อรรถกถาเล่มที่ ๒๘ ภาษาบาลีอักษรไทย
 สุตฺต.อ.๑ (ปรมตฺถ.๑)

ตถา:-
            "จตูหิ โข คหปติปุตฺต ฐาเนหิ อนุกมฺปโก มิตฺโต สุหโท
       เวทิตพฺโพ, อภเวนสฺส น นนฺทติ,  ภเวนสฺส นนฺทติ,  อวณฺณํ
       ภณมานํ นิวาเรติ, วณฺณํ ภณมานํ ปสํสติ" . ๑-
ตถา:-
            "จตูหิ โข คหปติปุตฺต ฐาเนหิ อตฺถกฺขายี มิตฺโต สุหโท
       เวทิตพฺโพ, ปาปา นิวาเรติ, กลฺยาเณ นิเวเสติ, อสฺสุตํ สาเวติ,
       สคฺคสฺส มคฺคํ อาจิกฺขตี"ติ. ๒- เตสฺวิธ อคาริยา อธิปฺเปตา, อตฺถโต
       ปน สพฺเพปิ ยุชฺชนฺติ. เต มิตฺเต สุหชฺเช. อนุกมฺปมาโนติ
       อนุทยมาโน, เตสํ สุขํ อุปสํหริตุกาโม ทุกฺขํ อปหริตุกาโม จ.
     หาเปติ อตฺถนฺติ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺถวเสน ติวิธํ, ตถา
อตฺตตฺถปรตฺถอุภยตฺถวเสนปิ ติวิธํ อตฺถํ ลทฺธวินาสเนน อลทฺธานุปฺปาทเนนาติ
ทฺวิธาปิ หาเปติ วินาเสติ. ปฏิพทฺธจิตฺโตติ "อหํ อิมํ วินา น ชีวิสฺสามิ, ๓-
เอส เม คติ, เอส เม ปรายนนฺ"ติ เอวํ อตฺตานํ ฐเปนฺโตปิ ปฏิพทฺธจิตฺโต
โหติ. "อิเม มํ วินา น ชีวนฺติ, อหํ เตสํ คติ, เตสํ ปรายณนฺ"ติ
เอวํ อตฺตานํ อุจฺจฏฺฐาเน ฐเปนฺโตปิ ปฏิพทฺธจิตฺโต โหติ. อิธ ปน เอวํ
ปฏิพทฺธจิตฺโต อธิปฺเปโต. เอตํ ภยนฺติ เอตํ อตฺถหาปนภยํ, อตฺตโน
สมาปตฺติหานึ สนฺธาย วุตฺตํ. สนฺถเวติ ติวิโธ สนฺถโว ตณฺหาทิฏฺฐิมิตฺตสนฺถววเสน.
ตตฺถ อฏฺฐสตปฺปเภทาปิ ตณฺหา ตณฺหาสนฺถโว, ทฺวาสฏฺฐิเภทาปิ
ทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิสนฺถโว, ปฏิพทฺธจิตฺตตาย มิตฺตานุกมฺปนา มิตฺตสนฺถโว. โส อิธ
อธิปฺเปโต. เตน หิสฺส สมาปตฺติ ปริหีนา. เตนาห "เอตํ ภยํ สนฺถเว
เปกฺขมาโน อหํ อธิคโต"ติ. เสสํ วุตฺตสทิสเมวาติ เวทิตพฺพํ. ๔-
                     มิตฺตสุหชฺชคาถาวณฺณนา สมตฺตา.
       [๓๘] วํโส วิสาโลติ กา อุปฺปตฺติ? ปุพฺเพ กิร กสฺสปสฺส ภควโต
สาสเน ตโย ปจฺเจกโพธิสตฺตา ปพฺพชิตฺวา วีสติวสฺสสหสฺสานิ คตปจฺจาคตวตฺตํ
@เชิงอรรถ: ๑ ที. ปา. ๑๑/๒๖๔/๑๖๓   ๒ ที. ปา. ๑๑/๒๖๓/๑๖๓   ๓ ฉ.ม. ชีวามิ
@๔ ฉ.ม. เวทิตพฺพนฺติ
ปูเรตฺวา เทวโลเก อุปฺปนฺนา. ตโต จวิตฺวา เตสํ เสฏฺโฐ ๑-  พาราณสิราชกุเล
นิพฺพตฺโต, อิตเร ปจฺจนฺตราชกุเลสุ. เต อุโภปิ กมฺมฏฺฐานํ อุคฺคณฺหิตฺวา
รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา อนุกฺกเมน ปจฺเจกพุทฺธา หุตฺวา นนฺทมูลกปพฺภาเร
วสนฺตา เอกทิวสํ สมาปตฺติโต วุฏฺฐาย "มยํ กึ กมฺมํ กตฺวา อิมํ โลกุตฺตรสุขํ
อนุปฺปตฺตา"ติ อาวชฺเชตฺวา ปจฺจเวกฺขมานา กสฺสปพุทฺธกาเล อตฺตโน จริยํ
อทฺทสํสุ. ตโต "ตติโย กุหินฺ"ติ อาวชฺเชนฺตา พาราณสิยํ รชฺชํ กาเรนฺตํ
ทิสฺวา ตสฺส คุเณ สริตฺวา "โส ปกติยาว อปฺปิจฺฉตาทิคุณสมนฺนาคโต
อโหสิ, อมฺหากญฺเญว โอวาทโก วตฺตา วจนกฺขโม ปาปครหี, หนฺท
นํ อารมฺมณํ ทสฺเสตฺวา โมเจสฺสามา"ติ โอกาสํ คเวสนฺตา ตํ เอกทิวสํ
สพฺพาลงฺการวิภูสิตํ อุยฺยานํ คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา อากาเสนาคนฺตฺวา อุยฺยานทฺวาเร
เวฬุคุมฺพมูเล อฏฺฐํสุ. มหาชโน อตฺตโน ๒- ราชทสฺสเนน ราชานํ โอโลเกติ.
ตโต ราชา "อตฺถิ นุ โข โกจิ มม ทสฺสเน อพฺยาวโฏ"ติ โอโลเกนฺโต
ปจฺเจกพุทฺเธ อทฺทกฺขิ, สห ทสฺสเนเนว จสฺส เตสุ สิเนโห อุปฺปชฺชิ.
      โส หตฺถิกฺขนฺธา โอรุยฺห สนฺเตน อุปจาเรน เต อุปสงฺกมิตฺวา
"ภนฺเต กึนามา ตุเมฺห"ติ ปุจฺฉิ. เต อาหํสุ "มยํ มหาราช อสชฺชมานา
นามา"ติ. ภนฺเต อสชฺชมานาติ เอตสฺส โก อตฺโถติ. อลคฺคนตฺโถ
มหาราชาติ. ตโต ตํ เวฬุคุมฺพํ ทสฺเสนฺตา อาหํสุ "เสยฺยถาปิ มหาราช
อิมํ เวฬุคุมฺพํ สพฺพโส มูลกฺขนฺธสาขา ๓- สํสิพฺพิตฺวา ฐิตํ อสิหตฺโถ ปุริโส
มูเล เฉตฺวา อาวิญฺฉนฺโต น สกฺกุเณยฺย อุทฺธริตุํ, เอวเมว ตฺวํ อนฺโต จ
พหิ จ ชฏาย ชฏิโต อาสตฺตวิสตฺโต ตตฺถ ลคฺโค. เสยฺยถาปิ ตสฺส
มชฺฌคโตปิ ๔- อยํ วํสกฬีโร อสญฺชาตสาขตฺตา เกนจิ อลคฺโค ฐิโต, สกฺกา
จ ปน อคฺเค วา มูเล วา เฉตฺวา อุทฺธริตุํ, เอวเมว มยํ กตฺถจิ
อสชฺชมานา สพฺพทิสา คจฺฉามา"ติ ตาวเทว จตุตฺถชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา
ปสฺสโต เอว รญฺโญ อากาเสน นนฺทมูลกปพฺภารํ อคมํสุ. ตโต ราชา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เชฏฺฐโก  ๒ ฉ. อติตฺโต  ๓ สี. มูลขนฺธสาขานุสาขํ,
@  ฉ.ม. มูลขนฺธสาขานุสาขาหิ   ๔ สี. เสยฺยถาปิ วา ปนสฺส เวมชฺเฌ ชาโตปิ,
@  ฉ.ม. เสยฺยถาปิ วา ปนสฺส เวมชฺฌคโตปิ
จินฺเตสิ "กทา นุ โข อหมฺปิ เอวํ อสชฺชมาเน ภเวยฺยนฺ"ติ ตตฺเถว
นิสีทิตฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธึ สจฺฉากาสิ. ปุริมนเยเนว กมฺมฏฺฐานํ
ปุจฺฉิโต อิมํ คาถํ อภาสิ:-
               "วํโส วิสาโลว ยถา วิสตฺโต
                ปุตฺเตสุ ทาเรสุ จ ยา อเปกฺขา
                วํสกฺกฬีโรว อสชฺชมาโน
                เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป"ติ.
     ตตฺถ วํโสติ เวฬุ. วิสาโลติ วิตฺถิณฺโณ. จกาโร อวธารณตฺโถ,
เอวกาโร วา อยํ, สนฺธิวเสเนตฺถ เอวกาโร ทฏฺฐพฺโพ. ๑- ตสฺส ปรปเทน
สมฺพนฺโธ, ตํ ปจฺฉา โยเชสฺสาม. ยถาติ ปฏิภาเค. วิสตฺโตติ ลคฺโค
ชฏิโต สํสิพฺพิโต. ปุตฺเตสุ ทาเรสุ จาติ ปุตฺตธีตุภริยาสุ. ยา อเปกฺขาติ
ยา ตณฺหา โย เสฺนโห. วํสกฺกฬีโรว อสชฺชมาโนติ วํสกฬีโร วิย
อลคฺคมาโน. กึ วุตฺตํ โหติ? ยถา วํโส วิสาโล วิสตฺโต เอว โหติ,
ปุตฺเตสุ ทาเรสุ จ ยา อเปกฺขา, สาปิ เอวํ ตานิ วตฺถูนิ สํสิพฺพิตฺวา
ฐิตตฺตา วิสตฺตา เอว. สฺวาหํ ตาย อเปกฺขาย อเปกฺขวา วิสาโล วํโส วิย
วิสตฺโตติ เอวํ อเปกฺขาย อาทีนวํ ทิสฺวา ตํ เปกฺขํ มคฺคญาเณน ฉินฺทนฺโต
อยํ วํสกฬีโร วิย รูปาทีสุ วา ลาภาทีสุ วา กามภวาทีสุ วา ทิฏฺฐาทีสุ วา
ตณฺหามานทิฏฺฐิวเสน อสชฺชมาโน ปจฺเจกโพธึ อธิคโตติ. เสสํ ปุริมนเยเนว
เวทิตพฺพํ.
                      วํสกฬีรคาถาวณฺณนา สมตฺตา.
      [๓๙] มิโค อรญฺญมฺหีติ กา อุปฺปตฺติ? เอโก กิร ภิกฺขุ กสฺสปสฺส
ภควโต สาสเน โยคาวจโร กาลํ กตฺวา พาราณสิยํ เสฏฺฐิกุเล อุปฺปนฺโน
อฑฺเฒ มหทฺธเน มหาโภเค, โส สราโค ๒- อโหสิ, ตโต ปรทาริโก หุตฺวา
ตตฺเถว กาลกโต นิรเย นิพฺพตฺโต ตตฺถ ปจฺจิตฺวา วิปากาวเสเสน เสฏฺฐิภริยาย
@เชิงอรรถ: ๑ ม. วกาโร ทฏฺฐพฺโพ        ๒ ฉ.ม. สุภโค
กุจฺฉิมฺหิ อิตฺถิปฏิสนฺธึ อคฺคเหสิ. นิรยโต อาคตานํ คตฺตานิ อุณฺหานิ
โหนฺติ, เตน เสฏฺฐิภริยา ฑยฺหมาเนน อุทเรน กิจฺเฉน กสิเรน ตํ คพฺภํ
ธาเรตฺวา กาเลน ทาริกํ วิชายิ. สา ชาตทิวสโต ปภุติ มาตาปิตูนํ
เสสพนฺธุปริชนานญฺจ เทสฺสา อโหสิ. วยปฺปตฺตา จ ยมฺหิ กุเล ทินฺนา,
ตตฺถาปิ สามิกสสฺสุสสฺสุรานํ เทสฺสาว อโหสิ อปฺปิยา อมนาปา. อถ
นกฺขตฺเต โฆสิเต เสฏฺฐิปุตฺโต ตาย สทฺธึ กีฬิตุํ อนิจฺฉนฺโต เวสึ อาเนตฺวา
กีฬติ, สา ตํ ทาสีนํ สนฺติกา สุตฺวา เสฏฺฐิปุตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา นานปฺปกาเรหิ
อนุนยิตฺวา ๑- อาห "อยฺยปุตฺต อิตฺถี นาม สเจปิ ทสนฺนํ ราชูนํ กนิฏฺฐา
โหติ จกฺกวตฺติโน วา ธีตา, ตถาปิ สามิกสฺส เปสนกรา โหติ, สามิเก
อนาลปนฺเต สูเล อาโรปิตา วิย ทุกฺขํ ปฏิสํเวเทติ. สเจ อหํ อนุคฺคหารหา,
อนุคฺคเหตพฺพา. โน เจ, วิสฺสชฺเชตพฺพา, อตฺตโน ญาติกุลํ คมิสฺสามี"ติ.
เสฏฺฐิปุตฺโต "โหตุ ภทฺเท, มา โสจิ, กีฬนสชฺชา โหหิ, นกฺขตฺตํ
กีฬิสฺสามา"ติ อาห. เสฏฺฐิธีตา ตาวตเกนาปิ สลฺลาปมตฺตเกน อุสฺสาหชาตา
"เสฺว นกฺขตฺตํ กีฬิสฺสามี"ติ พหุํ ขชฺชโภชฺชํ ปฏิยาเทติ. เสฏฺฐิปุตฺโต
ทุติยทิวเส อนาโรเจตฺวาว กีฬนฏฺฐานํ คโต. สา "อิทานิ เปเสสฺสติ, อิทานิ
เปเสสฺสตี"ติ มคฺคํ โอโลเกนฺตี นิสินฺนา อุสฺสูรํ ทิสฺวา มนุสฺเส เปเสสิ, เต
ปจฺจาคนฺตฺวา  "เสฏฺฐิปุตฺโต คโต"ติ อาโรเจสุํ. สา สพฺพํ ตํ ปฏิยาทิตํ
อาทาย ยานํ อภิรุหิตฺวา อุยฺยานํ คนฺตุํ อารทฺธา.
      อถ นนฺทมูลกปพฺภาเร ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ สตฺตเม ทิวเส นิโรธา
วุฏฺฐาย อโนตตฺเต มุขํ โธวิตฺวา นาคลตาทนฺตโปณํ ขาทิตฺวา "กตฺถ อชฺช
ภิกฺขํ จริสฺสามี"ติ อาวชฺเชนฺโต ตํ เสฏฺฐิธีตรํ ทิสฺวา "อิมิสฺสา มยิ สกฺการํ
กริตฺวา ตํ กมฺมํ ปริกฺขยํ คมิสฺสตี"ติ ญตฺวา ปพฺภารสมีเป สฏฺฐิโยชนํ
มโนสิลาตลํ, ตตฺถ ฐตฺวา นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย อภิญฺญาปาทกชฺฌานํ
สมาปชฺชิตฺวา อากาเสนาคนฺตฺวา ตสฺสา ปฏิปเถ โอรุยฺห พาราณสีภิมุโข
อคมาสิ. ตํ ทิสฺวาว ทาสิโย เสฏฺฐิธีตาย อาโรเจสุํ, สา ยานา โอรุยฺห
@เชิงอรรถ: ๑ ม. อานยิตฺวา
สกฺกจฺจํ วนฺทิตฺวา ปตฺตํ คเหตฺวา สพฺพรสสมฺปนฺเนน ขาทนียโภชนีเยน
ปูเรตฺวา ปทุมปุปฺเผน จ ๑- ปฏิจฺฉาเทตฺวา เหฏฺฐาปิ ปทุมปุปฺผํ กตฺวา
ปุปฺผกลาปํ หตฺเถน คเหตฺวา ปจฺเจกพุทฺธํ อุปสงฺกมิตฺวา ตสฺส หตฺเถ ปตฺตํ
ทตฺวา วนฺทิตฺวา ปุปฺผกลาปหตฺถา ปตฺเถสิ "ภนฺเต ยถา อิทํ ปุปฺผํ, เอวาหํ
ยตฺถ ยตฺถ อุปฺปชฺชามิ, ตตฺถ ตตฺถ มหาชนสฺส ปิยา ภเวยฺยํ มนาปา"ติ.
เอวํ ปตฺเถตฺวา ทุติยมฺปิ ปตฺเถสิ "ภนฺเต ทุกฺโข คพฺภวาโส, ตํ อนุปคมฺม
ปทุมปุปฺเผ เอว ปฏิสนฺธิ ภเวยฺยา"ติ. ตติยมฺปิ ปตฺเถสิ "ภนฺเต ชิคุจฺฉนีโย
มาตุคาโม, จกฺกวตฺติธีตาปิ ปุริสวสํ ๒- คจฺฉติ, ตสฺมา อหํ อิตฺถิภาวํ
อนุปคมฺม ปุริโส ภเวยฺยนฺ"ติ. จตุตฺถมฺปิ ปตฺเถสิ "ภนฺเต อิมํ สํสารทุกฺขํ
อติกฺกมฺม ปริโยสาเน ตุเมฺหหิ ปตฺตํ อมตํ ปาปุเณยฺยนฺ"ติ.
      เอวํ จตุโร ปณิธี กตฺวา ตํ ปทุมปุปฺผกลาปํ ปูเชตฺวา ปจฺเจกพุทฺธสฺส
ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิตฺวา "ปุปฺผสทิโส เอว เม คนฺโธ เจว วณฺโณ จ
โหตู"ติ อิมํ ปญฺจมํ ปณิธึ อกาสิ. ตโต ปจฺเจกพุทฺโธ ปตฺตํ ปุปฺผกลาปญฺจ
คเหตฺวา อากาเส ฐตฺวา:-
        "อิจฺฉิตํ ปตฺถิตํ ตุยฺหํ        ขิปฺปเมว สมิชฺฌตุ
         สพฺเพ ปูเรนฺตุ สงฺกปฺปา    จนฺโท ปณฺณรโส ยถา"ติ
อิมาย คาถาย เสฏฺฐิธีตา อนุโมทนํ กตฺวา "เสฏฺฐิธีตา มํ คจฺฉนฺตํ
ปสฺสตู"ติ อธิฏฺฐหิตฺวา นนฺทมูลกปพฺภารํ อคมาสิ. เสฏฺฐิธีตาย ตํ ทิสฺวา
มหตี ปีติ อุปฺปนฺนา, ภวนฺตเร กตํ อกุสลกมฺมํ อโนกาสตาย ปริกฺขีณํ,
จิญฺจมฺพิลโธตตมฺพภาชนมิว สุทฺธา ชาตา. ตาวเทว จสฺสา ปติกุเล ญาติกุเล
จ สพฺโพ ชโน ตุฏฺโฐ "กึ กโรมา"ติ ปิยวจนานิ ปณฺณาการานิ จ เปเสสิ.
เสฏฺฐิปุตฺโต มนุสฺเส เปเสสิ "สีฆํ สีฆํ อาเนถ เสฏฺฐิธีตรํ, อหํ
วิสฺสริตฺวา อุยฺยานํ อาคโต"ติ. ตโต ปภุติ จ นํ อุเร วิลิตฺตจนฺทนํ วิย
อามุตฺตมุตฺตาหารํ วิย ปุปฺผมาลํ วิย จ ปิยายนฺโต ปริหริ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ      ๒ ฉ.ม. ปรวสํ
      สา ตตฺถ ยาวตายุกํ อิสฺสริยโภคสุขํ อนุภวิตฺวา กาลํ กตฺวา
ปุริสภาเวน เทวโลเก ปทุมปุปฺเผ อุปฺปชฺชิ. โส เทวปุตฺโต คจฺฉนฺโตปิ
ปทุมปุปฺผคพฺเภเยว คจฺฉติ, ติฏฺฐนฺโตปิ, นิสีทนฺโตปิ, สยนฺโตปิ ปทุมคพฺเภเยว
สยติ. มหาปทุมเทวปุตฺโตติ จสฺส นามํ อกํสุ. เอวํ โส เตน อิทฺธานุภาเวน
อนุโลมปฏิโลมํ ฉเทวโลเก เอว สํสรติ.
      เตน จ สมเยน พาราณสิรญฺโญ วีสติอิตฺถิสหสฺสานิ โหนฺติ, ราชา
เอกิสฺสาปิ กุจฺฉิยํ ปุตฺตํ น ลภติ. อมจฺจา ราชานํ วิญฺญาเปสุํ "เทว
กุลวํสานุปาลโก ปุตฺโต อิจฺฉิตพฺโพ, อตฺรเช อวิชฺชมาเน เขตฺรโชปิ กุลวํสธโร
โหตี"ติ. ราชา "ฐเปตฺวา มเหสึ อวเสสา นาฏกิตฺถิโย สตฺตาหํ ธมฺมนาฏกํ
กโรถา"ติ ยถากามํ พหิ จราเปสิ, ตถาปิ ปุตฺตํ นาลตฺถ. ปุน อมจฺจา
อาหํสุ "มหาราช มเหสี นาม ปุญฺเญน จ ปญฺญาย จ สพฺพิตฺถีนํ อคฺคา,
อปฺเปว นาม เทโว มเหสิยาปิ กุจฺฉิมฺหิ ปุตฺตํ ลเภยฺยา"ติ. ราชา มเหสิยา
เอตมตฺถํ อาโรเจสิ. สา อาห "มหาราช ยา อิตฺถี สจฺจวาทินี สีลวตี,
สา ปุตฺตํ ลเภยฺย, หิโรตฺตปฺปรหิตาย กุโต ปุตฺโต"ติ ปาสาทํ อภิรุหิตฺวา
ปญฺจสีลานิ สมาทิยิตฺวา ปุนปฺปุนํ อนุมชฺชติ, สีลวติยา ราชธีตาย ปญฺจสีลานิ
อนุมชฺชนฺติยา ปุตฺตปตฺถนาจิตฺเต อุปฺปนฺนมตฺเต สกฺกสฺส อาสนํ สนฺตปฺปิ.
      อถ สกฺโก อาสนตาปการณํ อาวชฺเชนฺโต เอตมตฺถํ วิทิตฺวา "สีลวติยา
ราชธีตาย ปุตฺตวรํ เทมี"ติ อากาเสนาคนฺตฺวา เทวิยา ปมุเข ๑- ฐตฺวา "กึ
ปตฺเถสิ เทวี"ติ ปุจฺฉิ. ปุตฺตํ มหาราชาติ. "ทมฺมิ เต เทวิ ปุตฺตํ, มา
จินฺตยี"ติ วตฺวา เทวโลกํ คนฺตฺวา "อตฺถิ นุ โข เอตฺถ ขีณายุโก"ติ
อาวชฺเชนฺโต "อยํ มหาปทุโม อุปริเทวโลเก อุปฺปชฺชิตุํ อิโต จวตี"ติ ญตฺวา
ตสฺส วิมานํ คนฺตฺวา "ตาต มหาปทุม มนุสฺสโลกํ คจฺฉาหี"ติ ยาจิ. โส
อาห "มหาราช มา เอวํ ภณิ, เชคุจฺโฉ มนุสฺสโลโก"ติ. ตาต ตฺวํ
มนุสฺสโลเก ปุญฺญํ กตฺวา อิธูปปนฺโน, ตตฺเถว ฐตฺวา ปารมิโย ปูเรตพฺพา,
คจฺฉ ตาตาติ. ทุกฺโข มหาราช คพฺภวาโส, น สกฺโกมิ ตตฺถ วสิตุนฺติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สมฺมุเข
"กึ เต ตาต คพฺภวาเสน, ตถา หิ ตฺวํ กมฺมํ อกาสิ, ยถา ปทุมคพฺเภเยว
นิพฺพตฺติสฺสสิ, คจฺฉ ตาตา"ติ ปุนปฺปุนํ วุจฺจมาโน อธิวาเสสิ.
      ตโต มหาปทุโม เทวโลกา จวิตฺวา พาราณสิรญฺโญ อุยฺยาเน
สิลาปฏฺฏโปกฺขรณิยํ ปทุมคพฺเภ นิพฺพตฺโต. ตญฺจ รตฺตึ มเหสี ปจฺจูสสมเย
สุปินนฺเตน วีสติอิตฺถิสหสฺสปริวุตา อุยฺยานํ คนฺตฺวา สิลาปฏฺฏโปกฺขรณิยํ
ปทุมสเร ปุตฺตํ ลทฺธา วิยา อโหสิ. สา ปภาตาย รตฺติยา สีลานิ
รกฺขมานา ตเถว ตตฺถ คนฺตฺวา เอกํ ปทุมปุปฺผํ อทฺทส, ตํ เนว ตีเร โหติ
น คมฺภีเร. สห ทสฺสเนเนว จสฺสา ตตฺถ ปุตฺตสิเนโห อุปฺปชฺชิ. สา
สามํเยว ปวิสิตฺวา ตํ ปุปฺผํ อคฺคเหสิ, ปุปฺเผ คหิตมตฺเตเยว ปตฺตานิ วิกสึสุ.
ตตฺถ ปตฺตเก ๑- อาสิตฺตสุวณฺณปฏิมํ วิย ทารกํ อทฺทส, ทิสฺวาว "ปุตฺโต เม
ลทฺโธ"ติ สทฺทํ นิจฺฉาเรสิ. มหาชโน สาธุการสหสฺสานิ มุญฺจิ. รญฺโญ จ
เปเสสิ. ราชา สุตฺวา "กตฺถ ลทฺโธ"ติ ปุจฺฉิตฺวา ลทฺโธกาสญฺจ สุตฺวา
"อุยฺยานญฺจ โปกฺขรณิยํ ปทุมญฺจ อมฺหากํเยว เขตฺตํ, ตสฺมา อมฺหากํ
เขตฺเต ชาตตฺตา เขตฺรโช นามายํ ปุตฺโต"ติ วตฺวา นครํ ปเวเสตฺวา
วีสติสหสฺสอิตฺถิโย ธาติกิจฺจํ การาเปสิ. ยา ยา กุมารสฺส รุจึ ญตฺวา
ปตฺถิตปตฺถิตํ ขาทนียํ ขาทาเปติ, สา สา สหสฺสํ ลภติ. สกลพาราณสี
จลิตา, สพฺโพ ชโน กุมารสฺส ปณฺณาการสหสฺสานิ เปเสสิ. กุมาโร ตํ ตํ
อติเนตฺวา "อิมํ ขาท, อิมํ ภุญฺชา"ติ วุจฺจมาโน โภชเนน อุพฺพาโฬฺห
อุกฺกณฺฐิโต หุตฺวา โคปุรทฺวารํ คนฺตฺวา ลาขาคุฬเกน กีฬติ.
      ตทา อญฺญตโร ปจฺเจกพุทฺโธ พาราณสึ นิสฺสาย อิสิปตเน วสติ,
โส กาลสฺเสว วุฏฺฐาย เสนาสนวตฺตสรีรปริกมฺมมนสิการาทีนิ สพฺพกิจฺจานิ
กตฺวา ปฏิสลฺลานา วุฏฺฐิโต "อชฺช กตฺถ ภิกฺขํ คเหสฺสามี"ติ อาวชฺเชนฺโต
กุมารสฺส สมฺปตฺตึ ทิสฺวา "เอส ปุพฺเพ กึ กมฺมมกรี"ติ วีมํสนฺโต "มาทิสสฺส
ปิณฺฑปาตํ ทตฺวา จตสฺโส ปตฺถนา ปตฺเถสิ, ตตฺถ ติสฺโส สิทฺธา, เอกา
ตาว น สิชฺฌติ, ตสฺส อุปาเยน อารมฺมณํ ทสฺเสมี"ติ ภิกฺขาจริยวเสน
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ตฏฺฏเก
กุมารสฺส สนฺติกํ อคมาสิ. กุมาโร ตํ ทิสฺวา "สมณ มา อิธ อาคจฺฉิ,
อิเม หิ ตมฺปิ `อิทํ ขาท, อิทํ ภุญฺชา'ติ วเทยฺยุนฺ"ติ อาห. โส เอกวจเนเนว
ตโต นิวตฺติตฺวา อตฺตโน เสนาสนํ ปาวิสิ. กุมาโร ปริชนํ อาห "อยํ
สมโณ มยา วุตฺตมตฺโต นิวตฺโต, กุทฺโธ นุ โข มมา"ติ. ตโต เตหิ
"ปพฺพชิตา นาม เทว น โกธปรายนา โหนฺติ, ปเรน ปสนฺนมเนน ยํ
ทินฺนํ โหติ, เตน ยาเปนฺตี"ติ วุจฺจมาโนปิ "กุทฺโธ เอว มมายํ สมโณ,
ขมาเปสฺสามิ นนฺ"ติ มาตาปิตูนํ อาโรเจตฺวา หตฺถึ อภิรุหิตฺวา มหตา
ราชานุภาเวน อิสิปตนํ คนฺตฺวา มิคยูถํ ทิสฺวา ปุจฺฉิ "กึ นาม เอเต"ติ. เอเต
สามิ มิคา นามาติ. เอเต ๑- "อิมํ ขาทถ, อิมํ ภุญฺชถ, อิมํ สายถา"ติ วตฺวา
ปฏิชคฺคนฺตา อตฺถีติ. นตฺถิ สามิ, ยตฺถ ติโณทกํ สุลภํ, ตตฺถ วสนฺตีติ.
      กุมาโร "ยถา อิเม อรกฺขิยมานาว ยตฺถ อิจฺฉนฺติ, ตตฺถ วสนฺติ,
กทา นุ โข อหมฺปิ เอวํ วเสยฺยนฺ"ติ เอตมารมฺมณํ อคฺคเหสิ. ปจฺเจกพุทฺโธปิ
ตสฺส อาคมนํ ญตฺวา เสนาสนมคฺคญฺจ จงฺกมญฺจ สมฺมชฺชิตฺวา มฏฺฐํ กตฺวา
เอกทฺวิกฺขตฺตุํ จงฺกมิตฺวา ปทนิกฺเขปํ ทสฺเสตฺวา ทิวาวิหาโรกาสญฺจ ปณฺณสาลญฺจ
สมฺมชฺชิตฺวา มฏฺฐํ กตฺวา ปวิสนปทนิกฺเขปํ ทสฺเสตฺวา นิกฺขมนปทนิกฺเขปํ
อทสฺเสตฺวา อญฺญตฺร อคมาสิ, กุมาโร ตตฺถ คนฺตฺวา ตํ ปเทสํ สมฺมชฺชิตฺวา
มฏฺฐํ กตํ ๒- ทิสฺวา "วสติ มญฺเญ เอตฺถ โส ปจฺเจกพุทฺโธ"ติ ปริชเนน
ภาสิตํ สุตฺวา อาห "ปาโตปิ เหส ๓- สมโณ ทุฏฺโฐ, ๔- อิทานิ หตฺถิอสฺสาทีหิ ๕-
อตฺตโน โอกาสํ อกฺกนฺตํ ๖- ทิสฺวา สุฏฺฐุตรํ ทุสฺเสยฺย, ๗- อิเธว ตุเมฺห
นิสีทถา"ติ ๘- หตฺถิกฺขนฺธโต โอรุยฺห เอกโกว เสนาสนํ ปวิฏฺโฐ วตฺตสีเสน
สุสมฺมฏฺโฐกาเส ปทนิกฺเขปํ ทิสฺวา "อยํ สมโณ เอตฺถ จงฺกมนฺโต น
วณิชฺชาทิกมฺมํ จินฺเตสิ, อทฺธา อตฺตโน หิตเมว จินฺเตสิ มญฺเญ"ติ
ปสนฺนมานโส จงฺกมํ อารุหิตฺวา ทูรีกตปุถุวิตกฺโก คนฺตฺวา ปาสาณผลเก
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เอเตสํ   ๒ ก. มฏฺฐกตํ     ๓ ฉ.ม. โส    ๔ ฉ.ม. กุทฺโธ
@๕ ก....ทีนิ     ๖ ก. อกฺกนฺตานิ   ๗ ฉ.ม. กุชฺเฌยฺย  ๘ ฉ.ม. ติฏฺฐถา"ติ
นิสีทิตฺวา สญฺชาตเอกคฺโค หุตฺวา ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธิญาณํ
อธิคนฺตฺวา ปุริมนเยเนว ปุโรหิเตน กมฺมฏฺฐาเน ปุจฺฉิเต คคนตเล
นิสินฺโน อิมํ คาถมาห
               "มิโค อรญฺญมฺหิ ยถา อพทฺโธ
                เยนิจฺฉกํ คจฺฉติ โคจราย
                วิญฺญู นโร เสริตํ เปกฺขมาโน
                เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป"ติ.
      ตตฺถ มิโคติ เทฺว มิคา ติณมิโค ๑- จ ปสทมิโค จ. อปิจ สพฺเพสํ
อารญฺญิกานํ จตุปฺปทานเมตํ อธิวจนํ. อิธ ปน ปสทมิโค อธิปฺเปโตติ
วทนฺติ. ๒- อรญฺญมฺหีติ คามญฺจ คามูปจารญฺจ ฐเปตฺวา อวเสสํ อรญฺญํ, อิธ
ปน อุยฺยานมธิปฺเปตํ ตสฺมา อุยฺยานมฺหีติ วุตฺตํ โหติ, ยถาติ ปฏิภาเค.
อพทฺโธติ รชฺชุพนฺธนาทีหิ อพทฺโธ, เอเตน วิสฺสตฺถจริยํ ทีเปติ. เยนิจฺฉกํ
คจฺฉติ โคจรายาติ เยน เยน ทิสาภาเคน คนฺตุมิจฺฉติ, เตน เตน ทิสาภาเคน
โคจราย คจฺฉติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ ภควตา:-
            "เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว อารญฺญโก มิโค อรญฺเญ ปวเน จรมาโน
        วิสฺสตฺโถ คจฺฉติ, วิสฺสตฺโถ ติฏฺฐติ, วิสฺสตฺโถ นิสีทติ, วิสฺสตฺโถ
        เสยฺยํ กปฺเปติ. ตํ กิสฺส เหตุ, อนาปาถคโต ภิกฺขเว ลุทฺทสฺส,
        เอวเมว โข ภิกฺขเว ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ ฯเปฯ ปฐมํ ฌานํ
        อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อยํ วุจฺจติ ภิกฺขเว ภิกฺขุ อนฺธมกาสิ  มารํ  ๓-
        อปทํ, วธิตฺวา มารสฺส จกฺขุํ อทสฺสนํ คโต ปาปิมโต"ติ  ๔-
        วิตฺถาโร.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เอณิมิโค    ๒ ฉ.ม. อิธ ปน ปสทมิโค อธิปฺเปโต    ๓ ม. มารสฺส
@๔ ม.มู. ๑๒/๒๘๗/๒๕๐-๑
      วิญฺญู นโรติ ปณฺฑิตปุริโส. เสริตนฺติ สจฺฉนฺทวุตฺติตํ อปรายตฺตวุตฺติตํ. ๑-
๒- อิทํ วุตฺตํ โหติ:- ยถา มิโค อรญฺญมฺหิ อพทฺโธ เยนิจฺฉกํ คจฺฉติ
โคจราย, ตถา อหมฺปิ ตณฺหาพนฺธนํ ฉินฺทิตฺวา เอวํ คจฺเฉยฺยนฺติ, ตสฺมา
อญฺโญปิ วิญฺญู ปณฺฑิโต นโร เสริตํ เปกฺขมาโน เอโก จเรติ. ๒-
                     มิคอรญฺญคาถาวณฺณนา สมตฺตา.
      [๔๐] อามนฺตนา โหตีติ กา อุปฺปตฺติ? อตีเต กิร เอกวชฺชิกพฺรหฺมทตฺโต
นาม ราชา อโหสิ มุทุกชาติโก. ยทา อมจฺจา เตน สห ยุตฺตํ วา อยุตฺตํ
วา มนฺเตตุกามา โหนฺติ, ตทา นํ ปาฏิเยกฺกํ ปาฏิเยกฺกํ เอกมนฺตํ เนนฺติ.
ตํ เอกทิวสํ ทิวาเสยฺยํ อุปคตํ อญฺญตโร อมจฺโจ "เทว มม โสตพฺพํ
อตฺถี"ติ เอกมนฺเต คมนํ ยาจิ, โส อุฏฺฐาย อคมาสิ. ปุน เอโก มหาอุปฏฺฐาเน
นิสินฺนํ วรํ ยาจิ, เอโก หตฺถิกฺขนฺเธ, เอโก อสฺสปิฏฺฐิยํ, เอโก สุวณฺณรเถ,
เอโก สิริกาย นิสีทิตฺวา อุยฺยานํ คจฺฉนฺตํ ยาจิ, ราชา ตโต โอโรหิตฺวา
เอกมนฺตํ อคมาสิ. อปโร ชนปทจาริกํ คจฺฉนฺตํ ยาจิ, ตสฺสาปิ วจนํ สุตฺวา
หตฺถิกฺขนฺธโต โอรุยฺห เอกมนฺตํ อคมาสิ. เอวํ โส เตหิ นิพฺพินฺโน หุตฺวา
ปพฺพชิ. อมจฺจา อิสฺสริเยน วฑฺฒนฺติ. เตสุ เอโก คนฺตฺวา ราชานํ อาห
"อมุกํ มหาราช ชนปทํ มยฺหํ เทหี"ติ. ราชา "ตํ อิตฺถนฺนาโม ภุญฺชตี"ติ
ภณติ, โส รญฺโญ วจนํ อนาทิยิตฺวา "คจฺฉามหํ ตํ ชนปทํ คเหตฺวา
ภุญฺชามี"ติ ตตฺถ คนฺตฺวา กลหํ กตฺวา ปุน อุโภปิ รญฺโญ สนฺติกํ อาคนฺตฺวา
อญฺญมญฺญสฺส โทสํ อาโรเจนฺติ, ราชา "น สกฺกา อิเม โตเสตุนฺ"ติ เตสํ
โลเภ อาทีนวํ ทิสฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกสมฺโพธึ สจฺฉากาสิ. โส ปุริมนเยเนว
อิมํ อุทานคาถํ อกาสิ:-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อปรายตฺตตํ  ๒-๒ ฉ.ม. เปกฺขมาโนติ ปญฺญาจกฺขุนา โอโลกยมาโน. อถ วา
@ธมฺมเสริตํ ปุคฺคลเสริตญฺจ. โลกุตฺตรธมฺมา หิ กิเลสวสํ อคมนโต เสริโน เตหิ
@สมนฺนาคตา ปุคฺคลา จ, เตสํ ภาวนิทฺเทโส เสริตา. ตํ เปกฺขมาโนติ กึ วุตฺตํ โหติ
@"ยถา มิโค อรญฺญมฺหิ อพทฺโธ เยนจฺฉกํ คจฺฉต โคจราย, กทา นุ โข อหมฺปิ เอวํ
@คจฺเฉยฺยนฺ"ติ อิติ เม ตุเมฺหหิ อิโต จิโต จ ปริวาเรตฺวา ฐิเตหิ พทฺธสฺส
@เยนิจฺฉกํ คนฺตุํ อลภนฺตสฺส ตสฺมึ เยนิจฺฉกคมนาภาเวน เยนิจฺฉกคมเน จานิสํสํ
@ทิสฺวา อนุกฺกเมน สมถวิปสฺสนา ปาริปูรึ อคมํสุ. ตโต ปจฺเจกโพธึ อธิคโตมฺหิ.
@ตสฺมา อญฺเญปิ วิญฺญู ปณฺฑิโต นโร เสริตํ เปกฺขมาโน เอโก จเร
@ขคฺควิสาณกปฺโปติ. เสสํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ.
               "อามนฺตนา โหติ สหายมชฺเฌ
                วาเส ฐาเน คมเน จาริกาย
                อนภิชฺฌิตํ เสริตํ เปกฺขมาโน
                เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป"ติ.
      ตสฺสตฺโถ:- สหายมชฺเฌ ฐิตสฺส ทิวาเสยฺยสงฺขาเต วาเส จ,
มหาอุปฏฺฐานสงฺขาเต ฐาเน จ, อุยฺยานคมนสงฺขาเต คมเน จ, ชนปทจาริกสงฺขาตาย
จาริกาย จ "อิทํ เม สุณ, อิทํ เม เทหี"ติอาทินา นเยน ตถา ตถา อามนฺตนา
โหติ, ตสฺมา อหํ ตตฺถ นิพฺพิชฺชิตฺวา ยายํ อริยชนเสวิตา อเนกานิสํสา
เอกนฺตสุขา, เอวํ สนฺเตปิ โลภาภิภูเตหิ สพฺพกาปุริเสหิ อนภิชฺฌิตา อนภิปตฺถิตา
ปพฺพชฺชา, ตํ อนภิชฺฌิตํ ปเรสํ อวสวตฺตเนน ธมฺมปุคฺคลวเสน จ เสริตํ
เปกฺขมาโน วิปสฺสนํ อารภิตฺวา อนุกฺกเมน ปจฺเจกสมฺโพธึ อธิคโตสฺมีติ. เสสํ
วุตฺตนยเมว. ๑-
                     อามนฺตนคาถาวณฺณนา สมตฺตา.
      [๔๑] ขิฑฺฑา รตีติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิยํ เอกปุตฺตกพฺรหฺมทตฺโต
นาม ราชา อโหสิ, โส จสฺส เอกปุตฺตโก ปิโย อโหสิ มนาโป ปาณสโม,
โส สพฺพอิริยาปเถสุ ปุตฺตํ คเหตฺวาว วตฺตติ. โส เอกทิวสํ อุยฺยานํ คจฺฉนฺโต
ตํ ฐเปตฺวา คโต, กุมาโรปิ ตํทิวสญฺเญว อุปฺปนฺเนน พฺยาธินา มโต. อมจฺจา
"ปุตฺตสิเนเหน รญฺโญ หทยมฺปิ ผเลยฺยา"ติ อนาโรเจตฺวาว นํ ฌาเปสุํ. ราชา
อุยฺยาเน สุรามเทน มตฺโต ปุตฺตํ เนว สริ, ตถา ทุติยทิวเสปิ นฺหานโภชนเวลาสุ,
อถ ภุตฺตาวี นิสินฺโน สริตฺวา "ปุตฺตํ เม อาเนถา"ติ อาห. ตสฺส อนุรูเปน
วิธาเนน ตํ ปวุตฺตึ อาโรเจสุํ. ตโต โสกาภิภูโต นิสินฺโน เอวํ โยนิโส
มนสากาสิ "อิมสฺมึ สติ อิทํ โหติ, อิมสฺสุปฺปาทา อิทํ อุปฺปชฺชตี"ติ. โส
เอวํ อนุกฺกเมน อนุโลมปฏิโลมํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ สมฺมสนฺโต ปจฺเจกสมฺโพธึ
สจฺฉากาสิ. เสสํ สํสคฺคคาถาย วุตฺตสทิสเมว ฐเปตฺวา คาถายตฺถวณฺณนํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม......นยเมวาติ
      อตฺถวณฺณนายํ ปน ขิฑฺฑาติ กีฬนา. สา ทุวิธา โหติ กายิกา จ
วาจสิกา จ. ตตฺถ กายิกา นาม หตฺถีหิปิ กีฬนฺติ, อสฺเสหิปิ รเถหิปีติ ๑-
เอวมาทิ. วาจสิกา นาม คีตํ สิโลกภณนํ มุขเภรีติ เอวมาทิ. รตีติ ปญฺจกามคุณรติ.
วิปุลนฺติ ยาว อฏฺฐิมิญฺชํ อาหจฺจ ฐาเนน สกลตฺตภาวพฺยาปกํ. เสสํ ปากฏเมว.
อนุสนฺธิโยชนาปิ เจตฺถ สํสคฺคคาถาย วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา, ตโต ปรญฺจ
สพฺพนฺติ.
                     ขิฑฺฑารติคาถาวณฺณนา สมตฺตา.
      [๔๒] จาตุทฺทิโสติ กา อุปฺปตฺติ? ปุพฺเพ กิร กสฺสปภควโต
สาสเน ปญฺจ ปจฺเจกโพธิสตฺตา ปพฺพชิตฺวา วีสติวสฺสสหสฺสานิ คตปจฺจาคตวตฺตํ
ปูเรตฺวา เทวโลเก อุปฺปนฺนา. ตโต จวิตฺวา เตสํ เชฏฺฐโก พาราณสิยํ
ราชา อโหสิ, เสสา ปากติกราชาโน. เต จตฺตาโรปิ กมฺมฏฺฐานํ อุคฺคณฺหิตฺวา
รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา อนุกฺกเมน ปจฺเจกพุทฺธา หุตฺวา นนฺทมูลกปพฺภาเร
วสนฺตา เอกทิวสํ สมาปตฺติโต วุฏฺฐาย วํสกฬีรคาถายํ วุตฺตนเยเนว อตฺตโน
กมฺมญฺจ สหายญฺจ อาวชฺเชตฺวา ญตฺวา พาราณสิยํ รญฺโญ อุปาเยน
อารมฺมณํ ทสฺเสตุํ โอกาสํ คเวสนฺติ. โส จ ราชา ติกฺขตฺตุํ รตฺติยา
อุพฺพิชฺชติ, ภีโต วิสฺสรํ กโรติ, มหาตเล ธาวติ. ปุโรหิเตน กาลสฺเสว
วุฏฺฐาย สุขเสยฺยํ ปุจฺฉิโตปิ "กุโต เม อาจริย สุขนฺ"ติ สพฺพํ ตํ ปวุตฺตึ
อาโรเจสิ. ปุโรหิโตปิ "อยํ โรโค สุฏฺฐุตรํ ๒- น สกฺกา เยน เกนจิ
อุทฺธํวิเรจนาทินา เภสชฺชกมฺเมน วิเนตุํ, มยฺหํ ปน ขาทนูปาโย อุปฺปนฺโน"ติ
จินฺเตตฺวา "รชฺชหานิชีวิตนฺตรายาทีนํ ปุพฺพนิมิตฺตํ เอตํ มหาราชา"ติ ราชานํ
สุฏฺฐุตรํ อุพฺเพเชตฺวา ตสฺส วูปสมนตฺถํ "เอตฺตเก จ เอตฺตเก จ หตฺถิอสฺสรถาทโย
หิรญฺญสุวณฺณญฺจ ทกฺขิณํ กตฺวา ๓- ยญฺโญ ยชิตพฺโพ"ติ ตํ ยญฺญยชเน สมาทเปสิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. รเถหิปิ ธนูหิปีติ    ๒ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ  ๓ ฉ.ม. ทตฺวา
      ตโต ปจฺเจกพุทฺธา อเนกานิ ปาณสหสฺสานิ ยญฺญตฺถาย สมฺปิณฺฑิยมานานิ
ทิสฺวา "เอตสฺมึ กมฺเม กเต ทุพฺโพธเนยฺโย โหติ. ๑- หนฺท นํ
ปฏิกจฺเจว คนฺตฺวา เปกฺขามา"ติ วํสกฬีรคาถาย วุตฺตนเยเนว อาคนฺตฺวา
ปิณฺฑาย จรมานา ราชงฺคเณ ปฏิปาฏิยา อคมํสุ. ราชา สีหปญฺชเร ฐิโต
ราชงฺคณํ โอโลกยมาโน เต อทฺทกฺขิ, สห ทสฺสเนเนว จสฺส สิเนโห
อุปฺปชฺชิ. ตโต เต ปกฺโกสาเปตฺวา อากาสตเล ปญฺญตฺตาสเน นิสีทาเปตฺวา
สกฺกจฺจํ โภชาเปตฺวา ๒- กตภตฺตกิจฺเจ "เก ตุเมฺห"ติ ปุจฺฉิ. มยํ มหาราช
จาตุทฺทิสา นามาติ. ภนฺเต จาตุทฺทิสาติ อิมสฺส โก อตฺโถติ. จตูสุ ทิสาสุ
กตฺถจิ กุโตจิ ภยํ วา จิตฺตุตฺราโส วา อมฺหากํ นตฺถิ มหาราชาติ. ภนฺเต
ตุมฺหากํ ตํ ภยํ กึการณา น โหตีติ. "มยํ หิ มหาราช เมตฺตํ ภาเวม,
กรุณํ ภาเวม, มุทิตํ ภาเวม, อุเปกฺขํ ภาเวม, เตน โน ตํ ภยํ น โหตี"ติ
วตฺวา อุฏฺฐายาสนา อตฺตโน วสตึ อคมํสุ.
      ตโต ราชา จินฺเตสิ "อิเม สมณา เมตฺตาทิภาวนาย ภยํ น โหตีติ
ภณนฺติ, พฺราหฺมณา ปน อเนกสหสฺสปาณวธํ วณฺณยนฺติ, เกสํ นุ โข วจนํ
สจฺจนฺ"ติ. อถสฺส เอตทโหสิ "สมณา สุทฺเธน อสุทฺธํ โธวนฺติ, พฺราหฺมณา
ปน อสุทฺเธน อสุทฺธํ. น จ สกฺกา อสุทฺเธนาสุทฺธํ โธวิตุํ, ปพฺพชิตานํ
เอว วจนํ สจฺจนฺ"ติ. โส "สพฺเพ สตฺตา สุขิตา โหนฺตู"ติอาทินา นเยน
เมตฺตาทโย จตฺตาโรปิ พฺรหฺมวิหาเร ภาเวตฺวา หิตผรณจิตฺเตน อมจฺเจ
อาณาเปสิ "สพฺเพ ปาเณ มุญฺจถ, สีตานิ ปานียานิ ปิวนฺตุ, หริตานิ ติณานิ
ขาทนฺตุ, สีโต จ เนสํ วาโต อุปวายตู"ติ. เต ตถา อกํสุ.
      ตโต ราชา "กลฺยาณมิตฺตานํ วจเนเนว ปาปกมฺมโต มุตฺโตมฺหี"ติ ตตฺเถว
นิสินฺโน วิปสฺสิตฺวา ปจฺเจกสมฺโพธึ สจฺฉากาสิ. อมจฺเจหิ จ โภชนเวลายํ
"ภุญฺช มหาราช กาโล"ติ วุตฺเต "นาหํ ราชา"ติ ปุริมนเยเนว สพฺพํ วตฺวา
อิมํ อุทานพฺยากรณคาถํ อภาสิ:-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ภวิสฺสติ         ๒ ฉ.ม. โภเชตฺวา
               "จาตุทฺทิโส อปฺปฏิโฆ จ โหติ
                สนฺตุสฺสมาโน อิตรีตเรน
                ปริสฺสยานํ สหิตา อฉมฺภี
                เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป"ติ.
      ตตฺถ จาตุทฺทิโสติ จตูสุ ทิสาสุ ยถาสุขวิหารี, "เอกํ ทิสํ ผริตฺวา
วิหรตี"ติอาทินา ๑- วา นเยน พฺรหฺมวิหารภาวนาผริตา จตสฺโส ทิสา อสฺส
สนฺตีติปิ จาตุทฺทิโส. ตาสุ ทิสาสุ กตฺถจิ สตฺเต สงฺขาเร วา ภเยน น
ปฏิหญฺญตีติ อปฺปฏิโฆ. สนฺตุสฺสมาโนติ ทฺวาทสวิธสฺส สนฺโตสสฺส วเสน
สนฺตุสฺสโก. อิตรีตเรนาติ อุจฺจาวเจน ปจฺจเยน. ปริสฺสยานํ สหิตา อฉมฺภีติ
เอตฺถ ปริสฺสยนฺติ กายจิตฺตานิ, ปริหาเปนฺติ วา เตสํ สมฺปตฺตึ, ตานิ วา
ปฏิจฺจ สยนฺตีติ ปริสฺสยา, พาหิรานํ สีหพฺยคฺฆาทีนํ อพฺภนฺตรานญฺจ
กามจฺฉนฺทาทีนํ กายจิตฺตุปทฺทวานํ เอตํ อธิวจนํ. เต ปริสฺสเย อธิวาสนขนฺติยา
จ วีริยาทีหิ ธมฺเมหิ จ สหตีติ ปริสฺสยานํ สหิตา, ถทฺธภาวกรภยาภาเวน ๒-
อฉมฺภี. กึ วุตฺตํ โหติ? ยถา เต จตฺตาโร สมณา, เอวํ อิตรีตเรน
ปจฺจเยน สนฺตุสฺสมาโน เอตฺถ ปฏิปตฺติปทฏฺฐาเน สนฺโตเส ฐิโต จตูสุ
ทิสาสุ เมตฺตาทิภาวนาย จาตุทฺทิโส, สตฺตสงฺขาเรสุ ปฏิหนนภยาภาเวน
อปฺปฏิโฆ จ โหติ. โส จาตุทฺทิสตฺตา วุตฺตปฺปการานํ ปริสฺสยานํ สหิตา,
อปฺปฏิฆตฺตา อฉมฺภี จ โหตีติ เอวํ ปฏิปตฺติคุณํ ทิสฺวา โยนิโส
ปฏิปชฺชิตฺวา ปจฺเจกโพธึ อธิคโตมฺหีติ. อถ วา เต สมณา วิย สนฺตุสฺสมาโน
อิตรีตเรน วุตฺตนเยเนว จาตุทฺทิโส โหตีติ ญตฺวา เอวํ จาตุทฺทิสภาวํ
ปตฺถยนฺโต โยนิโส ปฏิปชฺชิตฺวา อธิคโตมฺหิ. ตสฺมา อญฺโญปิ อีทิสํ ฐานํ
ปตฺถยมาโน จาตุทฺทิสตาย ปริสฺสยานํ สหิตา อปฺปฏิฆตาย จ อฉมฺภี หุตฺวา
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปติ. เสสํ วุตฺตนยเมว.
                     จาตุทฺทิสคาถาวณฺณนา สมตฺตา.
@เชิงอรรถ: ๑ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๑๒๕/๑๔๕, ที.ปา. ๑๑/๓๐๘/๒๐๐  ๒ สี. ถทฺธภาวกรณภยาภาเวน,
@ฉ.ม....กรภยาภาเวน
      [๔๓] ทุสฺสงฺคหาติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิรญฺโญ กิร อคฺคมเหสี
กาลมกาสิ. ตโต วีติวตฺเตสุ โสกทิวเสสุ เอกํ ทิวสํ อมจฺจา "ราชูนํ นาม
เตสุ เตสุ กิจฺเจสุ อคฺคมเหสี อวสฺสํ อิจฺฉิตพฺพา, สาธุ เทโว อญฺญํ เทวึ
อาเนตู"ติ ยาจึสุ. ราชา "เตน หิ ภเณ ชานาถา"ติ อาห. เต ปริเยสนฺตา
สามนฺตรชฺเช ราชา มโต, ตสฺส เทวี รชฺชํ อนุสาสติ, สา จ คพฺภินี โหติ,
อมจฺจา "อยํ รญฺโญ อนุรูปา"ติ ญตฺวา ตํ ยาจึสุ. สา "คพฺภินี นาม
มนุสฺสานํ มนาปา น โหติ, สเจ อาคเมถ, ยาว วิชายามิ, เอวํ โหตุ. โน
เจ, อญฺญํ ปริเยสถา"ติ อาห. เต รญฺโญปิ เอตมตฺถํ อาโรเจสุํ. ราชา
"คพฺภินีปิ โหตุ อาเนถา"ติ. เต อาเนสุํ. ราชา ตํ อภิสิญฺจิตฺวา สพฺพํ
มเหสิยา โภคํ อทาสิ, ตสฺสา ปริชนญฺจ นานาวิเธหิ ปณฺณากาเรหิ
สงฺคณฺหาติ. สา กาเลน ปตฺตํ วิชายิ, ตมฺปิ ราชา อตฺตโน ปุตฺตํ วิย ๑-
สพฺพิริยาปเถสุ องฺเก จ อุเร จ กตฺวา วิหรติ. ตโต เทวิยา ปริชโน
จินฺเตสิ "ราชา อติวิย สงฺคณฺหาติ กุมารํ, อติวิสฺสาสนิยานิ ๒- ราชหทยานิ,
หนฺท นํ ปริเภเทมา"ติ.
      ตโต กุมารํ "ตฺวํ ตาต อมฺหากํ รญฺโญ ปุตฺโต, น อิมสฺส รญฺโญ,
มา เอตฺถ วิสฺสาสํ อาปชฺชี"ติ อาหํสุ. อถ กุมาโร "เอหิ ปุตฺตา"ติ รญฺญา
วุจฺจมาโนปิ หตฺเถ คเหตฺวา อากฑฺฒิยมาโนปิ ปุพฺเพ วิย ราชานํ น
อลฺลียติ. ราชา "กึ เอตนฺ"ติ วีมํสนฺโต ตํ ปวตฺตึ ญตฺวา "อเร เอเต
มยา เอวํ สงฺคหิตาปิ ปฏิกูลวุตฺติโน เอวา"ติ นิพฺพิชฺชิตฺวา รชฺชํ ปหาย
ปพฺพชิโต. "ราชา ปพฺพชิโต"ติ อมจฺจปริชนาปิ พหู ปพฺพชิตา, "สปริชโน
ราชา ปพฺพชิโต"ติ มนุสฺสา ปณีเต ปจฺจเย อุปนาเมนฺติ, ๓- ราชา ปณีเต
ปจฺจเย ยถาวุฑฺฒํ ทาเปติ. ตตฺถ เย สุนฺทรํ ลภนฺติ, เต ตุสฺสนฺติ. อิตเร
อุชฺฌายนฺติ "มยํ ปริเวณสมฺมชฺชนาทีนิ สพฺพกิจฺจานิ กโรนฺตา ลูขภตฺตํ
ชิณฺณวตฺถญฺจ ลภามา"ติ. โส ตมฺปิ ญตฺวา "อเร ยถาวุฑฺฒํ ทิยฺยมาเนปิ
นาม อุชฺฌายนฺติ, อโห อยํ ปริสา ทุสฺสงฺคหา"ติ ปตฺตจีวรํ อาทาย เอโก
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ชาตปุตฺตมิว     ๒ สี. อวิสฺสนียานิ     ๓ ฉ.ม. อุปเนนฺติ
อรญฺญํ ปวิสิตฺวา วิปสฺสนํ อารภิตฺวา ปจฺเจกโพธึ สจฺฉากาสิ. ตตฺถ อาคเตหิ
จ กมฺมฏฺฐานํ ปุจฺฉิโต อิมํ คาถํ อภาสิ:-
               "ทุสฺสงฺคหา ปพฺพชิตาปิ เอเก
                อโถ คหฏฺฐา ฆรมาวสนฺตา
                อปฺโปสฺสุกฺโก ปรปุตฺเตสุ หุตฺวา
                เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป"ติ.
      สา อตฺถโต ปากฏา เอว. อยํ ปน โยชนา:- ทุสฺสงฺคหา
ปพฺพชิตาปิ เอเก, เย อสนฺโตสาภิภูตา, ตถาวิธา เอว จ อโถ คหฏฺฐา
ฆรมาวสนฺตา. เอตมหํ ทุสฺสงฺคหภาวํ ชิคุจฺฉนฺโต วิปสฺสนํ อารภิตฺวา
ปจฺเจกโพธึ อธิคโตมฺหีติ. เสสํ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพํ. ๑-
                     ทุสฺสงฺคหคาถาวณฺณนา สมตฺตา.
      [๔๔] โอโรปยิตฺวาติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิยํ กิร
จาตุมาสิกพฺรหฺมทตฺโต นาม ราชา คิมฺหานํ ปฐเม มาเส อุยฺยานํ คโต ตตฺถ รมณีเย
ภูมิภาเค นีลฆนปตฺตสญฺฉนฺนํ โกวิฬารรุกฺขํ ทิสฺวา "โกวิฬารมูเล มม สยนํ
ปญฺญาเปถา"ติ วตฺวา อุยฺยาเน กีฬิตฺวา สายนฺหสมยํ ตตฺถ เสยฺยํ กปฺเปสิ.
ปุน คิมฺหานํ มชฺฌิเม มาเส อุยฺยานํ คโต, ตทา โกวิฬาโร ปุปฺผิโต
โหติ, ตทาปิ ตเถว อกาสิ. ปุน คมฺหานํ ปจฺฉิเม มาเส คโต, ตทา
โกวิฬาโร สญฺฉินฺนปตฺโต ๒- สุกฺขรุกฺโข วิย โหติ, ตทาปิ โส อทิสฺวาว ตํ
รุกฺขํ ปุพฺพปริจเยน ตตฺเถว เสยฺยํ อาณาเปสิ, อมจฺจา ชานนฺตาปิ "รญฺญา
อาณตฺตนฺ"ติ ภเยน ตตฺถ สยนํ ปญฺญาเปสุํ. โส อุยฺยาเน กีฬิตฺวา
สายนฺหสมยํ ตตฺถ เสยฺยํ กปฺเปนฺโต ตํ รุกฺขํ ทิสฺวา "อเร อยํ ปุพฺเพ
สญฺฉนฺนปตฺโต มณิมโย วิย อภิรูปทสฺสโน อโหสิ, ตโต มณิวณฺณสาขนฺตเร
ฐปิตปวาฬงฺกุรสทิเสหิ ปุปฺเผหิ สสฺสิริกจารุทสฺสโน อโหสิ,
มุตฺตาทลสทิสวาลิกากิณฺโณ จสฺส เหฏฺฐา ภูมิภาโค พนฺธนา ปมุตฺตปุปฺผสญฺฉนฺโน
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เวทิตพฺพนฺติ       ๒ สี. สํสีนปตฺโต
รตฺตกมฺพลสนฺถโต วิย อโหสิ, โส นามชฺช สุกฺขรุกฺโข วิย สาขามตฺตาวเสโส
ฐิโต, อโห ชราย อุปหโต โกวิฬาโร"ติ จินฺเตตฺวา "อนุปาทินฺนมฺปิ ตาว
ชรา หญฺญติ, กิมงฺคํ ปน อุปาทินฺนนฺ"ติ อนิจฺจสญฺญํ ปฏิลภิ. ตทนุสาเรเนว
สพฺพสงฺขาเร ทุกฺขโต อนตฺตโต จ วิปสฺสนฺโต "อโห วตาหมฺปิ สญฺฉินฺนปตฺโต
โกวิฬาโร วิย อเปตคิหิพฺยญฺชโน ภเวยฺยนฺ"ติ ปตฺถยมาโน อนุปุพฺเพน ตสฺมึ
สยนตเล ทกฺขิเณน ปสฺเสน นิปนฺโนเยว ปจฺเจกโพธึ สจฺฉากาสิ, ตโต
คมนกาเล อมจฺเจหิ "กาโล คนฺตุํ มหาราชา"ติ วุตฺเต "นาหํ ราชา"ติอาทีนิ
วตฺวา ปุริมนเยเนว คาถํ อภาสิ:-
               "โอโรปยิตฺวา คิหิพฺยญฺชนานิ
                สญฺฉินฺนปตฺโต ยถา โกวิฬาโร
                เฉตฺวาน วีโร คิหิพนฺธนานิ
                เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป"ติ.
      ตตฺถ โอโรปยิตฺวาติ ฉฑฺเฑตฺวา ๑- อปเนตฺวา. คิหิพฺยญฺชนานีติ
เกสมสฺสุโอทาตวตฺถาลงฺการมาลาคนฺธวิเลปนอิตฺถิปุตฺตทาสิทาสาทีนิ. เอตานิ หิ
คิหิภาวํ พฺยญฺชยนฺติ, ตสฺมา "คิหิพฺยญฺชนานี"ติ วุจฺจนฺติ. สญฺฉินฺนปตฺโตติ
ปติตปตฺโต. เฉตฺวานาติ มคฺคญาเณน ฉินฺทิตฺวา. วีโรติ มคฺควีริยสมนฺนาคโต.
คิหิพนฺธนานีติ กามพนฺธนานิ. กามา หิ คิหีนํ พนฺธนานิ. อยํ ตาว ปทตฺโถ.
      อยํ ปน อธิปฺปาโย:- "อโห วตาหมฺปิ โอโรปยิตฺวา คิหิพฺยญฺชนานิ
สญฺฉินฺนปตฺโต ยถา โกวิฬาโร ภเวยฺยนฺ"ติ เอวํ หิ จินฺตยมาโน วิปสฺสนํ
อารภิตฺวา ปจฺเจกโพธึ อธิคโตมฺหีติ. เสสํ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ.
                     โกวิฬารคาถาวณฺณนา สมตฺตา.
                        ปฐโม วคฺโค นิฏฺฐิโต.
                          -------------
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสนฺติ
     [๔๕-๔๖] สเจ ลเภถาติ กา อุปฺปตฺติ? ปุพฺเพ กิร กสฺสปสฺส
ภควโต สาสเน เทฺว ปจฺเจกโพธิสตฺตา ปพฺพชิตฺวา วีสติวสฺสสหสฺสานิ
คตปจฺจาคตวตฺตํ ปูเรตฺวา เทวโลเก อุปฺปนฺนา. ตโต จวิตฺวา เตสํ เชฏฺฐโก
พาราณสิรญฺโญ ปุตฺโต, กนิฏฺโฐ ปุโรหิตสฺส ปุตฺโต อโหสิ. เต เอกทิวสํเยว
ปฏิสนฺธึ คเหตฺวา เอกทิวสเมว มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมิตฺวา สหปํสุกีฬิตสหายกา
อเหสุํ. ปุโรหิตปุตฺโต ปญฺญวา อโหสิ. โส ราชปุตฺตํ อาห "สมฺม ตฺวํ ปิตุโน
อจฺจเยน รชฺชํ ลภิสฺสสิ, อหํ ปุโรหิตฏฺฐานํ, สุสิกฺขิเตน จ สุขํ รชฺชํ
อนุสาสิตุํ สกฺกา, เอหิ สิปฺปํ อคฺคเหสฺสามา"ติ. ตโต อุโภปิ ปุพฺโพปจิตกมฺมา ๑-
หุตฺวา คามนิคมาทีสุ ภิกฺขํ จรมานา ปจฺจนฺตชนปทคามํ คตา. ตญฺจ คามํ
ปจฺเจกพุทฺธา ภิกฺขาจารเวลาย ปวิสนฺติ, อถ มนุสฺสา ปจฺเจกพุทฺเธ ทิสฺวา
อุสฺสาหชาตา อาสนานิ ปญฺญาเปนฺติ, ปณีตํ ขาทนียํ โภชนียํ อุปนาเมนฺติ
มาเนนฺติ ปูเชนฺติ. เตสํ เอตทโหสิ "อเมฺหหิ สทิสา อุจฺจากุลิโน นาม นตฺถิ,
อปิจ ๒- ปนิเม มนุสฺสา ยทิ อิจฺฉนฺติ, อมฺหากํ ภิกฺขํ เทนฺติ, สเจ ๓- นิจฺฉนฺติ,
น เทนฺติ, อิเมสํ ปน ปพฺพชิตานํ เอวรูปํ สกฺการํ กโรนฺติ, อทฺธา เอเต
กิญฺจิ สิปฺปํ ชานนฺติ, หนฺท เนสํ สนฺติเก สิปฺปํ อุคฺคณฺหามา"ติ.
      เต มนุสฺเสสุ ปฏิกฺกนฺเตสุ โอกาสํ ลภิตฺวา "ยํ ภนฺเต ตุเมฺห สิปฺปํ
ชานาถ, ตํ อเมฺหปิ สิกฺขาเปถา"ติ ยาจึสุ. ปจฺเจกพุทฺธา "น สกฺกา
อปพฺพชิเตน สิกฺขิตุนฺ"ติ อาหํสุ. เต ปพฺพชฺชํ ยาจิตฺวา ปพฺพชึสุ. ตโต เนสํ
ปจฺเจกพุทฺธา "เอวํ โว นิวาสิตพฺพํ, เอวํ ปารุปิตพฺพนฺ"ติอาทินา นเยน
อาภิสมาจาริกํ อาจิกฺขิตฺวา "อิมสฺส สิปฺปสฺส เอกีภาวาภิรติ นิปฺผตฺติ, ตสฺมา
เอเกเนว นิสีทิตพฺพํ, เอเกน จงฺกมิตพฺพํ, ฐาตพฺพํ, สยิตพฺพนฺ"ติ ปาฏิเยกฺกํ
ปณฺณสาลมทํสุ, ตโต เต อตฺตโน อตฺตโน ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา นิสีทึสุ.
ปุโรหิตปุตฺโต นิสินฺนกาลโต ปภุติ จิตฺตสมาธานํ ลทฺธา ฌานํ ลภิ. ราชปุตฺโต
มุหุตฺเตเนว อุกฺกณฺฐิโต ตสฺส สนฺติกํ อาคโต. โส ตํ ทิสฺวา "กึ สมฺมา"ติ ปุจฺฉิ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. ยญฺโญปวีตกณฺฐา    ๒ ฉ.ม. อถ จ    ๓ ฉ.ม. ยทิ จ
"อุกฺกณฺฐิโตมฺหี"ติ อาห. เตน หิ อิธ นิสีทาหีติ. โส ตตฺถ มุหุตฺตํ นิสีทิตฺวา
อาห "อิมสฺส กิร สมฺม สิปฺปสฺส เอกีภาวาภิรติ นิปฺผตฺตี"ติ. ปุโรหิตปุตฺโต
"เอวํ สมฺม, เตน หิ ตฺวํ อตฺตโน นิสินฺโนกาสํ เอว คจฺฉ, อุคฺคเหสฺสามิ
อิมสฺส สิปฺปสฺส นิปฺผตฺตินฺ"ติ อาห. โส คนฺตฺวา ปุนปิ มุหุตฺเตเนว อุกฺกณฺฐิโต
ปุริมนเยเนว ติกฺขตฺตุํ อาคโต.
      ตโต นํ ปุโรหิตปุตฺโต ตเถว อุยฺโยเชตฺวา ตสฺมึ คเต จินฺเตสิ "อยํ
อตฺตโน จ กมฺมํ หาเปติ มม จ อิธ อภิกฺขณํ อาคจฺฉตี"ติ. ๑- โส ปณฺณสาลโต
นิกฺขมฺม อรญฺญํ ปวิฏฺโฐ. อิตโร อตฺตโน ปณฺณสาลาย นิสินฺโน ปุนปิ
มุหุตฺเตเนว อุกฺกณฺฐิโต หุตฺวา ตสฺส ปณฺณสาลํ อาคนฺตฺวา อิโต จิโต จ
มคฺคนฺโตปิ ตํ อทิสฺวา จินฺเตสิ "โย คหฏฺฐกาเล ปณฺณาการมฺปิ อาทาย อาคโต
มํ ทฏฺฐุํ น ลภติ, โส นาม มยิ อาคเต ทสฺสนมฺปิ อทาตุกาโม ปกฺกามิ,
อโห เร จิตฺต น ลชฺชสิ. ยํ มํ จตุกฺขตฺตุํ อิธาเนสิ, โสทานิ เต วเส น
วตฺติสฺสามิ, อญฺญทตฺถุ ตเมว มม วเส วตฺตาเปสฺสามี"ติ อตฺตโน เสนาสนํ
ปวิสิตฺวา วิปสฺสนํ อารภิตฺวา ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา อากาเสน นนฺทมูลกปพฺภารํ
อคมาสิ. อิตโรปิ อรญฺญํ ปวิสิตฺวา วิปสฺสนํ อารภิตฺวา ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา
ตตฺเถว อคมาสิ. เต อุโภปิ มโนสิลาตเล นิสีทิตฺวา ปาฏิเยกฺกํ ปาฏิเยกฺกํ อิมา
อุทานคาถาโย อภาสึสุ:-
               "สเจ ลเภถ นิปกํ สหายํ
                สทฺธึ จรํ สาธุวิหาริ ธีรํ
                อภิภุยฺย สพฺพานิ ปริสฺสยานิ
                ตเรยฺย เตนตฺตมโน สตีมา.
                โน เจ ลเภถ นิปกํ สหายํ
                สทฺธึ จรํ สาธุวิหาริ ธีรํ
                ราชาว รฏฺฐํ วิชิตํ ปหาย
                เอโก จเร มาตงฺครญเญว นาโค"ติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อาคจฺฉนฺโตติ
      ตตฺถ นิปกนฺติ ปกตินิปุณํ ๑- ปณฺฑิตํ กสิณปริกมฺมาทิกุสลํ. สาธุวิหารินฺติ
อปฺปนาวิหาเรน วา อุปจาเรน วา สมนฺนาคตํ. ธีรนฺติ ธิติสมฺปนฺนํ. ตตฺถ
นิปกฏฺเฐน ธิติสมฺปทา วุตฺตา. อิธ ปน ธิติสมฺปนฺนเมวาติ อตฺโถ. ธิติ นาม
อสิถิลปรลกฺกมตา, "กามํ ตโจ จ นหารู จา"ติ ๒- เอวํ ปวตฺตวีริยสฺเสตํ อธิวจนํ.
อปิจ ธิกตปาโปติปิ ธีโร. ราชาว รฏฺฐํ วิชิตํ ปหายาติ ยถา ปฏิราชา "วิชิตํ
รฏฺฐํ อนตฺถาวหนฺ"ติ ญตฺวา รชฺชํ ปหาย เอโก จรติ, เอวํ พาลสหายํ
ปหาย เอโก จเร. อถ วา ราชาว รฏฺฐนฺติ ยถา สุตโสโม ราชา วิชิตํ รฏฺฐํ
ปหาย เอโก จริ, ยถา จ มหาชนโก, เอวํ เอโก จเรติ อยมฺปิ ตสฺสตฺโถ.
เสสํ วุตฺตานุสาเรน สกฺกา ชานิตุนฺติ น วิตฺถาริตํ.
                      สหายคาถาวณฺณนา สมตฺตา.
      [๔๗] อทฺธา ปสํสามาติ อิมิสฺสา คาถาย ยาว อากาสตเล ปญฺญตฺตาสเน
ปจฺเจกพุทฺธานํ นิสชฺชา, ตาว จาตุทฺทิสคาถาย อุปฺปตฺติสทิสา เอว อุปฺปตฺติ.
อยํ ปน วิเสโส:- ยถา โส ราชา รตฺติยา ติกฺขตฺตุํ อุพฺพิชฺชิ, น ตถา อยํ,
เนวสฺส ยญฺโญ ปจฺจุปฏฺฐิโต อโหสิ. โส อากาสตเล ปญฺญตฺเตสุ อาสเนสุ
ปจฺเจกพุทฺเธ นิสีทาเปตฺวา "เก ตุเมฺห"ติ ปุจฺฉิ. มยํ มหาราช อนวชฺชโภชิโน
นามาติ. ภนฺเต "อนวชฺชโภชิโน"ติ อิมสฺส โก อตฺโถติ. สุนฺทรํ วา อสุนฺทรํ
วา ลทฺธา นิพฺพิการา ภุญฺชาม มหาราชาติ. ตํ สุตฺวา รญฺโญ เอตทโหสิ
"ยนฺนาหํ อิเม อุปปริกฺเขยฺยํ เอทิสา วา โน วา"ติ. ตํทิวสํ กณาชเกน
พิลงฺคทุติเยน ปริวิสิ, ปจฺเจกพุทฺธา อมตํ ภุญฺชนฺตา วิย นิพฺพิการา ภุญฺชึสุ.
ราชา "โหนฺติ อิเม ๓- เอกทิวสํ ปฏิญฺญาตตฺตา นิพฺพิการา, เสฺว ชานิสฺสามี"ติ
สฺวาตนายปิ นิมนฺเตสิ, ตโต ทุติยทิวเสปิ ตเถวากาสิ. เตปิ ตเถว ปริภุญฺชึสุ.
อถ ราชา "อิทานิ สุนฺทรํ ทตฺวา วีมํสิสฺสามี"ติ ปุนปิ นิมนฺเตตฺวา เทฺว
ทิวเส มหาสกฺการํ กตฺวา ปณีเตน อติวิจิเตฺรน ขาทนีเยน ๔- โภชนีเยน ปริวิสิ,
@เชิงอรรถ: ๑ ม. ปกตินิปกํ  ๒ ม.ม. ๑๓/๑๘๖/๑๕๙, องฺ.ทุก. ๒๐/๕/๕๐ ขุ.มหา. ๒๙/๙๑๔/๕๘๔-๕
@  (สฺยา)      ๓ ฉ.ม. นาม        ๔ ฉ.ม. ปณีเตน อติวิจิตฺเรน ขาทนีเยน
เตปิ ตเถว นิพฺพิการา ภุญฺชิตฺวา รญฺโญ มงฺคลํ วตฺวา ปกฺกมึสุ. ราชา
อจิรปกฺกนฺเตสุ เตสุ "อนวชฺชโภชิโนว เอเต สมณา, อโห วตาหมฺปิ
อนวชฺชโภชี ภเวยฺยนฺ"ติ จินฺเตตฺวา มหารชฺชํ ปหาย ปพฺพชฺชํ สมาทาย
วิปสฺสนํ อารภิตฺวา ปจฺเจกพุทฺโธ หุตฺวา มญฺชูสกรุกฺขมูเล ปจฺเจกพุทฺธานํ
มชฺเฌ อตฺตโน อารมฺมณํ วิภาเวนฺโต อิมํ คาถํ อภาสิ:-
               "อทฺธา ปสํสาม สหายสมฺปทํ
                เสฏฺฐา สมา เสวิตพฺพา สหายา
                เอเต อลทฺธา อนวชฺชโภชี
                เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป"ติ.
      สา ปทตฺถโต อุตฺตานา เอว, เกวลํ ปน สหายสมฺปทนฺติ เอตฺถ
อเสกฺเขหิ สีลาทิกฺขนฺเธหิ สมฺปนฺนา สหายา เอว สหายสมฺปทาติ เวทิตพฺพา.
อยํ ปเนตฺถ โยชนา:- ยา อยํ วุตฺตา สหายสมฺปทา, ตํ สหายสมฺปทํ อทฺธา
ปสํสาม, เอกํเสเนว โถเมมาติ วุตฺตํ โหติ. กถํ? เสฏฺฐา สมา เสวิตพฺพา
สหายาติ. กสฺมา? อตฺตโน หิ สีลาทีหิ เสฏฺเฐ เสวมานสฺส สีลาทโย ธมฺมา
อนุปฺปนฺนา อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา วุฑฺฒึ วิรุฬฺหึ เวปุลฺลํ ปาปุณนฺติ. สเม
เสวมานสฺส อญฺญมญฺญํ สมธารเณน กุกฺกุจฺจสฺส วิโนทเนน จ ลทฺธา น
ปริหายนฺติ. เอเต ปน สหายเก เสฏฺเฐ จ สเม จ อลทฺธา กุหนาทิมิจฺฉาชีวํ
วชฺเชตฺวา ธมฺเมน สเมน อุปฺปนฺนํ โภชนํ ภุญฺชนฺโต ตตฺถ จ ปฏิฆานุนยํ
อนุปฺปาเทนฺโต อนวชฺชโภชี หุตฺวา อตฺถกาโม กุลปุตฺโต เอโก จเร
ขคฺควิสาณกปฺโป. อหมฺปิ หิ เอวํ จรนฺโต อิมํ สมฺปตฺตึ อธิคโตมฺหีติ.
                    อนวชฺชโภชิคาถาวณฺณนา สมตฺตา.
      [๔๘] ทิสฺวา สุวณฺณสฺสาติ กา อุปฺปตฺติ? อญฺญตโร พาราณสิราชา
คิมฺหสมเย ทิวาเสยฺยํ อุปคโต, สนฺติเก จสฺส วณฺณทาสี โคสีตจนฺทนํ ปึสติ. ๑-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปิสติ
ตสฺสา เอกพาหายํ เอกํ สุวณฺณวลยํ, เอกพาหายํ เทฺว, ตานิ สงฺฆฏฺฏนฺติ,
อิตรํ น สงฺฆฏฺฏติ. ราชา ตํ ทิสฺวา "เอวเมว คณวาเส สงฺฆฏฺฏนา, เอกวาเส
อสงฺฆฏฺฏนา"ติ ปุนปฺปุนํ ตํ ทาสึ โอโลกยมาโน จินฺเตสิ, เตน จ สมเยน
สพฺพาลงฺการวิภูสิตา เทวี ตํ วีชยนฺตี ฐิตา โหติ, สา "วณฺณทาสิยา
ปฏิพทฺธจิตฺโต มญฺเญ ราชา"ติ จินฺเตตฺวา ตํ ทาสึ อุฏฺฐาเปตฺวา สยเมว
ปึสิตุมารทฺธา. ตสฺสา อุโภสุ พาหาสุ อเนเก สุวณฺณวลยา, เต สงฺฆฏฺฏนฺตา
มหาสทฺทํ ชนยึสุ. ราชา สุฏฺฐุตรํ นิพฺพินฺโน ทกฺขิเณน ปสฺเสน นิปนฺโนเยว
วิปสฺสนํ อารภิตฺวา ปจฺเจกโพธึ สจฺฉากาสิ. ตํ อนุตฺตเรน สุเขน สุขิตํ นิปนฺนํ
จนฺทนหตฺถา เทวี อุปสงฺกมิตฺวา "อาลิมฺปามิ มหาราชา"ติ อาห. ราชา "อเปหิ
มา อาลิมฺปาหี"ติ อาห. สา "กิสฺส มหาราชา"ติ อาห. โส "นาหํ ราชา"ติ.
เอวเมเตสํ ตํ กถาสลฺลาปํ สุตฺวา อมจฺจา อุปสงฺกมึสุ, เตหิปิ มหาราชวาเทน
อาลปิโต "นาหํ ภเณ ราชา"ติ อาห. เสสํ ปฐมคาถาย วุตฺตสทิสเมว.
      อยํ ปน คาถาวณฺณนา:-
            ๑- "ทิสฺวา สุวณฺณสฺส ปภสฺสรานิ
                กมฺมารปุตฺเตน สุนิฏฺฐิตานิ
                สงฺฆฏฺฏมานานิ ทุเว ภุชสฺมึ
                เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป"ติ. ๑-
      ตตฺถ ทิสฺวาติ โอโลเกตฺวา. สุวณฺณสฺสาติ กาญฺจนสฺส. "วลยานี"ติ
ปาฐเสโส. สาวเสสอตฺโถ ๒- หิ อยํ อตฺโถ. ปภสฺสรานีติ ปภาสนสีลานิ,
ชุติมนฺตานีติ วุตฺตํ โหติ. เสสํ อุตฺตานปทตฺถเมว. อยํ ปน โยชนา:- ทิสฺวา
@เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ.ม. อยํ คาถา น ทิสฺสติ       ๒ ฉ. สาวเสสปาโฐ
ภุชิสฺมึ สุวณฺณสฺส วลยานิ "คณวาเส สติ สงฺฆฏฺฏนา, เอกวาเส อสงฺฆฏฺฏนา"ติ เอวํ
จินฺเตนฺโต วิปสฺสนํ อารภิตฺวา ปจฺเจกโพธึ อธิคโตมฺหีติ. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ.
                    สุวณฺณาวลยคาถาวณฺณนา สมตฺตา.
      [๔๙] เอวํ ทุติเยนาติ กา อุปฺปตฺติ? อญฺญตโร พาราณสิราชา ทหโรว
ปพฺพชิตุกาโม อมจฺเจ อาณาเปสิ "เทวึ คเหตฺวา รชฺชํ ปริหรถ, อหํ
ปพฺพชิสฺสามี"ติ. อมจฺจา "น มหาราช อราชกํ รชฺชํ อเมฺหหิ สกฺกา รกฺขิตุํ,
สามนฺตราชาโน อาคมฺม วิลุมฺปิสฺสนฺติ, ยาว เอกปุตฺตโกปิ อุปฺปชฺชติ, ตาว
อาคเมหี"ติ สญฺญาเปสุํ. มุทุจิตฺโต ราชา อธิวาเสสิ. อถ เทวี คพฺภํ คณฺหิ,
ราชา ปุนปิ เต อาณาเปสิ "เทวี คพฺภินี, ปุตฺตํ ชาตํ รชฺเช อภิสิญฺจิตฺวา
รชฺชํ ปริหรถ, อหํ ปพฺพชิสฺสามี"ติ. อมจฺจา "ทุชฺชานํ มหาราช เอตํ, เทวี
ปุตฺตํ วา วิชายิสฺสติ ธีตรํ วา, วิชายนกาลํ ตาว อาคเมหี"ติ ปุนปิ สญฺญาเปสุํ.
อถ สา ปุตฺตํ วิชายิ. ตทาปิ ราชา ตเถว อมจฺเจ อาณาเปสิ. อมจฺจา ปุนปิ
ราชานํ "อาคเมหิ มหาราช ยาว ปฏิพโล โหตี"ติ พหูหิ การเณหิ สญฺญาเปสุํ.
ตโต กุมาเร ปฏิพเล ชาเต อมจฺเจ สนฺนิปาตาเปตฺวา "ปฏิพโล อยํ, ตํ รชฺเช
อภิสิญฺจิตฺวา ปฏิปชฺชถา"ติ อมจฺจานํ โอกาสํ อทตฺวา อนฺตราปณา กาสายวตฺถาทโย
สพฺพปริกฺขาเร อาหราเปตฺวา อนฺเตปุเร เอว ปพฺพชิตฺวา มหาชนโก
วิย นิกฺขมิ, สพฺพปริชโน นานปฺปการํ ปริเทวมาโน ราชานํ อนุพนฺธิ.
      ราชา ยาว อตฺตโน รชฺชสีมา, ตาว คนฺตฺวา กตฺตรทณฺเฑน เลขํ กตฺวา
"อยํ เลขา นาติกฺกมิตพฺพา"ติ อาห. มหาชโน เลขาย สีสํ กตฺวา ภูมิยํ
นิปนฺโน ปริเทวมาโน "ตุยฺหํ ทานิ ตาต รญฺญา อาณา ฐปิตา ๑- กึ กริสฺสตี"ติ
กุมารํ เลขํ อติกฺกมาเปสิ. กุมาโร "ตาต ตาตา"ติ ธาวิตฺวา ราชานํ สมฺปาปุณิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. รญฺโญ อาณา
ราชา ๑- "เอตํ มหาชนํ ปริหรนฺโต รชฺชํ กาเรสึ, กึ ทานิ เอกํ ทารกํ ปริหริตุํ
น สกฺขิสฺสนฺ"ติ กุมารํ คเหตฺวา อรญฺญํ ปวิฏฺโฐ ตตฺถ ปุพฺพปจฺเจกพุทฺเธหิ
วสิตปณฺณสาลํ ทิสฺวา วาสํ กปฺเปสิ สทฺธึ ปุตฺเตน. ตโต กุมาโร วรสยนาทีสุ
กตปริจโย ติณสนฺถารเก วา รชฺชุมญฺจเก วา สยมาโน โรทติ. สีตวาตาทีหิ
ผุฏฺโฐ สมาโน "สีตํ ตาต, อุณฺหํ ตาต, มกฺขิกา ตาต ขาทนฺติ, ฉาโตมฺหิ
ตาต, ปิปาสิโตมฺหิ ตาตา"ติ วทติ. ราชา ตํ สญฺญาเปนฺโตเยว รตฺตึ วีตินาเมติ.
ทิวาปิสฺส ปิณฺฑาย จริตฺวา ภตฺตํ อุปนาเมติ, ตํ โหติ มิสฺสกภตฺตํ
กงฺคุวรกมุคฺคาทิพหุลํ, กุมาโร อจฺฉาเทนฺตมฺปิ ตํ ชิฆจฺฉาวเสน ภุญฺชมาโน
กติปาเหเนว อุเณฺห ฐปิตปทุมํ วิย มิลายิ. ปจฺเจกโพธิสตฺโต ปน ปฏิสงฺขานพเลน
นิพฺพิกาโรเยว ภุญฺชติ.
      ตโต โส กุมารํ สญฺญาเปนฺโต อาห "นครสฺมึ ตาต ปณีตาหาโร
ลพฺภติ, ตตฺถ คจฺฉามา"ติ. กุมาโร "อาม ตาตา"ติ อาห. ตโต นํ ปุรกฺขตฺวา
อาคตมคฺเคเนว นิวตฺติ. กุมารมาตาปิ เทวี "น ทานิ ราชา กุมารํ คเหตฺวา
อรญฺเญ จิรํ วสิสฺสติ, กติปาเหเนว นิวตฺติสฺสตี"ติ จินฺเตตฺวา รญฺญา
กตฺตรทณฺเฑน ลิขิตฏฺฐาเนเยว วตึ ๒- การาเปตฺวา วาสํ กปฺเปสิ. ตโต ราชา
ตสฺสา วติยา อวิทูเร ฐตฺวา "เอตฺถ เต ตาต มาตา นิสินฺนา. คจฺฉาหี"ติ
เปเสสิ. ยาว จ โส ตํ ฐานํ ปาปุณาติ. ตาว อุทิกฺขนฺโต อฏฺฐาสิ "มา เหว
นํ โกจิ วิเหเฐยฺยา"ติ. กุมาโร มาตุ สนฺติกํ ธาวนฺโต อคมาสิ, อารกฺขกปุริสา
จ นํ ทิสฺวา เทวิยา อาโรเจสุํ. เทวี วีสตินาฏกิตฺถิสหสฺสปริวุตา คนฺตฺวา
ปฏิคฺคเหสิ, รญฺโญ จ ปวตฺตึ ปุจฺฉิ. อถ "ปจฺฉโต อาคจฺฉตี"ติ สุตฺวา มนุสฺเส
เปเสสิ. ราชาปิ ตาวเทว สกวสตึ อคมาสิ. มนุสฺสา ราชานํ อทิสฺวา นิวตฺตึสุ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ราชา กุมารํ ทิสฺวา       ๒ สี. คุตฺตึ
ตโต เทวี นิราสาว หุตฺวา ปุตฺตํ คเหตฺวา นครํ ปตฺวา ๑- ตํ รชฺเช อภิสิญฺจิ.
ราชาปิ อตฺตโน วสตึ ปตฺวา ตตฺถ นิสินฺโน วิปสฺสิตฺวา ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา
มญฺชูสกรุกฺขมูเล ปจฺเจกพุทฺธานํ มชฺเฌ อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ:-
               "เอวํ ทุติเยน สห มมสฺส
                วาจาภิลาโป อภิสชฺชนา วา
                เอตํ ภยํ อายตึ เปกฺขมาโน
                เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป"ติ.
      สา ปทตฺถโต อุตฺตานา เอว. อยํ ปเนตฺถ อธิปฺปาโย:- ยฺวายํ เอเตน
ทุติเยน กุมาเรน สีตุณฺหาทีนิ นิเวเทนฺเตน สหวาเสน ตํ สญฺญาเปนฺตสฺส มม
วาจาภิลาโป, ตสฺมึ สิเนหวเสน อภิสชฺชนา จ ชาตา, สเจ อหํ อิมํ น
ปริจฺจชามิ, ตโต อายติมฺปิ เหสฺสติ, ยเถว อิทานิ, เอวํ ทุติเยน สห มมสฺส
วาจาภิลาโป อภิสชฺชนา วา อุภยมฺปิ. เจตํ อนฺตรายกรํ วิเสสาธิคมสฺสาติ เอตํ
ภยํ อายตึ เปกฺขมาโน ตํ ฉฑฺเฑตฺวา โยนิโส ปฏิปชฺชิตฺวา ปจฺเจกโพธึ
อธิคโตมฺหีติ. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ.
                     อายติภยคาถาวณฺณนา สมตฺตา.
      [๕๐] กามา หิ จิตฺราติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิยํ กิร เสฏฺฐิปุตฺโต
ทหโรว เสฏฺฐิฏฺฐานํ ลภิ, ตสฺส ติณฺณํ อุตูนํ ตโย ปาสาทา โหนฺติ. โส
ตตฺถ สพฺพสมฺปตฺตีหิ เทวกุมาโร วิย ปริจาเรติ. โส ทหโรว สมาโน
"ปพฺพชิสฺสามี"ติ มาตาปิตโร อามนฺเตสิ. ๒- เต นํ วาเรนฺติ. โส ตเถว นิพนฺธติ.
ปุนปิ นํ มาตาปิตโร "ตฺวํ ตาต สุขุมาโล, ทุกฺกรา ปพฺพชฺชา ขุรธาราย อุปริ
จงฺกมนสทิสา"ติ นานปฺปกาเรหิ วาเรนฺติ. โส ตเถว นิพนฺธติ. เต จินฺเตสุํ.
"สจายํ ปพฺพชติ, อมฺหากํ โทมนสฺสํ โหติ. สเจ นํ นิวาเรม, เอตสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. คนฺตฺวา         ๒ ฉ.ม. ยาจิ
โทมนสฺสํ โหติ. อปิจ อมฺหากํ โทมนสฺสํ โหตุ, มา จ เอตสฺสา"ติ อนุชานึสุ.
ตโต โส สพฺพปริชนํ ปริเทวมานํ อนาทิยิตฺวา อิสิปตนํ คนฺตฺวา ปจฺเจกพุทฺธานํ
สนฺติเก ปพฺพชิ. ตสฺส อุฬารเสนาสนํ น ปาปุณาติ, มญฺจเก ตฏฺฏิกํ ปตฺถริตฺวา
สยิ. โส วรสยเน กตปริจโย สพฺพรตฺตึ อติทุกฺขิโต อโหสิ, ปภาเตปิ
สรีรปริกมฺมํ กตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย ปจฺเจกพุทฺเธหิ สทฺธึ ปิณฺฑาย ปาวิสิ.
ตตฺถ วุฑฺฒา อคฺคาสนญฺจ อคฺคปิณฺฑญฺจ ลภนฺติ, นวกา ยํ กิญฺจิเทว อาสนํ
ลูขโภชนญฺจ. โส เตน ลูขโภชเนนปิ อติทุกฺขิโต อโหสิ. โส กติปาเหเนว ๑-
กิโส ทุพฺพณฺโณ หุตฺวา นิพฺพิชฺชิ ยถา ตํ อปริปากคเต สมณธมฺเม. ตโต
มาตาปิตูนํ ทูตํ เปเสตฺวา อุปฺปพฺพชิ. โส กติปาหสฺเสว พลํ คเหตฺวา ปุนปิ
ปพฺพชิตุกาโม อโหสิ, ตโต เตเนว กเมน ปพฺพชิตฺวา ปุนปิ อุปฺปพฺพชิตฺวา
ตติยวาเร ปพฺพชิตฺวา สมฺมาปฏิปนฺโน ปจฺเจกสมฺโพธึ สจฺฉิกตฺวา อิมํ อุทานคาถํ
วตฺวา ปุนปิ ปจฺเจกพุทฺธานํ มชฺเฌ อิมเมว พฺยากรณคาถมฺปิ อภาสิ:-
               "กามา หิ จิตฺรา มธุรา มโนรมา
                วิรูปรูเปน มเถนฺติ จิตฺตํ
                อาทีนวํ กามคุเณสุ ทิสฺวา
                เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป"ติ.
      ตตฺถ กามาติ เทฺว กามา วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ. ตตฺถ วตฺถุกามา
มนาปิยรูปาทโย ธมฺมา, กิเลสกามา ฉนฺทาทโย สพฺเพปิ ราคปฺปเภทา.
อิธ ปน วตฺถุกามา อธิปฺเปตา. รูปาทิอเนกปฺปการวเสน จิตฺรา. โลกสฺสาทวเสน
มธุรา. พาลปุถุชฺชนานํ มนํ รเมนฺตีติ มโนรมา. วิรูปรูเปนาติ วิรูเปน รูเปน,
อเนกวิเธน สภาเวนาติ วุตฺตํ โหติ. เต หิ รูปาทิวเสน จิตฺรา, รูปาทีสุปิ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. กติปาหํเยว
นีลาทิวเสน วิวิธรูปา. เอวํ เตน วิรูปรูเปน ตถา ตถา อสฺสาทํ ทสฺเสตฺวา
มเถนฺติ จิตฺตํ, ปพฺพชฺชาย อภิรมิตุํ น เทนฺตีติ. เสสเมตฺถ ปากฏเมว,
นิคมนมฺปิ ทฺวีหิ ตีหิ วา ปเทหิ โยเชตฺวา ปุริมคาถาสุ วุตฺตนเยเนว
เวทิตพฺพนฺติ.
                       กามคาถาวณฺณนา สมตฺตา.
      [๕๑] อีตี จาติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิยํ กิร รญฺโญ คณฺโฑ
อุทปาทิ, พาฬฺหา เวทนา วตฺตนฺติ, เวชฺชา "สตฺถกมฺเมน วินา ผาสุ น
โหตี"ติ ภณนฺติ. ราชา เตสํ อภยํ ทตฺวา สตฺถกมฺมํ การาเปสิ. เต ผาเลตฺวา
ปุพฺพโลหิตํ นีหริตฺวา นิพฺเพทนํ กตฺวา วณปฏํ พนฺธึสุ, ๑- ลูขมํสาหาเรสุ ๒-
จ นํ สมฺมา โอวทึสุ, ราชา ลูขโภชเนน กิสสรีโร อโหสิ, คณฺโฑ จสฺส
มิลายิ. โส ผาสุกสญฺญี หุตฺวา สินิทฺธาหารํ ภุญฺชิ, เตน จ สญฺชาตวโณ
ตาทิสํเยว ๓- ปฏิเสวิ. ตสฺส คณฺโฑ ปุน ปุริมสภาวเมว สมฺปาปุณิ. เอวํ ยาว
ติกฺขตฺตุํ สตฺถกมฺมํ การาเปตฺวา เวชฺเชหิ ปริวชฺชิโต นิพฺพิชฺชิตฺวา รชฺชํ ปหาย
ปพฺพชิตฺวา อรญฺญํ ปวิสิตฺวา วิปสฺสนํ อารภิตฺวา สตฺตหิ วสฺเสหิ ปจฺเจกโพธึ
สจฺฉิกตฺวา อิมํ อุทานคาถํ ภาสิตฺวา นนฺทมูลกปพฺภารํ อคมาสิ.
               "อีตี จ คณฺโฑ จ อุปทฺทโว จ
                โรโค จ สลฺลญฺจ ภยญฺจ เมตํ
                เอตํ ภยํ กามคุเณสุ ทิสฺวา
                เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป"ติ.
      ตตฺถ เอตีติ อีติ, อาคนฺตุกานํ อกุสลภาคิยานํ พฺยสนเหตูนํ เอตํ
อธิวจนํ. ตสฺมา กามคุณาปิ เอเต อเนกพฺยสนาวหฏฺเฐน ทฬฺหสนฺนิปาตฏฺเฐน
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ. วณํ ปฏฺเฏน พนฺธึสุ, ม. วณปฏํ ปฏิพนฺธีสุ
@๒ ฉ.ม. อาหาราจาเรสุ       ๓ ม. สญฺชาตวณวิสเย, ฉ. สญฺชาตพโล วิสเย
จ อีติ. คณฺโฑปิ อสุจึ ปคฺฆรติ, อุทฺธุมาตปริปกฺกปริภินฺโน โหติ. ตสฺมา
เอเต กิเลสาสุจิปคฺฆรณโต อุปฺปาทชราภงฺเคหิ อุทฺธุมาตปริปกฺกปริภินฺนภาวโต
จ คณฺโฑ. อุปทฺทวตีติ อุปทฺทโว, อนตฺถํ ชเนนฺโต อภิภวติ, อชฺโฌตฺถรตีติ
อตฺโถ, ราชทณฺฑาทีนเมตํ อธิวจนํ. ตสฺมา กามคุณาเปเต อวิทิตนิพฺพานตฺตกมน-
เหตุตาย ๑- สพฺพุปทฺทววตฺถุตาย จ อุปทฺทโว. ยสฺมา ปเนเต กิเลสาตุรภาวํ
ชเนนฺตา สีลสงฺขาตมาโรคฺยํ, โลลุปฺปํ วา อุปฺปาเทนฺตา ปากติกเมว อาโรคฺยํ
วิลุมฺปนฺติ, ตสฺมา อิมินา อาโรคฺยวิลุมฺปนฏฺเฐน โรโค. อพฺภนฺตรมนุปฺปวิฏฺฐฏฺเฐน
ปน อนฺโตตุทกฏฺเฐน ทุนฺนิหรณียฏฺเฐน จ สลฺลํ. ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกภยาวหนโต
ภยํ. เม เอตนฺติ เมตํ. เสสเมตฺถ ปากฏเมว. นิคมนมฺปิ วุตฺตนเยเนว
เวทิตพฺพนฺติ.
                       อีติคาถาวณฺณนา สมตฺตา.
      [๕๒] สีตญฺจาติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิยํ กิร สีตาลุกพฺรหฺมทตฺโต
นาม ราชา อโหสิ, โส ปพฺพชิตฺวา อรญฺญกุฏิกาย วิหรติ. ตสฺมึ จ ปเทเส
สีเต สีตํ, อุเณฺห อุณฺหเมว จ โหติ อพฺโภกาสตฺตา ปเทสสฺส. โคจรคาเม
ภิกฺขา ยาวทตฺถาย น ลพฺภติ, ปิวนปานียมฺปิ ทุลฺลภํ, วาตาตปฑํสสิรึสปาปิ ๒-
พาเธนฺติ. ตสฺส เอตทโหสิ "อิโต อฑฺฒโยชนมตฺเต สมตฺโต ๓- ปเทโส, ตตฺถ
สพฺเพปิ เอเต ปริสฺสยา นตฺถิ, ยนฺนูนาหํ ตตฺถ คจฺเฉยฺยํ, ผาสุกํ วิหรนฺเตน
สกฺกา สุขํ ๔- อธิคนฺตุนฺ"ติ. ตสฺส ปุน อโหสิ "ปพฺพชิตา นาม ปจฺจยวสิกา น โหนฺติ,
เอวรูปญฺจ จิตฺตํ วเส วตฺเตนฺติ. น จิตฺตสฺส วเส วตฺตนฺติ, นาหํ คมิสฺสามี"ติ
ปจฺจเวกฺขิตฺวา น อคมาสิ. เอวํ ยาวตติยกํ อุปฺปนฺนจิตฺตํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อวิทิตนิพฺพานตฺถาวหเหตุตาย, อิ. อวิทิตติพฺพานตฺถาวหเหตุตาย
@๒ ฉ.ม......สรีสปาปิ    ๓ ฉ.ม. สมฺปนฺโน    ๔ ฉ.ม. วิเสสํ
นิวตฺเตสิ. ตโต ตตฺเถว สตฺต วสฺสานิ วสิตฺวา สมฺมา ปฏิปชฺชมาโน
ปจฺเจกสมฺโพธึ สจฺฉิกตฺวา อิมํ อุทานคาถํ ภาสิตฺวา นนฺทมูลกปพฺภารํ อคมาสิ.
               "สีตญฺจ อุณฺหญฺจ ขุทํ ปิปาสํ
                วาตาตเป ฑํสสิรึสเป จ
                สพฺพานิเปตานิ อภิสมฺภวิตฺวา
                เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป"ติ.
      ตตฺถ สีตญฺจาติ สีตํ นาม ทุวิธํ อพฺภนฺตรธาตุกฺโขภปฺปจฺจยญฺจ
พาหิรธาตุกฺโขภปฺปจฺจยญฺจ, ตถา อุณฺหํ. ฑํสาติ ปิงฺคลมกฺขิกา. สิรึสปาติ เย เกจิ
ทีฆชาติกา สริตฺวา คจฺฉนฺติ. เสสํ ปากฏเมว. นิคมนมฺปิ วุตฺตนเยเนว
เวทิตพฺพนฺติ.
                      สีตาลุกคาถาวณฺณนา สมตฺตา.
      [๕๓] นาโควาติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิยํ กิร อญฺญตโร ราชา
วีสติ วสฺสานิ รชฺชํ กาเรตฺวา กาลกโต นิรเย วีสติ เอว วสฺสานิ ปจฺจิตฺวา
หิมวนฺตปฺปเทเส หตฺถิโยนิยํ อุปฺปชฺชิตฺวา สญฺชาตกฺขนฺโธ ปทุมวณฺณสกลสรีโร
อุฬาโร ยูถปติ มหานาโค อโหสิ. ตสฺส โอภคฺโคภคฺคํ สาขาภงฺคํ หตฺถิจฺฉาปาว
ขาทนฺติ, โอคาเหปิ นํ หตฺถินิโย กทฺทเมน ลิมฺปนฺติ, สพฺพํ ปาลิเลยฺยกนาคสฺเสว
อโหสิ. โส ยูถา นิพฺพิชฺชิตฺวา ปกฺกามิ. ตโต นํ ปทานุสาเรน
ปุน ๑- ยูถํ อนุพนฺธิ. เอวํ ยาวตติยํ ปกฺกนฺโต อนุพทฺโธว. ตโต จินฺเตสิ
"อิทานิ มยฺหํ นตฺตโก พาราณสิยํ รชฺชํ กาเรสิ, ๒- ยนฺนูนาหํ อตฺตโน
ปุริมชาติยา อุยฺยานํ คจฺเฉยฺยํ, ตตฺร มํ โส รกฺขิสฺสตี"ติ. ตโต รตฺตึ นิทฺทาย
วสํ คเต ยูเถ ยูถํ ปหาย ตเมว อุยฺยานํ ปาวิสิ. อุยฺยานปาโล ทิสฺวา รญฺโญ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ            ๒ ฉ.ม. กาเรติ
อาโรเจสิ, ราชา "หตฺถึ คเหสฺสามี"ติ เสนาย ปริวารยิ. หตฺถี ราชานํ เอว
อภิมุโข คจฺฉติ, ราชา "มํ อภิมุโข เอตี"ติ ขุรปฺปํ สนฺนยฺหิตฺวา อฏฺฐาสิ. ตโต
หตฺถี "วิชฺเฌยฺยาปิ มํ เอโส"ติ มานุสิกาย วาจาย "พฺรหฺมทตฺต มา มํ วิชฺฌ,
อหนฺเต อยฺยโก"ติ อาห. ราชา "กึ ภณสี"ติ สพฺพํ ปุจฺฉิ, หตฺถีปิ รชฺเช จ
นรเก จ หตฺถิโยนิยญฺจ ปวตฺตึ สพฺพํ อาโรเจสิ. ราชา "สุนฺทรํ มา ภายิ,
มา จ กญฺจิ ภึสาเปหี"ติ หตฺถิโน ภตฺตญฺจ อตฺถรเก จ ๑- หตฺถิภณฺเฑ จ
อุปฏฺฐาเปสิ.
      อเถกทิวสํ ราชา หตฺถิกฺขนฺธคโต "อยํ วีสติ วสฺสานิ รชฺชํ กาเรตฺวา
นิรยํ ปตฺโต, ๒- วิปากาวเสเสน จ ติรจฺฉานโยนิยํ อุปฺปนฺโน, ตตฺถาปิ
คณวาสสงฺฆฏฺฏนํ อสหนฺโต อิธาคโต, อโห ทุกฺโข คณวาโส, เอกวาโส เอว ๓- จ ปน
สุโข"ติ จินฺเตตฺวา ตตฺเถว วิปสฺสนํ อารภิตฺวา ปจฺเจกโพธึ สจฺฉากาสิ. ตํ
โลกุตฺตรสุเขน สุขิตํ อมจฺจา อุปสงฺกมิตฺวา ปณิปาตํ กตฺวา "ยานกาโล
มหาราชา"ติ อาหํสุ. ตโต "นาหํ ราชา"ติ วตฺวา ปุริมนเยเนว อิมํ คาถํ
อภาสิ:-
               "นาโคว ยูถานิ วิวชฺชยิตฺวา
                สญฺชาตขนฺโธ ปทุมี อุฬาโร
                ยถาภิรนฺตํ วิหรํ อรญฺเญ
                เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป"ติ.
      สา ปทตฺถโต ปากฏา เอว. อยํ ปเนตฺถ อธิปฺปายโยชนา, สา จ โข
ยุตฺติวเสเนว, น อนุสฺสววเสน. ยถา อยํ หตฺถี มนุสฺสกนฺเตสุ สีเลสุ ทนฺตตฺตา
อทนฺตภูมินฺนาคจฺฉตีติ วา, สรีรมนฺตตาย วา นาโค, เอวํ กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วฏฏญฺจ อารกฺขเก จ
@๒ ฉ.ม. รชฺชํ กตฺวา นิรเย ปกฺโก          ๓ ฉ.ม. เอกีภาโว เอว
อริยกนฺเตสุ สีเลสุ ทนฺตตฺตา อทนฺตภูมึ นาคมเนน อาคุํ อกรเณน ปุน
อิตฺถตฺตํ อนาคมเนน จ คุณสรีรมหนฺตตฺตา วา นาโค ภเวยฺยํ. ยถา เจส
ยูถานิ วิวชฺชยิตฺวา ๑- เอกจริยสุเขน ยถาภิรนฺตํ วิหรํ อรญฺเญ เอโก จเร
ขคฺควิสาณกปฺโป, กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ เอวํ คณํ วิวชฺเชตฺวา เอกนฺตวิหารสุเขน ๒-
ฌานสุเขน ยถาภิรนฺตํ วิหรํ อรญฺเญ อตฺตโน ยถา ยถา สุขํ, ตถา ตถา,
ยตฺตกํ วา อิจฺฉามิ, ตตฺตกํ อรญฺเญ นิวาสํ เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป
จเรยฺยนฺติ อตฺโถ. ยถา เจส สุสณฺฐิตกฺขนฺธตาย สญฺชาตขนฺโธ, กุทาสฺสุ
นามาหมฺปิ เอวํ อเสกฺขสีลกฺขนฺธมหนฺตตาย สญฺชาตกฺขนฺโธ ภเวยฺยํ. ยถา เจส
ปทุมสทิสคตฺตตาย วา ปทุมกุเล อุปฺปนฺนตาย วา ปทุมี, กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ
เอวํ ปทุมสทิสอุชุคตฺตตาย ๓- วา อริยชาติปทุเม อุปฺปนฺนตาย วา ปทุมี
ภเวยฺยํ. ยถา เจส ถามพลชวาทีหิ อุฬาโร, กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ เอวํ
ปริสุทฺธกายสมาจารตาทีหิ สีลสมาธินิพฺเพธิกปญฺญาทีหิ วา อุฬาโร ภเวยฺยนฺติ
เอวํ จินฺเตนฺโต วิปสฺสนํ อารภิตฺวา ปจฺเจกโพธึ อธิคโตมฺหีติ.
                       นาคคาถาวณฺณนา สมตฺตา.
      [๕๔] อฏฺฐาน ตนฺติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิรญฺโญ กิร ปุตฺโต ทหโร
เอว สมาโน ปพฺพชิตุกาโม มาตาปิตโร อามนฺเตสิ, ๔- มาตาปิตโร นํ วาเรนฺติ.
โส วาริยมาโนปิ นิพนฺธติเยว "ปพฺพชิสฺสามี"ติ. ตโต นํ ปุพฺเพ วุตฺตํ
เสฏฺฐิปุตฺตํ วิย สพฺพํ วตฺวา อนุชานึสุ. ปพฺพชิตฺวา จ อุยฺยาเนเยว วสิตพฺพนฺติ
ปฏิชานาเปสุํ, โส ตถา อกาสิ. ตสฺส มาตา ปาโตว วีสติสหสฺสนาฏกิตฺถิปริวุตา
อุยฺยานํ คนฺตฺวา ปุตฺตํ ยาคุํ ปาเยตฺวา อนฺตเร ๕- ขชฺชกาทีนิ จ ขาทาเปตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วิวชฺเชตฺวา     ๒ สี. เอกนฺตาภิรติสุเขน, ฉ.ม. เอกวิหารสุเขน
@๓ สี. ปทุมสทิสโพชฺฌงฺคมหนฺตตาย    ๔ ฉ.ม. ยาจิ     ๕ ฉ.ม. อนฺตรา
ยาว มชฺฌนฺติกสมยํ เตน สทฺธึ สมุลฺลปิตฺวา นครํ ปวิสติ, ปิตา จ มชฺฌนฺติเก
อาคนฺตฺวา ตํ โภเชตฺวา อตฺตนาปิ ภุญฺชิตฺวา ทิวสํ เตน สทฺธึ สมุลฺลปิตฺวา
สายนฺหสมเย ชคฺคิกปุริเส ๑- ฐเปตฺวา นครํ ปวิสติ. โส เอวํ รตฺตินฺทิวา
อวิวิตฺโต วิหรติ. เตน โข ปน สมเยน อาทิจฺจพนฺธุ นาม ปจฺเจกพุทฺโธ
นนฺทมูลกปพฺภาเร วิหรติ. โส อาวชฺเชนฺโต ตํ อทฺทส "อยํ กุมาโร ปพฺพชิตุํ
อสกฺขิ, ชฏํ ฉินฺทิตุํ น สกฺโกตี"ติ. ตโต ปรํ อาวชฺชิ "อตฺตโน ธมฺมตาย
นิพฺพิชฺชิสฺสติ, โน"ติ. อถ "ธมฺมตาย นิพฺพินฺทนฺโต อติจิรํ ภวิสฺสตี"ติ ญตฺวา
"ตสฺส อารมฺมณํ ทสฺเสสฺสามี"ติ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว มโนสิลาตลโต อาคนฺตฺวา
อุยฺยาเน อฏฺฐาสิ. ราชปุริโส ทิสฺวา "ปจฺเจกพุทฺโธ อาคโต มหาราชา"ติ
รญฺโญ อาโรเจสิ. ราชา "อิทานิ เม ปุตฺโต ปจฺเจกพุทฺเธน สทฺธึ อนุกฺกณฺฐิโต
วสิสฺสตี"ติ ปมุทิตมโน หุตฺวา ปจฺเจกพุทฺธํ สกฺกจฺจํ อุปฏฺฐหิตฺวา ตตฺเถว วาสํ
ยาจิตฺวา ปณฺณสาลาทิวาวิหารฏฺฐานจงฺกมาทิสพฺพํ กาเรตฺวา วาเสสิ.
      โส ตตฺถ วสนฺโต เอกทิวสํ โอกาสํ ลภิตฺวา กุมารํ ปุจฺฉิ "โกสิ
ตฺวนฺ"ติ. โส อาห "อหํ ปพฺพชิโต"ติ. ปพฺพชิตา นาม น เอทิสา โหนฺตีติ.
"อถ ภนฺเต กีทิสา โหนฺติ, กึ มยฺหํ อนนุจฺฉวิกนฺ"ติ วุตฺเต "ตฺวํ อตฺตโน
อนนุจฺฉวิกํ น เปกฺขสิ, นนุ เต มาตา วีสติสหสฺสิตฺถิกาหิ สทฺธึ ปุพฺพณฺหสมเย
อาคจฺฉนฺตี อุยฺยานํ อวิวิตฺตํ กโรติ, ปิตา มหตา พลกาเยน สายนฺหสมเย,
ชคฺคนกปุริสา สกลรตฺตึ, ปพฺพชิตา นาม ตว สทิสา น โหนฺติ, เอทิสา ปน
โหนฺตี"ติ. ตตฺร ฐิตสฺเสว อิทฺธิยา หิมวนฺเต อญฺญตรํ วิหารํ ทสฺเสสิ. โส
ตตฺถ ปจฺเจกพุทฺเธ อาลมฺพนพาหํ นิสฺสาย ฐิเต จ จงฺกมนฺเต จ
รชนกมฺมสูจิกมฺมาทีนิ กโรนฺเต จ ทิสฺวา อาห "ตุเมฺห อิธ นาคจฺฉถ, ปพฺพชฺชา
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. ชาครกปุริเส, ฉ.ม. ชคฺคนปุริเส
จ ๑- ตุเมฺหหิ อนุญฺญาตา"ติ. "อาม ปพฺพชฺชา อนุญฺญาตา, ปพฺพชิตกาลโต
ปฏฺฐาย สมณา นาม อตฺตโน นิสฺสรณํ กาตุํ อิจฺฉิตปตฺถิตญฺจ ปเทสํ คนฺตุํ
ลภนฺติ, เอตฺตกํว วฏฺฏตี"ติ วตฺวา อากาเส ฐตฺวา:-
               "อฏฺฐาน ตํ สงฺคณิการตสฺส
                ยํ ผุสฺสเย ๒- สามยิกํ วิมุตฺตินฺ"ติ
อิมํ อุปฑฺฒคาถํ วตฺวา ทิสฺสมาเนเนว กาเยน นนฺทมูลกปพฺภารํ อคมาสิ.
เอวํ คเต ปจฺเจกพุทฺเธ โส อตฺตโน ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา นิปชฺชิ. อารกฺขปุริโสปิ
"สยิโต กุมาโร, อิทานิ กุหึ คมิสฺสตี"ติ ปมตฺโต นิทฺทํ โอกฺกมิ. โส ตสฺส
ปมตฺตภาวํ ญตฺวา ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา อรญฺญํ ปาวิสิ. ตตฺร จ วิวิตฺโต
วิปสฺสนํ อารภิตฺวา ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา ปจฺเจกพุทฺธฏฺฐานํ คโต. ตตฺร จ
"กถมธิคตนฺ"ติ ปุจฺฉิโต อาทิจฺจพนฺธุนา วุตฺตํ อุปฑฺฒคาถํ ปริปุณฺณํ กตฺวา
อภาสิ.
      ตสฺสตฺโถ:- อฏฺฐาน ตนฺติ อฏฺฐานํ ตํ, อการณํ ตนฺติ วุตฺตํ โหติ,
อนุนาสิกโลโป กโต "อริยสจฺจาน ทสฺสนนฺ"ติอาทีสุ ๓- วิย. สงฺคณิการตสฺสาติ
คณาภิรตสฺส. ยนฺติ กรณวจนเมตํ "ยํ หิรียติ หิริยิตพฺเพนา"ติอาทีสุ ๔- วิย.
ผุสฺสเยติ อธิคจฺเฉ. สามยิกํ วิมุตฺตินฺติ โลกิยสมาปตฺตึ. สา หิ อปฺปิตปฺปิตสมเย
เอว ปจฺจนีเกหิ วิมุจฺจนโต "สามยิกา วิมุตฺตี"ติ วุจฺจติ. ตํ สามยิกํ วิมุตฺตึ.
อฏฺฐานํ ตํ, น ตํ การณํ วิชฺชติ สงฺคณิการตสฺส, เยน การเณน ผุสฺสเยติ
เอตํ อาทิจฺจพนฺธุสฺส ปจฺเจกพุทฺธสฺส วโจ นิสมฺม สงฺคณิการตึ ปหาย โยนิโส
ปฏิปชฺชนฺโต อธิคโตมฺหีติ อาห. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ.
                      อฏฺฐานคาถาวณฺณนา สมตฺตา.
                        ทุติโย วคฺโค นิฏฺฐิโต.
                          -------------
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ปพฺพชฺชา ตาว ฉ.ม. ปพฺพชฺชา นาม            ๒ ฉ.ม. ผสฺสเย
@๓ ขุ.ขุ. ๒๕/๑๑/๔, ขุ.สุ. ๒๕/๒๗๐/๓๘๖       ๔ อภิ.สงฺ. ๓๔/๑๓๓๐/๒๙๙
      [๕๕] ทิฏฺฐีวิสูกานีติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิยํ กิร อญฺญตโร ราชา
รโหคโต จินฺเตสิ "ยถา สีตาทีนํ ปฏิฆาตกานิ อุณฺหาทีนิ อตฺถิ, อตฺถิ นุ โข
เอวํ วฏฺฏปฏิฆาตกํ วิวฏฺฏํ, โน'ติ. โส อมจฺเจ ปุจฺฉิ "วิวฏฺฏํ ชานาถา"ติ.
เต "ชานาม มหาราชา"ติ อาหํสุ. ราชา กึ ตนฺติ. ตโต "อนฺตวา โลโก"ติอาทินา
นเยน สสฺสตุจฺเฉทํ กเถสุํ. อถ ราชา "อิเม น ชานนฺติ, สพฺเพปิเม
ทิฏฺฐิคติกา"ติ สยเมว เตสํ วิโลมตญฺจ อยุตฺตตญฺจ ทิสฺวา "วฏฺฏปฏิฆาตกํ
วิวฏฺฏํ อตฺถิ, ตํ คเวสิตพฺพนฺ"ติ จินฺเตตฺวา รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนฺโต
ปจฺเจกโพธึ สจฺฉากาสิ. อิมญฺจ อุทานคาถํ อภาสิ ปจฺเจกพุทฺธมชฺเฌ
พฺยากรณคาถญฺจ.
               "ทิฏฺฐีวิสูกานิ อุปาติวตฺโต
                ปตฺโต นิยามํ ปฏิลทฺธมคฺโค
                อุปฺปนฺนญาโณมฺหิ อนญฺญเนยฺโย
                เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป"ติ.
      ตสฺสตฺโถ:- ทิฏฺฐีวิสูกานีติ ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิคตานิ. ตานิ หิ
มคฺคสมฺมาทิฏฺฐิยา วิสูกฏฺเฐน วิชฺฌนฏฺเฐน วิโลมฏฺเฐน จ วิสูกานิ. เอวํ ทิฏฺฐิยา
วิสูกานิ, ทิฏฺฐิ เอว วา วิสูกานิ ทิฏฺฐิวิสูกานิ. อุปาติวตฺโตติ ทสฺสนมคฺเคน
อติกฺกนฺโต ปตฺโต นิยามนฺติ อวินิปาตธมฺมตาย สมฺโพธิปรายนตาย จ นิยตภาวํ อธิคโต,
สมฺมตฺตนิยามสงฺขาตํ วา ปฐมมคฺคนฺติ. เอตฺตาวตา ปฐมมคฺคกิจฺจนิปฺผตฺติ จ
ตสฺส ปฏิลาโภ จ วุตฺโต. อิทานิ ปฏิลทฺธมคฺโคติ อิมินา เสสมคฺคปฏิลาภํ
ทสฺเสติ. อุปฺปนฺนญาโณมฺหีติ อุปฺปนฺนปจฺเจกโพธิญาโณ อมฺหิ, เอเตน ผลํ
ทสฺเสติ. อนญฺญเนยฺโยติ อญฺเญหิ "อิทํ สจฺจํ อิทํ สจฺจนฺ"ติ น เนตพฺโพ.
เอเตน สยมฺภุตํ ทีเปติ, ปตฺเต วา ปจฺเจกโพธิญาเณ อเนยฺยตาย อภาวา
สยํวสิตํ. สมถวิปสฺสนาย วา ๑- ทิฏฺฐิวิสูกานิ อุปาติวตฺโต, อาทิมคฺเคน ปตฺโต
นิยามํ, เสเสหิ ปฏิลทฺธมคฺโค, ผลญาเณน อุปฺปนฺนญาโณ, ตํ สพฺพํ อตฺตนาว
อธิคโตติ อนญฺญเนยฺโย. เสสํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ.
                     ทิฏฺฐิวิสูกคาถาวณฺณนา สมตฺตา.
      [๕๖] นิลฺโลลุโปติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิรญฺโญ กิร สูโท อนฺตรภตฺตํ
ปจิตฺวา อุปนาเมติ มนุญฺญทสฺสนํ สาทุรสํ "อปฺเปวนาม เม ราชา ธนมนุปฺปเทยฺยา"ติ.
ตํ รญฺโญ คนฺเธเนว โภตฺตุกมฺยตํ ๒- ชเนสิ มุเข เขฬํ อุปฺปาเทนฺตํ.
ปฐมกพเฬ ปน มุเข ปกฺขิตฺตมตฺเต สตฺต รสหรณิสหสฺสานิ อมเตเนว ผุฏฺฐานิ
อเหสุํ. สูโท "อิทานิ เม ทสฺสติ, อิทานิ เม ทสฺสตี"ติ จินฺเตสิ. ราชาปิ
"สกฺการารโห สูโท"ติ จินฺเตสิ, "รสํ สายิตฺวา ปน สกฺกโรนฺตํ มํ ปาปโก
กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคจฺเฉยฺย "โลโล อยํ ราชา รสครุโก"ติ น กิญฺจิ อภณิ.
เอวํ ยาว โภชนปริโยสานํ, ตาว สูโทปิ "อิทานิ ทสฺสติ, อิทานิ ทสฺสตี"ติ
จินฺเตสิ. ราชาปิ อวณฺณภเยน น กิญฺจิ อภณิ. ตโต สูโท "นตฺถิ อิมสฺส
รญฺโญ ชิวฺหาวิญฺญาณนฺ"ติ ทุติยทิวเส อสาธุภตฺตํ ๓- อุปนาเมสิ. ราชา ภุญฺชนฺโต
"นิคฺคหารโห อชฺช สูโท"ติ ชานนฺโตปิ ปุพฺเพ วิย ปจฺจเวกฺขิตฺวา อวณฺณภเยน
น กิญฺจิ อภณิ. ตโต สูโท "ราชา เนว สุนฺทรํ น อสุนฺทรํ ชานาตี"ติ
จินฺเตตฺวา สพฺพํ ปริพฺพยํ อตฺตนา คเหตฺวา ยงฺกิญฺจิเทว ปจิตฺวา รญฺโญ
เทติ. ราชา "อโห วต โลโภ, อหํ นาม วีสติ นครสหสฺสานิ ภุญฺชนฺโต
อิมสฺส โลเภน ภตฺตมตฺตมฺปิ น ลภามี"ติ นิพฺพิชฺชิตฺวา รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา
วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธึ สจฺฉากาสิ, ปุริมนเยเนว จ อิมํ คาถํ อภาสิ:-
@เชิงอรรถ: ๑ สี. วิปสฺสนาย     ๒ ฉ.ม. โภตฺตุกามตํ
@๓ สี. อสาทุวนฺตํ, ฉ.ม. อรสภตฺตํ
               "นิลฺโลลุโป นิกฺกุโห นิปฺปิปาโส
                นิมฺมกฺโข นิทฺธนฺตกสาวโมโห
                นิราสโย สพฺพโลเก ภวิตฺวา
                เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป"ติ.
      ตตฺถ นิลฺโลลุโปติ อโลลุโป. โย หิ รสตณฺหาภิภูโต โหติ, โส ผุสํ
ลุปฺปติ ปุนปฺปุนญฺจ ลุปฺปติ, เตน โลลุโปติ วุจฺจติ. ตสฺมา เอส ตํ ปฏิกฺขิปนฺโต
อาห "นิลฺโลลุโป"ติ. นิกฺกุโหติ เอตฺถ กิญฺจาปิ ยสฺส ติวิธํ กุหนวตฺถุํ นตฺถิ,
โส นิกฺกุโหติ วุจฺจติ, อิมิสฺสา ปน คาถาย มนุญฺญโภชนาทีสุ วิมฺหยมนาปชฺชนโต
นิกฺกุโหติ อยมธิปฺปาโย. นิปฺปิปาโสติ เอตฺถ ปาตุมิจฺฉา ปิปาสา, ตสฺสา อภาเวน
นิปฺปิปาโส, สาธุรสโลเภน โภตฺตุกมฺยตาวิรหิโตติ อตฺโถ. นิมฺมกฺโขติ เอตฺถ
ปรคุณวินาสนลกฺขโณ มกฺโข, ตสฺส อภาเวน นิมฺมกฺโข. อตฺตโน คหฏฺฐกาเล
สูทสฺส คุณมกฺขนาภาวํ สนฺธายาห. นิทฺธนฺตกสาวโมโหติ เอตฺถ ราคาทโย
ตโย, กายทุจฺจริตาทีนิ จ ตีณีติ ฉ ธมฺมา ยถาสมฺภวํ อปฺปสนฺนฏฺเฐน สกภาวํ
วิชหาเปตฺวา ปรภาวํ คณฺหาปนฏฺเฐน กสฏฏฺเฐน จ กสาวาติ เวทิตพฺพา.
ยถาห:-
               "ตตฺถ กตเม ตโย กสาวา, ราคกสาโว โทสกสาโว
        โมหกสาโว, อิเม ตโย กสาวา. อปเรปิ ๑- ตโย กสาวา กายกสาโว
        วจีกสาโว มโนกสาโว"ติ. ๒-
      เตสุ โมหํ ฐเปตฺวา ปญฺจนฺนํ กสาวานํ เตสญฺจ สพฺเพสํ มูลภูตสฺส
โมหสฺส นิทฺธนฺตตฺตา นิทฺธนฺตกสาวโมโห, ติณฺณํ เอว วา กายวจีมโนกสาวานํ
โมหสฺส จ นิทฺธนฺตตฺตา นิทฺธนฺตกสาวโมโห. อิตเรสุ นิลฺโลลุปตาทีหิ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ตตฺถ กตเม อปเรปิ           ๒ อภิ.วิ. ๓๕/๙๒๔/๔๕๐
ราคกสาวสฺส, นิมฺมกฺขตาย โทสกสาวสฺส นิทฺธนฺตภาโว สิทฺโธ เอว. นิราสโยติ ๑-
นิตฺตโณฺห. สพฺพโลเกติ สกลโลเก, ตีสุ ภเวสุ ทฺวาทสสุ วา อายตเนสุ
ภววิภวตณฺหาวิรหิโต หุตฺวาติ อตฺโถ. เสสํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. อถ วา
ตโยปิ ปาเท วตฺวา เอโก จเรติ เอโก จริตุํ สกฺกุเณยฺยาติ เอวมฺปิ เอตฺถ
สมฺพนฺโธ กาตพฺโพติ.
                     นิลฺโลลุปคาถาวณฺณนา สมตฺตา.
      [๕๗] ปาปํ สหายนฺติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิยํ กิร อญฺญตโร ราชา
มหจฺจราชานุภาเวน นครํ ปทกฺขิณํ กโรนฺโต มนุสฺเส โกฏฺฐาคารโต
ปุราณธญฺญานิ พหิทฺธา นีหรนฺเต ทิสฺวา "กึ ภเณ อิทนฺ"ติ อมจฺเจ ปุจฺฉิ. อิทานิ
มหาราช นวธญฺญานิ อุปฺปชฺชิสฺสนฺติ, เตสํ โอกาสํ กาตุํ อิเม มนุสฺสา
ปุราณธญฺญาทีนิ ฉฑฺเฑนฺตีติ. ราชา กึ ภเณ อิตฺถาคารพลกายาทีนํ วฏฺฏํ
ปริปุณฺณนฺติ อาห. อาม มหาราช ปริปุณฺณนฺติ. เตน หิ ภเณ ทานสาลํ
การาเปถ, ทานํ ทสฺสามิ, มา อิมานิ ธญฺญานิ อนุปการานิ วินสฺสึสูติ. ตโต
นํ อญฺญตโร ทิฏฺฐิคติโก อมจฺโจ "มหาราช นตฺถิ ทินฺนนฺ"ติ อารพฺภ ยาว
"พาลา จ ปณฺฑิตา จ สนฺธาวิตฺวา สํสริตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสนฺตี"ติ วตฺวา
นิวาเรสิ. โส ทุติยมฺปิ ตติยมฺปิ โกฏฺฐาคาเร วิลุมฺปนฺเต ทิสฺวา ตเถว อาณาเปสิ.
ตติยมฺปิ นํ "มหาราช ทตฺตุปญฺญตฺตํ ยทิทํ ทานนฺ"ติอาทีนิ วตฺวา นิวาเรสิ.
โส "อเร อหํ อตฺตโน สนฺตกมฺปิ น ลภามิ ทาตุํ, กึ เม อิเมหิ
ปาปสหาเยหี"ติ นิพฺพินฺโน รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธึ
สจฺฉากาสิ, ตญฺจ ปาปสหายํ ครหนฺโต อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ:-
               "ปาปํ สหายํ ปริวชฺชเยถ
                อนตฺถทสฺสึ วิสเม นิวิฏฺฐํ
@เชิงอรรถ: ๑ สี. นิราสโสติ, ม. นิราสาโสติ
                สยํ น เสเว ปสุตํ ปมตฺตํ
                เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป"ติ.
      ตสฺสายํ สงฺเขปตฺโถ:- ยฺวายํ ทสวตฺถุกาย ทิฏฺฐิยา ๑- สมนฺนาคตตฺตา
ปาโป, ปเรสมฺปิ อนตฺถํ ปสฺสตีติ อนตฺถทสฺสี, กายทุจฺจริตาทิมฺหิ จ วิสเม
นิวิฏฺโฐ, ตํ อตฺถกาโม กุลปุตฺโต ปาปํ สหายํ ปริวชฺชเยถ อนตฺถทสฺสึ วิสเม
นิวิฏฺฐํ. สยํ น เสเวติ อตฺตโน วเสน น เสเว. ยทิ ปน ปรวโส โหติ,
กึ สกฺกา กาตุนฺติ วุตฺตํ โหติ. ปสุตนฺติ ปสฏํ, ๒- ทิฏฺฐิวเสน ตตฺถ ตตฺถ
ลคฺคนฺติ อตฺโถ. ปมตฺตนฺติ กามคุเณสุ โวสฺสฏฺฐจิตฺตํ, กุสลภาวนารหิตํ วา.
ตํ เอวรูปํ น เสเว น ภเช น ปยิรุปาเส, อญฺญทตฺถุ เอโก จเร
ขคฺควิสาณกปฺโปติ.
                     ปาปสหายคาถาวณฺณนา สมตฺตา.
      [๕๘] พหุสฺสุตนฺติ กา อุปฺปตฺติ? ปุพฺเพ กิร กสฺสปสฺส ภควโต
สาสเน อฏฺฐ ปจฺเจกโพธิสตฺตา ปพฺพชิตฺวา คตปจฺจาคตวตฺตํ ปูเรตฺวา เทวโลเก
อุปฺปนฺนาติ สพฺพํ อนวชฺชโภชีคาถาย วุตฺตสทิสเมว. อยํ ปน วิเสโส:-
ปจฺเจกพุทฺเธ นิสีทาเปตฺวา ราชา อาห "เก ตุเมฺห"ติ. เต อาหํสุ "มยํ
มหาราช พหุสฺสุตา นามา"ติ. ราชา "อหํ สุตพฺรหฺมทตฺโต นาม, สุเตน
ติตฺตึ น คจฺฉามิ, หนฺท เนสํ สนฺติเก วิจิตฺรนยํ สทฺธมฺมเทสนํ โสสฺสามี"ติ
อตฺตมโน ทกฺขิโณทกํ ทตฺวา ปริวิสิตฺวา ภตฺตกิจฺจปริโยสาเน สํฆตฺเถรสฺส
ปตฺตํ คเหตฺวา วนฺทิตฺวา ปุรโต นิสีทิ "ธมฺมกถํ ภนฺเต กโรถา"ติ. โส "สุขิโต
โหตุ มหาราช, ราคกฺขโย โหตู"ติ วตฺวา อุฏฺฐิโต. ราชา "อยํ น พหุสฺสุโต,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปาปทิฏฺฐิยา       ๒ สี. ปสตฺตํ
ทุติโย พหุสฺสุโต ภวิสฺสติ, เสฺว ทานิ วิจิตฺรธมฺมเทสนํ โสสฺสามี"ติ สฺวาตนาย
นิมนฺเตสิ. เอวํ ยาว สพฺเพสํ ปฏิปาฏิ คจฺฉติ, ตาว นิมนฺเตสิ. เต สพฺเพปิ
"โทสกฺขโย โหตุ, โมหกฺขโย, คติกฺขโย, วฏฺฏกฺขโย, อุปธิกฺขโย, ตณฺหกฺขโย
โหตู"ติ เอวํ เอเกกํ ปทํ วิเสเสตฺวา เสสํ ปฐมสทิสเมว วตฺวา อุฏฺฐหึสุ.
      ตโต ราชา "อิเม `พหุสฺสุตา มยนฺ'ติ ภณนฺติ, น จ เตสํ วิจิตฺรกถา,
กิเมเตหิ วุตฺตนฺ"ติ เตสํ วจนตฺถํ อุปปริกฺขิตุมารทฺโธ. อถ "ราคกฺขโย โหตู"ติ
อุปปริกฺขนฺโต "ราเค ขีเณ โทโสปิ โมโหปิ อญฺญตรญฺญตเรปิ กิเลสา ขีณา
โหนฺตี"ติ ญตฺวา อตฺตมโน อโหสิ "นิปฺปริยายพหุสฺสุตา อิเม สมณา. ยถา
หิ ปุริเสน มหาปฐวึ วา อากาสํ วา องฺคุลิยา นิทฺทิสนฺเตน น องฺคุลิมตฺโตว
ปเทโส นิทฺทิฏฺโฐ โหติ, อปิจ โข ปน ปฐวีอากาสา เอว นิทฺทิฏฺฐา โหนฺติ,
เอวํ อิเมหิ เอกเมกํ อตฺถํ นิทฺทิสนฺเตหิ อปริมาณา อตฺถา นิทฺทิฏฺฐา โหนฺตี"ติ.
ตโต โส "กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ เอวํ พหุสฺสุโต ภวิสฺสามี"ติ ตถารูปํ พหุสฺสุตภาวํ
ปตฺเถนฺโต รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา อิมํ
อุทานคาถํ อภาสิ:-
               "พหุสฺสุตํ ธมฺมธรํ ภเชถ
                มิตฺตํ อุฬารํ ปฏิภานวนฺตํ
                อญฺญาย อตฺถานิ วิเนยฺย กงฺขํ
                เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป"ติ.
      ตตฺถายํ สงฺเขปตฺโถ:- พหุสฺสุตนฺติ ทุวิโธ พหุสฺสุโต ตีสุ ปิฏเกสุ
อตฺถโต นิขิโล ๑- ปริยตฺติพหุสฺสุโต จ, มคฺคผลวิชฺชาภิญฺญานํ ปฏิวิทฺธตฺตา ๒-
ปฏิเวธพหุสฺสุโต จ. อาคตาคโม ธมฺมธโร. อุฬาเรหิ ปน กายวจีมโนกมฺเมหิ
@เชิงอรรถ: ๑ สี. นิจฺจโล                ๒ ม. มคฺคผลวิชฺชาภิญฺญาปฏิวิทฺธตฺโถ
สมนฺนาคโต อุฬาโร. ยุตฺตปฏิภาโน จ มุตฺตปฏิภาโน จ ยุตฺตมุตฺตปฏิภาโน จ
ปฏิภานวา. ปริยตฺติปริปุจฺฉาธิคมวเสน วา ติธา ปฏิภานวา เวทิตพฺโพ. ยสฺส
หิ ปริยตฺติ ปฏิภาติ, โส ปริยตฺติปฏิภานวา. ยสฺส อตฺถญฺจ ญายญฺจ ลกฺขณญฺจ
ฐานาฏฺฐานญฺจ ปริปุจฺฉนฺตสฺส ปริปุจฺฉา ปฏิภาติ, โส ปริปุจฺฉาปฏิภานวา.
เยน มคฺคาทโย ปฏิวิทฺธา โหนฺติ, โส อธิคมปฏิภานวา. ตํ เอวรูปํ พหุสฺสุตํ
ธมฺมธรํ ภเชถ มิตฺตํ อุฬารํ ปฏิภานวนฺตํ. ตโต ตสฺสานุภาเวน
อตฺตตฺถปรตฺถอุภยตฺถเภทโต วา ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺถเภทโต วา อเนกปฺปการานิ
อญฺญาย, อตฺถานิ, ตโต "อโหสึ นุ โข อหํ อตีตมทฺธานนฺ"ติอาทีสุ ๑-
กงฺขฏฺฐาเนสุ วิเนยฺย กงฺขํ วิจิกิจฺฉํ วิเนตฺวา วินาเสตฺวา เอวํ กตสพฺพกิจฺโจ
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปติ.
                      พหุสฺสุตคาถาวณฺณนา สมตฺตา.
      [๕๙] ขิฑฺฑํ รตินฺติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิยํ วิภูสกพฺรหฺมทตฺโต นาม
ราชา ปาโตว ยาคุํ วา ภตฺตํ วา ภุญฺชิตฺวา นานาวิธวิภูสเนหิ อตฺตานํ
วิภูสาเปตฺวา มหาอาทาเส สกลสรีรํ ทิสฺวา ยํ น อิจฺฉติ, ตํ อปเนตฺวา
อญฺเญน วิภูสเนน วิภูสาเปติ. ตสฺส เอกทิวสํ เอวํ กโรโต ภตฺตเวลา
มชฺฌนฺติกสมโย ๒- ปตฺโต. อถ อวิภูสิโตว ทุสฺสปฏฺเฏน สีสํ เวเฐตฺวา ภุญฺชิตฺวา
ทิวาเสยฺยํ อุปคญฺฉิ. ปุนปิ อุฏฺฐหิตฺวา ตเถว กโรโต สูริโย โอคโต. ๓- เอวํ
ทุติยทิวเสปิ ตติยทิวเสปิ. อถสฺส เอวํ มณฺฑนปฺปสุตสฺส ปิฏฺฐิโรโค อุทปาทิ.
ตสฺเสตทโหสิ "อโห เร อหํ สพฺพตฺถาเมน วิภูสนฺโตปิ อิมสฺมึ กปฺปเก
วิภูสเน อสนฺตุฏฺโฐ โลภํ อุปฺปาเทสึ, โลโภ จ นาเมส อปายคมนีโย ธมฺโม,
หนฺท นํ นิคฺคณฺหามี"ติ รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธึ
สจฺฉิกตฺวา อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ:-
@เชิงอรรถ: ๑ ม.มู. ๑๒/๑๘/๑๑, สํ.นิ. ๑๖/๐๒/๒๖   ๒ ฉ.ม. ภตฺตเวลา มชฺฌนฺหิกสมโย
@๓ ฉ.ม. อตฺถงฺคโต
               "ขิฑฺฑํ รตึ กามสุขญฺจ โลเก
                อนลงฺกริตฺวา อนเปกฺขมาโน
                วิภูสนฏฺฐานา วิรโต สจฺจวาที
                เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป"ติ.
      ตตฺถ ขิฑฺฑา จ รติ จ ปุพฺเพ วุตฺตาว. กามสุขนฺติ วตฺถุกามสุขํ.
วตฺถุกามาปิ หิ สุขสฺส วิสยาทิภาเวน สุขนฺติ วุจฺจนฺติ. ยถาห "อตฺถิ รูปํ
สุขํ สุขานุปติตนฺ"ติ. ๑- เอวเมตํ ขิฑฺฑํ รตึ กามสุขญฺจ อิมสฺมึ โอกาสโลเก
อนลงฺกริตฺวา อลนฺติ อกตฺวา, เอตํ ตปฺปกนฺติ วา สารภูตนฺติ วา เอวํ
อคฺคเหตฺวา. อนเปกฺขมาโนติ เตน อลงฺกรเณน อนเปกฺขณสีโล อปิหาลุโก
นิตฺตโณฺห วิภูสนฏฺฐานา วิรโต สจฺจวาที เอโก จเรติ. เอตฺถ ๒- วิภูสา ทุวิธา
อคาริกวิภูสา จ อนคาริกวิภูสา จ. ตตฺถ อคาริกวิภูสา สาฏกเวฐนมาลาคนฺธาทิ,
อนคาริกวิภูสา ปตฺตมณฺฑนานิ. วิภูสา เอว วิภูสนฏฺฐานํ, ตสฺมา วิภูสนฏฺฐานา
ติวิธาย วิรติยา วิรโต. อวิตถวจนโต สจฺจวาทีติ เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ.
                    วิภูสนฏฺฐานคาถาวณฺณนา สมตฺตา.
      [๖๐] ปุตฺตญฺจ ทารนฺติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิรญฺโญ กิร ปุตฺโต
ทหรกาเล เอว อภิสิตฺโต รชฺชํ กาเรสิ. โส ปฐมคาถาย วุตฺตปจฺเจกโพธิสตฺโต
วิย รชฺชสิริมนุภวนฺโต เอกทิวสํ จินฺเตสิ "อหํ รชฺชํ กาเรนฺโต พหูนํ ทุกฺขํ
กโรมิ, กิมฺเม เอกโภคตฺถาย อิมินา ปาเปน, หนฺท สุขมุปฺปาเทมี"ติ รชฺชํ
ปหาย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา อิมํ อุทานคาถํ
อภาสิ:-
@เชิงอรรถ: ๑ สํ.ข. ๑๗/๖๐/๕๗             ๒ ฉ.ม. ตตฺถ
               "ปุตฺตญฺจ ทารํ ปิตรญฺจ มาตรํ
                ธนานิ ธญฺญานิ จ พนฺธวานิ
                หิตฺวาน กามานิ ยโถธิกานิ
                เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป"ติ.
      ตตฺถ ธนานีติ มุตฺตามณิเวฬุริยสงฺขสิลาปวาฬรชตชาตรูปาทีนิ รตนานิ.
ธญฺญานีติ สาลิวีหิยวโคธุมกงฺกุวรกกุทฺรูสกปเภทานิ สตฺต เสสาปรณฺณานิ จ.
พนฺธวานีติ ญาติพนฺธุโคตฺตพนฺธุมิตฺตพนฺธุสิปฺปพนฺธุวเสน จตุพฺพิเธ พนฺธเว.
ยโถธิกานีติ สกสกโอธิวเสน ฐิตาเนว, เสสํ วุตฺตนยเมวาติ.
                     ปุตฺตทารคาถาวณฺณนา สมตฺตา.
      [๖๑] สงฺโค เอโสติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิยํ กิร ปาทโลลพฺรหฺมทตฺโต
นาม ราชา อโหสิ. โส ปาโตว ยาคุํ วา ภตฺตํ วา ภุญฺชิตฺวา ตีสุ ปาสาเทสุ
ติวิธนาฏกานิ ปสฺสติ. ติวิธนาฏกานีติ กิร ปุพฺพราชโต อาคตํ, อนนฺตรราชโต
อาคตํ, อตฺตโน กาเล อุฏฺฐิตนฺติ. โส เอกทิวสํ ปาโตว ทหรนาฏกปาสาทํ
คโต, ตา นาฏกิตฺถิโย "ราชานํ รมาเปสฺสามา"ติ สกฺกสฺส เทวานมินฺทสฺส
อจฺฉราโย วิย อติมโนหรํ นจฺจคีตวาทิตํ ปโยเชสุํ. ราชา "อนจฺฉริยเมตํ
ทหรานนฺ"ติ อสนฺตุฏฺโฐ หุตฺวา มชฺฌิมนาฏกปาสาทํ คโต, ตาปิ นาฏกิตฺถิโย
ตเถว อกํสุ. โส ตตฺถาปิ ตเถว อสนฺตุฏฺโฐ หุตฺวา มหานาฏกปาสาทํ คโต,
ตาปิ นาฏกิตฺถิโย ตเถว อกํสุ. ราชา เทฺว ตโย ราชปริวฏฺเฏ อตีตานํ ตาสํ
มหลฺลกภาเวน อฏฺฐิกีฬนสทิสํ นจฺจํ ทิสฺวา คีตญฺจ อมธุรํ สุตฺวา ปุนเทว
ทหรนาฏกปาสาทํ, ปุน มชฺฌิมนาฏกปาสาทนฺติ เอวํ วิจริตฺวา กตฺถจิ อสนฺตุฏฺโฐ
จินฺเตสิ "อิมา นาฏกิตฺถิโย สกฺกํ เทวานมินฺทํ อจฺฉราโย วิย มํ รมาเปตุกามา
สพฺพตฺถาเมน นจฺจคีตวาทิตํ ปโยเชสุํ, สฺวาหํ กตฺถจิ อสนฺตุฏฺโฐ โลภเมว
วฑฺเฒมิ, โลโภ จ นาเมส อปายคมนีโย ธมฺโม หนฺทาหํ โลภํ นิคฺคณฺหามี"ติ
รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา อิมํ อุทานคาถํ
อภาสิ:-
               "สงฺโค เอโส ปริตฺตเมตฺถ โสขฺยํ
                อปฺปสฺสาโท ทุกฺขเมตฺถ ภิยฺโย
                คณฺโฑ ๑- เอโส อิติ ญตฺวา มติมา
                เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป"ติ.
      ตสฺสตฺโถ:- สงฺโค เอโสติ อตฺตโน อุปโภคํ นิทฺทิสติ. โส หิ
สชฺชนฺติ ตตฺถ ปาณิโน กทฺทเม ปวิฏฺโฐ หตฺถี วิยาติ สงฺโค. ปริตฺตเมตฺถ
โสขฺยนฺติ เอตฺถ ปญฺจกามคุณูปโภคกาเล วิปรีตสญฺญาย อุปฺปาเทตพฺพโต
กามาวจรธมฺมปริยาปนฺนโต วา ลามกฏฺเฐน โสขฺยํ ปริตฺตํ, วิชฺชุปฺปภาย
โอภาสิตนจฺจทสฺสนสุขํ วิย อิตฺตรํ, ตาวกาลิกนฺติ วุตฺตํ โหติ. อปฺปสฺสาโท
ทุกฺขเมตฺถ ภิยฺโยติ เอตฺถ จ ยฺวายํ "ยํ โข ภิกฺขเว อิเม ปญฺจ กามคุเณ
ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ, อยํ กามานํ อสฺสาโท"ติ ๒- วุตฺโต, โส ยทิทํ
"โก จ ภิกฺขเว กามานํ อาทีนโว, อิธ ภิกฺขเว กุลปุตฺโต เยน สิปฺปุฏฺฐาเนน
ชีวิกํ กปฺเปติ ยทิ มุทฺธาย ยทิ คณนายา"ติเอวมาทินา ๒- นเยเนตฺถ ทุกฺขํ
วุตฺตํ, ตํ อุปนิธาย อปฺโป อุทกพินฺทุมตฺโต โหติ, อถ โข ทุกฺขเมว ภิยฺโย
พหุ, จตูสุ สมุทฺเทสุ อุทกสทิสํ โหติ. เตน วุตฺตํ "อปฺปสฺสาโท ทุกฺขเมตฺถ
ภิยฺโย"ติ. คณฺโฑ เอโสติ อสฺสาทํ ทสฺเสตฺวา อากฑฺฒนวเสน พฬิโส วิย
เอโส ยทิทํ ปญฺจ กามคุณา. อิติ ญตฺวา มติมาติ เอวํ ญตฺวา พุทฺธิมา
ปณฺฑิโต ปุริโส สพฺพเมตํ ปหาย เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปติ.
              สงฺคคาถาวณฺณนา สมตฺตา.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. คโฬ      ๒ ม.มู. ๑๒/๑๖๖/๑๒๙
      [๖๒] สนฺทาลยิตฺวานาติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิยํ กิร อนิวตฺตพฺรหฺมทตฺโต
นาม ราชา อโหสิ. โส สงฺคามํ โอติณฺโณ อชินิตฺวา อญฺญํ วา กิจฺจํ
อารทฺโธ อนิฏฺฐเปตฺวา น นิวตฺตติ, ตสฺมา นํ เอวํ สญฺชานึสุ. โส เอกทิวสํ
อุยฺยานํ คจฺฉติ, เตน จ สมเยน วนทาโห อุฏฺฐาสิ, โส อคฺคิ สุกฺขานิ จ
หริตานิ จ ติณาทีนิ ทหนฺโต อนิวตฺตมาโน เอว คจฺฉติ. ราชา ตํ ทิสฺวา
ตปฺปฏิภาคนิมิตฺตํ อุปฺปาเทสิ "ยถายํ วนทาโห, เอวเมว เอกาทสวิโธ อคฺคิ
สพฺเพ สตฺเต ทหนฺโต อนิวตฺตมาโนว คจฺฉติ มหาทุกฺขํ อุปฺปาเทนฺโต, กุทาสฺสุ
นามาหมฺปิ อิมสฺส ทุกฺขสฺส นิวตฺตนตฺถํ อยํ อคฺคิ วิย อริยมคฺคญาณคฺคินา
กิเลเส ทหนฺโต อนิวตฺตมาโน คจฺเฉยฺยนฺ"ติ. ตโต มุหุตฺตํ คนฺตฺวา เกวฏฺเฏ
อทฺทส นทิยํ มจฺเฉ คณฺหนฺเต. เตสํ ชาลนฺตรํ ปวิฏฺโฐ เอโก มหามจฺโฉ
ชาลํ เภตฺวา ปลายิ. เต "มจฺโฉ ชาลํ เภตฺวา คโต"ติ สทฺทมกํสุ. ราชา
ตมฺปิ วจนํ สุตฺวา ตปฺปฏิภาคนิมิตฺตํ อุปฺปาเทสิ "กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ
อริยมคฺคญาเณน ตณฺหาทิฏฺฐิชาลํ เภตฺวา อสชฺชมาโน คจฺเฉยฺยนฺ"ติ. โส รชฺชํ
ปหาย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ อารภิตฺวา ปจฺเจกโพธึ สจฺฉากาสิ, อิมญฺจ
อุทานคาถํ อภาสิ:-
               "สนฺทาลยิตฺวาน สํโยชนานิ
                ชาลํว เภตฺวา สลิลมฺพุจารี
                อคฺคีว ทฑฺฒํ อนิวตฺตมาโน
                เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป"ติ.
      ตสฺสา ทุติยปาเท ชาลนฺติ สุตฺตมยํ วุจฺจติ. อมฺพูติ อุทกํ, ตตฺถ จรตีติ
อมฺพุจารี, มจฺฉสฺเสตํ อธิวจนํ. สลิเล อมฺพุจารี สลิลมฺพุจารี, ตสฺมึ นทีสลิเล
ชาลํ เภตฺวา อมฺพุจารีวาติ วุตฺตํ โหติ. ตติยปาเท ทฑฺฒนฺติ ทฑฺฒฏฺฐานํ
วุจฺจติ. ยถา อคฺคิ ทฑฺฒฏฺฐานํ ปุน น นิวตฺตติ, น ตตฺถ ภิยฺโย อาคจฺฉติ,
เอวํ มคฺคญาณคฺคินา ทฑฺฒกามคุณฏฺฐานํ อนิวตฺตมาโน ตตฺถ ภิยฺโย
อนาคจฺฉนฺโตติ วุตฺตํ โหติ. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ.
                     สนฺทาลนคาถาวณฺณนา สมตฺตา.
      [๖๓] โอกฺขิตฺตจกฺขูติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิยํ กิร จกฺขุโลลพฺรหฺมทตฺโต
นาม ราชา ปาทโลลพฺรหฺมทตฺโต วิย นาฏกทสฺสนมนุยุตฺโต โหติ. อยํ ปน
วิเสโส:- โส อสนฺตุฏฺโฐ ตตฺถ ตตฺถ คจฺฉติ, อยํ ตํ ตํ นาฏกํ ทิสฺวา
อติวิย อภินนฺทิตฺวา นาฏกปริวตฺตทสฺสเนน ตณฺหํ วฑฺเฒนฺโต วิจรติ. โส กิร
นาฏกทสฺสนาย อาคตํ อญฺญตรํ กุฏุมฺพิยภริยํ ทิสฺวา ราคํ อุปฺปาเทสิ. ตโต
สํเวคมาปชฺชิตฺวา ปุน "อหํ อิมํ ตณฺหํ วฑฺเฒนฺโต อปายปริปูรโก ภวิสฺสามิ,
หนฺท นํ นิคฺคณฺหามี"ติ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา
อตฺตโน ปุริมปฏิปตฺตึ ครหนฺโต ตปฺปฏิปกฺขคุณํ ทีเปตุํ ๑- อิมํ อุทานคาถํ
อภาสิ:-
               "โอกฺขิตฺตจกฺขุ น จ ปาทโลโล
                คุตฺตินฺทฺริโย รกฺขิตมานสาโน
                อนวสฺสุโต อปริฑยฺหมาโน
                เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป"ติ.
      ตตฺถ โอกฺขิตฺตจกฺขูติ เหฏฺฐา ขิตฺตจกฺขุ, สตฺต คีวฏฺฐีนิ ปฏิปาฏิยา
ฐเปตฺวา ปริวชฺชนปหาตพฺพทสฺสนตฺถํ ๒- ยุคมตฺตํ เปกฺขมาโนติ วุตฺตํ โหติ.
น ตุ หนุกฏฺฐินา หทยฏฺฐึ สงฺฆฏฺเฏนฺโต. เอวญฺหิ โอกฺขิตฺตจกฺขุตา น
สมณสารุปฺโป โหติ. น จ ปาทโลโลติ เอกสฺส ทุติโย, ทฺวินฺนํ ตติโยติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ตปฺปฏิปกฺขคุณทีปิกํ
@๒ สี. ปริวชฺชนาปหาตพฺพทสฺสนตฺถํ, ฉ.ม. ปริวชฺชเหตพฺพทสฺสนตฺถํ
เอวํ คณมชฺฌํ ปวิสิตุกามตาย กณฺฑูยมานปาโท วิย อวิจรนฺโต, ๑- ทีฆจาริกา-
นิวตฺตจาริกาวิรโต วา. ๒- คุตฺตินฺทฺริโยติ ฉสุ อินฺทฺริเยสุ อิธ วิสุํ
วุตฺตาวเสสวเสน โคปิตินฺทฺริโย. รกฺขิตมานสาโนติ มานสํเยว มานสานํ, ตํ
รกฺขิตมสฺสาติ รกฺขิตมานสาโน. ยถา กิเลเสหิ น วิลุปฺปติ, เอวํ รกฺขิตจิตฺโตติ
วุตฺตํ โหติ. อนวสฺสุโตติ อิมาย ปฏิปตฺติยา เตสุ เตสุ อารมฺมเณสุ
กิเลสอนฺวาสฺสววิรหิโต. อปริฑยฺหมาโนติ เอวํ อนฺวาสฺสววิรหา เอว กิเลสคฺคีหิ
อปริฑยฺหมาโน. พหิทฺธา วา อนวสฺสุโต, อชฺฌตฺตํ อปริฑยฺหมาโน. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ.
                    โอกฺขิตฺตจกฺขุคาถาวณฺณนา สมตฺตา.
      [๖๔] โอหารยิตฺวาติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิยํ กิร อยํ อญฺโญปิ
จาตุมาสิกพฺรหฺมทตฺโต นาม ราชา จตุมาเส จตุมาเส ๓- อุยฺยานกีฬํ คจฺฉติ.
โส เอกทิวสํ คิมฺหานํ มชฺฌิมมาเส อุยฺยานํ ปวิสนฺโต อุยฺยานทฺวาเร
ปตฺตสญฺฉนฺนํ ปุปฺผาลงฺกตวิฏปํ ปาริจฺฉตฺตกโกวิฬารํ ทิสฺวา เอกํ ปุปฺผํ
คเหตฺวา อุยฺยานํ ปาวิสิ. ตโต "รญฺญา อคฺคปุปฺผํ คหิตนฺ"ติ อญฺญตโรปิ
อมจฺโจ หตฺถิกฺขนฺเธ ฐิโต เอว เอกํ ปุปฺผํ อคฺคเหสิ. เอเตเนว อุปาเยน
สพฺโพ พลกาโย อคฺคเหสิ. ปุปฺผํ อนสฺสาเทนฺตา ปตฺตมฺปิ คณฺหึสุ. โส
รุกฺโข นิปฺปตฺตปุปฺโผ ขนฺธมตฺโตว อโหสิ. ตํ ราชา สายนฺหสมเย อุยฺยานา
นิกฺขมนฺโต ทิสฺวา "กึ กโต อยํ รุกฺโข, มมาคมนเวลายํ มณิวณฺณสาขนฺตเรสุ
ปวาฬสทิสปุปฺผาลงฺกโต อโหสิ, อิทานิ นิปฺปตฺตปุปฺโผ ชาโต"ติ จินฺเตนฺโต
ตสฺเสว อวิทูเร อปุปฺผิตรุกฺขํ สญฺฉนฺนปลาสํ อทฺทส. ทิสฺวา จสฺส เอตทโหสิ
"อยํ รุกฺโข ปุปฺผภริตสาขตฺตา พหุชนสฺส โลภนีโย อโหสิ, เตน มุหุตฺตํเยว
@เชิงอรรถ: ๑ ม. อธาวนฺโต, ฉ. อถวนฺโต
@๒ สี. ทีฆจาริกอนวตฺถจาริกวิรโต วา, ม. ทีฆจาริกาย วา อนวฏฺฐิตจาริกา วิรโต,
@     ฉ. ทีฆจาริกอนวฏฺฐิตจาริกวิรโต วา       ๓ อิ. จตุตฺถมาเส
พฺยสนํ ปตฺโต, อยํ ปน อญฺโญ อโลภนียตฺตา ตเถว ฐิโต. อิทมฺปิ รชฺชํ
ปุปฺผิตรุกฺโข วิย โสภนียํ, ภิกฺขุภาโว ปน อปุปฺผิตรุกฺโข วิย อโลภนีโย.
ตสฺมา ยาว อิทมฺปิ อยํ รุกฺโข วิย น วิลุปฺปติ, ตาว อยมญฺโญ สญฺฉนฺนปตฺโต
ยถา ปาริจฺฉตฺตโก, เอวํ กาสาเวน หิ สญฺฉนฺเนน ๑- หุตฺวา ปพฺพชิตพฺพนฺ"ติ.
โส รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา อิมํ อุทานคาถํ
อภาสิ:-
               "โอหารยิตฺวา คิหิพฺยญฺชนานิ
                สญฺฉนฺนปตฺโต ยถา ปาริฉตฺโต
                กาสายวตฺโถ อภินิกฺขมิตฺวา
                เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป"ติ.
      ตตฺถ กาสายวตฺโถ อภินิกฺขมิตฺวาติ อิมสฺส ปาทสฺส เคหา อภินิกฺขมิตฺวา
กาสายวตฺโถ หุตฺวาติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ. เสสํ วุตฺตนเยเนว สกฺกา ชานิตุนฺติ
น วิตฺถาริตนฺติ.
                    ปาริจฺฉตฺตกคาถาวณฺณนา สมตฺตา.
                        ตติโย วคฺโค นิฏฺฐิโต.
                          -------------
      [๖๕] รเสสูติ กา อุปฺปตฺติ? อญฺญตโร กิร พาราณสิราชา อุยฺยาเน
อมจฺจปุตฺเตหิ ปริวุโต สิลาปฏฺฏโปกฺขรณิยํ กีฬติ. ตสฺส สูโท สพฺพมํสานํ รสํ
คเหตฺวา อตีว สุสงฺขตํ อมตกปฺปํ อนฺตรภตฺตํ ปจิตฺวา อุปนาเมสิ, โส ตตฺถ
เคธมาปนฺโน กสฺสจิ กิญฺจิ อทตฺวา อตฺตนาว ภุญฺชิ. อุทเก กีฬนฺโต ๒-
อติวิกาเล นิกฺขนฺโต สีฆํ สีฆํ ภุญฺชิ. เยหิ สทฺธึ ปุพฺเพ ภุญฺชติ, น เตสํ
@เชิงอรรถ: ๑ สี. กาสาเยนปิ สญฺฉนฺเนน, ฉ.ม. กาสาเวน ปริสญฺฉนฺเนน
@๒ ม. อุทเก กีฬนฺโต, ฉ. อุทกกีฬโต
กญฺจิ สริ. อถ ปจฺฉา ปฏิสงฺขานํ อุปฺปาเทตฺวา "อโห มยา ปาปํ กตํ,
ยฺวาหํ รสตณฺหาย อภิภูโต สพฺพชนํ วิสริตฺวา เอกโกว ภุญฺชึ, หนฺท
รสตณฺหํ นิคฺคณฺหามี"ติ รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธึ
สจฺฉิกตฺวา อตฺตโน ปุริมปฏิปตฺตึ ครหนฺโต ตปฺปฏิปกฺขคุณทีปิกํ อิมํ อุทานคาถํ
อภาสิ:-
               "รเสสุ เคธํ อกรํ อโลโล
                อนญฺญโปสี สปทานจารี
                กุเล กุเล อปฺปฏิพทฺธจิตฺโต
                เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป"ติ.
      ตตฺถ รเสสูติ อมฺพิลมธุรติตฺตกกฏุกโลณิกขาริกกสาวาทิเภเทสุ สายนีเยสุ.
เคธํ อกรนฺติ คิทฺธิมกโรนฺโต, ตณฺหํ อนุปฺปาเทนฺโตติ วุตฺตํ โหติ. อโลโลติ
"อิทํ สายิสฺสามิ, อิทํ สายิสฺสามี"ติ เอวํ รสวิเสเสสุ อนากุโล. อนญฺญโปสีติ
โปสิตพฺพกสทฺธิวิหาริกาทิวิรหิโต, กายสํวรณมตฺเตน ๑- สนฺตุฏฺโฐติ วุตฺตํ โหติ.
ยถา วา ปุพฺเพ อุยฺยาเน รเสสุ เคธกรเณ โลโล หุตฺวา อญฺญโปสี อโหสึ, ๒-
เอวํ อหุตฺวา ยาย ตณฺหาย โลโล หุตฺวา รเสสุ เคธํ กโรติ, ตํ ตณฺหํ
หิตฺวา อายตึ ตณฺหามูลกสฺส อญฺญสฺส อตฺตภาวสฺส อนิพฺพตฺตเนน อนญฺญโปสีติ
ทสฺเสติ. อถ วา อตฺถภญฺชนกฏฺเฐน อญฺเญติ กิเลสา วุจฺจนฺติ, เตสํ
อโปสเนน อนญฺญโปสีติ อยเมตฺถ อตฺโถ. สปทานจารีติ อโวกฺกมฺมจารี
อนุปุพฺพจารี, ฆรปฏิปาฏึ อฉฑฺเฑตฺวา อฑฺฒกุลญฺจ ทลิทฺทกุลญฺจ นิรนฺตรํ
ปิณฺฑาย ปวิสมาโนติ อตฺโถ. กุเล กุเล อปฺปฏิพทฺธจิตฺโตติ ขตฺติยกุลาทีสุ
ยตฺถ กตฺถจิ กิเลสวเสน อลคฺคจิตฺโต, จนฺทูปโม นิจฺจนวโก หุตฺวาติ อตฺโถ.
เสสํ วุตฺตนยเมวาติ.
                      รสเคธคาถาวณฺณนา สมตฺตา.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. กายสนฺธารณมตฺเตน         ๒ ฉ.ม. อาสึ
      [๖๖] ปหาย ปญฺจาวรณานีติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิยํ กิร อญฺญตโร
ราชา ปฐมชฺฌานลาภี อโหสิ. โส ฌานานุรกฺขนตฺถํ รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา
วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา อตฺตโน ปฏิปตฺติสมฺปทํ ทีเปนฺโต อิมํ
อุทานคาถํ อภาสิ:-
               "ปหาย ปญฺจาวรณานิ เจตโส
                อุปกฺกิเลเส พฺยปนุชฺช สพฺเพ
                อนิสฺสิโต เฉตฺว ๑- สิเนหโทสํ
                เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป"ติ.
      ตตฺถ อาวรณานีติ นีวรณาเนว, ตานิ อตฺถโต อุรคสุตฺเต วุตฺตานิ.
ตานิ ปน ยสฺมา อพฺภาทโย วิย จนฺทสูริเย เจโต อาวรนฺติ, ตสฺมา
"อาวรณานิ เจตโส"ติ วุตฺตานิ. ตานิ อุปจาเรน วา อปฺปนาย วา ปหาย.
อุปกฺกิเลเสติ อุปคมฺม จิตฺตํ วิพาเธนฺเต อกุสลธมฺเม, วตฺโถปมาทีสุ วุตฺเต
อภิชฺฌาทโย วา. พฺยปนุชฺชาติ ปนุทิตฺวา วินาเสตฺวา, วิปสฺสนามคฺเคน
ปชหิตฺวาติ อตฺโถ. สพฺเพติ อนวเสเส. เอวํ สมถวิปสฺสนาสมฺปนฺโน ปฐมมคฺเคน
ทิฏฺฐินิสฺสยสฺส ปหีนตฺตา อนิสฺสิโต, เสสมคฺเคหิ เฉตฺวา เตธาตุกคตํ สิเนหโทสํ,
ตณฺหาราคนฺติ ๒- วุตฺตํ โหติ. สิเนโห เอว หิ คุณปฏิปกฺขโต สิเนหโทโสติ
วุตฺโต. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ.
                      อาวรณคาถาวณฺณนา สมตฺตา.
      [๖๗] วิปิฏฺฐิกตฺวานาติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิยํ กิร อญฺญตโร
ราชา จตุตฺถชฺฌานลาภี อโหสิ. โส ฌานานุรกฺขนตฺถํ รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ สี,ม. เฉตฺวา         ๒ สี. ตณฺหํ ราคนฺติ
วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา อตฺตโน ปฏิปตฺติสมฺปทํ ทสฺเสนฺโต ๑- อิมํ
อุทานคาถํ อภาสิ:-
               "วิปิฏฺฐิกตฺวาน สุขํ ทุกฺขญฺจ
                ปุพฺเพว จ โสมนสฺสโทมนสฺสํ
                ลทฺธานุเปกฺขํ สมถํ วิสุทฺธํ
                เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป"ติ.
      ตตฺถ วิปิฏฺฐิกตฺวานาติ ปิฏฺฐิโต กตฺวา, ฉฑฺเฑตฺวา ชหิตฺวาติ อตฺโถ.
สุขํ ทุกฺขญฺจาติ กายิกสาตาสาตํ. โสมนสฺสโทมนสฺสนฺติ เจตสิกสาตาสาตํ.
อุเปกฺขนฺติ จตุตฺถชฺฌานุเปกฺขํ. สมถนฺติ จตุตฺถชฺฌานสมถเมว. วิสุทฺธนฺติ
ปญฺจนีวรณวิตกฺกวิจารปีติสุขสงฺขาเตหิ นวหิ ปจฺจนีกธมฺเมหิ วิมุตฺตตฺตา วิสุทฺธํ,
นิทฺธนฺตสุวณฺณมิว วิคตูปกฺกิเลสนฺติ อตฺโถ.
      อยํ ปน โยชนา:- วิปิฏฺฐิกตฺวาน สุขํ ทุกฺขญฺจ ปุพฺเพว,
ปฐมชฺฌานุปจารภูมิยํเยว ทุกฺขํ, ตติยชฺฌานุปจารภูมิยํ สุขนฺติ อธิปฺปาโย. ปุน
อาทิโต วุตฺตํ จการํ ปรโต เนตฺวา "โสมนสฺสํ โทมนสฺสญฺจ วิปิฏฺฐิกตฺวาน
ปุพฺเพวา"ติ อธิกาโร. เตน โสมนสฺสํ จตุตฺถชฺฌานุปจาเร, โทมนสฺสญฺจ
ทุติยชฺฌานุปจาเรเยวาติ ทีเปติ. เอตานิ หิ เอเตสํ ปริยายโต ปหานฏฺฐานานิ.
นิปฺปริยายโต ปน ทุกฺขสฺส ปฐมชฺฌานํ, โทมนสฺสสฺส ทุติยชฺฌานํ, สุขสฺส
ตติยชฺฌานํ, โสมนสฺสสฺส จตุตฺถชฺฌานํ ปหานฏฺฐานํ. ยถาห "ปฐมํ ฌานํ
อุปสมฺปชฺช วิหรติ เอตฺถุปฺปนฺนํ ทุกฺขินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌตี"ติอาทึ. ๒-
ตํ สพฺพํ อฏฺฐสาลินิยา ธมฺมสงฺคหฏฺฐกถายํ ๓- วุตฺตํ. ยโต ปุพฺเพว ตีสุ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ทีเปนฺโต  ๒ สํ.มหา. ๑๙/๕๑๐/๑๘๘
@๓ อภิ.อ. ๑/๑๖๕/๒๒๙
ปฐมชฺฌานาทีสุ ทุกฺขโทมนสฺสสุขานิ วิปิฏฺฐิกตฺวา จตุตฺถชฺฌาเน โสมนสฺสํ
วิปิฏฺฐิกตฺวา อิมาย ปฏิปทาย ลทฺธานุเปกฺขํ สมถํ วิสุทฺธํ เอโก จเรติ. เสสํ
สพฺพตฺถ ปากฏเมวาติ.
                    วิปิฏฺฐิกตฺวาคาถาวณฺณนา สมตฺตา.
      [๖๘] อารทฺธวิริโยติ กา อุปฺปตฺติ? อญฺญตโร กิร ปจฺจนฺตราชา
สหสฺสโยธปริมาณพลกาโย รชฺเชน ขุทฺทโก, ปญฺญาย มหนฺโต อโหสิ. โส
เอกทิวสํ "กิญฺจาปิ อหํ ขุทฺทโก, ปญฺญวตา จ ปน สกฺกา สกลชมฺพุทีปํ
คเหตุนฺ"ติ จินฺเตตฺวา สามนฺตรญฺโญ ทูตํ ปาเหสิ "สตฺตทิวสพฺภนฺตเร เม
รชฺชํ วา เทตุ ยุทฺธํ วา"ติ. ตโต โส อตฺตโน อมจฺเจ สโมธาเนตฺวา อาห
"มยา ตุเมฺห อนาปุจฺฉาเยว สาหสํ กตํ, อมุกสฺส รญฺโญ เอวํ ปหิตํ, กึ
กาตพฺพนฺ"ติ. เต อาหํสุ "สกฺกา มหาราช โส ทูโต นิวตฺเตตุนฺ"ติ. น
สกฺกา, คโต ภวิสฺสตีติ. ยทิ เอวํ วินาสิตมฺหา ตยา, เตน หิ ทุกฺขํ อญฺญสฺส
หตฺเถน ๒- มริตุํ, หนฺท มยํ อญฺญมญฺญํ ปหริตฺวา มราม, อตฺตานํ ปหริตฺวา
มราม, อุพฺพนฺธาม, วิสํ ขาทามาติ. เอวํ เตสุ เอกเมโก มรณเมว สํวณฺเณติ.
ตโต ราชา "กึ เม อิเมหิ, อตฺถิ ภเณ มยฺหํ โยธา"ติ อาห. อถ "อหํ
มหาราช โยโธ, อหํ มหาราช โยโธ"ติ ตํ โยธสหสฺสํ อุฏฺฐหิ. ๓-
      ราชา "เอเต อุปปริกฺขิสฺสามี"ติ มนฺตฺวา จิตกํ สชฺเชตฺวา อาห "มยา
ภเณ อิทํ นาม สาหสํ กตํ, ตํ เม อมจฺจา ปฏิกฺโกสนฺติ, โสหํ จิตกํ
ปวิสามิ, ๔- โก มยา สทฺธึ ปวิสติ, เกน มยฺหํ ชีวิตํ ปริจฺจตฺตนฺ"ติ. เอวํ
วุตฺเต ปญฺจสตา โยธา อุฏฺฐหึสุ "มยํ มหาราช ปวิสามา"ติ. ตโต ราชา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปทิตํ       ๒ ฉ.ม. สตฺเถน
@๓ ก. อุฏฺฐหติ       ๔ ฉ.ม. ปวิสิสฺสามิ
อปเร ปญฺจสเต โยเธ อาห "ตุเมฺห ทานิ ตาตา กึ กริสฺสถา"ติ. เต อาหํสุ
"นายํ มหาราช ปุริสกาโร, อิตฺถิจริยา ๑- เอสา, อปิจ มหาราเชน ปฏิรญฺโญ
ทูโต เปสิโต, เตน มยํ รญฺญา สทฺธึ ยุชฺฌิตฺวา มริสฺสามา"ติ. ตโต ราชา
"ปริจฺจตฺตํ ตุเมฺหหิ มม ชีวิตนฺ"ติ จตุรงฺคินีเสนํ สนฺนยฺหิตฺวา เตน โยธสหสฺเสน
ปริวุโต คนฺตฺวา รชฺชสีมาย นิสีทิ.
      โสปิ ปฏิราชา ตํ ปวตฺตึ สุตฺวา "อเร โส ขุทฺทกราชา มม ทาสสฺสาปิ
นปฺปโหตี"ติ ตุสิตฺวา ๒- สพฺพํ พลนิกายํ อาทาย ยุชฺฌิตุํ นิกฺขมิ. ขุทฺทกราชา
ตํ อพฺภุยฺยาตํ ทิสฺวา พลกายํ อาห "ตาตา ตุเมฺห น พหุกา, สพฺเพ
สมฺปิณฺฑิตฺวา อสิจมฺมํ คเหตฺวา สีฆํ อิมสฺส รญฺโญ ปุรโต อุชุกํ เอว
คจฺฉถา"ติ. เต ตถา อกํสุ, อถ สา เสนา ทุวิธา ๓- ภิชฺชิตฺวา อนฺตรมทาสิ.
เต ตํ ราชานํ ชีวคฺคาหํ คณฺหึสุ, อญฺเญ โยธา ปลายึสุ. ขุทฺทกราชา "ตํ
มาเรมี"ติ ปุรโต ธาวติ, ปฏิราชา ตํ อภยํ ยาจิ. ตโต ตสฺส อภยํ ทตฺวา
สปถํ การาเปตฺวา ตํ อตฺตโน มนุสฺสํ กตฺวา เตน สห ๔- อญฺญํ ราชานํ
ชีวคฺคาหํ คณฺหิตุํ อารพฺภ คนฺตฺวา ๔- ตสฺส รชฺชสีมาย ฐตฺวา เปเสสิ "รชฺชํ
วา เม เทตุ ยุทฺธํ วา"ติ. โส "อหํ เอกยุทฺธมฺปิ น สหามี"ติ รชฺชํ
นิยฺยาเทสิ. ๕- ๖- เอเตเนว อุปาเยน ราชาโน ยุชฺฌนฺติ, เต ปราชิสฺสนฺติ. เอเต
ราชาโน อยุชฺฌิตฺวา รชฺชํ นิยฺยาเทนฺติ. สพฺเพ ราชาโน คเหตฺวา อนฺเต
พาราณสิราชานํ อคฺคเหสิ. ๖-
      ๗- โส เอกสตราชปริวุโต สกลชมฺพุทีเป รชฺชํ อนุสาสนฺโต รชฺชสิรึ
อนุภวิ. โส ราชา อปรกาเล จินฺเตสิ ๗- "อหํ ปุพฺเพ ขุทฺทโก อโหสึ, โสมฺหิ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อิตฺถิกิริยา       ๒ สี. รุสฺสิตฺวา, ม. ทุสฺสิตฺวา, ฉ. กุชฺฌิตฺวา
@๓ ฉ.ม. ทฺวิธา   ๔-๔ ฉ.ม. อญฺญํ ราชานํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา   ๕ ฉ.ม. นิยฺยาเตสิ
@๖-๖ ฉ.ม. เอเตเนว อุปาเยน สพฺพราชาโน คเหตฺวา อนฺเต พาราณสิราชานมฺปิ อคฺคเหสิ
@๗-๗ ฉ.ม. โสเอกสตราชปริวุโต สกลชมฺพุทีเป รชฺชํ อนุสาสนฺโต จินฺเตสิ
อตฺตโน ญาณสมฺปตฺติยา สกลชมฺพุทีปสฺส อิสฺสโร ชาโต. ๑- ยํ เม ญาณํ
โลกิยวีริยสมฺปยุตฺตํ, ตํ ๑- เนว นิพฺพิทาย น วิราคาย สํวตฺตติ, สาธุ วตสฺส
สฺวาหํ อิมินา ญาเณน โลกุตฺตรธมฺมํ คเวเสยฺยนฺ"ติ. ตโต พาราณสิรญฺโญ
รชฺชํ ทตฺวา ปุตฺตทารญฺจ สกชนปทเมว เปเสตฺวา ปพฺพชฺชํ สมาทาย วิปสฺสนํ
อารภิตฺวา ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา อตฺตโน วีริยสมฺปตฺตึ ทีเปนฺโต อิมํ อุทานคาถํ
อภาสิ:-
               "อารทฺธวิริโย ปรมตฺถปตฺติยา
                อลีนจิตฺโต อกุสีตวุตฺติ
                ทฬฺหนิกฺกโม ถามพลูปปนฺโน
                เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป"ติ.
      ตตฺถ อารทฺธํ วีริยมสฺสาติ อารทฺธวิริโย. เอเตน อตฺตโน วีริยารมฺภํ
อาทิวีริยํ ทสฺเสติ. ปรมตฺโถ วุจฺจติ นิพฺพานํ, ตสฺส ปตฺติยา ปรมตฺถปตฺติยา.
เอเตน วีริยารมฺเภน ปตฺตพฺพผลํ ทสฺเสติ. อลีนจิตฺโตติ เอเตน พลวีริยูปตฺถมฺภานํ
๒- จิตฺตเจตสิกานํ อลีนตํ ทสฺเสติ, อกุสีตวุตฺตีติ เอเตน ฐานาสนจงฺกมาทีสุ
กายสฺส อนวสีทนํ. ทฬฺหนิกฺกโมติ เอเตน "กามํ ตโจ จ นฺหารุ จา"ติ ๓-
เอวํ ปวตฺตํ ปทหนวีริยํ ทสฺเสติ, ยนฺตํ อนุปุพฺพสิกฺขาทีสุ ปทหนฺโต "กาเยน
เจว ปรมสจฺจํ สจฺฉิกโรติ, ปญฺญาย จ นํ อติวิชฺฌ ปสฺสตี"ติ ๔- วุจฺจติ. อถ
วา เอเตน มคฺคสมฺปยุตฺตํ วีริยํ ทสฺเสติ. ตญฺหิ ทฬฺหญฺจ ภาวนาย ลทฺธตฺตา, ๕-
นิกฺกโม จ สพฺพโส ปฏิปกฺขา นิกฺขนฺตตฺตา, ตสฺมา ตํสมงฺคี ปุคฺคโลปิ ทโฬฺห
นิกฺกโม อสฺสาติ ทฬฺหนิกฺกโม. ๖- ถามพลูปปนฺโนติ มคฺคกฺขเณ กายถาเมน
@เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ.ม. ตํ โข ปน เม ญาณํ โลกิยวีริยสมฺปยุตฺตํ  ๒ ฉ.ม. พลวีริยูปตฺถมฺภานํ สี.
@วีริยูปตฺถมฺภานํ  ๓ ฉ.ม. ๑๓/๑๘๔/๑๕๙, อง.ทุก. ๒๐/๕/๕๐, ขุ.มหา. ๒๙/๙๑๘/๕๘๔-๕
@๔ ฉ.ม. ปรมสจฺจํ สจฺฉิกโรติ, ปญฺญาย จ นํ อติวิชฺฌ ปสฺสตีติ วุจฺจติ  ๕ ฉ.ม.,อิ.
@  ตญฺหิ ทฬฺหญฺจ ภาวนาปาริปูรึ คตตฺตา  ๖ ฉ.ม. อสฺสาติ ทฬฺหนิกฺกโมติ วุจฺจติ
ญาณพเลน จ อุปปนฺโน, อถ วา ถามภูเตน พเลน อุปปนฺโนติ ถามพลูปปนฺโน,
ถิรญาณพลูปปนฺโนติ วุตฺตํ โหติ. เอเตน ตสฺส วีริยสฺส วิปสฺสนาญาณสมฺปโยคํ
ทีเปนฺโต โยนิโส ปธานภาวํ ๑- สาเธติ. ปุพฺพภาคมชฺฌิมอุกฺกฏฺฐวีริยวเสน วา
ตโยปิ ปาทา โยเชตพฺพา. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ.
                    อารทฺธวีริยคาถาวณฺณนา สมตฺตา.
      [๖๙] ปฏิสลฺลานนฺติ กา อุปฺปตฺติ? อิมิสฺสา คาถาย อาวรณคาถาย
อุปฺปตฺติสทิสา เอว อุปฺปตฺติ, นตฺถิ โกจิ วิเสโส. อตฺถวณฺณนาย ปนสฺสา
ปฏิสลฺลานนฺติ เตหิ เตหิ สตฺตสงฺขาเรหิ ปฏินิวตฺติตฺวา สลฺลีนํ เอกมตฺตเสวิตา ๒-
เอกีภาโว, กายวิเวโกติ อตฺโถ. ฌานนฺติ ปจฺจนีกชฺฌาปนโต อารมฺมณลกฺขณูปนิชฺฌานโต
จ จิตฺตวิเวโก วุจฺจติ. ตตฺถ อฏฺฐสมาปตฺติโย นีวรณาทิปจฺจนีกชฺฌาปนโต
อารมฺมณูปนิชฺฌานโต จ ฌานนฺติ วุจฺจติ, วิปสฺสนามคฺคผลานิ
สตฺตสญฺญาทิปจฺจนีกชฺฌาปนโต, ลกฺขณูปนิชฺฌานโตเยว เจตถ ฌานานิ. ๓- อิธ
ปน อารมฺมณูปนิชฺฌานํเยว อธิปฺเปตํ. เอวเมตํ ปฏิสลฺลานํ จ ฌานํ จ
อริญฺจมาโน อชหมาโน อนิสชฺชมาโน. ธมฺเมสูติ วิปสฺสนูปเคสุ ปญฺจกฺขนฺธาทิธมฺเมสุ.
นิจฺจนฺติ สตตํ สมิตํ อพฺโภกิณฺณํ. อนุธมฺมจารีติ เต ธมฺเม อารพฺภ
ปวตฺตมาเนน อนุคตํ วิปสฺสนาธมฺมํ จรมาโน, อถ วา ธมฺมาติ นว โลกุตฺตรธมฺมา,
เตสํ ธมฺมานํ อนุโลโม ธมฺโมติ อนุธมฺโม, วิปสฺสนาเยตํ อธิวจนํ. ตตฺถ
"ธมฺมานํ นิจฺจํ อนุธมฺมจารี"ติ วตฺตพฺเพ คาถาพนฺธสุขตฺถํ วิภตฺติพฺยตฺติเยน ๔-
"ธมฺเมสู"ติ วุตฺตํ สิยา. อาทีนวํ สมฺมสิตา ภเวสูติ ตาย อนุธมฺมจริตาสงฺขาตาย
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปทหนภาวํ
@๒ สี. เอกมนฺตเสวิตา, ฉ. เอกตฺตเสวิตา, ม. เอกมตฺตเสวิตตฺตา
@๓ สี. ฌานานิ, ฉ.ม. ผลานิ          ๔ ฉ.ม. วิภตฺติพฺยตฺตเยน
วิปสฺสนาย อนิจฺจาการาทิโทสํ ตีสุ ภเวสุ สมนุปสฺสนฺโต เอวํ อิมํ
กายวิเวกจิตฺตวิเวกํ อริญฺจมาโน สิขาปตฺตวิปสฺสนาสงฺขาตาย ปฏิปทาย อธิคโตติ
วตฺตพฺโพ เอโก จเรติ เอวํ โยชนา เวทิตพฺพา.
                     ปฏิสลฺลานคาถาวณฺณนา สมตฺตา.
      [๗๐] ตณฺหกฺขยนฺติ กา อุปฺปตฺติ? อญฺญตโร กิร พาราณสิราชา
มหจฺจราชานุภาเวน นครํ ปทกฺขิณํ กโรติ. ตสฺส สรีรโสภาย อาวฏฺฏิตหทยา ๑-
สตฺตา ปุรโต คจฺฉนฺตาปิ นิวตฺติตฺวา ตเมว อุลฺโลเกนฺติ, ปจฺฉโต คจฺฉนฺตาปิ,
อุโภหิ ปสฺเสหิ คจฺฉนฺตาปิ. ปกติยา เอว หิ พุทฺธทสฺสเน ปุณฺณจนฺทสมุทฺทราชทสฺสเน
จ อติตฺโต โลโก. อถ อญฺญตรา กุฏุมฺพิยภริยาปิ อุปริปาสาทคตา
สีหปญฺชรํ วิวริตฺวา โอโลกยมานา อฏฺฐาสิ. ราชา ตํ ทิสฺวาว ปฏิพทฺธจิตฺโต
หุตฺวา อมจฺจํ อาณาเปสิ "ชานาหิ ตาว ภเณ อยํ อิตฺถี สสฺสามิกา วา
อสฺสามิกา วา"ติ. โส คนฺตฺวา "สสฺสามิกา"ติ อาโรเจสิ. อถ ราชา จินฺเตสิ
"อิมา วีสติสหสฺสา นาฏกิตฺถิโย เทวจฺฉราโย วิย มํเยว เอกํ อภิรเมนฺติ,
โส ทานาหํ เอตาปิ อตุสิตฺวา ๒- ปรสฺส อิตฺถิยา ตณฺหํ อุปฺปาเทสึ, สา อุปฺปนฺนา
อปายเมว อากฑฺฒตี"ติ ตณฺหาย อาทีนวํ ทิสฺวา "หนฺท นํ นิคฺคณฺหามี"ติ
รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา อิมํ อุทานคาถํ
อภาสิ:-
               "ตณฺหกฺขยํ ปตฺถยมปฺปมตฺโต
                อเนลมูโค สุตวา สตีมา
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,ม. อาวชฺชิตหทยา          ๒ สี. อตียิตฺวา
                สงฺขาตธมฺโม นิยโต ปธานวา
                เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป"ติ.
      ตตฺถ ตณฺหกฺขยนฺติ นิพฺพานํ, เอวํ ทิฏฺฐาทีนวาย ตณฺหาย เอว
อปฺปวตฺตึ. อปฺปมตฺโตติ สาตจฺจการี. ๑- อเนลมูโคติ อลาลามุโข. อถ วา อเนโล
จ อมูโล จ, ปณฺฑิโต พฺยตฺโตติ วุตฺตํ โหติ. หิตสุขสมฺปาปกํ สุตมสฺส อตฺถีติ
สุตวา, อาคมสมฺปนฺโนติ วุตฺตํ โหติ. สตีมาติ จิรกตาทีนํ อนุสฺสริตา.
สงฺขาตธมฺโมติ ธมฺโมปปริกฺขาย ปริญฺญาตธมฺโม. นิยโตติ อริยมคฺเคน นิยามํ
ปตฺโต. ปธานวาติ สมฺมปฺปธานวีริยสมฺปนฺโน. อุปฺปฏิปาฏิยา เอส ปาโฐ
โยเชตพฺโพ. เอวเมเตหิ อปฺปมาทาทีหิ สมนฺนาคโต นิยามสมฺปาปเกน ปธาเนน
ปธานวา, เตน ปธาเนน ปตฺตนิยามโต ๒- นิยโต, ตโต อรหตฺตปฺปตฺติยา
สงฺขาตธมฺโม. อรหา หิ ปุน สงฺขาตพฺพาภาวโต "สงฺขาตธมฺโม"ติ วุจฺจติ.
ยถาห "เย จ สงฺขาตธมฺมาเส, เย จ เสขา ปุถู อิธา"ติ. ๓- เสสํ วุตฺตนยเมวาติ.
                     ตณฺหกฺขยคาถาวณฺณนา สมตฺตา.
      [๗๑] สีโหวาติ กา อุปฺปตฺติ? อญฺญตรสฺส กิร พาราณสิรญฺโญ ทูเร
อุยฺยานํ โหติ, โส ปเคว วุฏฺฐาย อุยฺยานํ คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค ยานา
โอรุยฺห อุทกฏฺฐานํ อุปคโต "มุขํ โธวิสฺสามี"ติ. ตสฺมิญฺจ ปเทเส สีหี สีหโปตกํ
ชเนตฺวา ๔- โคจราย คตา, ราชปุริโส ตํ ทิสฺวา "สีหโปตโก เทวา"ติ อาโรเจสิ.
ราชา "สีโห กิร น กสฺสจิ ภายตี"ติ ตํ อุปปริกฺขิตุํ เภริอาทีนิ อาโกฏาเปสิ,
สีหโปตโก ตํ สทฺทํ สุตฺวาปิ ตเถว สยิ. ราชา ยาวตติยกํ อาโกฏาเปสิ,
โส ตติยวาเร สีสํ อุกฺขิปิตฺวา สพฺพํ ปริสํ โอโลเกตฺวา ตเถว สยิ. อถ ราชา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สาตจฺจการี สกฺกจฺจการี        ๒ ฉ.ม. ปตฺตนิยามตฺตา
@๓ ขุ.สุ. ๒๕/๑๐๔๕/๕๓๒, ขุ.จูฬ. ๔๐/๙๐/๒๓ (สฺยา)   ๔ สี. ชหิตฺวา
"ยาวสฺส มาตา นาคจฺฉติ, ตาว คจฺฉามา"ติ วตฺวา คจฺฉนฺโต จินฺเตสิ "ตํทิวสํ
ชาโตปิ สีหโปตโก น สนฺตสติ น ภายติ, กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ ตณฺหาทิฏฺฐิปริตาสํ
เฉตฺวา น สนฺตเสยฺยํ น ภาเยยฺยนฺ"ติ. โส ตํ อารมฺมณํ คเหตฺวา
คจฺฉนฺโต ปุน เกวฏฺเฏหิ มจฺเฉ คเหตฺวา สาขาสุ พนฺธิตฺวา ปสาริเต ชาเล
วาตํ อสํสชฺชมานํเยว ๑- คจฺฉมานํ ทิสฺวา ตมฺปิ นิมิตฺตํ อคฺคเหสิ "กุทาสฺสุ
นามาหมฺปิ ตณฺหาทิฏฺฐิชาลํ โมหชาลํ วา ผาเลตฺวา เอวํ อสชฺชมาโน
คจฺเฉยฺยนฺ"ติ.
      อถ อุยฺยานํ คนฺตฺวา สิลาปฏฺเฏ โปกฺขรณิตีเร นิสินฺโน วาตพฺภาหตานิ
ปทุมานิ โอนมิตฺวา อุทกํ ผุสิตฺวา วาตวิคเม ปุน ยถาฏฺฐาเน ฐิตานิ อุทเกน
อนุปลิตฺตานิ ทิสฺวา ตมฺปิ นิมิตฺตํ อคฺคเหสิ "กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ ยถา เอตานิ
อุทเก ชาตานิ อุทเกน อนุปลิตฺตานิ ติฏฺฐนฺติ, เอวํ โลเก ชาโต โลเกน
อนุปลิตฺโต ติฏฺเฐยฺยนฺ"ติ. โส ปุนปฺปุนํ "ยถา สีหวาตปทุมานิ, เอวํ
อสนฺตสนฺเตน อสชฺชมาเนน อนุปลิตฺเตน ภวิตพฺพนฺ"ติ จินฺเตตฺวา รชฺชํ ปหาย
ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ:-
               "สีโหว สทฺเทสุ อสนฺตสนฺโต
                วาโตว ชาลมฺหิ อสชฺชมาโน
                ปทุมํว โตเยน อลิมฺปมาโน ๒-
                เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป"ติ
      ตตฺถ สีโหติ จตฺตาโร สีหา ติณสีโห นรสีโห ๓- กาฬสีโห เกสรสีโหติ.
เกสรสีโห เตสํ อคฺคมกฺขายติ, โสว อิธ อธิปฺเปโต. วาโต ปุรตฺถิมาทิวเสน
อเนกวิโธ, ปทุมํ รตฺตเสตาทิวเสน. เตสุ โย โกจิ วาโต ยํ กิญฺจิ ปทุมญฺจ
@เชิงอรรถ: ๑ สี. อสงฺคํเยว, ฉ.ม. อลคฺคํเยว   ๒ ฉ.ม. อลิปฺปมาโน
@๓ ม. นรสีโห, ฉ. ปณฺฑุสีโห
วฏฺฏติเยว. ตตฺถ ยสฺมา สนฺตาโส อตฺตสิเนเหน โหติ, อตฺตสิเนโห จ
ตณฺหาเลโป, โสปิ ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺเตน วา ทิฏฺฐิวิปฺปยุตฺเตน วา โลเภน โหติ,
โส จ ตณฺหาเยว. สชฺชนํ ปน ตตฺถ อุปปริกฺขาวิรหิตสฺส โมเหน โหติ, โมโห
จ อวิชฺชา. ตตฺถ สมเถน ตณฺหาย ปหานํ โหติ, วิปสฺสนาย อวิชฺชาย. ตสฺมา
สมเถน อตฺตสิเนหํ ปหาย สีโหว สทฺเทสุ อนิจฺจาทีสุ อสนฺตสนฺโต, วิปสฺสนาย
โมหํ ปหาย วาโตว ชาลมฺหิ ขนฺธายตนาทีสุ อสชฺชมาโน, สมเถเนว โลภํ
โลภสมฺปยุตฺตํ เอว ๑- ทิฏฺฐิญฺจ ปหาย, ปทุมํว โตเยน สพฺพภวโภคโลเภน
อลิมฺปมาโน เอตฺถ จ สมถสฺส สีลํ ปทฏฺฐานํ, สมโถ สมาธิ, วิปสฺสนา
ปญฺญาติ เอวํ เตสุ ทฺวีสุ ธมฺเมสุ สิทฺเธสุ ตโยปิ ขนฺธา สิทฺธา โหนฺติ. ตตฺถ
สีลกฺขนฺเธน สุรโต โหติ, โส สีโหว สทฺเทสุ อาฆาตวตฺถูสุ กุชฺฌิตุกามตาย
น สนฺตสติ, ปญฺญากฺขนฺเธน ปฏิวิทฺธสภาโว วาโตว ชาลมฺหิ ขนฺธาทิธมฺมเภเท
น สชฺชติ, สมาธิกฺขนฺเธน วีตราโค ปทุมํว โตเยน ราเคน น ลิมฺปติ. ๒- เอวํ
สมถวิปสฺสนาหิ สีลสมาธิปญฺญากฺขนฺเธหิ จ ยถาสมฺภวํ อวิชฺชาตณฺหานํ ติณฺณญฺจ
อกุสลมูลานํ ปหานวเสน อสนฺตสนฺโต อสชฺชมาโน อลิมฺปมาโน จ เวทิตพฺโพ.
เสสํ วุตฺตนยเมวาติ.
                     อสนฺตสนฺตคาถาวณฺณนา สมตฺตา.
      [๗๒] สีโห ยถาติ กา อุปฺปตฺติ? อญฺญตโร กิร พาราณสิราชา
ปจฺจนฺตํ กุปิตํ วูปสเมตุํ คามานุคามิมคฺคํ ฉฑฺเฑตฺวา อุชุํ อฏวิมคฺคํ คเหตฺวา
มหติยา เสนาย คจฺฉติ. เตน จ สมเยน อญฺญตรสฺมึ ปพฺพตปาเท สีโห
พาลสูริยาตปํ ตปฺปมาโน นิปนฺโน โหติ. ตํ ทิสฺวา ราชปุริโส รญฺโญ
อาโรเจสิ. ราชา "สีโห กิร สทฺเทน น สนฺตสตี"ติ เภริสงฺขปณวาทีหิ สทฺทํ
@เชิงอรรถ: ๑ สี. โลกสมฺปยุตฺตตฺตา เอว         ๒ ฉ.ม. ลิปฺปติ
การาเปสิ, สีโห ตเถว นิปชฺชิ. ทุติยมฺปิ การาเปสิ, สีโห ตเถว นิปชฺชิ,
ตติยมฺปิ การาเปสิ, สีโห "มม ปฏิสตฺตุ อตฺถี"ติ จตูหิ ปาเทหิ สุปฺปติฏฺฐิตํ
ปติฏฺฐหิตฺวา สีหนาทํ นทิ. ตํ สุตฺวาว หตฺถาโรหาทโย หตฺถิอาทีหิ โอโรหิตฺวา
ติณคหนานิ ปวิฏฺฐา, หตฺถิอสฺสคณา ทิสาวิทิสา ปลาตา. รญฺโญ หตฺถีปิ ราชานํ
คเหตฺวา วนคหนาทีนิ โปถยมาโน ปลายิ. โส ตํ สนฺธาเรตุํ อสกฺโกนฺโต
รุกฺขสาขาย โอลมฺพิตฺวา ปฐวึ ปติตฺวา เอกปทิกมคฺเคน คจฺฉนฺโต ปจฺเจกพุทฺธานํ
วสนฏฺฐานํ ปาปุณิตฺวา ตตฺถ ปจฺเจกพุทฺเธ ปุจฺฉิ "อปิ ภนฺเต สทฺทมสฺสุตฺถา"ติ.
อาม มหาราชาติ. กิสฺส สทฺทํ ภนฺเตติ. ปฐมํ เภริสงฺขาทีนํ, ปจฺฉา สีหสฺสาติ.
น ภายิตฺถ ภนฺเตติ. น มยํ มหาราช กสฺสจิ สทฺทสฺส ภายามาติ. สกฺกา ปน
ภนฺเต มยฺหมฺปิ เอทิสํ กาตุนฺติ. สกฺกา มหาราช สเจ ปพฺพชสีติ, ปพฺพชามิ
ภนฺเตติ. ตโต นํ ปพฺพาเชตฺวา ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว อาภิสมาจาริกํ สิกฺขาเปสุํ.
โสปิ ปพฺเพ วุตฺตนเยเนว วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา อิมํ อุทานคาถํ
อภาสิ:-
               "สีโห ยถา ทาฐพลี ปสยฺห
                ราชา มิคานํ อภิภุยฺย จารี
                เสเวถ ปนฺตานิ เสนาสนานิ
                เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป"ติ
      ตตฺถ สหนา จ หนนา จ สีฆชวตฺตา จ สีโห. เกสรสีโหว อิธ
อธิปฺเปโต. ทาฐา พลมสฺส อตฺถีติ ทาฐพลี. ปสยฺห อภิภุยฺยาติ อุภยํ
จารีสทฺเทน สห โยเชตพฺพํ ปสยฺหจารี อภิภุยฺยจารีติ. ตตฺถ ปสยฺห นิคฺคเหตฺวา
จรเณน ปสยฺหจารี, อภิภวิตฺวา สนฺตาเสตฺวา วสีกตฺวา จรเณน อภิภุยฺยจารี.
สฺวายํ กายพเลน ปสยฺหจารี, เตชสา อภิภุยฺยจารี. ตตฺถ สเจ โกจิ วเทยฺย
"กึ ปสยฺห อภิภุยฺย จารี"ติ, ตโต มิคานนฺติ สามิวจนํ อุปโยควจนํ กตฺวา
"มิเค ปสยฺห อภิภุยฺย จารี"ติ ปฏิวตฺตพฺพํ. ปนฺตานีติ ทูรานิ. เสนาสนานีติ
วสนฏฺฐานานิ. เสสํ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว สกฺกา ชานิตุนฺติ น วิตฺถาริตนฺติ.
                    ทาฐพลีคาถาวณฺณนา สมตฺตา.
      [๗๓] เมตฺตํ อุเปกฺขนฺติ กา อุปฺปตฺติ? อญฺญตโร กิร ราชา
เมตฺตาทิฌานลาภี อโหสิ. โส "ฌานสุขนฺตรายกรํ รชฺชนฺ"ติ ฌานานุรกฺขณตฺถํ
รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา อิมํ อุทานคาถํ
อภาสิ:-
               "เมตฺตํ อุเปกฺขํ กรุณํ วิมุตฺตึ
                อาเสวมาโน มุทิตญฺจ กาเล
                สพฺเพน โลเกน อวิรุชฺฌมาโน
                เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป"ติ.
      ตตฺถ "สพฺเพ สตฺตา สุขิตา โหนฺตู"ติอาทินา นเยน หิตสุขุปนยนกามตา
เมตตา. "อโห วต อิมมฺหา ทุกฺขา วิมุจฺเจยฺยุนฺ"ติอาทินา นเยน อหิตทุกฺขาปนยนกามตา
กรุณา "โมทนฺติ วต โภนฺโต สตฺตา, โมทนฺติ สาธุ สุฏฺฐู"ติอาทินา นเยน
หิตสุขาวิปฺปโยคกามตา มุทิตา. "ปญฺญายิสฺสนฺติ สเกน กมฺเมนา"ติ สุขทุกฺเขสุ
อชฺฌุเปกฺขนตา อุเปกฺขา. คาถาพนฺธสุขตฺถํ ปน อุปฺปฏิปาฏิยา เมตฺตํ วตฺวา
อุเปกฺขา วุตฺตา, มุทิตา ปจฺฉา. วิมุตฺตินฺติ จตสฺโสปิ หิ เอตา อตฺตโน
ปจฺจนีกธมฺเมหิ วิมุตฺตตฺตา วิมุตฺติโย เตน วุตฺตํ "เมตฺตํ อุเปกฺขํ กรุณํ
วิมุตฺตึ อาเสวมาโน มุทิตญฺจ กาเล"ติ.
      ตตฺถ อาเสวมาโนติ ติสฺโส ติกจตุกฺกชฺฌานวเสน, อุเปกฺขํ จตุตฺถชฺฌานวเสน
ภาวยมาโน. กาเลติ เมตฺตํ อาเสวิตฺวา ตโต วุฏฺฐาย กรุณํ, ตโต วุฏฺฐาย
มุทิตํ, ตโต อิตรโต วา นิปฺปีติกชฺฌานโต วุฏฺฐาย อุเปกฺขํ อาเสวมาโน
"กาเล อาเสวมาโน"ติ วุจฺจติ, อาเสวิตุํ ผาสุกาเล วา, สพฺเพน โลเกน
อวิรุชฺฌมาโนติ ทสสุ ทิสาสุ สพฺเพน สตฺตโลเกน อวิรุชฺฌมาโนติ ๑-
เมตฺตาทีนญฺหิ ภาวิตตฺตา สตฺตา อปฺปฏิกูลา โหนฺติ, สตฺเตสุ จ วิโรธิภูโต
ปฏิโฆ วูปสมฺมติ. เตน วุตฺตํ "สพฺเพน โลเกน อวิรุชฺฌมาโน"ติ. อยเมตฺถ
สงฺเขโป, วิตฺถาเรน ปน เมตฺตาทิกถา อฏฺฐสาลินิยา ธมฺมสงฺคหฏฺฐกถายํ ๒-
วุตฺตา. เสสํ ปุพฺพวุตฺตสทิสเมวาติ.
                     อปฺปมญฺญาคาถาวณฺณนา สมตฺตา.
      [๗๔] ราคญฺจ โทสญฺจาติ กา อุปฺปตฺติ? ราชคหํ กิร อุปนิสฺสาย
มาตงฺโค นาม ปจฺเจกพุทฺโธ วิหรติ สพฺพปจฺฉิโม ปจฺเจกพุทฺธานํ. อถ อมฺหากํ
โพธิสตฺเต อุปฺปนฺเน เทวตาโย โพธิสตฺตสฺส ปูชนตฺถาย อาคจฺฉนฺติโย ตํ
ทิสฺวา "มาริสา มาริสา พุทฺโธ โลเก อุปฺปนฺโน"ติ ภณึสุ. โส นิโรธา
วุฏฺฐหนฺโต ตํ สทฺทํ สุตฺวา อตฺตโน จ ชีวิตกฺขยํ ทิสฺวา หิมวนฺเต มหาปปาโต ๓-
นาม ปพฺพโต ปจฺเจกพุทฺธานํ ปรินิพฺพานฏฺฐานํ, ตตฺถ อากาเสน คนฺตฺวา ปุพฺเพ
ปรินิพฺพุตปจฺเจกพุทฺธสฺส อฏฺฐิสงฺฆาตํ ปปาเต ปกฺขิปิตฺวา สิลาตเล นิสีทิตฺวา
อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ:-
               "ราคญฺจ โทสญฺจ ปหาย โมหํ
                สนฺทาลยิตฺวาน สํโยชนานิ
                อสนฺตสํ ชีวิตสงฺขยมฺหิ
                เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป"ติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อวิรุชฺฌมาโน
@๒ อภิ.อ. ๑/๒๕๑/๒๔๗        ๓ ม. สุชาโต
      ตตฺถ ราคโทสโมหา อุรคสุตฺเต วุตฺตา. สํโยชนานีติ ทส สํโยชนานิ,
ตานิ จ เตน เตน มคฺเคน สนฺทาลยิตฺวา. อสนฺตสํ ชีวิตสงฺขยมฺหีติ ชีวิตสงฺขโย
วุจฺจติ จุติจิตฺตสฺส ปริเภโท, ตสฺมึ จ ชีวิตสงฺขเย ชีวิตนิกนฺติยา ปหีนตฺตา
อสนฺตสนฺติ. เอตฺตาวตา โสปาทิเสสนิพฺพานธาตุํ อตฺตโน ทสฺเสตฺวา คาถาปริโยสาเน
อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายีติ.
                     ชีวิตสงฺขยคาถาวณฺณนา สมตฺตา.
      [๗๕] ภชนฺตีติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิยํ กิร อญฺญตโร ราชา
อาทิคาถาย วุตฺตปฺปการเมว ผีตํ รชฺชํ สมนุสาสติ, ตสฺส ขโร อาพาโธ
อุปฺปชฺชิ, ทุกฺขา เวทนา วตฺตนฺติ. วีสติสหสฺสิตฺถิโย ปริวาเรตฺวา
หตฺถปาทสมฺพาหนาทีนิ กโรนฺติ. อมจฺจา "น ทานายํ ราชา ชีวิสฺสติ, หนฺท มยํ
อตฺตโน สรณํ คเวสิสฺสามา"ติ ๑- จินฺเตตฺวา อญฺญสฺส รญฺโญ สนฺติกํ คนฺตฺวา
อุปฏฺฐานํ ยาจึสุ. เต ตตฺถ อุปฏฺฐหนฺติเยว, น กิญฺจิ ลภนฺติ. ราชาปิ อาพาธา
วุฏฺฐหิตฺวา ปุจฺฉิ "อิตฺถนฺนาโม จ อิตฺถนฺนาโม จ กุหินฺ"ติ. ตโต ตํ ปวุตฺตึ
สุตฺวา สีสํ จาเลตฺวา ตุณฺหี อโหสิ. เตปิ อมจฺจา "ราชา วุฏฺฐิโต"ติ สุตฺวา ตตฺถ
กิญฺจิ อลภมานา ปรเมน ปาริชุญฺเญน สมนฺนาคตา ปุนเทว อาคนฺตฺวา
ราชานํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺฐํสุ. เตน จ รญฺญา "กุหึ ตาตา ตุเมฺห
คตา"ติ วุตฺตา อาหํสุ "เทวํ ทุพฺพลํ ทิสฺวา อาชีวิกภเยนมฺหา อสุกํ นาม
ชนปทํ คตา"ติ. ราชา สีสํ จาเลตฺวา จินฺเตสิ "ยนฺนูนาหํ อิเม วีมํเสยฺยํ, กึ
ปุนปิ เอวํ กเรยฺยุํ โน"ติ. โส ปุพฺเพ อาพาธิกโรเคน ๒- ผุฏฺโฐ วิย
คาฬฺหเวทนํ อตฺตานํ ทสฺเสนฺโต คิลานาลยมกาสิ. อิตฺถิโย สมฺปริวาเรตฺวา
ปุพฺพสทิสเมว สพฺพํ อกํสุ. เตปิ อมจฺจา ตเถว ปุน พหุตรํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. คเวสามาติ             ๒ สี. สาภาวิกโรเคน
ชนํ คเหตฺวา ปกฺกมึสุ. เอวํ ราชา ยาวตติยํ สพฺพํ วุตฺตสทิสํ ๑- อกาสิ, เตปิ
ตเถว ปกฺกมึสุ. ตโต จตุตฺถมฺปิ เต อาคเต ทิสฺวา "อโห อิเม ทุกฺกรํ อกํสุ,
เย มํ พฺยาธิตํ ปหาย อนเปกฺขา ปกฺกมึสู"ติ นิพฺพินฺโน รชฺชํ ปหาย
ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ:-
               "ภชนฺติ เสวนฺติ จ การณตฺถา
                นิกฺการณา ทุลฺลภา อชฺช มิตฺตา
                อตฺตฏฺฐปญฺญา อสุจี มนุสฺสา
                เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป"ติ.
      ตตฺถ ภชนฺตีติ สรีเรน อลฺลียิตฺวา ๒- ปยิรุปาสนฺติ. เสวนฺตีติ อญฺชลิกมฺมา-
ทีหิ กึการปฏิสฺสาวิตาย จ ปริจนฺติ. การณํ อตฺโถ เอเตสนฺติ การณตฺถา, ภชนาย
เสวนาย จ นาญฺญํ การณมตฺถิ, อตฺโถ เอว เนสํ การณํ, อตฺตเหตุ เสวนฺตีติ
วุตฺตํ โหติ. นิกฺการณา ทุลฺลภา อชฺช มิตฺตาติ "อิโต กิญฺจิ ลจฺฉามา"ติ เอวํ
อตฺตปฏิลาภการเณน นิกฺการณา, เกวลํ:-
        "อุปกาโร จ โย มิตฺโต     สุขทุกฺโข ๓- จ โย สขา.
         อตฺถกฺขายี จ โย มิตฺโต    โย จ มิตฺตานุกมฺปโก"ติ ๔-
เอวํ วุตฺเตน อริเยน มิตฺตภาเวน สมนฺนาคตา ทุลฺลภา อชฺช มิตฺตา. อตฺตนิ
ฐิตา เอเตสํ ปญฺญา, อตฺตานํเยว โอโลเกนฺติ, น อญฺญนฺติ อตฺตฏฺฐปญฺญา.
ทิฏฺฐตฺถปญฺญาติ อยมฺปิ กิร โปราณปาโฐ, สมฺปติ ทิฏฺเฐเยว อตฺเถ เอเตสํ
ปญฺญา, อายตึ น เปกฺขนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. อสุจีติ อสุจินา อนริเยน
กายวจีมโนกมฺเมน สมนฺนาคตา. เสสํ ปุพฺเพ วุตฺตเยเนว เวทิตพฺพนฺติ.
                     การณตฺถคาถาวณฺณนา สมตฺตา.
                 จตุตฺโถ วคฺโค นิฏฺฐิโต เอกาทสหิ คาถาหิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปุพฺพสทิสํ           ๒ สี. อลฺลียนฺติ
@๓ ที.ปา. ๑๑/๒๖๕/๑๖๓      ๔ ฉ.ม. สุเข ทุกฺเข
      เอวเมตํ เอกจตฺตาลีสคาถาปริมาณํ ขคฺควิสาณสุตฺตํ กตฺถจิเทว วุตฺเตน
โยชนานเยน สพฺพตฺถ ยถานุรูปํ โยเชตฺวา อนุสนฺธิโต อตฺถโต จ เวทิตพฺพํ.
อติวิตฺถารภเยน ปน อเมฺหหิ น สพฺพตฺถ โยชิตนฺติ.
                     ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทกฏฺฐกถาย
                          สุตฺตนิปาตฏฺฐกถาย
                     ขคฺควิสาณสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                          -------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๒๘ หน้า ๖๙-๑๓๒.
http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=28&A=1743&modeTY=2
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=28&A=1743&modeTY=2
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=25&i=296
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=25&A=6971
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=25&A=6874
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=25&A=6874
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๕
http://84000.org/tipitaka/read/?index_25