.
     อนาคาริโยปิ อิมสฺมึ สาสเน ปพฺพชิโต สงฺกิลิฏฺจิตฺโต ทูเตยฺยปหิณคมนํ
คจฺฉติ, เวชฺชกมฺมํ กโรติ, สํฆเภทาย เจติยเภทาย ปรกฺกมติ,
เวฬุทานาทีหิ ชีวิกํ กปฺเปติ, สกลํปิ อนาจารํ อโคจรํ จ ปฏิปูเรติ, อยมสฺส
อนาคาริยปฏิปตฺติทุคฺคติ. โส ตตฺถ ิโต กายสฺส เภทา นิรยํปิ คจฺฉติ,
ติรจฺฉานโยนึปิ, ปิตฺติวิสยํปิ คจฺฉติ, สมณยกฺโข นาม โหติ สมณเปโต, อาทิตฺเตหิ
สงฺฆาฏิอาทีหิ สมฺปชฺชลิตกาโย อฏฺฏสฺสรํ กโรนฺโต วิจรติ, อยมสฺส คติทุคฺคติ.
     เสยฺยถาปีติ สุกฺกปกฺขํ ทสฺเสตุมารทฺโธ, ตสฺสตฺโถ กณฺหปกฺเข
วุตฺตปจฺจนีเกเนว เวทิตพฺโพ. เอตฺถาปิ จ สุคติ นาม ปฏิปตฺติสุคติ คติสุคตีติ
ทุวิธา โหติ. ปฏิปตฺติสุคติปิ อาคาริยปฏิปตฺติสุคติ อนาคาริยปฏิปตฺติสุคตีติ
ทุวิธา โหติ. อาคาริโย หิ ปริสุทฺธจิตฺโต ปาณาติปาตาปิ วิรมติ, อทินฺนาทานาปิ,
สกเลปิ ทสกุสลกมฺมปเถ ปริปูเรติ, อยมสฺส อาคาริยปฏิปตฺติสุคติ. โส ตตฺถ ิโต
กายสฺส เภทา มนุสฺสมหคฺคตฺตํปิ ๒- เทวมหคฺคตฺตํปิ ๒- อุปปชฺชติ, อยมสฺส คติสุคติ.
     อนาคาริโยปิ ๓- อิมสฺมึ สาสเน ปพฺพชิตฺวา ปริสุทฺธจิตฺโต จตุปฺปาริสุทฺธิสีลํ
โสเธติ, เตรส ธุตงฺคานิ สมาทิยติ, อฏฺตึสารมฺมเณสุ อตฺตโน อนุกูลกมฺมฏฺานํ
คเหตฺวา ปนฺตเสนาสนํ ปฏิเสวมาโน กสิณปริกมฺมํ กตฺวา ฌานสมาปตฺติโย
นิพฺพตฺเตติ, โสตาปตฺติมคฺคํ ภาเวติ ฯเปฯ อนาคามิมคฺคํ ภาเวติ,
อยมสฺส อนาคาริยปฏิปตฺติสุคติ. โส ตตฺถ ิโต กายสฺส เภทา มนุสฺสโลเก วา
ตีสุ มหากุเลสุ, ฉสุ วา กามาวจรเทเวสุ, ทสสุ วา พฺรหฺมภวเนสุ, ปญฺจสุ วา
สุทฺธาวาเสสุ, จตูสุ วา อารุปฺเปสุ อุปปชฺชติ, อยมสฺส คติสุคตีติ
@เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ.ม. อคาริย.....อนคาริย.....เอวมุปริปิ  ๒-๒ ฉ.ม. มนสฺสมหนฺตตมฺปิ
@เทวมหนฺตตมฺปิ     ๓ อิ. อนาคาริโย วา, ฉ.ม. อนคาริโยปิ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๘๑.
     [๗๑] เอวํ สงฺกิลิฏฺจิตฺเต ทุคฺคติ ปาฏิกงฺขา อสงฺกิลิฏฺเ จ สุคตีติ
วตฺวา อิทานิ เยหิ อุปกฺกิเลเสหิ จิตฺตํ สงฺกิลิฏฺ โหติ, เต ทสฺเสนฺโต กตเม
จ ภิกฺขเว จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสา, อภิชฺฌาวิสมโลโภติอาทิมาห.
     ตตฺถ สกภณฺเฑ ฉนฺทราโค อภิชฺฌา, ปรภณฺเฑ วิสมโลโภ. อถวา
สกภณฺเฑ วา ปรภณฺเฑ วา โหตุ, ยุตฺตปตฺตฏฺาเน ฉนฺทราโค อภิชฺฌา,
อยุตฺตปตฺตฏฺาเน วิสมโลโภ. เถโร ปนาห "กิสฺส วินิพฺโภคํ กโรถ, ยุตฺเต
วา อยุตฺเต วา โหตุ, `ราโค วิสมํ, โทโส วิสมํ, โมโห วิสมนฺ'ติ ๑- วจนโต
น โกจิ โลโภ อวิสโม นาม, ตสฺมา โลโภเยเวส อภิชฺฌายนฏฺเน อภิชฺฌา,
วิสมฏฺเน วิสมํ, เอกตฺถเมตํ พฺยญฺชนเมว นานนฺ"ติ. โส ปเนส อภิชฺฌาวิสมโลโภ
อุปฺปชฺชิตฺวา จิตฺตํ ทูเสติ, โอภาสิตุํ น เทติ. ตสฺมา "จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลโส"ติ
วุจฺจติ.
     ยถา เจส, เอวํ นววิธอาฆาตวตฺถุสมฺภโว พฺยาปาโท. ทสวิธอาฆาตวตฺถุสมฺภโว
โกโธ. ปุนปฺปุนํ จิตฺตํ ปริโยนทฺธโน ๒- อุปนาโห. อาคาริยสฺส ๓-
อนาคาริยสฺส วา สุกตกรณวินาสโน มกฺโข. อาคาริโยปิ หิ เกนจิ อนุกมฺปเกน
ทลิทฺโท สมาโน อุจฺเจ าเน ปิโต, อปเรน สมเยน "กึ ตยา มยฺหํ
กตนฺ"ติ ตสฺส สุกตกรณํ วินาเสติ. อนาคาริโยปิ หิ เกนจิ อนุสามเณรกาลโต
ปภูติ อาจริเยน วา อุปชฺฌาเยน วา จตูหิ ปจฺจเยหิ อุทฺเทสปริปุจฺฉาหิ จ
อนุคฺคเหตฺวา ธมฺมกถาย ปกรณโกสลฺลาทีนิ ๔- สิกฺขาปิโต, อปเรน สมเยน
ราชราชมหามตฺตาทีหิ สกฺกโต ครุกโต อาจริยูปชฺฌาเยสุ อจิตฺติกโต จรมาโน
"อยํ อเมฺหหิ ทหรกาเล เอวํ อนุคฺคหิโต สํวฑฺฒิโต จ, อถ ปนิทานิ นิสิเนโห ๕-
ชาโต"ติ วุจฺจมาโน "กึ มยฺหํ ตุเมฺหหิ กตนฺ"ติ เตสํ สุกตกรณํ วินาเสติ,
ตสฺเสโส สุกตกรณวินาสโน มกฺโข อุปฺปชฺชิตฺวา จิตฺตํ ทูเสติ, โอภาสิตุํ น
เทติ. ตสฺมา "จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลโส"ติ วุจฺจติ.
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ. วิภงฺค. ๓๕/๙๒๔/๔๔๙ ติกนิทฺเทส    ๒ ฉ.ม. จิตฺตปรีโยนนฺธโน
@๓-๓ ฉ.ม. อคาริยสฺส อนาคาริยสฺส เอวมุปริปิ  ๔ ฉ.ม. ธมฺมกถานยปกรณโกสลฺลาทีนิ
@๕ สี. นิเสฺนโห, ฉ.ม. นิสฺสิเนโห
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๘๒.
     ยถา จายํ, เอวํ พหุสฺสุเตปิ ปุคฺคเล อชฺโฌตฺถริตฺวา "อีทิสสฺส เจว
พหุสฺสุตสฺส อนิยตา คติ, ตว วา มม วา โกจิ วิเสโส"ติ อาทินา นเยน
อุปฺปชฺชมาโน ยุคคฺคาหี ปฬาโส. ปเรสํ สกฺการาทีนิ ขิยฺยนา อิสฺสา. อตฺตโน
สมฺปตฺติยา ปเรหิ สาธารณภาวํ อสยฺหมานํ มจฺฉริยํ. วญฺจนีกจริยภูตา มายา.
เกราฏิกภาเวน อุปฺปชฺชมานํ สาเยฺยํ. เกราฏิโก หิ อานนฺทมจฺโฉ ๑- วิย โหติ.
อานนฺทมจฺโฉ ๑- นาม กิร มจฺฉานํ นงฺคุฏฺ ทสฺเสติ สปฺปานํ สีสํ, "ตุเมฺหหิ
สทิโส อหนฺ"ติ ชานาเปตุํ. เอวเมว เกราฏิโก ปุคฺคโล ยํ ยํ สุตฺตนฺติกํ วา
อภิธมฺมิกํ วา อุปสงฺกมติ, ตํ ตํ เอวํ วทติ "อหํ ตุมฺหากมตฺถจโร, ๒- ตุเมฺห
มยฺหํ อนุกมฺปกา, นาหํ ตุเมฺห มุญฺจามี"ติ. "เอวเมว เต `สคารโว อยํ อเมฺหสุ
สปฺปติสฺโส'ติ มญฺิสฺสนฺตี"ติ. ตสฺเสตํ เกราฏิกภาเวน อุปฺปชฺชมานํ สาเยฺยํ
อุปฺปชฺชิตฺวา จิตฺตํ ทูเสติ, โอภาสิตุํ น เทติ. ตสฺมา "จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลโส"ติ
วุจฺจติ.
     ยถา เจตํ, เอวํ วาตภริตภสฺตสทิโส ถทฺธภาวปคฺคหิตสิโร
อนิวาตวุตฺติการกรโณ ถมฺโภ. ตทุตฺตริกรโณ สารมฺโภ. โส ทุวิเธน ลพฺภติ อกุสลวเสน
เจว กุสลวเสน จ. ตตฺถ อาคาริยสฺส จ ปเรน กตํ อลงฺการาทึ ทิสฺวา
ตตฺทิคุณตทฺทิคุณกรเณน อุปฺปชฺชมาโน, อนาคาริยสฺส จ ยตฺตกํ ยตฺตกํ ปโร
ปริยาปุณาติ วา กเถติ วา, มานวเสน ตทฺทิคุณตทฺทิคุณกรเณน อุปฺปชฺชมาโน
อกุสโล. อาคาริยสฺส ปน ปรํ เอกํ สลากภตฺตํ เทนฺตํ ทิสฺวา อตฺตนา เทฺว
วา ตีณิ วา ทาตุกามตาย อุปฺปชฺชมาโน, อนาคาริยสฺส จ ปเรน เอกนิกาเย
คหิเต มานํ อนิสฺสาย เกวลํ ตํ ทิสฺวา อตฺตโน อาลสิยํ อภิภุยฺย เทฺว
นิกาเย คเหตุกามตาย อุปฺปชฺชมาโน กุสโล. อิธ ปน อกุสโล อธิปฺเปโต.
อยญฺหิ อุปฺปชฺชิตฺวา จิตฺตํ ทูเสติ, โอภาสิตุํ น เทติ. ตสฺมา "จิตฺตสฺส
อุปกฺกิเลโส"ติ วุจฺจติ.
     ยถา จายํ, เอวํ ชาติอาทีนิ นิสฺสาย จิตฺตสฺส อุนฺนติวเสน ปวตฺโต มาโน,
อจฺจุนฺนติวเสน อติมาโน, มทคหณากาโร มโท, กามคุเณสุ จิตฺตโวสฺสคฺควเสน
@เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ.ม. อายตนมจฺโฉ        ๒ ฉ.ม. ตุมฺหากํ พทฺธจโร,
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๘๓.
อุปฺปชฺชมาโน ปมาโท อุปฺปชฺชิตฺวา จิตฺตํ ทูเสติ, โอภาสิตุํ น เทติ. ตสฺมา
"จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลโส"ติ วุจฺจติ.
     กสฺมา ปน ภควา อุปกฺกิเลสํ ทสฺเสนฺโต โลภมาทึ กตฺวา ทสฺเสตีติ.
ตสฺส ปมุปฺปตฺติโต. สพฺพสตฺตานญฺหิ ยตฺถ กตฺถจิ อุปฺปนฺนานํ อนฺตมโส
สุทฺธาวาสภูมิยํปิ สพฺพปมํ ภวนิกนฺติวเสน โลโภ อุปฺปชฺชติ, ตโต อตฺตโน อตฺตโน
อนุรูปปจฺจยํ ปฏิจฺจ ยถาสมฺภวํ อิตเร, น จ เอเต โสฬเสว จิตฺตสฺส
อุปกฺกิเลสา, เอเตน ปน นเยน สพฺเพปิ กิเลสา คหิตาเยว โหนฺตีติ เวทิตพฺพา.
     [๗๒] เอตฺตาวตา สงฺกิเลสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ โวทานํ ทสฺเสนฺโต ส โข
โส ภิกฺขเวติอาทิมาห. ตตฺถ อิติ วิทิตฺวาติ เอวํ ชานิตฺวา. ปชหตีติ
สมุจฺเฉทปฺปหานวเสน อริยมคฺเคน ปชหติ. ตตฺถ กิเลสปฏิปาฏิยา มคฺคปฏิปาฏิยาติ
ทฺวิธา ปหานํ เวทิตพฺพํ. กิเลสปฏิปาฏิยา ตาว อภิชฺฌาวิสมโลโภ ถมฺโภ
สารมฺโภ มาโน อติมาโน มโทติ อิเม ฉ กิเลสา อรหตฺตมคฺเคน ปหียนฺติ.
พฺยาปาโท โกโธ อุปนาโห ปมาโทติ อิเม จตฺตาโร กิเลสา อนาคามิมคฺเคน
ปหียนฺติ. มกฺโข ปลาโส อิสฺสา มจฺฉริยํ มายา สาเยฺยนฺติ อิเม ฉ โสตาปตฺติมคฺเคน
ปหียนฺตีติ. มคฺคปฏิปาฏิยา ปน โสตาปตฺติมคฺเคน มกฺโข ปลาโส อิสฺสา มจฺฉริยํ
มายา สาเยฺยนฺติ อิเม ฉ ปหียนฺติ. อนาคามิมคฺเคน พฺยาปาโท โกโธ อุปนาโห
ปมาโทติ อิเม จตฺตาโร. อรหตฺตมคฺเคน อภิชฺฌาวิสมโลโภ ถมฺโภ สารมฺโภ
มาโน อติมาโน มโทติ อิเม ฉ ปหียนฺตีติ.
     อิมสฺมึ ปนฏฺาเน อิเม กิเลสา โสตาปตฺติมคฺควชฺฌา วา โหนฺตุ
เสสมคฺควชฺฌา วา, อถโข อนาคามิมคฺเคเนว ปหานํ สนฺธาย "อภิชฺฌาวิสมโลภํ
จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสํ ปชหตี"ติ อาทิมาหาติ เวทิตพฺพา. อยเมตฺถ ปเวณิมคฺคาคโต
สมฺภโว, โส จ อุปริ จตุตฺถมคฺคสฺเสว นิทฺทิฏฺตฺตา ยุชฺชติ, ตติยมคฺเคน
ปหีนาวเสสานญฺหิ วิสมโลภาทีนํ เตน ปหานํ โหติ, เสสานํ อิมินาว. เยปิ
หิ โสตาปตฺติมคฺเคน ปหียนฺติ, เตปิ ตํสมุฏฺาปกจิตฺตานํ อปฺปหีนตฺตา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๘๔.
อนาคามิมคฺเคเนว สุปหีนา โหนฺตีติ. เกจิ ปน ปมมคฺเคเนเวตฺถ ปหานํ
วณฺเณยนฺติ, ตํ ปุพฺพาปเรน น สนฺธิยติ. เกจิ วิกฺขมฺภนปฺปหานนฺติ, ตํ เตสํ
อิจฺฉามตฺตเมว.
     [๗๓] ยโต โข ภิกฺขเวติ เอตฺถ ยโตติ ยมฺหิ กาเล. ปหีโน โหตีติ
อนาคามิมคฺคกฺขเณ ปหานํ สนฺธาเยวาห.
     [๗๔] โส พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทนาติ เอตํ "ยโต โข ภิกฺขเว วิสมโลโภ
ปหีโน โหติ, โส พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหตี"ติ เอวํ เอกเมเกน ๑-
ปเทน โยเชตพฺพํ. อิมสฺส หิ ภิกฺขุโน อนาคามิมคฺเคน โลกุตฺตรปฺปสาโท
อาคโต, อถสฺส อปเรน สมเยน พุทฺธคุเณ ธมฺมคุเณ สํฆคุเณ จ อนุสฺสรโต
โลกิโย อุปฺปชฺชติ, ตมสฺส สพฺพํปิ โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกํ ปสาทํ ทสฺเสนฺโต ภควา
"พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทนา"ติอาทิมาห.
     ตตฺถ อเวจฺจปฺปสาเทนาติ พุทฺธธมฺมสํฆคุณานํ ยาถาวโต าตตฺตา
อจเลน อจฺจุเตน ปสาเทน. อิทานิ ยถา ตสฺส ภิกฺขุโน อนุสฺสรโต โส
อเวจฺจปฺปสาโท อุปฺปนฺโน, ตํ วิธึ ทสฺเสนฺโต "อิติปิ โส ภควา"ติอาทินา
นเยน ตีณิ อนุสฺสติฏฺานานิ วิตฺถาเรสิ, เตสํ อตฺถวณฺณนา สพฺพากาเรน
วิสุทฺธิมคฺเค อนุสฺสติกถายํ วุตฺตา.
     [๗๕] เอวมสฺส โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกํ ปสาทํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ
กิเลสปฺปหานํ อเวจฺจปฺปสาทสมนฺนาคตํ จ ปจฺจเวกฺขโต อุปฺปชฺชมานํ
โสมนสฺสาทิอานิสํสํ ทสฺเสนฺโต ยโตธิ โข ปนสฺสาติอาทิมาห. ตสฺสตฺโถ ๒-:-
อนาคามิสฺส หิ ปจฺจนฺเต วุฏฺิตํ โจรูปทฺทวํ วูปสมิตฺวา ตํ ปจฺจเวกฺขโต มหานคเร
วสนฺตสฺส รญฺโ วิย อิเม จิเม จ มม กิเลสา ปหีนาติ อตฺตโน กิเลสปฺปหานํ
ปจฺจเวกฺขโต พลวโสมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ. ตํ ทสฺเสนฺโต ภควา "ยโตธิ โข
ปนสฺสา"ติอาทิมาห.
@เชิงอรรถ: ๑ เอเกเกนาติ สนฺทรตรํ          ๒ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๘๕.
     ตสฺสตฺโถ:- ยฺวายํ อนาคามิภิกฺขุ เอวํ "พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต
โหติ ฯเปฯ ธมฺเม ฯเปฯ สํเฆ ฯเปฯ อนุตฺตรํ ปุญฺกฺเขตฺตํ โลกสฺสา"ติ,
ตสฺส ตํ ยโตธิ โข จตฺตํ โหติ ปฏินิสฺสฏฺ สกสกโอธิวเสน จตฺตเมว โหติ,
ตํ ตํ กิเลสชาตํ วนฺตํ มุตฺตํ ปหีนํ ปฏินิสฺสฏฺ. สกสกโอธิวเสนาติ เทฺว โอธี
กิเลโสธิ จ มคฺโคธิ จ, ตตฺถ กิเลโสธิวเสนาปิ เย กิเลสา ยํมคฺควชฺฌา,
เต อญฺมคฺควชฺเฌหิ อมิสฺสา หุตฺวา สเกเนว โอธินา ปหีนา. มคฺโคธิวเสนาปิ
เย กิเลสา เยน มคฺเคน ปหาตพฺพา, เตน เตเยว ปหีนา โหนฺติ.
เอวํ สกสกโอธิวเสน ตํ ตํ กิเลสชาตํ จตฺตเมว โหติ ปฏินิสฺสฏฺ, ตํ
ปจฺจเวกฺขิตฺวาว ลทฺธโสมนสฺโส ตตุตฺตริปิ โส "พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน
สมนฺนาคโตมฺหี"ติ ลภติ อตฺถเวทนฺติ สมฺพนฺโธ.
     ยโตธิ โขติปิ ปาโ. ตสฺส วเสน อยมตฺโถ, อสฺส ภิกฺขุโน ยโตธิ
โข ปน จตฺตํ โหติ ปฏินิสฺสฏฺ. ตตฺถ ยโตติ การณวจนํ, ยสฺมาติ วุตฺตํ
โหติ. โอธีติ เหฏฺา ตโย มคฺคา วุจฺจนฺติ. กสฺมา? เต หิ โอธึ กตฺวา
โกฏฺาสํ กตฺวา อุปริอุปริมคฺเคน ปหาตพฺพกิเลเส เปตฺวา ปชหนฺติ, ตสฺมา
โอธีติ วุจฺจนฺติ. อรหตฺตมคฺโค ปน กิญฺจิ กิเลสํ อนวเสเสตฺวา ปชหติ, ตสฺมา
อโนธีติ วุจฺจติ. อิมสฺส จ ภิกฺขุโน เหฏฺา มคฺคตฺตเยน จตฺตํ. เตน วุตฺตํ
"ยโตธิ โข ปนสฺส จตฺตํ โหตี"ติ. ตตฺถ โข ปนาติ นิปาตมตฺตํ. อยมฺปน
ปิณฺฑตฺโถ, ยสฺมา ปน อสฺส โอธิ จตฺตํ โหติ ปฏินิสฺสฏฺ, ตสฺมา ตํ
ปจฺจเวกฺขิตฺวา จ ลทฺธโสมนสฺโส ตตุตฺตริปิ โส "พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน
สมนฺนาคโตมฺหี"ติ ลภติ อตฺถเวทนฺติ ยถาปาลิ เนตพฺพํ.
     ตตฺถ จตฺตนฺติ อิทํ สกภาวปริจฺจชนวเสน วุตฺตํ. วนฺตนฺติ อิทํ ปน
อนาทิยนภาวทสฺสนวเสน. มุตฺตนฺติ อิทํ สนฺตติโต วินิโมจนวเสน. ปหีนนฺติ
อิทํ มุตฺตสฺสปิ กฺวจิ อนวฏฺานทสฺสนวเสน. ปฏินิสฺสฏฺนฺติ อิทํ ปุพฺเพ
อาทินฺนปุพฺพสฺส ปฏินิสฺสคฺคทสฺสนวเสน ปริมุขํ วา นิสฺสฏฺภาวทสฺสนวเสน
ภาวนาพเลน อภิภุยฺย นิสฺสฏฺภาวทสฺสนวเสนาติ วุตฺตํ โหติ. ลภติ อตฺถเวทํ ลภติ
ธมฺมเวทนฺติ เอตฺถ พุทฺธาทีสุ อเวจฺจปฺปสาโทเยว อรณียโต อตฺโถ,
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๘๖.
อุปคนฺตพฺพโตติ วุตฺตํ โหติ. ธารณโต ธมฺโม, วินิปติตุํ อปฺปทานโตติ วุตฺตํ โหติ.
เวโทติ คนฺโถปิ าณมฺปิ โสมนสฺสมฺปิ. "ติณฺณํ เวทานํ ปารคู"ติอาทีสุปิ ๑-
คนฺโถ "เวโท"ติ วุจฺจติ.
                  "ยํ พฺราหฺมณํ เวทคุมาภิชญฺา *-
                   อกิญฺจนํ กามภเว อสตฺตนฺ"ติ-
อาทีสุ ๒- าณํ. "เย เวทชาตา วิจรนฺติ โลเก"ติอาทีสุ โสมนสฺสํ. อิธ ปน
โสมนสฺสญฺจ โสมนสฺสสมฺปยุตฺตาณญฺจ อธิปฺเปตํ, ตสฺมา "ลภติ อตฺถเวทํ
ลภติ ธมฺมเวทนฺติ อเวจฺจปฺปสาทารมฺมณโสมนสฺสญฺจ โสมนสฺสมยาณญฺจ ลภตี"ติ
เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
     อถวา อตฺถเวทนฺติ อเวจฺจปฺปสาทํ ปจฺจเวกฺขโต อุปฺปนฺนํ วุตฺตปฺปการเมว
เวทํ. ธมฺมเวทนฺติ อเวจฺจปฺปสาทสฺส เหตุ โอธิโส กิเลสปฺปหานํ ปจฺจเวกฺขโต
อุปฺปนฺนํ วุตฺตปฺปการเมว เวทนฺติ เอวํปิ เอตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. วุตฺตเญฺหตํ
"เหตุมฺหิ าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา, เหตุผเล าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา"ติ. ๓-
ธมฺมูปสญฺหิตํ ปามุชฺชนฺติ ตเมว อตฺถญฺจ ธมฺมญฺจ ตํ จ อตฺถธมฺมานิสํสภูตํ เวทํ
ปจฺจเวกฺขโต อุปฺปนฺนปาโมชฺชํ. ตญฺหิ อนวชฺชลกฺขเณน ปจฺจเวกฺขณาการปฺปวตฺเตน
ธมฺเมน อุปสญฺหิตนฺติ วุจฺจติ. ปมุทิตสฺส ปีติ ชายตีติ อิมินา ปาโมชฺเชน
ปมุทิตสฺส นิรามิสา ปีติ ชายติ. ปีติมนสฺสาติ ตาย ปีติยา ปีณิตมนสฺส จ.
กาโย ปสฺสมฺภตีติ กาโยปิ ปฏิปสฺสทฺโธ โหติ วูปสนฺตทรโถ. ปสฺสทฺธกาโย
สุขนฺติ เอวํ วูปสนฺตกายทรโถ เจตสิกสุขํ ปฏิสํเวเทติ. จิตฺตํ สมาธิยตีติ จิตฺตํ
สมฺมา อาธิยติ อปฺปิตํ วิย อจลํ ติฏฺติ.
     [๗๖] เอวมสฺส กิเลสปฺปหานํ อเวจฺจปฺปสาทสมนฺนาคตํ ปจฺจเวกฺขโต
อุปฺปชฺชมานํ โสมนสฺสาทิมานิสํสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ"ยโตธิ ๔- โข ปน เม"ติ
วาเรน ตสฺสา ๕- ปจฺจเวกฺขณาย ปวตฺตาการํ ปกาเสตฺวา ตสฺเสว
อนาคามิมคฺคานุภาวสฺส จ พลํ ๖- ทสฺเสนฺโต ส โข โส ๗- ภิกฺขเวติ อาทิมาห.
@เชิงอรรถ: ๑ ที.สี. ๙/๒๕๖/๘๗ อมฺพฏฺสุตฺต  *๒ ก. เวทคุ อาภิชญฺ,
@ขุ.สุ. ๒๕/๑๐๖๖/๕๓๗ เมตฺตคูมาณวกปญฺหา  ๓ อภิ. วิภงฺค. ๓๕/๗๒๐/๓๖๐
@ปฏิสมฺภิทาวิภงฺค  ๔ ฉ.ม. ยโถธิ, ม.มู. ๑๒/๗๕/๕๑    ๕ ฉ.ม. ตสฺส
@๖ ฉ.ม. อนาคามิมคฺคานุภาวสูจกํ ผลํ  ๗ ก. เลโข โส
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๘๗.
     ตตฺถ เอวํสีโลติ ตสฺส อนาคามิมคฺคสมฺปยุตฺตํ สีลกฺขนฺธํ ทสฺเสติ. เอวํธมฺโม
เอวํปญฺโติ ตํสมฺปยุตฺตเมว สมาธิกฺขนฺธญฺจ ปญฺากฺขนฺธญฺจ ทสฺเสติ.
สาลีนนฺติ โลหิตสาลิคนฺธสาลิอาทีนํ อเนกรูปานํ. ปิณฺฑปาตนฺติ โอทนํ.
วิจิตกาฬกนฺติ อปนีตกาฬกํ. เนวสฺส ตํ โหติ อนฺตรายายาติ ตสฺส เอวํวิธสฺส ภิกฺขุโน
ตํ วุตฺตปฺปการํ ปิณฺฑปาตโภชนํ มคฺคสฺส วา ผลสฺส วา เนว อนฺตรายาย
โหติ, ปฏิลทฺธคุณสฺส หิ ตํ กิมนฺตรายํ กริสฺสติ. โยปิสฺส อปฺปฏิลทฺโธ
จตุตฺถมคฺโค จ ผลญฺจ ตปฺปฏิลาภาย วิปสฺสนํ อารพฺภโตปิ เนวสฺส ตํ โหติ
อนฺตรายาย, อนฺตรายํ กาตุํ อสมตฺถเมว โหติ. กสฺมา?
วุตฺตปฺปการสีลธมฺมปญฺาสงฺคเหน มคฺเคน วิสุทฺธจิตฺตตฺตา.
     ยสฺมา เจตฺถ เอตเทว การณํ, ตสฺมา ตทนุรูปอุปมํ ทสฺเสนฺโต
เสยฺยถาปีติอาทิมาห.
     ตตฺถ อจฺฉนฺติ วิปฺปสนฺนํ. ปริสุทฺธํ มลวิคเมน. ปริโยทาตํ ปภสฺสรตาย.
อุกฺกามุขนฺติ สุวณฺณการานํ มูสามุขํ. สุวณฺณการานํ มูสา หิ อิธ อุกฺกา,
อญฺตฺถ ปน ทีปิกาทโยปิ วุจฺจนฺติ. "อุกฺกาสุ ธาริยมานาสู"ติ ๑- หิ อาคตฏฺาเน
ทีปิกา "อุกฺกา"ติ วุจฺจติ. "อุกฺกํ พนฺเธยฺย, อุกฺกํ พนฺเธตฺวา อุกฺกามุขํ
อาลิมฺเปยฺยา"ติ ๒- อาคตฏฺาเน องฺคารกปลฺลงฺกํ. "กมฺมารานํ ยถา อุกฺกา, อนฺโต
ฌายติ โน พหี"ติ ๓- อาคตฏฺาเน กมฺมารุทฺธนํ. "เอวํวิปาโก อุกฺกาปาโต
ภวิสฺสตี"ติ ๔- อาคตฏฺาเน วาตเวโค "อุกฺกา"ติ วุจฺจติ. อิมสฺมึ ปน าเน อญฺเสุ
จ เอวรูเปสุ "สณฺฑาเสน ชาตรูปํ คเหตฺวา อุกฺกามุเข ปกฺขิปตี"ติ ๒- อาคตฏฺาเนสุ
สุวณฺณการานํ มูสา "อุกฺกา"ติ เวทิตพฺพา.
     ตตฺรายํ อุปมาสํสนฺทนา:- สงฺกิลิฏฺ วตฺถํ วิย หิ สงฺกิลิฏฺชาตรูปํ
วิย จ อิมสฺส ภิกฺขุโน ปุถุชฺชนกาเล กามราคาทิมลานุคตํ จิตฺตํ ทฏฺพฺพํ.
อจฺโฉทกํ วิย อุกฺกามุขํ วิย จ อนาคามิมคฺโค. ตํ อุทกํ อุกฺกามุขญฺจ อาคมฺม
วตฺถสุวณฺณานํ ปริสุทฺธตา วิย ตสฺส ภิกฺขุโน วุตฺตปฺปการสีลธมฺมปญฺาสงฺคหํ
อนาคามิมคฺคํ อาคมฺม วิสุทฺธจิตฺตตาติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ที.สี. ๙/๑๕๙/๔๙ โกมารภจฺจชีวกกถา   ๒ ม. อุปริ. ๑๔/๓๖๐/๓๑๑ ธาตุวิภงฺค
@๓ ขุ.ชา. มหานิ. ๒๘/๖๓๑/๒๓๐ มโหสธชาตก (สฺยา)  ๔ ที.สี. ๙/๒๔/๑๑ พฺรหฺมชาลสุตฺต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๘๘.
     [๗๗] โส เมตฺตาสหคเตน เจตสาติ ยถานุสนฺธิวเสน เทสนา อาคตา.
ตโย หิ อนุสนฺธี ปุจฺฉานุสนฺธิ อชฺฌาสยานุสนฺธิ ยถานุสนฺธีติ. ตตฺถ "เอวํ
วุตฺเต อญฺตโร ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ `สิยา นุโข ภนฺเต พหิทฺธา อสติ
ปริตสฺสนา'ติ, `สิยา ภิกฺขู'ติ ภควา อโวจา"ติ ๑- เอวํ ปุจฺฉนฺตานํ
วิสชฺชิตสุตฺตวเสน ปุจฺฉานุสนฺธิ เวทิตพฺพา. ๒- "สิยา โข ปน เต พฺราหฺมณ เอวมสฺส,
อชฺชาปิ นูน สมโณ โคตโม อวีตราโค"ติ ๓- เอวํ ปเรสํ อชฺฌาสยํ วิทิตฺวา วุตฺตสฺส
สุตฺตสฺส วเสน อชฺฌาสยานุสนฺธิ เวทิตพฺพา. ๒- เยน ปน ธมฺเมน อาทิมฺหิ
เทสนา อุฏฺิตา, ตสฺส ธมฺมสฺส อนุรูปธมฺมวเสน วา ปฏิปกฺขวเสน วา เยสุ
สุตฺเตสุ อุปริ เทสนา อาคจฺฉติ, เตสํ วเสน ยถานุสนฺธิ เวทิตพฺพา. เสยฺยถีทํ,
อากงฺเขยฺยสุตฺเต เหฏฺา สีเลน เทสนา อุฏฺิตา, อุปริ ฉ อภิญฺา
อาคตา. กกโจปเม เหฏฺา อกฺขนฺติยา อุฏฺิตา, อุปริ กกโจปโมวาโท อาคโต.
อลคทฺเท เหฏฺา ทิฏฺิปริทีปเนน อุฏฺิตา, อุปริ ติปริวฏฺฏสุญฺตาปกาสนา
อาคตา, จูฬอสฺสปุเร เหฺฏฺา อกฺขนฺติยา อุฏฺิตา, อุปริ พฺรหฺมวิหารา อาคตา.
โกสมฺพิกสุตฺเต เหฏฺา ภณฺฑเนน อุฏฺิตา, อุปริ สาราณียธมฺมา อาคตา
อิมสฺมึปิ วตฺถสุตฺเต เหฏฺา กิเลสเทสนา ๔- อุฏฺิตา, อุปริ พฺรหฺมวิหารา
อาคตา. เตน วุตฺตํ "ยถานุสนฺธิวเสน เทสนา อาคตา"ติ. พฺรหฺมวิหาเรสุ ปน
อนุปทวณฺณนา จ ภาวนานโย จ สพฺโพ สพฺพากาเรน วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺโต.
     [๗๘] เอวํ ภควา อภิชฺฌาทีนํ อุปกฺกิเลสานํ ปฏิปกฺขภูตํ สพฺพโสว ๕-
กามราคพฺยาปาทปฺปหาเนน วิหตปจฺจตฺถิกตฺตา ลทฺธปทฏฺานํ ตสฺส อนาคามิโน
พฺรหฺมวิหารภาวนํ ทสฺเสตฺวา อิทานิสฺส อรหตฺตาย วิปสฺสนํ ทสฺเสตฺวา
อรหตฺตปฺปตฺตึ ทสฺเสตุํ โส อตฺถิ อิทนฺติอาทิมาห.
     ตสฺสตฺโถ:- โส อนาคามี เอวํ ภาวิตพฺรหฺมวิหาโร เอเตสํ พฺรหฺมวิหารานํ
ยโต กุโตจิ วุฏฺาย เต เอว พฺรหฺมวิหารธมฺเม นามวเสน เตสํ นิสฺสยํ
@เชิงอรรถ: ๑ ม. มู. ๑๒/๒๔๒/๒๐๔ อลคทฺทูปมสุตฺต   ๒ ฉ.ม., อิ. เวทิตพฺโพ เอวมุปริปิ
@๓ ม. มู. ๑๒/๕๕/๓๑ ภยเภรวสุตฺต.  ๔ ฉ.ม. กิเลสปริทีปเนน  ๕ ฉ.ม., อิ. สพฺพโส จ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๘๙.
หทยวตฺถุํ วตฺถุนิสฺสยานิ ภูตานีติ อิมินา นเยน ภูตูปาทายธมฺเม รูปวเสน ๑-
ววตฺถเปตฺวา อตฺถิ อิทนฺติ ปชานาติ, เอตฺตาวตาเนน ทุกฺขสจฺจววตฺถานํ กตํ
โหติ. ตโต ตสฺส ทุกฺขสฺส สมุทยํ ปฏิวิชฺฌนฺโต อตฺถิ หีนนฺติ ปชานาติ,
เอตฺตาวตาเนน สมุทยสจฺจววตฺถานํ กตํ โหติ. ตโต ตสฺส ปหานูปายํ วิจินนฺโต
อตฺถิ ปณีตนฺติ ปชานาติ, เอตฺตาวตาเนน มคฺคสจฺจววตฺถานํ กตํ โหติ. ตโต
เตน มคฺเคน อธิคนฺตพฺพฏฺานํ วิจินนฺโต อตฺถิ อุตฺตรึ อิมสฺส สญฺาคตสฺส
นิสฺสรณนฺติ ปชานาติ, อิมสฺส มยา อธิคตสฺส พฺรหฺมวิหารสญฺาคตสฺส อุตฺตรึ
นิสฺสรณํ นิพฺพานํ อตฺถีติ เอวํ ปชานาตีติ อธิปฺปาโย, เอตฺตาวตาเนน
นิโรธสจฺจววตฺถานํ กตํ โหติ. ตสฺส เอวํ ชานโต เอวํ ปสฺสโตติ ตสฺส
วิปสฺสนาปญฺาย เอวํ จตูหิ อากาเรหิ จตฺตาริ สจฺจานิ ชานโต มคฺคปญฺาย เอวํ
ปสฺสโต ภยเภรเว วุตฺตนเยเนว อาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ ฯเปฯ อิตฺถตฺตายาติ
ปชานาตีติ.
     เอวํ ยาว อรหตฺตา เทสนํ ปาเปตฺวา อิทานิ ยสฺมา ตสฺสํ ปริสติ
นฺหานสุทฺธิโก พฺราหฺมโณ นิสินฺโน, โส เอวํ นฺหานสุทฺธิยา วณฺณํ วุจฺจมานํ
สุตฺวา ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสตีติ ภควตา วิทิโต, ตสฺมา ตสฺส โจทนตฺถาย
"อยํ วุจฺจติ ภิกฺขเว ภิกฺขุ สินาโต อนฺตเรน สินาเนนา"ติ อิมํ ปาฏิเยกฺกํ
อนุสนฺธึ อาห. ตตฺถ อนฺตเรน สินาเนนาติ อพฺภนฺตเรน กิเลสวุฏฺานสินาเนน.
     [๗๙] สุนฺทริกภารทฺวาโชติ ภารทฺวาโช นาม โส พฺราหฺมโณ อตฺตโน
โคตฺตวเสน, สุนฺทริกาย ปน นทิยา สินาตสฺส ปาปปฺปหานํ ๒- โหตีติ อยมสฺส
ทิฏฺิ, ตสฺมา "สุนฺทริกภารทฺวาโช"ติ วุจฺจติ. โส ตํ ภควโต วจนํ สุตฺวา
จินฺเตสิ "มยํปิ นฺหานสุทฺธึ ๓- วณฺเณม, สมโณปิ โคตโม ตเทว ๔- วณฺเณติ,
สมานจฺฉนฺโททานิ เอส อเมฺหหี"ติ. อถ ภควนฺตํ พาหุกํ นทึ คนฺตฺวา ตํ
ตตฺถ ปาปํ ปวาเหตฺวา อาคตํ วิย มญฺมาโน อาห "คจฺฉติ ปน ภวํ โคตโม
พาหุกํ นทึ สินายิตุนฺ"ติ. ภควา ตสฺส คจฺฉามีติ วา น คจฺฉามีติ วา อวตฺวาเยว
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. รูปวเสน จ   ๒ สี. ปาปปฺปวาหนํ   ๓ ฉ.ม. มยํ สินานสุทฺธึ
@๔ ฉ.ม. ตเถว
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๙๐.
พฺราหฺมณสฺส ทิฏฺิสมุคฺฆาตํ กตฺตุกาโม "กึ พฺราหฺมณ พาหุกาย นทิยา, กึ
พาหุกา นที กริสฺสตี"ติ อาห. ตสฺสตฺโถ, กึ ปโยชนํ พาหุกาย, กึ สา กริสฺสติ,
อสมตฺถา สา กสฺสจิ อตฺถสฺส, กึ ตตฺถ คมิสฺสามีติ.
     อถ พฺราหฺมโณ ตํ ปสํสนฺโต โลกฺขสมฺมตาติ ๑- อาทิมาห. ตตฺถ โลกฺขสมฺมตาติ
ลูขภาวสมฺมตา, ลูขภาวนฺติ โมกฺขภาวํ, วิสุทฺธิภาวํ เทตีติ เอวํ สมฺมตาติ
วุตฺตํ โหติ. โลกฺยสมฺมตาติปิ ปาโ. ตสฺสตฺโถ, เสฏฺโลกํ คมยตีติ เอวํ สมฺมตาติ.
ปุญฺสมฺมตาติ ปุญฺนฺติ สมฺมตา. ปวาเหตีติ คมยติ วิโสเธติ. คาถาหิ อชฺฌภาสีติ
คาถาหิ อภาสิ. คาถา หิ วุจฺจมานา ตทตฺถทีปนตฺถเมว วา คาถารุจิกานํ วุจฺจนฺติ
วิเสสตฺถทีปนตฺถํ วา. อิธ ปเนตา อุภยตฺถทีปนตฺถํ วุตฺตาติ เวทิตพฺพา.
     พาหุกนฺติ อิทเมว หิ เอตฺถ ตทตฺถทีปกํ, เสสานิ วิเสสตฺถทีปกานิ.
ยเถว หิ พาหุกํ, เอวํ อธิกกฺกาทีนิปิ โลโก คจฺฉติ นฺหาเนน ปาปํ ปวาเหตุํ.
ตตฺถ เย เตสํ านานํ อาสนฺนา โหนฺติ, เต ทิวสสฺส ติกฺขตฺตุํ นฺหายนฺติ.
เย ทูเร, ๒- เต ยถากฺกมํ ทฺวิกฺขตฺตุํ สกึ เอกทิวสนฺตรํ, เอวํ ยาว สํวจฺฉรนฺตรํ
นฺหายนฺติ. เย ปน สพฺพถาปิ คนฺตุํ น สกฺโกนฺติ, เต ฆเฏหิปิ ตโต อุทกํ
อาหราเปตฺวา นฺหายนฺติ, สพฺพํ เจตํ นิรตฺถกํ, ตสฺมา อิมํ วิเสสตฺถํ ทีเปตุ
อธิกกฺกาทีนิปีติ อาห.
     ตตฺถ อธิกกฺกนฺติ นฺหานสมฺภารวเสน ลทฺธโวหารํ เอกํ ติตฺถํ วุจฺจติ.
คยาติ มณฺฑลวาปิสณฺานติตฺถเมว วุจฺจติ. ปยาคาติ เอตํปิ คงฺคาย เอกํ
ติตฺถเมว. มหาปนาทสฺส รญฺโ คงฺคายํ นิมุคฺคปาสาทสฺส โสปานสมฺมุขฏฺานํ,
พาหุกา สุนฺทริกา สรสฺสตี พาหุมตีติ อิมา ปน จตสฺโส นทิโย. พาโลติ
ทุปฺปญฺโ. ปกฺขนฺโนติ ๓- ปวิสนฺโต. น สุชฺฌตีติ กิเลสสุทฺธึ น ปาปุณาติ, เกวลํ
รโชชลฺลเมว ปวาเหติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ปาลิ. โลกสมฺมตา.. (สฺยา), ฉ.ม. โลกฺขสมฺมตา  ๒ ฉ.ม. ทูรา  ๓ ฉ.ม. ปกฺขนฺโทติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๙๑.
     กึ สุนฺทริกา กริสฺสตีติ สุนฺทริกา กิเลสวิโสธเนน กึ กริสฺสติ, น
กิญฺจิ กาตุํ สมตฺถาติ อธิปฺปาโย. เอส นโย ปยาคพาหุกาสุ. อิเมหิ จ ตีหิ
ปเทหิ วุตฺเตหิ อิตรานิปิ จตฺตาริ ลกฺขณหารนเยน วุตฺตาเนว โหนฺติ, ตสฺมา
ยเถว สุนฺทริกา ปยาคา พาหุกา น กิญฺจิ กโรนฺติ, ตถา อธิกกฺกาทโยปีติ
เวทิตพฺพา.
     เวรินฺติ ปาณาติปาตาทิปญฺจเวรสมนฺนาคตํ. กตกิพฺพิสนฺติ กตลุทฺธกมฺมํ.
น หิ นํ โสธเยติ สุนฺทริกา วา ปยาคา วา พาหุกา วา น โสธเย, น โสเธตีติ
วุตฺตํ โหติ. ปาปกมฺมินนฺติ ปาปเกหิ เวรกิพฺพิสกมฺเมหิ ยุตฺตํ, ลามกกมฺมยุตฺตํ
วา เวรกิพฺพิสภาวํ อปฺปตฺเตหิ ขุทฺทเกหิปิ ปาเปหิ ยุตฺตนฺติ วุตฺตํ โหติ.
     สุทฺธสฺสาติ นิกฺกิเลสสฺส. สทา ผคฺคูติ นิจฺจํปิ ผคฺคุณนกฺขตฺตเมว.
ผคฺคุณมาเส กิร "อุตฺตรผคฺคุณทิวเส โย นฺหายติ, โส สํวจฺฉรกตปาปํ โสเธตี"ติ
เอวํ ทิฏฺิโก โส พฺราหฺมโณ, เตนสฺส ภควา ตํ ทิฏฺึ ปฏิหนนฺโต อาห
"สุทฺธสฺเสว สทา ๑- ผคฺคู"ติ. นิกฺกิเลสสฺส นิจฺจํ ผคฺคุณนกฺขตฺตํ ๒- อิตโร กึ
สุชฺฌิสฺสตีติ. อุโปสโถ สทาติ สุทฺธสฺส จ จาตุทฺทสีปณฺณรสาทีสุ อุโปสถงฺคานิ
อสมาทิยโตปิ นิจฺจเมว อุโปสโถ. สุทฺธสฺส สุจิกมฺมสฺสาติ นิกฺกิเลสตาย สุทฺธสฺส
สุจีหิ จ กายกมฺมาทีหิ สมนฺนาคตสฺส. สทา สมฺปชฺชเต วตนฺติ อีทิสสฺส จ
กุสลูปสญฺหิตํ วตสมาทานมฺปิ นิจฺจํ สมฺปนฺนเมว โหตีติ. อิเธว สินาหีติ
อิมสฺมึเยว มม สาสเน สินาหีติ. กึ วุตฺตํ โหติ? "สเจ อชฺฌตฺติกกิเลสมลปวาหนํ
อิจฺฉสิ, อิเธว มม สาสเน อฏฺงฺคิกมคฺคสลิเลน สินาหิ, อญฺตฺร หิ อิทํ
นตฺถี"ติ.
     อิทานิสฺส สปฺปายเทสนาย วเสน ตีสุปิ ทวาเรสุ สุทฺธึ ทสฺเสนฺโต
สพฺพภูเตสุ กโรหิ เขมตนฺติอาทิมาห. ตตฺถ เขมตนฺติ อภยํ หิตภาวํ, เมตฺตนฺติ
วุตฺตํ โหติ. เอเตนสฺส มโนทฺวารสุทฺธิ ทสฺสิตา โหติ.
     สเจ มุสา น ภณสีติ เอเตน วจีทฺวารสุทฺธิ. สเจ ปาณํ น หึสสิ สเจ
อทินฺนํ นาทิยสีติ เอเตหิ กายทฺวารสุทฺธิ. สทฺทหาโน อมจฺฉรีติ เอเตหิ ปน นํ
@เชิงอรรถ: ๑ ปาลิ. สุทฺธสฺส เว สทา, ม.มู. ๑๒/๗๙/๕๒ ปสฺสิตพฺพํ  ๒ ฉ.ม., อิ.
@นิจฺจํ ผคฺคุนีนกฺขตฺตํ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๙๒.
เอวํ ปริสุทฺธทฺวารํ สทฺธาสมฺปทาย จาคสมฺปทาย จ นิโยเชสิ. กึ กาหสิ คยํ
คนฺตฺวา, อุทปาโนปิ เต คยาติ อยํ ปน อุปฑฺฒคาถา, สเจ สพฺพภูเตสุ เขมตํ
กริสฺสสิ, มุสา น ภณิสฺสสิ, ปาณํ น หนิสฺสสิ, อทินฺนํ นาทิยิสฺสสิ, สทฺทหาโน
อมจฺฉรี ภวิสฺสสิ, กึ กาหสิ คยํ คนฺตฺวา, อุทปาโนปิ เต คยา, คยายปิ หิ
เต นฺหายนฺตสฺส อุทปาโนปิ ๑- อิมาย เอว ปฏิปตฺติยา กิเลสสุทฺธิ, สรีรมลสุทฺธิ
ปน อุภยตฺถ สมาติ เอวํ โยเชตพฺพํ. ยสฺมา จ โลเก คยา สมฺมตตรา, ตสฺมา
ตสฺส ภควา "คจฺฉติ ปน ภวํ โคตโม พาหุกนฺ"ติ ปุฏฺโปิ "กึ กาหสิ
พาหุกํ คนฺตฺวา"ติ อวตฺวา "กึ กาหสิ คยํ คนฺตฺวา"ติ อาหาติ เวทิตพฺโพ.
     [๘๐] เอวํ วุตฺเตติ เอวมาทิ ภยเภรเว วุตฺตตฺตา ปากฏเมว. เอโก
วูปกฏฺโติ อาทีสุ ปน เอโก กายวิเวเกน. วูปกฏฺโ จิตฺตวิเวเกน. อปฺปมตฺโต
กมฺมฏฺาเน สตึ อวิชหเนน. อาตาปี กายิกเจตสิกวิริยสงฺขาเตน อาตาเปน.
ปหิตตฺโต กาเย จ ชีวิเต จ อนเปกฺขตาย. วิหรนฺโต อญฺตรอิริยาปถวิหาเรน.
น จิรสฺเสวาติ ปพฺพชฺชํ อุปาทาย วุจฺจติ. กุลปุตฺตาติ ทุวิธา กุลปุตฺตา
ชาติกุลปุตฺตา จ อาจารกุลปุตฺตา จ, อยํ ปน อุภยถาปิ กุลปุตฺโต. อคารสฺมาติ ฆรา.
อนคาริยนฺติ อคารสฺส หิตํ อคาริยํ, กสิโครกฺขาทิกุฏุมฺพโปสนกมฺมํ วุจฺจติ, นตฺถิ
เอตฺถ อคาริยนฺติ อนคาริยํ, ปพฺพชฺชาเยตํ อธิวจนํ. ปพฺพชนฺตีติ อุปคจฺฉนฺติ
อุปสงฺกมนฺติ. ตทนุตฺตรนฺติ ตํ อนุตฺตรํ. พฺรหฺมจริยปริโยสานนฺติ มคฺคพฺรหฺม-
จริยสฺส ปริโยสานํ, อรหตฺตผลนฺติ วุตฺตํ โหติ. ตสฺส หิ อตฺถาย กุลปุตฺตา
ปพฺพชนฺติ. ทิฏฺเว ธมฺเมติ ตสฺมึเยว อตฺตภาเว. สยํ อภิญฺา สจฺฉิกตฺวาติ
อตฺตนาเยว ปญฺาย ปจฺจกฺขํ กตฺวา, อปรปฺปจฺจยํ ตฺวาติ ๓- อตฺโถ. อุปสมฺปชฺช
วิหาสีติ ปาปุณิตฺวา สมฺปาเทตฺวา วิหาสีติ, ๒- เอวํ วิหรนฺโต จ ขีณา ชาติ ฯเปฯ
อพฺภญฺาสิ. เอเตนสฺส ปจฺจเวกฺขณภูมึ ทสฺเสติ.
     กตมา ปนสฺส ชาติ ขีณา, กถํ จ นํ อพฺภญฺาสีติ. วุจฺจเต, กามเญฺจตํ
ภยเภรเวปิ วุตฺตํ, ตถาปิ นํ อิธ ปมปุริสวเสน โยชนานยสฺส ทสฺสนตฺถํ ปุน
สงฺเขปโต ภณาม. น ตาวสฺส อตีตา ชาติ ขีณา, ปุพฺเพว ขีณตฺตา. น อนาคตา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. อุทปาเนปิ   ๒ ฉ.ม., อิ. กตฺวา.....   ๓ ฉ.ม. วิหาสีติ,
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๙๓.
ตตฺถ ภววายามาภาวโต. ๑- น ปจฺจุปฺปนฺนา วิชฺชมานตฺตา. มคฺคสฺส ปน อภาวิตตฺตา
ยา อุปฺปชฺเชยฺย เอกจตุปญฺจโวการภเวสุ เอกจตุปญฺจกฺขนฺธปฺปเภทา ชาติ, สา
มคฺคสฺส ภาวิตตฺตา อนุปฺปาทธมฺมตํ อาปชฺชเนน ขีณา, ตํ โส มคฺคภาวนาย
ปหีนกิเลเส ปจฺจเวกฺขิตฺวา กิเลสาภาเว วิชฺชมานํปิ กมฺมํ อายตึ อปฺปฏิสนฺธิกํ
โหตีติ ชานนฺโต ชานาติ.
     วุสิตนฺติ วุฏฺ ๒- ปริวุฏฺ, กตญฺจริตํ นิฏฺาปิตนฺติ อตฺโถ.
พฺรหฺมจริยนฺติ มคฺคพฺรหฺมจริยํ. กตํ กรณียนฺติ จตูสุ สจฺเจสุ จตูหิ มคฺเคหิ
ปริญฺาปหานสจฺฉิกิริยาภาวนาวเสน โสฬสวิธํปิ กิจฺจํ นิฏฺาปิตนฺติ อตฺโถ. นาปรํ
อิตฺถตฺตายาติ อิทานิ ปุน อิตฺถภาวาย เอวํ โสฬสกิจฺจภาวาย กิเลสกฺขยาย วา
มคฺคภาวนา นตฺถีติ. อถวา อิตฺถตฺตายาติ อิตฺถภาวโต อิมสฺมา เอวํ อิทานิ
วตฺตมานกฺขนฺธสนฺตานา อปรํ ขนฺธสนฺตานํ นตฺถิ. อิเม ปน ปญฺจกฺขนฺธา ปริญฺาตา
ติฏฺนฺติ, ฉินฺนมูลโก รุกฺโข วิยาติ อพฺภญฺาสิ. อญฺตโรติ เอโก. อรหตนฺติ
อรหนฺตานํ, ภควโต สาวกานํ อรหตํ อพฺภนฺตโร อโหสีติ.
                    ปปญฺจสูทนียา มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย
                      วตฺถูปมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
                            ---------
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วายามาภาวโต          ๒ ฉ.ม. วุตฺถํ ปริวุตฺถํ,


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๗ หน้า ๑๗๘-๑๙๓.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/th_line.php?B=7&A=4553&pagebreak=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=7&A=4553&pagebreak=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=12&i=91
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=12&A=1136
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=12&A=1279
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=12&A=1279
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๒
http://84000.org/tipitaka/read/?index_12