บาลีอรรถกถาเล่มที่ ๒๘

หน้าที่ ๒๑.

วิตถนฺติ วิตถภาวํ, ^๑- นิจฺจนฺติ วา ธุวนฺติ วา สุขนฺติ วา สุภนฺติ วา อตฺตาติ วา ยถา ยถา กิเลสวเสน พาลชเนหิ คยฺหติ, ตถาตถาภาวโต วิตถนฺติ วุตฺตํ โหติ. อิทนฺติ ตเมว สพฺพํ ปจฺจกฺขภาเวน ทสฺเสนฺโต อาห. ตฺวาติ มคฺคปญฺาย ชานิตฺวา, ตญฺจ ปน อสมฺโมหโต น วิสยโต จ. ^๒- โลเกติ โอกาสโลเก สพฺพํ ขนฺธาทิเภทํ ธมฺมชาตํ "วิตถมิทนฺ"ติ ตฺวาติ สมฺพนฺโธ. [๑๐-๑๓] อิทานิ อิโต ปราสุ จตูสุ คาถาสุ วีตโลโภ วีตราโค วีตโทโส วีตโมโหติ เอเต วิเสสา. เอตฺถ ลุพฺภนวเสน โลโภ, สพฺพสงฺคาหิกเมตํ ปมสฺส อกุสลมูลสฺส อธิวจนํ วิสมโลภสฺส วา, โย โส "อปฺเปกทา มาตุมตฺตีสุปิ โลภธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, ภคินิมตฺตีสุปิ โลภธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, ธีตุมตฺตีสุปิ โลภธมฺมา อุปฺปชฺชนฺตี"ติ ^๓- เอวํ วุตฺโต. รชฺชนวเสน ราโค, ปญฺจกามคุณราคสฺเสตํ อธิวจนํ. ทุสฺสนวเสน โทโส, ปุพฺเพ วุตฺตโกธสฺเสตํ อธิวจนํ. มุยฺหนวเสน โมโห, จตูสุ อริยสจฺเจสุ อญฺาณสฺเสตํ อธิวจนํ. ตตฺถ ยสฺมา อยํ ภิกฺขุ โลภํ ชิคุจฺฉนฺโต วิปสฺสนํ อารภิ "กุทาสฺสุ นามาหํ โลภํ วิเนตฺวา วิคตโลโภ วิหเรยฺยนฺ"ติ, ตสฺมา ตสฺส โลภปฺปหานูปายํ สพฺพสงฺขารานํ วิตถภาวทสฺสนํ ^๔- โลภปฺปหานานิสํสญฺจ โอรปารปฺปหานํ ^๕- ทสฺเสนฺโต อิมํ คาถมาห. เอส นโย อิโต ปราสุปิ. เกจิ ปนาหุ "ยถาวุตฺเตเนว นเยน เอเต ธมฺเม ชิคุจฺฉิตฺวา วิปสฺสนมารทฺธสฺส ตสฺส ตสฺส ภิกฺขุโน เอกเมกาว เอตฺก คาถา วุตฺตา"ติ. ยํ รุจฺจติ, ตํ คเหตพฺพํ. เอส นโย อิโต ปราสุ จตูสุ คาถาสุ. [๑๔] อยํ ปเนตฺถ อตฺถวณฺณนา:- อปฺปหีนฏฺเน สนฺตาเน อนุสยนฺตีติ ^๖- อนุสยา, กามราคปฏิฆมานทิฏฺิวิจิกิจฺฉาภวราคาวิชฺชานํ เอตํ อธิวจนํ. สมฺปยุตฺตธมฺมานํ อตฺตโน อาการานุวิธานฏฺเน มูลา, อเขมฏฺเน อกุสลา. ตํปติฏฺาภูตาติปิ ^๗- มูลา, สาวชฺชทุกฺขวิปากฏฺเน อกุสลา. อุภยเมตํ @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. วิคตตถภาวํ ^๒ สี.,ก. อสมฺโมหโต จ วิสยโต จ ^๓ สํ.สฬา. ๑๘/๑๙๖/๑๔๐ (สฺยา) @^๔ สี.,ม. วิตถาวทสฺสนตฺถํ ^๕ สี. โอรปารปฺปหานตฺถํ ^๖ ฉ.ม. สยนฺตีติ @^๗ ฉ.ม. ธมฺมานํ ปติฏฺาภูตาติปิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๒.

โลภโทสโมหานํ อธิวจนํ. เต หิ "โลโภ ภิกฺขเว อกุสลญฺจ อกุสลมูลญฺจา"ติอาทินา นเยน เอวํ นิทฺทิฏฺา. เอวเมเต อนุสยา เตน เตน มคฺเคน ปหีนตฺตา ยสฺส เกจิ น สนฺติ, เอเต จ อกุสลมูลา ตเถว สมูหตาเส, สมูหตา อิจฺเจว อตฺโถ. ปจฺจตฺตพหุวจนสฺส ^๑- หิ เสการาคมํ อิจฺฉนฺติ สทฺทลกฺขณโกวิทา. อฏฺกถาจริยา ปน "เสติ นิปาโต"ติ วณฺณยนฺติ. ยํ รุจฺจติ, ตํ คเหตพฺพํ. เอตฺถ ปน กิญฺจาปิ โส เอวํวิโธ ภิกฺขุ ขีณาสโว โหติ, ขีณาสโว จ เนว อาทิยติ, น ปชหติ, ปชหิตฺวา ิโตติ วุตฺโต, ตถาปิ วตฺตมานสมีเป วตฺตมานวจนลกฺขเณน "ชหาติ โอรปารนฺ"ติ วุจฺจติ. อถ วา อนุปาทิเสสาย จ นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายนฺโต อตฺตโน อชฺฌตฺติกพาหิรายตนสงฺขาตํ ชหาติ โอรปารนฺติ เวทิตพฺโพ. ตตฺถ กิเลสปฏิปาฏิยา มคฺคปฏิปาฏิยา จาติ ทฺวิธา อนุสยานํ อภาโว เวทิตพฺโพ. กิเลสปฏิปาฏิยา หิ กามราคานุสยปฏิฆานุสยานํ ตติยมคฺเคน อภาโว โหติ, มานานุสยสฺส จตุตฺถมคฺเคน, ทิฏฺานุสยวิจิกิจฺฉานุสยานํ ปมมคฺเคน, ภวราคานุสยาวิชฺชานุสยานํ จตุตฺถมคฺเคน. มคฺคปฏิปาฏิยา ปน ปมมคฺเคน ทิฏฺานุสยวิจิกิจฺฉานุสยานํ อภาโว โหติ, ทุติยมคฺเคน กามราคานุสยปฏิฆานุสยานํ ตนุภาโว, ตติยมคฺเคน สพฺพโส อภาโว, จตุตฺถมคฺเคน มานานุสยภวราคานุสยอวิชฺชานุสยานํ อภาโว โหติ. ตตฺถ ยสฺมา น สพฺเพ อนุสยา อกุสลมูลา. กามราคภวราคานุสยา เอว หิ โลภากุสลมูเลน สงฺคหํ คจฺฉนฺติ, ปฏิฆานุสยาวิชฺชานุสยา จ "โทโส อกุสลมูลํ โมโห อกุสลมูล"มิจฺเจว สงฺขฺยํ คจฺฉนฺติ, ทิฏฺิมานวิจิกิจฺฉานุสยา ปน น กิญฺจิ อกุสลมูลํ โหนฺติ. ยสฺมา วา อนุสยาภาววเสน จ อกุสลมูลสมุคฺฆาตวเสน จ กิเลสปฺปหานํปตฺเถสิ, ^๒- ตสฺมา:- "ยสฺสานุสยา น สนฺติ เกจิ มูลา จ อกุสลา สมูหตาเส" อิติ ภควา อาห. @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ปจฺจตฺตพหุวจนสฺสนฺเต ^๒ ม. ปตฺเถสิ ปฏฺเปสิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๓.

[๑๕] ยสฺส ทรถชาติ เอตฺถ ปน ปมุปฺปนฺนา ^๑- กิเลสา ปริพาหฏฺเน ทรถา นาม, อปราปรญฺจ อุปฺปนฺนา เตหิ ทรเถหิ ชาตตฺตา ทรถชา นาม. โอรนฺติ สกฺกาโย วุจฺจติ. ยถาห "โอริมํ ตีรนฺติ โข ภิกฺขุ สกฺกายสฺเสตํ อธิวจนนฺ"ติ. ^๒- อาคมนายาติ อุปฺปตฺติยา. ปจฺจยาเสติ ปจฺจยา เอว. กึ วุตฺตํ โหติ? ยสฺส ปน อุปาทานกฺขนฺธคฺคหณาย ปจฺจยภูตา อริยมคฺเคน ปหีนตฺตา เกจิ ทรถชเววจนา กิเลสา น สนฺติ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว โส ภิกฺขุ ชหาติ โอรปารํ. ^๓- [๑๖] ยสฺส วนถชาติ เอตฺถาปิ ทรถชา วิย วนถชา เวทิตพฺพา. วจนตฺเถ ปน อยํ วิเสโส:- วนุเต, วโนตีติ วา วนํ, ยาจติ เสวติ ภชตีติ อตฺโถ, ตณฺหาเยตํ อธิวจนํ. สา หิ วิสยานํ ปตฺถนโต เสวนโต จ "วนนฺ"ติ วุจฺจติ. ตํปริยุฏฺานวเสน วนํ ถรติ ตโนตีติ วนโถ, ตณฺหานุสยสฺเสตํ อธิวจนํ. วนถา ชาตาติ วนถชาติ. เกจิ ปนาหุ "สพฺเพปิ กิเลสา คหนฏฺเน วนโถติ วุจฺจนฺติ, อปราปรุปฺปนฺนา ปน วนถชา"ติ. อยเมว เจตฺถ อุรคสุตฺเต อตฺโถ อธิปฺเปโต, อิตโร ปน ธมฺมปทคาถายํ. วินิพนฺธาย ภวายาติ ภววินิพนฺธาย, อถ วา จิตฺตสฺส วิสเยสุ วินิพนฺธาย อายตึ อุปฺปตฺติยา จาติ อตฺโถ. เหตุเยว เหตุกปฺปา. [๑๗] โย นีวรเณติ เอตฺถ นีวรณาติ จิตฺตํ หิตปฏิปตฺตึ วา นีวรนฺตีติ นีวรณา ปฏิจฺฉาเทนฺตีติ อตฺโถ. ปหายาติ ฉฑฺเฑตฺวา. ปญฺจาติ เตสํ สงฺขาปริจฺเฉโท. อีฆาภาวโต อนีโฆ. กถํกถาย ติณฺณตฺตา ติณฺณกถงฺกโถ. วิคตสลฺลตฺตา วิสลฺโล. กึ วุตฺตํ โหติ? โย ภิกฺขุ กามจฺฉนฺทาทีนิ ปญฺจ นีวรณานิ สมนฺตภทฺรเก วุตฺตนเยน สามญฺโต วิเสสโต จ นีวรเณสุ อาทีนวํ ทิสฺวา เตน เตน มคฺเคน ปหาย เตสญฺจ ปหีนตฺตา เอว กิเลสทุกฺขสงฺขาตสฺส อีฆสฺส อภาเวน อนีโฆ, "อโหสึ นุ โข อหํ อตีตมทฺธานนฺ"ติอาทินา ^๔- นเยน ปวตฺตาย กถํกถาย ติณฺณตฺตา ติณฺณกถงฺกโถ, "ตตฺถ กตเม ปญฺจ สลฺลา, ราคสลฺโล โทสสลฺโล โมหสลฺโล มานสลฺโล @เชิงอรรถ: ^๑ สี. ปมุปฺปนฺนา ปมุปฺปนฺนา ^๒ สํ. สฬา. ๑๘/๓๑๖/๒๑๙ (สฺยา) ^๓ โอรปารนฺติ @^๔ ม.มู. ๑๒/๑๘/๑๑, สํ.นิ. ๑๖/๒๐/๒๗

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๔.

ทิฏฺิสลฺโล"ติ วุตฺตานํ ปญฺจนฺนํ สลฺลานํ วิคตตฺตา วิสลฺโล, โส ภิกฺขุ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว ชหาติ โอรปารนฺติ. อตฺราปิ จ กิเลสปฏิปาฏิยา มคฺคปฏิปาฏิยา จาติ ทฺวิธา เอว นีวรณปฺปหานํ เวทิตพฺพํ. กิเลสปฏิปาฏิยา หิ กามจฺฉนฺทนีวรณสฺส พฺยาปาทนีวรณสฺส จ ตติยมคฺเคน ปหานํ โหติ, ถินมิทฺธนีวรณสฺส อุทฺธจฺจนีวรณสฺส จ จตุตฺถมคฺเคน, "อกตํ วต เม กุสลนฺ"ติอาทินา ^๑- นเยน ปวตฺตสฺส วิปฺปฏิสารสงฺขาตสฺส กุกฺกุจฺจนีวรณสฺส วิจิกิจฺฉานีวรณสฺส จ ปมมคฺเคน. มคฺคปฏิปาฏิยา ปน กุกฺกุจฺจนีวรณสฺส วิจิกิจฺฉานีวรณสฺส จ ปมมคฺเคน ปหานํ โหติ, กามจฺฉนฺทนีวรณสฺส พฺยาปาทนีวรณสฺส จ ทุติยมคฺเคน ตนุภาโว โหติ, ตติเยน อนวเสสปฺปหานํ, ถินมิทฺธนีวรณสฺส อุทฺธจฺจนีวรณสฺส จ จตุตฺถมคฺเคน ปหานํ โหตีติ. เอวํ:- "โย นีวรเณ ปหาย ปญฺจ อนีโฆ ติณฺณกถงฺกโถ วิสลฺโล โส ภิกฺขุ ชหาติ โอรปารํ อุรโค ชิณฺฌมิวตฺตจํ ปุราณนฺ"ติ อรหตฺตนิกูเฏเนว ภควา เทสนํ นิฏฺาเปสิ. เทสนาปริโยสาเน โส ภิกฺขุ อรหตฺเต ปติฏฺิโต. "เอกจฺเจ เยน เยน เตสํ ภิกฺขูนํ ยา คาถา เทสิตา, เตน เตน ตสฺสา ตสฺสา คาถาย ปริโยสาเน โส โส ภิกฺขุ อรหตฺเต ปติฏฺิโต"ติ วทนฺติ. ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทกฏฺกถาย สุตฺตนิปาตฏฺกถาย อุรคสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา. --------------- @เชิงอรรถ: ^๑ ม. อุ. ๑๔/๒๔๘/๒๑๕

อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๒๘ หน้า ๒๑-๒๔. http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=28&A=513&modeTY=1&pagebreak=1 The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=28&A=513&modeTY=1&pagebreak=1 อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=25&i=294 เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=25&A=6835 พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=25&A=6720 The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=25&A=6720 สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๕ http://84000.org/tipitaka/read/?index_25