บาลีอรรถกถาเล่มที่ ๑๖

๑๐. อนุรุทฺธมหาวิตกฺกสุตฺตวณฺณนา [๓๐] ทสเม เจตีสูติ เจตินามกานํ ราชูนํ นิวาสนฏฺานตฺตา ^๖- เอวํลทฺธโวหาเร รฏฺเ. ปาจีนวํสทาเยติ ทสพลสฺส วสนฏฺานโต ปาจีนทิสาย ิเต วํสทาเย นีโลภาเสหิ เวฬูหิ สญฺฉนฺเน อรญฺเ. เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาที ติ เถโร กิร ปพฺพชิตฺวา ปมํ อนฺโตวสฺสมฺหิเยว สมาปตฺติลาภี หุตฺวา สหสฺสโลกธาตุ- ทสฺสนสมตฺถํ ทิพฺพจกฺขุาณํ อุปฺปาเทสิ. โส สาริปุตฺตตฺเถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา เอวมาห "อิธาหํ อาวุโส สาริปุตฺต ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สหสฺสโลกํ โอโลเกมิ. อารทฺธํ โข ปน เม วิริยํ อสลฺลีนํ, อุปฏฺิตา สติ อสมฺมุฏฺา, อสฺสทฺโธ กาโย อสารทฺโธ, สมาหิตํ จิตฺตํ เอกคฺคํ. อถ จ ปน เมอนุปาทายอาสเวหิ จิตฺตํ น วิมุจฺจตี"ติ อถ นํ เถโร อาห "ยํ โข เต อาวุโส อนุรุทฺธ เอวํ โหติ `อหํ ทิพฺเพน จกฺจุนา ฯเปฯ โอโลเกมี"ติ, @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ ^๒ ฉ.ม. จิรตฺตํ อนุตปิสฺสตีติ @^๓ สี. อวิชฺชานิวสุโตปิ ^๔ ฉ.ม. มาเธยฺยปรานุเคติ @^๕ ฉ.ม. ปารงฺคตาติ ^๖ ฉ.ม. นิวาสฏฺานตฺตา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๕๐.

อิทนฺเต มานสฺมึ. ยมฺปิ เต อาวุโส อนุรุทฺธ เอวํ โหติ `อารทฺธํ โข ปน เม วิริยํ ฯเปฯ เอกคฺคนฺ'ติ, อิทนฺเต อุทฺธจฺจสฺมึ. ยมฺปิ เต อาวุโส อนุรุทฺธ เอวํ โหติ `อถ จ ปน เม อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ น วิมุจฺจตี"ติ, อิทนฺเต กุกฺกุจฺจสฺมึ. สาธุ วต อายสฺมา อนุรุทฺโธ อิเม ตโย ธมฺเม ปหาย อิเม ตโย ธมฺเม อมนสิกริตฺวา อมตาย ธาตุยา จิตฺตํ อุปสํหรตู"ติ เอวมสฺส เถโร กมฺมฏฺานํ กเถสิ. โส กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา สตฺถารํ อาปุจฺฉิตฺวา เจติรฏฺ คนฺตฺวา สมณธมฺมํ กโรนฺโต อฑฺฒมาสํ จงฺกเมน วีตินาเมสิ. โส ปธานเวคนิมฺมถิกตฺตา กิลนฺตกาโย เอกสฺส เวฬุคุมฺพสฺส เหฏฺา นิสีทิ. อถสฺสายํ เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ, เอส มหาปุริสวิตกฺโก อุปฺปชฺชีติ อตฺโถ. อปฺปิจฺฉสฺสาติ เอตฺถ ปจฺจยปฺปิจฺโฉ อธิคมปฺปิจฺโฉ ปริยตฺติอปฺปิจฺโฉ ธุตงฺคปฺปิจฺโฉติ จตฺตาโร อปฺปิจฺฉา. ตตฺถ ปจฺจยปฺปิจฺโฉ พหุํ เทนฺเต อปฺปํ คณฺหาติ, อปฺปํ เทนฺเต อปฺปตรํ คณฺหาติ, น อนวเสสคฺคาหี โหติ. อธิคมปฺปิจฺโฉ มชฺฌนฺติกตฺเถโร วิย อตฺตโน อธิคมํ อญฺเสํ ชานิตุํ น เทติ. ปริยตฺติอปฺปิจฺโฉ เตปิฏโกปิ สมาโน น พหุสฺสุตภาวํ ชานาเปตุกาโม โหติ สาเกตติสฺสตฺเถโร วิย. ธุตงฺคปฺปิจฺโฉ ธุตงฺคปริหรณภาวํ อญฺเสํ ชานิตุํ น เทติ เทฺวภาติกตฺเถเรสุ เชฏฺกตฺเถโร วิย. วตฺถุํ วิสุทฺธิมคฺเค กถิตํ. อยํ ธมฺโมติ เอวํลทฺธคุณนิคูหเนน ^๑- จ ปฏิคฺคหเณ มตฺตญฺุตาย จ อปฺปิจฺฉสฺส ปุคฺคลสฺส อยํ นวโลกุตฺตรธมฺโม อุปฺปชฺชติ, ^๒- โน มหิจฺฉสฺส. เอวํ สพฺพตฺถ โยเชตพฺพํ. สนฺตุฏฺสฺสาติ จตูสุ ปจฺจเยสุ ตีหิ สนฺโตเสหิ สนฺตุฏฺสฺส. ปวิวิตฺตสฺสาติ กายจิตฺตอุปธิวิเวเกหิ วิวิตฺตสฺส. ตตฺถ กายวิเวโก นาม คณสงฺคณิกํ วิโนเทตฺวา อารมฺภวตฺถุวเสน เอกีภาโว. เอกีภาวมตฺเตน ^๓- ปน ^๔- กมฺมํ น นิปฺผชฺชตีติ @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. เอวํสนฺตคุณนิคุหเนน ^๒ ฉ.ม. สมฺปชฺชติ @^๓ ฉ.ม. เอกีภาวมตฺเตเนว ^๔ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๕๑.

กสิณปริกมฺมํ กตฺวา อฏฺ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตติ. อยํ จิตฺตวิเวโก นาม. สมาปตฺติมตฺเตเนว กมฺมํ น นิปฺผชฺชตีติ ฌานํ ปาทกํ กตฺวา สงฺขาเร สมฺมสิตฺวา สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณาติ, อยํ สพฺพาการโต อุปธิวิเวโก นาม. เตนาห ภควา "กายวิเวโก จ วิเวกฏฺกายานํ เนกฺขมฺมาภิรตานํ, จิตฺตวิเวโก จ ปริสุทฺธจิตฺตานํ ปรมโวทานปฺปตฺตานํ, อุปธิวิเวโก จ นิรูปธีนํ ปุคฺคลานํ วิสงฺขารคตานนฺ"ติ. ^๑- สงฺคณิการามสฺสาติ คณสงฺคณิกาย เจว กิเลสสงฺคณิกาย จ รตสฺส. อารทฺธวิริยสฺสาติ กายิกเจตสิกวิริยวเสน อารทฺธวิริยสฺส. อุปฏฺิตสฺสติสฺสาติ จตุสติปฏฺานวเสน อุปฏฺิตสฺสติสฺส. สมาหิตสฺสาติ เอกคฺคจิตฺตสฺส. ปญฺวโตติ กมฺมสฺส กตปญฺาย ปญฺวโต. สาธุ สาธูติ เถรสฺส จิตฺตํ ^๒- สมฺปหํเสนฺโต เอวมาห. อิมํ อฏฺมนฺติ สตฺต นิธี ลทฺธปุริสสฺส อฏฺมํ เทนฺโต วิย, สตฺต มณิรตนานิ, สตฺต หตฺถิรตนานิ, สตฺต อสฺสรตนานิ ลทฺธปุริสสฺส อฏฺมํ เทนฺโต วิย สตฺต มหาปุริสวิตกฺเก วิตกฺเกตฺวา ิตสฺส อฏฺมํ อาจิกฺขนฺโต เอวมาห. นิปฺปปญฺจารามสฺสาติ ตณฺหามาน- ทิฏฺิปปญฺจรหิตตฺตา นิปฺปปญฺจสงฺขาเต นิพฺพานปเท อภิรตสฺส. อิตรํ ตสฺเสว เววจนํ. นปฺปปญฺจารามสฺสาติ ยถาวุตฺเตสุ ปปญฺเจสุ อภิรตสฺส. อิตรํ ตสฺเสว เววจนํ. ยโตติ ยทา. ตโตติ ตทา. นานารตฺตานนฺติ นีลปีตโลหิโตทาตวณฺเณหิ นานารชเนหิ รตฺตานํ. ปํสุกูลจีวรนฺติ ^๓- เตวีสติยา เขตฺเตสุ ิตปํสุกูลจีวรํ. ขายิสฺสตีติ ยถา ตสฺส ปุพฺพณฺหสมยาทีสุ ยสฺมึ สมเย ยํ อิจฺฉติ, ตสฺมึ สมเย ตํ ปารุปนฺตสฺส โส ทุสฺสกรณฺฑโก มนาโป หุตฺวา ขายติ, เอวํ ตุยฺหมฺปิ จีวรสนฺโตสมหาอริยวํเสน @เชิงอรรถ: ^๑ ขุ.มหา. ๒๙/๓๓/๓๑ คุหฏฺกสุตฺตนิทฺเทส, @ขุ.มหา. ๒๙/๒๒๙/๑๗๒ ติสฺสเมตฺเตยฺยสุตฺตนิทฺเทส (สฺยา) ^๒ ฉ.ม. เถรสฺส วิตกฺกํ @^๓ ฉ.ม. ปํสุกูลนฺติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๕๒.

ตุฏฺสฺส วิหรโต ปํสุกูลจีวรํ ขายิสฺสติ อุฏฺหิสฺสติ. รติยาติ รติอตฺถาย. อปริตสฺสายาติ ปริตสฺสนาหิ ตณฺหาทิฏฺิอปริตสฺสนตฺถาย. ผาสุวิหารายาติ สุขวิหารตฺถาย. โอกฺกมนาย นิพฺพานสฺสาติ อมตํ นิพฺพานํ โอตรณตฺถาย. ปิณฺฑิยาโลปโภชนนฺติ คามนิคมราชธานีสุ ชงฺฆพลํ นิสฺสาย ฆรปฏิปาฏิยา จรนฺเตน ลทฺธปิณฺฑิยาโลปโภชนํ. ขายิสฺสตีติ ตสฺส คหปติโน นานคฺครสโภชนํ วิย อุปฏฺหิสฺสติ. สนฺตุฏฺสฺส วิหรโตติ ปิณฺฑปาตสนฺโตสมหาอริยวํเสน สนฺตุฏฺสฺส วิหรโต. รุกฺขมูลเสนาสนํ ขายิสฺสตีติ ตสฺส คหปติโน เตภูมิกปาสาเท คนฺธกุสุมวาส- สุคนฺธํ กูฏาคารํ วิย รุกฺขมูลเสนาสนํ ^๑- อุปฏฺหิสฺสติ. สนฺตุฏฺสฺสาติ เสนาสนสนฺโตสมหาอริยวํเสน สนฺตุฏฺสฺส. ติณสนฺถรโกติ ^๒- ติเณหิ วา ปณฺเณหิ วา ภูมิยํ วา ผลกปาสาณผลานํ ^๓- วา อญฺตรสฺมึ สนฺถตสนฺถาโร. ^๔- ปูติมุตฺตนฺติ ยงฺกิญฺจิ มุตฺตํ. ตํขเณ คหิตํปิ ปูติมุตฺตเมว วุจฺจติ ทุคฺคนฺธตฺตา. สนฺตุฏฺสฺส วิหรโตติ คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารสนฺโตเสน สนฺตุฏฺสฺส วิหรโต. อิติ ภควา จตูสุ าเนสุ อรหตฺเต ^๕- ปกฺขิปนฺโต กมฺมฏฺานํ กเถตฺวา "กตรเสนาสเน นุ โข วสนฺตสฺส กมฺมฏฺานํ สปฺปายํ ภวิสฺสตี"ติ อาวชฺเชนฺโต "ตสฺมึเยว วสนฺตสฺสา"ติ ตฺวา เตนหิ ตฺวํ อนุรุทฺธาติอาทิมาห. ปวิวิตฺตสฺส วิหรโตติ ตีหิ วิเวเกหิ วิวิตฺตสฺส วิหรนฺตสฺส. อุยฺโยชนิกปฏิสํยุตฺตนฺติ อุยฺโยชนิเกเหว วจเนหิ ปฏิสํยุตฺตํ, เตสํ อุฏฺานคมนกิริยาเยวาติ ^๖- อตฺโถ. ปปญฺจนิโรเธติ นิพฺพานปเท. ปกฺขนฺทตีติ อารมฺมณกรณวเสน ปกฺขนฺทติ. ปสีทตีติอาทีสุปิ อารมฺมณวเสเนว ปสีทนสนฺติฏฺนมุจฺจนา เวทิตพฺพา. อิติ ภควา เจติรฏฺเ ปาจีนวํสทาเย อายสฺมโต อนุรุทฺธสฺส กถิเต อฏฺ มหาปุริสวิตกฺเก ปุน เภสกฬาวนมหาวิหาเร นิสีทิตฺวา ภิกฺขุสํฆสฺส วิตฺถาเรน กเถสิ. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. รุกฺขมูลํ ^๒ ฉ.ม. ติณสนฺถารโกติ @^๓ ฉ.ม. ผลปาสาณตลานิ ^๔ ฉ.ม. สนฺถตสนฺถโต @^๕ ฉ.ม. อรหตฺตํ ^๖ ฉ.ม. เตสํ อุปฏฺานคมนกํเยวาติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๕๓.

มโนมเยนาติ มเนน นิพฺพตฺติตกาโยปิ มโนมโยติ วุจฺจติ มเนน คตกาโยปิ ^๑- อิธ มเนน คตกายํ สนฺธาเยวมาห. ยถา เม อหุ สงฺกปฺโปติ ยถา มยฺหํ วิตกฺโก อโหสิ, ตโต อุตฺตรึ อฏฺมํ มหาปุริสวิตกฺกํ ทสฺเสนฺโต ตโต อุตฺตรึ เทสยิ. เสสํ สพฺพํ อุตฺตานตฺถเมวาติ. ^๒- คหปติวคฺโค ตติโย. ---------------

อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๖ หน้า ๒๔๙-๒๕๓. http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=16&A=5591&modeTY=1&pagebreak=1 The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=16&A=5591&modeTY=1&pagebreak=1 อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=23&i=120 เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=23&A=4717 พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=23&A=4954 The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=23&A=4954 สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๒ http://84000.org/tipitaka/read/?index_23