บาลีอรรถกถาเล่มที่ ๑๔

หน้าที่ ๔๖๙.

วิหรติ ฯเปฯ เมตฺตาย ภาวิตตฺตา สตฺตา อปฺปฏิกูลา โหนฺติ. กรุณา. มุทิตา. อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ ฯเปฯ อุเปกฺขาย ภาวิตตฺตา สตฺตา อปฺปฏิกูลา โหนฺติ. เอวํ สุภนฺเตฺวว อธิมุตฺโต โหตีติ วิโมกฺโข"ติ ^๑- วุตฺตํ. สพฺพโส รูปสญฺานนฺติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํปิ ^๒- สพฺพํ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตเมว. [๔๔๓] ปวีกสิณํ ภาเวตีติ เอตฺถ ปน สกลฏฺเน กสิณํ, ปวีเอว กสิณํ ปวีกสิณํ. ปวีกสิณารมฺมณสฺสาปิ ปวิยา นิมิตฺตสฺสาปิ ^๓- ปฏิภาคนิมิตฺตสฺสาปิ ตํ นิมิตฺตํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปนฺนชฺฌานสฺสาปิ เอตํ อธิวจนํ. อิทํ ^๔- ปวีกสิณารมฺมณชฺฌานํ อธิปฺเปตํ. ตํ โส ^๕- ภาเวติ. อาโปกสิณาทีสุปิ เอเสว นโย. อิมานิ ปน กสิณานิ ภาเวนฺเตน สีลานิ โสเธตฺวา สุปริสุทฺเธ สีเล ^๖- ปติฏฺิเตน ยฺวายํ ^๗- ทสสุ ปลิโพเธสุ ปลิโพโธ อตฺถิ, ตํ อุปจฺฉินฺทิตฺวา กมฺมฏฺานทายกํ กลฺยาณมิตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา อตฺตโน จริยานุกูลวเสน ยํ ยสฺส สปฺปายํ, ตนฺเตน คเหตฺวา กสิณภาวนาย อนนุรูปํ วิหารํ ปหาย อนุรูเป วิหรนฺเตน ขุทฺทกปลิโพธุปจฺเฉทํ กตฺวา สพฺพํ ภาวนาวิธานํ อปริหาเปนฺเตน ภาเวตพฺพานิ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน วิสุทฺธิมคฺเค ^๘- วุตฺโต. เกวลํ หิ ตตฺถ วิญฺาณกสิณํ นาคตํ, ตํ อตฺถโต อากาสกสิเณ ปวตฺตํ วิญฺาณํ. ตญฺจ โข อารมฺมณวเสน วุตฺตํ, น สมาปตฺติวเสน. ตํ หิ อนนฺตรํ วิญฺาณํ ^๙- อารมฺมณํ กตฺวา เอส วิญฺาณญฺจายตนสมาปตฺตึ ภาเวนฺโต วิญฺาณกสิณํ ภาเวตีติ วุจฺจติ. อิมานิปิ ทส กสิณานิ วฏฺฏานิปิ โหนฺติ วฏฺฏปาทกานิปิ วิปสฺสนาปาทกานิปิ ทิฏฺธมฺมสุขวิหารตฺถานิปิ อภิญฺาปาทกานิปิ นิโรธปาทกานิปิ, โลกิยาเนว น ปน โลกุตฺตรานีติ. [๔๕๓] อสุภสญฺ ภาเวตีติ อสุภํ ^๑๐- วุจฺจติ อุทฺธุมาตกาทีสุ ทสสุ อารมฺมเณสุ ^๑๑- อุปฺปนฺนา ปมชฺฌานสหคตา สญฺา, ตํ ภาเวติ พฺรูเหติ วฑฺเฒติ, อนุปฺปนฺนํ @เชิงอรรถ: ^๑ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๔๗๖/๓๕๙ วิโมกฺขกถา (สฺยา) ^๒ ฉ.ม. ตํ ^๓ ฉ.ม. ปริกมฺมปถวิยาปิ @อุคฺคหนิมิตฺตสฺสาปิ ^๔ ฉ.ม. อิธ ปน ^๕ ฉ.ม. ตํ เหส ^๖ ฉ.ม. ปริสุทฺธสีเล @^๗ ฉ.ม. ยฺวาสฺส ^๘ วิสุทฺธิ. ๑/๑๐๔ กมฺมฏฺานคฺคหณนิทฺเทส (สฺยา) ^๙ ฉ.ม. อนนฺตํ @วิญฺาณนฺติ ^๑๐ ฉ.ม. อสุภสญฺา ^๑๑ สี. อสุภารมฺมเณสุ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๗๐.

อุปฺปาเทติ, อุปฺปนฺนํ อนุรกฺขตีติ อตฺโถ. ทสนฺนํ ปน อสุภานํ ภาวนานโย สพฺโพ วิสุทฺธิมคฺเค ^๑- วิตฺถาริโตเยว. มรณสญฺ ภาเวตีติ สมฺมติมรณํ ^๒- ขณิกมรณํ สมุจฺเฉทมรณนฺติ ติวิธํปิ มรณํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปนฺนํ สญฺ ^๓- ภาเวติ, อนุปฺปนฺนํ อุปฺปาเทติ, อุปฺปนฺนํ อนุรกฺขตีติ อตฺโถ. เหฏฺา วุตฺตลกฺขณา วา มรณสติเยว อิธ มรณสญฺาติ วุตฺตา, ตํ ภาเวติ อุปฺปาเทติ วฑฺเฒตีติ อตฺโถ. ภาวนานโย ปนสฺสา วิสุทฺธิมคฺเค ^๔- วิตฺถาริโตเยว. อาหาเร ปฏิกูลสญฺ ภาเวตีติ อสิตปีตาทิเภเท กวฬิงฺการาหาเร ^๕- คมนปฏิกูลาทีนิ นว ปฏิกูลานิ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส อุปฺปชฺชนกสญฺ ภาเวติ, อุปฺปาเทติ วฑฺเฒตีติ อตฺโถ. ตสฺสาปิ ภาวนานโย วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถาริโตเยว. สพฺพโลเก อนภิรตสญฺ ^๖- ภาเวตีติ สพฺพสฺมึปิ เตธาตุเก โลเก อนภิรตสญฺ อุกฺกณฺิตสญฺ ภาเวตีติ อตฺโถ. อนิจฺจสญฺ ภาเวตีติ ปญฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ อุปฺปาทพฺพยญฺถตฺตปริคฺคาหิกํ ^๗- ปญฺจสุ ขนฺเธสุ อนิจฺจนฺติ อุปฺปชฺชนกสญฺ ภาเวติ. อนิจฺเจ ทุกฺขสญฺ ภาเวตีติ อนิจฺเจ ขนฺธปญฺจเก ปฏิปีฬนสงฺขาตทุกฺขลกฺขณปริคฺคาหิกํ ^๘- ทุกฺขนฺติ อุปฺปชฺชนกสญฺ ภาเวตีติ. ทุกฺเข อนตฺตสญฺ ภาเวตีติ ปริปีฬนฏฺเน ^๙- ทุกฺเข ขนฺธปญฺจเก อนุปสฺสนาการสงฺขาตอนตฺตลกฺขณปริคฺคาหิกํ ^๑๐- อนตฺตาติ อุปฺปชฺชนกสญฺ ภาเวติ. ปหานสญฺ ภาเวตีติ ปญฺจวิธํ ปหานํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปชฺชนกสญฺ ภาเวติ. วิราคสญฺ ภาเวตีติ ปญฺจวิธเมว วิราคํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปชฺชนกสญฺ ภาเวติ. นิโรธสญฺ ภาเวตีติ สงฺขารนิโรธํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปชฺชนกสญฺ ภาเวติ. นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปชฺชนกสญฺนฺติปิ วทนฺติ. เอตฺถ จ สพฺพโลเก อนภิรตสญฺา อนิจฺจสญฺา อนิจฺเจ ทุกฺขสญฺาติ อิมาหิ ตีหิ สญฺาหิ พลววิปสฺสนา กถิตา, ปุน อนิจฺจสญฺ ภาเวตีติอาทิกาหิ ทสหิ สญฺาหิ วิปสฺสนาสมารมฺโภว กถิโต. @เชิงอรรถ: ^๑ วิสุทฺธิ. ๑/๒๒๖ อสุภกมฺมฏฺานนิทฺเทส (สฺยา) ^๒ ฉ.ม. สมฺมุติมรณํ @^๓ ฉ. อุปฺปชฺชนกสญฺ ^๔ วิสุทฺธิ. ๒/๑ อนุสฺสติกมฺมฏฺานนิทฺเทส-มรณสฺสติกถา @(สฺยา) ^๕ ฉ.ม. กพฬีกาเร อาหาเร ^๖ ฉ.ม. อนภิรติสญฺ. เอวมุปริปิ @^๗ ฉ.ม. อุทยพฺพยญฺถตฺตปริคฺคาหิกํ ^๘ ม. ปฏิปีฬนสงฺขาตํ ^๙ ฉ.ม. ปฏิปีฬนฏฺเน @^๑๐ ฉ.ม. อวสวตฺตนาการสงฺขาต...

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๗๑.

[๔๗๓] พุทฺธานุสฺสตินฺติอาทีนิ วุตฺตตฺถาเนว. [๔๘๓] ปมชฺฌานสหคตนฺติ ปมชฺฌาเนน สทฺธึ คตํ ปวตฺตํ, ปมชฺฌาเนน สมฺปยุตฺตนฺติ อตฺโถ. สทฺธินฺทฺริยํ ภาเวตีติ ปมชฺฌานสหคตํ กตฺวา สทฺธินฺทฺริยํ ภาเวติ วิสุํ ภาเวติ ^๑- พฺรูเหติ วฑฺเฒติ. เอส นโย สพฺพตฺถ. อปรอจฺฉราสงฺฆาตวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา. -------------- @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. วิสุํ ภาเวตีติ ปาโ น ทิสฺสติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๗๒.

๑๙. กายคตาสติวคฺควณฺณนา [๕๖๓] เจตสา ผุโฏติ ^๑- เอตฺถ ทุวิธํ ผรณํ อาโปผรณญฺจ ทิพฺพจกฺขุผรณญฺจ. ตตฺถ อาโปกสิณํ สมาปชฺชิตฺวา อาเปน ผรณํ อาโปผรณํ นาม. เอวํ ผุฏฺเปิ ^๒- มหาสมุทฺเท สพฺพา สมุทฺทงฺคมา กุนฺนทิโย อนฺโตคธาว โหนฺติ. อาโลกํ ปน วฑฺเฒตฺวา ทิพฺพจกฺขุนา ^๓- สกลสมุทฺทสฺส ทสฺสนํ ทิพฺพจกฺขุผรณํ นาม. เอวํ ผุฏฺเปิ ^๔- มหาสมุทฺทงฺคมา กุนฺนทิโย อนฺโตคธาว โหนฺติ. อนฺโตคธา ตสฺสาติ ตสฺส ภิกฺขุโน ภาวนา ^๕- อพฺภนฺตรคตาว โหนฺติ. วิชฺชาภาคิยาติ เอตฺถ สมฺปโยควเสน วิชฺชํ ภชนฺตีติ วิชฺชาภาคา, ^๖- วิชฺชาภาเค วิชฺชาโกฏฺาเส วตฺตนฺตีติปิ วิชฺชาภาคิยา. ตตฺถ วิปสฺสนาาณํ มโนมยิทฺธิ ฉ อภิญฺาติ อฏฺ วิชฺชา, ^๗- ปุริเมน อตฺเถน ตาหิ สมฺปยุตฺตธมฺมาปิ วิชฺชาภาคิยา. ปจฺฉิเมน อตฺเถน ตาสุ ยา กาจิ เอกา วิชฺชา วิชฺชา, เสสา วิชฺชาภาคิยาติ เอวํ วิชฺชาปิ วิชฺชาสมฺปยุตฺตธมฺมาปิ วิชฺชาภาคิยาเตฺวว เวทิตพฺพา. [๕๖๔] มหโต สํเวคายาติ มหนฺตสฺส สํเวคสฺส อตฺถาย. อุปริ ปททฺวเยปิ เอเสว นโย. เอตฺถ จ มหาสํเวโค นาม วิปสฺสนา, มหาอตฺโถ นาม จตฺตาโร มคฺคา, มหาโยคกฺเขโม นาม จตฺตาริ สามญฺผลานิ. อถวา มหาสํเวโค นาม สห วิปสฺสนาย ^๘- มคฺโค, มหาอตฺโถ นาม จตฺตาริ สามญฺผลานิ, มหาโยคกฺเขโม นาม นิพฺพานํ. สติสมฺปชญฺายาติ สติยา จ าณสฺส จ อตฺถาย. าณทสฺสนปฏิลาภายาติ ทิพฺพจกฺขุาณาย. ทิฏฺธมฺมสุขวิหารายาติ อิมสฺมึเยว ปจฺจกฺขอตฺตภาเว สุขวิหารตฺถาย. วิชฺชาวิมุตฺติผลสจฺฉิกิริยายาติ วิชฺชาวิมุตฺตีนํ ผลสฺส ปจฺจกฺขกรณตฺถาย. เอตฺถ จ วิชฺชาติ มคฺคปญฺา, วิมุตฺตีติ ตํสมฺปยุตฺตา เสสา ธมฺมา. เตสํ ผลํ นาม อรหตฺตผลํ, ตสฺส สจฺฉิกิริยายาติ อตฺโถ. @เชิงอรรถ: ^๑ ก. ผุฏฺโติ ^๒ ฉ.ม. ผุเฏปิ (ปาลิ. ผุฏ...) ^๓ ก. จกฺขุนา ^๔ ฉ.ม. ผุเฏปิ @มหาสมุทฺเท สพฺพา ^๕ ฉ.ม. ภาวนาย ^๖ ฉ.ม. วิชฺชาภาคิยา, อฏฺสาลินิยมฺปน @วิชฺชาภาคิโนติ ปาโ ทิสฺสติ ^๗ ม. วิชฺชา วิชฺชา ^๘ สี. สหวิปสฺสนโก

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๗๓.

[๕๗๑] กาโยปิ ปสฺสมฺภตีติ นามกาโยปิ กรชกาโยปิ ปสฺสมฺภติ, วูปสนฺโต ^๑- โหติ. วิตกฺกวิจาราปีติ เอเต ธมฺมา ทุติยชฺฌาเนน วูปสมนฺติ ^๒- นาม, อิธ ปน โอฬาริกวูปสมํ สนฺธาย ^๓- วุตฺตํ. เกวลาติ สกลา, สพฺเพ นิรวเสสาติ อตฺโถ. วิชฺชาภาคิยาติ วิชฺชาโกฏฺาสิยา, เต เหฏฺา วิภชิตฺวา ทสฺสิตาว. [๕๗๔] อวิชฺชา ปหียตีติ อฏฺสุ าเนสุ วฏฺฏมูลกํ มหาอนฺธการกํ มหาตโม ^๔- อญฺาณํ ปหียติ. วิชฺชา อุปฺปชฺชตีติ อรหตฺตมคฺควิชฺชา อุปฺปชฺชติ. อสฺมิมาโน ปหียตีติ อสฺมีติ นววิโธ มาโน ปหียติ. อนุสยาติ สตฺต อนุสยา. สํโยชนานีติ ทส สํโยชนานิ. [๕๗๕] ปญฺาปฺปเภทายาติ ปญฺาปฺปเภทคมนตฺถํ. อนุปาทาปรินิพฺพานายาติ อปจฺจยปรินิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยตฺถาย. [๕๗๗] ^๕- อเนกธาตุปฏิเวโธ โหตีติ อฏฺารสนฺนํ ธาตูนํ ลกฺขณปฏิเวโธ โหติ. นานาธาตุปฏิเวโธ โหตีติ ตาสํเยว อฏฺารสนฺนํ ธาตูนํ นานาภาเวน ลกฺขณปฏิเวโธ โหติ. อเนกธาตุปฏิสมฺภิทา โหตีติ อิมินา ธาตุเภทาณํ ^๖- กถิตํ. ธาตุเภทาณนฺนาม ^๗- "อิมา ธาตุโย อุสฺสนฺนา นาม โหนฺตี"ติ ^๗- ชานนปญฺา. ตํ ปเนตํ ธาตุเภทาณํ น สพฺเพสํ โหติ, พุทฺธานเมว นิปฺปเทสํ โหติ. ตํ สมฺมาสมฺพุทฺเธน สพฺพโส น กถิตํ. กสฺมา? ตสฺมึ กถิเต อตฺโถ นตฺถีติ. [๕๘๔] ปญฺาปฏิลาภายาติอาทีนิ โสฬส ปทานิ ปฏิสมฺภิทามคฺเค "สปฺปุริสสํเสโว สทฺธมฺมสฺสวนํ โยนิโส มนสิกาโร ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติ. อิเม โข ภิกฺขเว จตฺตาโร ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา ปญฺาปฏิลาภาย สํวตฺตนฺติ ฯเปฯ นิพฺเพธิกปญฺตาย สํวตฺตนฺตี"ติ เอวํ มาติกํ เปตฺวา วิตฺถาริตาเนว. วุตฺตํ เหตํ:- ^๘- @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. วูปสนฺตทรโถ ^๒ ฉ.ม. วูปสมฺมนฺติ ^๓ ม. วูปสมตฺถาย @^๔ สี. พหลนฺธการการกํ มหาตโม, ฉ.ม. พหลนฺธการํ มหาตมํ ^๕ ฉ.ม. ๕๗๖ @^๖ ม. ธาตุเภเท าณํ, ฉ. ธาตุปเภทาณํ. เอวมุปริปิ ^๗-๗ ฉ.ม. อิมาย ธาตุยา @อุสฺสนฺนาย อิทํ นาม โหตีติ ^๘ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๖๖๔/๕๖๙ มหาปญฺากถา (สฺยา)

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๗๔.

ปญฺาปฏิลาภาย สํวตฺตนฺตีติ กตโม ปญฺาปฏิลาโภ, จตุนฺนํ มคฺคาณานํ จตุนฺนํ ผลาณานํ จตุนฺนํ ปฏิสมฺภิทาาณานํ ฉนฺนํ อภิญฺาาณานํ เตสตฺตตีนํ าณานํ สตฺตสตฺตตีนํ าณานํ ลาโภ ปฏิลาโภ ปตฺติ สมฺปตฺติ ผสฺสนา สจฺฉิกิริยา อุปสมฺปทา, ปญฺาปฏิลาภาย สํวตฺตนฺตีติ อยํ ปญฺาปฏิลาโภ. (๑) ปญฺาวุฑฺฒิยา สํวตฺตนฺตีติ กตมา ปญฺาวุฑฺฒิ, สตฺตนฺนญฺจ เสกฺขานํ ปุถุชฺชนกลฺยาณกสฺส จ ปญฺา วฑฺฒติ, อรหโต ปญฺา วฑฺฒิตวฑฺฒนา, ^๑- ปญฺาวุฑฺฒิยา สํวตฺตนฺตีติ อยํ ปญฺาวุฑฺฒิ. (๒) ปญฺาเวปุลฺลาย สํวตฺตนฺตีติ กตมํ ปญฺาเวปุลฺลํ, สตฺตนฺนญฺจ เสกฺขานํ ปุถุชฺชนกลฺยาณกสฺส จ ปญฺา เวปุลฺลํ คจฺฉติ, อรหโต ปญฺา เวปุลฺลํ คตา, ปญฺาเวปุลฺลาย สํวตฺตนฺตีติ อิทํ ปญฺาเวปุลฺลํ. (๓) มหาปญฺตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา มหาปญฺา, มหนฺเต อตฺเถ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺา, มหนฺเต ธมฺเม ฯเปฯ มหนฺตา นิรุตฺติโย, มหนฺตานิ ปฏิภาณานิ ^๒- มหนฺเต สีลกฺขนฺเธ, มหนฺเต สมาธิปญฺาวิมุตฺติวิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺเธ, มหนฺตานิ านาฏฺานานิ, มหนฺตา วิหารสมาปตฺติโย, มหนฺตานิ อริยสจฺจานิ, มหนฺเต สติปฏฺาเน, สมฺมปฺปธาเน, อิทฺธิปาเท, มหนฺตานิ อินฺทฺริยานิ, มหนฺตานิ พลานิ, มหนฺเต โพชฺฌงฺเค, มหนฺตํ อริยมคฺคํ, ^๓- มหนฺตานิ สามญฺผลานิ, มหนฺตา ^๔- มหาอภิญฺาโย, มหนฺตํ ปรมตฺถํ ^๕- นิพฺพานํ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺา, มหาปญฺตาย สํวตฺตนฺตีติ อยํ มหาปญฺา. (๔) ปุถุปญฺตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา ปุถุปญฺา, ปุถุนานากฺขนฺเธสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺา. ปุถุนานาธาตูสุ, ปุถุนานาอายตเนสุ, ปุถุนานาปฏิจฺจสมุปฺปาเทสุ, ปุถุนานาสุญฺตมนุปลพฺเภสุ, ปุถุนานาอตฺเถสุ, ธมฺเมสุ, นิรุตฺตีสุ, @เชิงอรรถ: ^๑ ม. วฑฺฒติ, วฑฺฒิตวฑฺฒนา ^๒ ฉ.ม. ปฏิภานานิ. เอวมุปริปิ @^๓ สี. มหนฺตํ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ, ฉ.ม. มหนฺเต อริยมคฺเค ^๔ ฉ.ม. มหนฺตาติ @ปาโ น ทิสฺสต ^๕ ก. ปรมฏฺ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๗๕.

ปฏิภาเณสุ, ปุถุนานาสีลกฺขนฺเธสุ, สมาธิปญฺาวิมุตฺติวิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺเธสุ, ปุถุนานาานาฏฺาเนสุ, ปุถุนานาวิหารสมาปตฺตีสุ, ปุถุนานาอริยสจฺเจสุ, ปุถุนานาสติปฏฺาเนสุ, สมฺมปฺปธาเนสุ, อิทฺธิปาเทสุ, อินฺทฺริเยสุ, พเลสุ, โพชฺฌงฺเคสุ, ปุถุนานาอริยมคฺเคสุ, ปุถุนานาสามญฺผเลสุ, ปุถุนานาอภิญฺาสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺา. ปุถุนานาชนสาธารเณ ^๑- ธมฺเม สมติกฺกมฺม ^๒- ปรมตฺเถ ^๓- นิพฺพาเน าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺา. ปุถุปญฺตาย สํวตฺตนฺตีติ อยํ ปุถุปญฺา. (๕) วิปุลปญฺตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา วิปุลปญฺา, วิปุเล อตฺเถ ปริคฺคณฺหาติ วิปุลปญฺา ฯเปฯ วิปุลํ ปรมตฺถํ นิพฺพานํ ปริคฺคณฺหาติ วิปุลปญฺา, วิปุลปญฺตาย สํวตฺตนฺตีติ อยํ วิปุลปญฺา. (๖) คมฺภีรปญฺตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา คมฺภีรปญฺา, คมฺภีเรสุ ขนฺเธสุ าณํ ปวตฺตตีติ คมฺภีรปญฺา. ปุถุปญฺาสทิโส วิตฺถาโร. คมฺภีเร ปรมตฺเถ ^๓- นิพฺพาเน าณํ ปวตฺตตีติ คมฺภีรปญฺา, คมฺภีรปญฺตาย สํวตฺตนฺตีติ อยํ คมฺภีรปญฺา. (๗) อสฺสามนฺตปญฺตาย ^๔- สํวตฺตนฺตีติ กตมา อสฺสามนฺตปญฺา, ยสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถววตฺถานโต อตฺถปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปญฺาย. ธมฺมนิรุตฺติปฏิภาณววตฺถานโต ปฏิภาณปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปญฺาย, ตสฺส อตฺเถ จ ธมฺเม จ นิรุตฺติยา จ ปฏิภาเณ จ น อญฺโ โกจิ สกฺโกติ อภิสมฺภวิตุํ, อนภิสมฺภวนีโย จ โส อญฺเหีติ อสฺสามนฺตปญฺโ. ปุถุชฺชนกลฺยาณกสฺส ปญฺา อฏฺมกสฺส ปญฺาย ทูเร วิทูเร สุวิทูเร น สนฺติเก น สามนฺตา, ปุถุชฺชนกลฺยาณกํ อุปาทาย อฏฺมโก อสฺสามนฺตปญฺโ. อฏฺมกสฺส ปญฺา โสตาปนฺนสฺส ปญฺาย ทูเร ฯเปฯ อฏฺมกํ อุปาทาย โสตาปนฺโน @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ปุถุชฺชนสาธารเณ ^๒ ม. อติกฺกมฺม ^๓ ก. ปรมฏฺเ @^๔ ฉ.ม. อสามนฺต...,ฏีกายํ ปน อสมนฺตปญฺาติ ปาโ ทิสฺสติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๗๖.

อสฺสามนฺตปญฺโ. โสตาปนฺนสฺส ปญฺา สกทาคามิสฺส ปญฺาย. สกทาคามิสฺส ปญฺาย. อนาคามิสฺส ปญฺา อรหโต ปญฺาย. อรหโต ปญฺา ปจฺเจกพุทฺธสฺส ปญฺาย ทูเร วิทูเร สุวิทูเร น สนฺติเก น สามนฺตา, อรหนฺตํ อุปาทาย ปจฺเจกพุทฺโธ อสฺสามนฺตปญฺโ. ปจฺเจกพุทฺธญฺจ สเทวกญฺจ โลกํ อุปาทาย ตถาคโต อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ อคฺโค อสฺสามนฺตปญฺโ. ปญฺาปฺปเภทกุสโล ปภินฺนาโณ ฯเปฯ เต ปญฺหญฺจ อภิสงฺขริตฺวา ^๑- ตถาคตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉนฺติ คุฬฺหานิ จ ปฏิจฺฉนฺนานิ จ, กถิตา วิสฺสชฺชิตา จ เต ปญฺหา จ ภควโต โหนฺติ. ^๒- นิทฺทิฏฺการณา, อุปกฺขิตฺตกา จ เต ภควโต สมฺปชฺชนฺติ. อถโข ภควา ^๓- ตตฺถ อติโรจติ ยทิทํ ปญฺายาติ อคฺโค อสฺสามนฺตปญฺโ, อสฺสามนฺตปญฺตาย สํวตฺตนฺตีติ อยํ อสฺสามนฺตปญฺา. (๘) ภูริปญฺตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา ภูริปญฺา, ราคํ อภิภุยฺยตีติ ภูริปญฺา, อภิภวิตาติ ภูริปญฺา. โทสํ, โมหํ, โกธํ, อุปนาหํ, มกฺขํ ปลาสํ, ^๔- อิสฺสํ, มจฺฉริยํ, มายํ, สาเยฺยํ, ถมฺภํ, สารมฺภํ, มานํ, อติมานํ, มทํ, ปมาทํ, สพฺเพ กิเลเส, สพฺเพ ทุจฺจริเต, สพฺเพ อภิสงฺขาเร, ฯเปฯ ^๕- สพฺเพ ภวคามิกมฺเม อภิภุยฺยตีติ ภูริปญฺา, อภิภวิตาติ ภูริปญฺา. ราโค อริ, ตํ อรึ มทฺทนี ปญฺาติ ภูริปญฺา, อภิภวิตาติ ภูริปญฺา, ^๖- โทโส โมโห ฯเปฯ สพฺเพ ภวคามิกมฺมา อริ, ตํ อรึ มทฺทนี ปญฺาติ ภูริปญฺา. ภูริ วุจฺจติ ปวี, ตาย ปวีสมาย วิตฺถตาย วิปุลาย ปญฺาย สมนฺนาคโตติ ภูริปญฺโ. อปิจ ปญฺาย เอตํ อธิวจนํ ภูริ เมธา ปริณายิกาติ, ภูริปญฺตาย สํวตฺตนฺตีติ อยํ ภูริปญฺา. (๙) ปญฺาพาหุลฺลาย สํวตฺตนฺตีติ กตมํ ปญฺาพาหุลฺลํ, อิเธกจฺโจ ปญฺาครุโก โหติ ปญฺาจริโต ปญฺาสโย ปญฺาธิมุตฺโต ปญฺาธโช ปญฺาเกตุ ปญฺาธิปเตยฺโย @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. ปญฺหํ อภิสงฺขริตฺวา อภิสงฺขริตฺวา ^๒ ฉ.ม. ปญฺหา ภควตา, ปาลิ....ภควตา @^๓ สี. ภควาว ^๔ ก. ปฬาสํ ^๕ ฉ.ม. ฯเปฯ น ทิสฺสติ, ขุ.ปฏิ. ๓๑/๖๗๐/๕๗๙ (สฺยา) @^๖ ปาลิ.,ฉ.ม. อภิภวิตาติ ภูริปญฺาติ อิเม ปาา น ทิสฺสนฺติ, ขุ.ปฏิ. ๓๑/๖๗๐/๕๗๙

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๗๗.

วิจยพหุโล ปวิจยพหุโล โอกฺขายนพหุโล สมฺเปกฺขายนพหุโล ^๑- สมฺเปกฺขายนธมฺโม วิภูตวิหริตจฺจริโต ^๒- ตคฺครุโก ตพฺพหุโล ตนฺนินฺโน ตปฺโปโณ ตปฺปพฺภาโร ตทธิมุตฺโต ตทาธิปเตยฺโย, ยถา คณครุโก วุจฺจติ คณพาหุลฺลิโกติ, จีวรครุโก, ปตฺตครุโก, เสนาสนครุโก วุจฺจติ เสนาสนพาหุลฺลิโกติ, เอวเมวํ อิเธกจฺโจ ปญฺาครุโก โหติ ปญฺาจริโต ฯเปฯ ตทาธิปเตยฺโย, ปญฺาพาหุลฺลาย สํวตฺตนฺตีติ อิทํ ปญฺาพาหุลฺลํ. (๑๐) สีฆปญฺตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา สีฆปญฺา, สีฆํ สีฆํ สีลานิ ปริปูเรตีติ สีฆปญฺา. สีฆํ สีฆํ อินฺทฺริยสํวรํ, โภชเน มตฺตญฺุตํ, ชาคริยานุโยคํ, สีลกฺขนฺธํ, สมาธิปญฺาวิมุตฺติวิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺธํ ปริปูเรตีติ สีฆปญฺา. สีฆํ สีฆํ านาฏฺานานิ ปฏิวิชฺฌตีติ, ^๓- วิหารสมาปตฺติโย ปริปูเรตีติ, ^๔- อริยสจฺจานิ ปฏิวิชฺฌตีติ. สติปฏฺาเน ภาเวตีติ. ^๕- สมฺมปฺปธาเน อิทฺธิปาเท อินฺทฺริยานิ พลานิ โพชฺฌงฺเค อริยมคฺคํ ภาเวตีติ สีฆปญฺา. สีฆํ สีฆํ สามญฺผลานิ สจฺฉิกโรตีติ สีฆปญฺา. สีฆํ สีฆํ อภิญฺาโย ปฏิวิชฺฌตีติ สีฆปญฺา. สีฆํ สีฆํ ปรมตฺถํ นิพฺพานํ สจฺฉิกโรตีติ สีฆปญฺา, สีฆปญฺตาย สํวตฺตนฺตีติ อยํ สีฆปญฺา. (๑๑) ลหุปญฺตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา ลหุปญฺา, ลหุํ ลหุํ สีลานิ ปริปูเรตีติ ลหุปญฺา ฯเปฯ ลหุํ ลหุํ ปรมตฺถํ นิพฺพานํ สจฺฉิกโรตีติ ลหุปญฺา, ลหุปญฺตาย สํวตฺตนฺตีติ อยํ ลหุปญฺา. (๑๒) หาสปญฺตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา หาสปญฺา, อิเธกจฺโจ หาสพหุโล เวทพหุโล ตุฏฺิพหุโล ปามุชฺชพหุโล สีลานิ ปริปูเรตีติ หาสปญฺา ฯเปฯ ปรมตฺถํ นิพฺพานํ สจฺฉิกโรตีติ หาสปญฺา, หาสปญฺตาย สํวตฺตนฺตีติ อยํ หาสปญฺา. (๑๓) @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. สโมกฺขายนพหุโล ^๒ ฉ.ม. วิภูตวิหารี ตจฺจริโต @^๓ ฉ.ม. ปฏิวิชฺฌติ. เอวมุปริปิ ^๔ ฉ.ม. ปริปูเรติ ^๕ ฉ.ม. ภาเวติ, @ขุ.ปฏิ. ๓๑/๖๗๒/๕๘๐

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๗๘.

ชวนปญฺตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา ชวนปญฺา, ยงฺกิญฺจิ รูปํ อตีตานาคต- ปจฺจุปฺปนฺนํ, ยา กาจิ เวทนา, ยา กาจิ สญฺา, เย เกจิ สงฺขารา, ยงฺกิญฺจิ วิญฺาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ วิญฺาณํ อนิจฺจโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺา, ทุกฺขโต, อนตฺตโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺา. จกฺขุํ ฯเปฯ ชรามรณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจโต, ทุกฺขโต, อนตฺตโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺา. รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ ขยฏฺเน, ทุกฺขํ ภยฏฺเน, อนตฺตา อสารกฏฺเนาติ ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา รูปนิโรเธ นิพฺพาเน ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺา ฯเปฯ ชรามรณนิโรเธ นิพฺพาเน ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺา. รูปํ ฯเปฯ ชรามรณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ ^๑- อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ^๑- ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมนฺติ ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา ชรามรณนิโรเธ นิพฺพาเน ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺา, ชวนปญฺตาย สํวตฺตนฺตีติ อยํ ชวนปญฺา. (๑๔) ติกฺขปญฺตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา ติกฺขปญฺา, ขิปฺปํ กิเลเส ฉินฺทตีติ ติกฺขปญฺา. อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ, พฺยาปาทวิตกฺกํ, วิหึสาวิตกฺกํ, อุปฺปนฺนุปฺปนฺเน ปาปเก อกุสเล ธมฺเม นาธิวาเสติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมตีติ ติกฺขปญฺา. อุปฺปนฺนํ ราคํ, โทสํ, โมหํ ฯเปฯ สพฺเพ ภวคามิกมฺเม นาธิวาเสติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมตีติ ติกฺขปญฺา. เอกมฺหิ อาสเน จตฺตาโร จ อริยมคฺคา จตฺตาริ จ สามญฺผลานิ จตสฺโส จ ปฏิสมฺภิทาโย ฉ จ ^๒- อภิญฺาโย อธิคตา โหนฺติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปญฺายาติ ติกฺขปญฺา, ติกฺขปญฺตาย สํวตฺตนฺตีติ อยํ ติกฺขปญฺา. (๑๕) @เชิงอรรถ: ^๑-๑ ฉ.ม. อิเม ปาา น ทิสฺสนฺติ, ขุ.ปฏิ. ๓๑/๖๗๕/๕๘๔ (สฺยา) ^๒ ฉ.ม. จ-สทฺทา น @ทิสฺสนฺติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๗๙.

นิพฺเพธิกปญฺตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา นิพฺเพธิกปญฺา, อิเธกจฺโจ สพฺพสงฺขาเรสุ อุพฺเพคพหุโล โหติ อุตฺตาสพหุโล อุกฺกณฺิตพหุโล ^๑- อรติพหุโล อนภิรติพหุโล พหิมุโข น รมติ สพฺพสงฺขาเรสุ, อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปฺปทาลิตปุพฺพํ โลภกฺขนฺธํ นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลตีติ นิพฺเพธิกปญฺา, อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปฺปทาลิตปุพฺพํ โทสกฺขนฺธํ, โมหกฺขนฺธํ, โกธํ, อุปนาหํ ฯเปฯ สพฺเพ ภวคามิกมฺเม นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลตีติ นิพฺเพธิกปญฺา, นิพฺเพธิกปญฺตาย สํวตฺตนฺตีติ อยํ นิพฺเพธิกปญฺา. (๑๖) เอวํ ปฏิสมฺภิทามคฺเค วุตฺตนเยเนเวตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เกวลํ หิ ตตฺถ พหุวจนํ, อิธ เอกวจนนฺติ อยเมตฺถ ^๒- วิเสโส. เสสํ ตาทิสเมวาติ. อิมา จ ปน โสฬส มหาปญฺา โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกภาเวน ^๓- กถิตา. กายคตาสติวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา. ----------------------- @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. อุกฺกณฺนพหุโล, ขุ.ปฏิ. ๓๑/๖๗๗/๕๘๕ (สฺยา) ^๒ ฉ.ม. อยเมว @^๓ ฉ.ม....มิสฺสกาว

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๘๐.

๒๐. อมตวคฺควณฺณนา [๖๐๐-๖๑๑] อมตนฺเต ภิกฺขเว ปริภุญฺชนฺตีติ เต มรณวิรหิตํ นิพฺพานํ ปริภุญฺชนฺตีติ อตฺโถ. นนุ จ นิพฺพานํ โลกุตฺตรํ, กายคตาสติ โลกิยา, กถนฺตํ ปริภุญฺชนฺตา อมตํ ปริภุญฺชนฺตีติ? ตํ ภาเวตฺวา อธิคนฺตพฺพโต. กายคตํ หิ สตึ ภาเวนฺโต อมตํ อธิคจฺฉติ, อภาเวนฺโต นาธิคจฺฉติ. ตสฺมา เอวํ วุตฺตํ. เอเตนุปาเยน สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อปิเจตฺถ วิรทฺธนฺติ วิรทฺธิตํ ^๑- นาธิคตํ. อารทฺธนฺติ ^๒- ปริปุณฺณํ. ปมาทึสูติ ปมชฺชนฺติ. ปมุฏฺนฺติ ปมฺมุฏฺ ^๓- วิสฺสริตํ นฏฺ วา. อาเสวิตนฺติ อาทิโต เสวิตํ. ภาวิตนฺติ วฑฺฒิตํ. พหุลีกตนฺติ ปุนปฺปุนํ กตํ. อนภิญฺาตนฺติ าตอภิญฺาย อชานิตํ. อปริญฺาตนฺติ าตอปริญฺาวเสเนว ^๔- อปริญฺาตํ. อสจฺฉิกตนฺติ อปฺปจฺจกฺขกตํ. ^๕- สจฺฉิกตนฺติ ปจฺจกฺขกตํ. ^๕- เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ. อมตวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา. มโนรถปูรณิยา องฺคุตฺตรนิกายฏฺกถาย สหสฺสสุตฺตนฺตปริมาณสฺส เอกกนิปาตสฺส สํวณฺณนา นิฏฺิตา. ----------------- @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. วิราธิตํ ^๒ ม. อวิรทฺธนฺติ ^๓ สี. ปมฺมุฏฺนฺติ ปมุฏฺ, @ฉ.ม. ปมุฏฺนฺติ สมฺมุฏฺ ^๔ ฉ.ม. าตปริญฺา ^๕-๕ ฉ.ม. สจฺฉิกตนฺติ

อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๔ หน้า ๔๖๙-๔๘๐. http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=14&A=11212&modeTY=1&pagebreak=1 The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=14&A=11212&modeTY=1&pagebreak=1 อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=20&i=207 เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=20&A=1059 พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=20&A=1027 The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=20&A=1027 สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๐ http://84000.org/tipitaka/read/?index_20