อรรถกถาเล่มที่ ๓๐ ภาษาบาลีอักษรไทย
 วิมาน.อ. (ปรมตฺถที.)

หน้าที่ ๑.
                    ปรมตฺถทีปนี นาม ขุทฺทกนิกายฏฺกถา
                          วิมานวตฺถุวณฺณนา
                           -----------
                นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส.
                           คนฺถารมฺภกถา
         มหาการุณิกํ นาถํ            เยฺยสาครปารคุํ
         วนฺเท นิปุณคมฺภีร-           วิจิตฺรนยเทสนํ.
         วิชฺชาจรณสมฺปนฺนา           เยน นิยฺยนฺติ โลกโต
         วนฺเท ตมุตฺตมํ ธมฺมํ          สมฺมาสมฺพุทฺธปูชิตํ.
         สีลาทิคุณสมฺปนฺโน            ิโต มคฺคผเลสุ โย
         วนฺเท อริยสํฆํ ตํ            ปุญฺกฺเขตฺตํ อนุตฺตรํ.
         วนฺทนาชนิตํ ปุญฺ            อิติ ยํ รตนตฺตเย
         หตนฺตราโย สพฺพตฺถ          หุตฺวาหํ ตสฺส เตชสา.
         เทวตาหิ กตํ ปุญฺ           ยํ ยํ ปุริมชาติสุ
         ตสฺส ตสฺส วิมานาทิ-         ผลสมฺปตฺติเภทโต.
         ปุจฺฉาวเสน ยา ตาสํ         วิสฺสชฺชนวเสน จ
         ปวตฺตา เทสนา กมฺม-        ผลปจฺจกฺขการินี.
         วิมานวตฺถุ อิจฺเจว           นาเมน วสิโน ปุเร
         ยํ ขุทฺทกนิกายสฺมึ            สงฺคายึสุ มเหสโย.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒.
         ตสฺสาหมวลมฺพิตฺวา           โปราณฏฺกถานยํ
         ตตฺถ ตตฺถ นิทานานิ          วิภาเวนฺโต วิเสสโต.
         สุวิสุทฺธํ อสงฺกิณฺณํ            นิปุณตฺถวินิจฺฉยํ
         มหาวิหารวาสีนํ             สมยํ อวิโลมยํ.
         ยถาพลํ กริสฺสามิ            อตฺถสํวณฺณนํ สุภํ
         สกฺกจฺจํ ภาสโต ตํ เม        นิสามยถ สาธโวติ.
     ตตฺถ วิมานานีติ วิสิฏฺมานานิ เทวตานํ กีฬานิวาสฏฺานานิ. ตานิ หิ
ตาสํ สุจริตกมฺมานุภาวนิพฺพตฺตานิ เอกโยชนิก ๑- ทฺวิโยชนิกาทิปมาณวิเสสยุตฺตตาย,
นานารตนสมุชฺชลานิ วิจิตฺตวณฺณสณฺานานิ ๒- โสภาติสยโยเคน วิเสสโต มานนียตาย ๓-
จ "วิมานานี"ติ วุจฺจนฺติ. วิมานานํ วตฺถุ การณํ เอติสฺสาติ วิมานวตฺถุ, "ปีนฺเต
โสวณฺณมยนฺ"ติอาทินยปฺปวตฺตา เทสนา. นิทสฺสนมตฺตญฺเจตํ ตาสํ เทวตานํ
รูปโภคปริวาราทิสมฺปตฺติโย ตํนิพฺพตฺตกกมฺมญฺจ นิสฺสาย อิมิสฺสา เทสนาย
ปวตฺตตฺตา. วิปากมุเขน วา กมฺมนฺตรมานสฺส การณภาวโต วิมานวตฺถูติ เวทิตพฺพํ.
     ตยิทํ เกน ภาสิตํ, กตฺถ ภาสิตํ, กสฺมา จ ภาสิตนฺติ?
วุจฺจเต:-  อิทํ หิ วิมานวตฺถุ ทุพฺพิเธน ๔- ปวตฺตํ ปุจฺฉาวเสน จ วิสฺสชฺชนวเสน
จ. ตตฺถ วิสฺสชฺชนคาถา ตาหิ ตาหิ เทวตาหิ ภาสิตา, ปุจฺฉาคาถา ปน กาจิ ภควตา
ภาสิตา, กาจิ สกฺกาทีหิ, กาจิ สาวเกหิ เถเรหิ. ตตฺถาปิ เยภุยฺเยน โย โส กปฺปานํ
สตสหสฺสาธิกํ เอกํ อสงฺเขฺยยฺยํ พุทฺธสฺส ภควโต อคฺคสาวกภาวาย ปุญฺาณสมฺภาเร
สมฺภรนฺโต อนุกฺกเมน สาวกปารมิโย ปูเรตฺวา ฉฬภิญฺาจตุปฏิสมฺภิทาทิคุณวิเสส-
ปริวารสฺส สกลสฺส สาวกปารมิาณสฺส มตฺถกํ ปตฺโต ทุติเย อคฺคสาวกฏฺาเน ิโต
อิทฺธิมนฺเตสุ จ ภควตา เอตทคฺเค ปิโต อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน, เตน ภาสิตา.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. โยชนิก...  ๒ สี. วิจิตฺตวณฺณสณฺานาท  ๓ ม. มานนิสฺสยโต  ๔ ฉ.ม. ทุวิเธน
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓.
     ภาสนฺเตน จ ปมํ ตาว โลกหิตาย เทวจาริกํ จรนฺเตน เทวโลเก เทวตานํ ปุจฺฉาวเสน
๑- ปุน ตโต มนุสฺสโลกํ อาคนฺตฺวา มนุสฺสานํ ปุญฺผลสฺส ปจฺจกฺขกรณตฺถํ
ปุจฺฉํ วิสฺสชฺชนญฺจ เอกชฺฌํ กตฺวา ภควโต ปเวเทตฺวา ภิกฺขูนํ ภาสิตา,
สกฺเกน ปุจฺฉาวเสน, เทวตาหิ ตสฺส วิสฺสชฺชนวเสน ภาสิตาปิ มหาโมคฺคลฺลานตฺ-
เถรสฺส ภาสิตา เอว. เอวํ ภควตา เถเรหิ จ เทวตาหิ  จ ปุจฺฉาวเสน, เทวตาหิ
ตสฺสา วิสฺสชฺชนวเสน จ ตตฺถ ตตฺถ ภาสิตา ปจฺฉา ธมฺมวินยํ สงฺคายนฺเตหิ
ธมฺมสงฺคาหเกหิ เอกโต กตฺวา "วิมานวตฺถุ"อิจฺเจว สงฺคหํ อาโรปิตา. อยํ ตาเวตฺถ
"เกน ภาสิตนฺ"ติอาทีนํ ปทานํ สงฺเขปโต สาธารณโต จ วิสฺสชฺชนา.
     วิตฺถารโต ปน "เกน ภาสิตนฺ"ติ ปทสฺส อโนมทสฺสิสฺส ภควโต ปาทมูเล
กตปณิธานโต ปฏฺาย มหาเถรสฺส อาคมนียปฏิปทา กเถตพฺพา, สา ปน
อาคมฏฺกถาสุ ตตฺถ ตตฺถ วิตฺถาริตาติ ตตฺถ อาคตนเยเนว เวทิตพฺพา.
อสาธารณโต "กตฺถ ภาสิตนฺ"ติอาทีนํ ปทานํ วิสฺสชฺชนา ตสฺส ตสฺส วิมานสฺส
อตฺถวณฺณนานเยเนว อาคมิสฺสติ.
     อปเร ปน ภณนฺติ:- เอกทิวสํ อายสฺมโต มหาโมคฺคลฺลานสฺส รโหคตสฺส
ปฏิสลฺลีนสฺส เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ "เอตรหิ โข มนุสฺสา อสติปิ
วตฺถุสมฺปตฺติยา เขตฺตสมฺปตฺติยา อตฺตโน จ จิตฺตปสาทสมฺปตฺติยา ตานิ ตานิ
ปุญฺานิ กตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺตา อุฬารสมฺปตฺตึ ปจฺจนุโภนฺติ, ๒- ยนฺนูนาหํ
เทวจาริกํ จรนฺโต ตา เทวตา กายสกฺขึ กตฺวา ตาหิ ยถูปจิตํ ปุญฺ ยถาธิคตญฺจ
ปุญฺผลํ กถาเปตฺวา ตมตฺถํ ภควโต อาโรเจยฺยํ, เอวํ เม สตฺถา คคนตเล
ปุณฺณจนฺทํ อุฏฺาเปนฺโต วิย มนุสฺสานํ กมฺมผลํ ปจฺจกฺขโต ทสฺเสนฺโต
อปฺปกานมฺปิ การานํ อายตนคตาย สทฺธาย วเสน อุฬารผลตํ ๓- วิภาเวนฺโต ตํ
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ปุจฺฉาทีนํ วเสน  ๒ ก. ปจฺจานุโภนฺติ. เอวมุปริปิ  ๓ ม. อุฬารผลํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔.
ตํ วิมานวตฺถุํ อฏฺุปฺปตฺตึ กตฺวา มหตึ ธมฺมเทสนํ ปวตฺเตสฺสติ, สา โหติ
พหุชนสฺส อตฺถาย หิตาย สุขาย เทวมนุสฺสานนฺ"ติ. โส อาสนา อุฏฺหิตฺวา ๑-
รตฺตทุปฏํ ๒- นิวาเสตฺวา อปรํ รตฺตทุปฏํ เอกํสํ กตฺวา สมนฺตโต ชาติหิงฺคุลิกธารา
วิชฺชุลตา ๓- วิย สญฺฌาปภานุรญฺชิโต ๔- วิย จ ชงฺคโม อญฺชนคิริสิขโร ภควนฺตํ
อุปสงฺกมิตฺวา อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน อตฺตโน อธิปฺปายํ อาโรเจตฺวา
ภควตา อนุญฺาโต อุฏฺายาสนา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา
อภิญฺาปาทกํ จตุตฺถชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺาย อิทฺธิพเลน ตํขณญฺเว
ตาวตึสภวนํ คนฺตฺวา ตตฺถ ตตฺถ ตาหิ ตาหิ เทวตาหิ ยถูปจิตํ ปุญฺกมฺมํ
ปุจฺฉิ, ตสฺส ตา กเถสุํ. ตโต มนุสฺสโลกํ อาคนฺตฺวา ตํ สพฺพํ ตตฺถ ปวตฺติต-
นิยาเมเนว ภควโต อาโรเจสิ, ตํ ๕- สมนุญฺโ สตฺถา อโหสิ. อิจฺเจตํ อฏฺุปฺปตฺตึ
กตฺวา สมฺปตฺตปริสาย วิตฺถาเรน ธมฺมํ เทเสสีติ.
     ตํ ปเนตํ วิมานวตฺถุ วินยปิฏกํ สุตฺตนฺตปิฏกํ อภิธมฺมปิฏกนฺติ ตีสุ ปิฏเกสุ
สุตฺตนฺตปิฏกปริยาปนฺนํ, ทีฆนิกาโย มชฺฌิมนิกาโย สํยุตฺตนิกาโย องฺคุตฺตรนิกาโย
ขุทฺทกนิกาโยติ ปญฺจสุ นิกาเยสุ ขุทฺทกนิกายปริยาปนฺนํ, สุตฺตํ เคยฺยํ
เวยฺยากรณํ คาถา อุทานํ อิติวุตฺตกํ ชาตกํ อพฺภุตธมฺมํ เวทลฺลนฺติ นวสุ
สาสนงฺเคสุ คาถาสงฺคหํ. ๖-
         "ทฺวาสีติ พุทฺธโต คณฺหึ      เทฺว สหสฺสานิ ภิกฺขุโต
          จตุราสีติ สหสฺสานิ        เย เม ธมฺมา ปวตฺติโน"ติ ๗-
เอวํ ธมฺมภณฺฑาคาริเกน ปฏิญฺาเตสุ จตุราสีติยา ธมฺมกฺขนฺธสหสฺเสสุ
กติปยธมฺมกฺขนฺธสงฺคหํ. วคฺคโต ปีวคฺโค จิตฺตลตาวคฺโค ปาริจฺฉตฺตกวคฺโค
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วุฏฺหิตฺวา  ๒ ฉ.ม. รตฺตทุปฏฺฏํ. เอวมปุริป
@๓ สี. ชาติหิงฺคุลิกธาราวิจฺฉุริโต  ๔ ม. สญฺฌาตปานุรญฺชิโต  ๕  ม. ตตฺถ
@๖  สี. คาถงฺคํ  ๗ ขุ.เถร. ๒๖/๑๐๒๗/๓๙๙, สุ.วิ. ๑/๕, ๓๓, เปต.อ. ๓,
@อภิ.อ.  ๑/๓๖, วิ.อ. ๑/๒๘ (สฺยา)
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๕.
มญฺชิฏฺกวคฺโค ๑- มหารถวคฺโค ปายาสิวคฺโค สุนิกฺขิตฺตวคฺโคติ สตฺต วคฺคา.
วตฺถุโต ปเม วคฺเค สตฺตรส วตฺถูนิ, ทุติเย เอกาทส, ตติเย ทส,
จตุตฺเถ ทฺวาทส, ปญฺจเม จตุทฺทส, ฉฏฺเ ทส, สตฺตเม เอกาทสาติ
อนฺตรวิมานานํ อคฺคหเณ ปญฺจาสีติ, คหเณ ปน เตวีสสตํ วตฺถูนิ,
คาถาโต ปน ทิยฑฺฒสหสฺสคาถา. ตสฺส วคฺเคสุ ปีวคฺโค อาทิ, วตฺถูสุ
โสวณฺณปีวตฺถุ อาทิ, ตสฺสาปิ "ปี เต โสวณฺณมยนฺ"ติ คาถา อาทิ.
                           ----------
@เชิงอรรถ: ๑ สี. มญฺเชฏฺิกวคฺโค
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๖.
                           ๑.  อิตฺถิวิมาน
                            ๑.  ปีวคฺค
                        ๑. ปมปีวิมานวณฺณนา
     ตตฺถ ปมวตฺถุสฺสาปิ ๑- อยํ อฏฺุปฺปตฺติ:- ภควติ สาวตฺถิยํ วิหรนฺเต เชตวเน
อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม รญฺา ปเสนทิโกสเลน พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสํฆสฺส
สตฺตาหํ อสทิสทาเน ปวตฺติเต ตทนุรูเปน อนาถปิณฺฑิเกน มหาเสฏฺินา
ตโย ทิวเส, ตถา วิสาขาย มหาอุปาสิกาย มหาทาเน ทินฺเน อสทิสทานสฺส
ปวตฺติ สกลชมฺพุทีเป ปากฏา อโหสิ. อถ มหาชโน ๒- ตตฺถ ตตฺถ กถํ
สมุฏฺาเปสิ ๓- "กึ นุ โข เอวํ อุฬารวิภวปริจฺจาเคเนว ทานํ มหปฺผลตรํ
ภวิสฺสติ, อุทาหุ อตฺตโน วิภวานุรูปปริจฺจาเคนาปี"ติ. ภิกฺขู ๔- ตํ กถํ สุตฺวา
ภควโต อาโรเจสุํ. ภควา "น ภิกฺขเว เทยฺยธมฺมสมฺปตฺติยาว ทานํ มหปฺผลตรํ ภวิสฺสติ,
อถ โข จิตฺตปสาทสมฺปตฺติยา จ เขตฺตสมฺปตฺติยา จ, ตสฺมา กุณฺฑกมุฏฺิมตฺตมฺปิ
ปิโลติกามตฺตมฺปิ ติณสนฺถารมตฺตมฺปิ ปณฺณสณฺารมตฺตมฺปิ ปูติมุตฺตหรีตกมตฺตมฺปิ
วิปฺปสนฺเนน เจตสา ทกฺขิเณยฺยปุคฺคเล ปติฏฺาปิตํ ตมฺปิ มหปฺผลตรํ ภวิสฺสติ
มหาชุติกํ มหาวิปฺผารนฺ"ติ ๕- อาห. ตถา หิ วุตฺตํ สกฺเกน เทวานมินฺเทน:-
             "นตฺถิ จิตฺเต ปสนฺนมฺหิ    อปฺปิกา นาม ทกฺขิณา
              ตถาคเต วา สมฺพุทฺเธ   อถ วา ตสฺส สาวเก"ติ. ๖-
     สา ปเนสา กถา สกลชมฺพุทีเป วิตฺถาริกา อโหสิ. มนุสฺสา สมณ-
พฺราหฺมณกปณทฺธิกวณิพฺพกยาจกานํ ยถาวิภวํ ทานานิ เทนฺติ, เคหงฺคเณ ปานียํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปมวตฺถุสฺส  ๒ ม. มหาชนา  ๓ ม.  สมุฏฺาเปสุํ
@๔ สี. อิติ ภิกฺขู  ๕ ม. มหาวิปฺผาริกนฺติ  ๖ ขุ.วิ. ๒๖/๘๐๔/๘๐
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๗.
อุปฏฺเปนฺติ, ทฺวารโกฏฺเกสุ อาสนานิ เปนฺติ. เตน จ สมเยน อญฺตโร
ปิณฺฑปาตจาริโก เถโร ปาสาทิเกน อภิกฺกนฺเตน ปฏิกฺกนฺเตน อาโลกิเตน วิโลกิเตน
สมิญฺชิเตน ปสาริเตน โอกฺขิตฺตจกฺขุ, อิริยาปถสมฺปนฺโน ปิณฺฑาย จรนฺโต อุปกฏฺเ
กาเล อญฺตรํ เคหํ สมฺปาปุณิ. ตตฺเถกา กุลธีตา สทฺธา ปสนฺนา ๑- เถรํ ปสฺสิตฺวา
สญฺชาตคารวพหุมานา อุฬารปีติโสมนสฺสํ อุปฺปาเทตฺวา เคหํ ปเวเสตฺวา ปญฺจปติฏฺิเตน
วนฺทิตฺวา อตฺตโน ปี ปญฺาเปตฺวา ตสฺส อุปริ ปีตกํ มฏฺวตฺถํ อตฺถริตฺวา
อทาสิ. อถ เถเร ตตฺถ นิสินฺเน "อิทํ มยฺหํ อุตฺตมํ ปุญฺกฺเขตฺตํ อุปฏฺิตนฺ"ติ
ปสนฺนจิตฺตา ยถาวิภวํ อาหาเรน ปริวิสิ, วีชนิญฺจ ๒- คเหตฺวา วีชิ. โส
เถโร กตภตฺตกิจฺโจ อาสนทานโภชนทานาทิปฏิสํยุตฺตํ ธมฺมิกถํ กเถตฺวา ๓-
ปกฺกามิ. สา อิตฺถี ตํ อตฺตโน ทานญฺจ ธมฺมกถญฺจ ๔- ปจฺจเวกฺขนฺตี ปีติยา นิรนฺตรํ
ผุฏฺสรีรา หุตฺวา ตํ ปีมฺปิ เถรสฺส อทาสิ.
       สา ๕- ตโต อปเรน สมเยน อญฺตเรน โรเคน ผุฏฺา กาลํ กตฺวา ตาวตึส-
ภวเน ทฺวาทสโยชนิเก กนกวิมาเน นิพฺพตฺติ, อจฺฉราสหสฺสํ จสฺสา ปริวาโร
อโหสิ, ปีทานานุภาเวน จสฺสา โยชนิโก กนกปลฺลงฺโก นิพฺพตฺติ อากาสจารี
สีฆชโว อุปริ กูฏาคารสณฺาโน, เตเนตํ ๖- "ปีวิมานนฺ"ติ วุจฺจติ. ตํ หิ
สุวณฺณวณฺณํ วตฺถํ อตฺถริตฺวา ทินฺนตฺตา กมฺมสริกฺขตํ วิภาเวนฺตํ สุวณฺณมยํ
อโหสิ, ปีติเวคสฺส พลวภาเวน สีฆชวํ, ๗- ทกฺขิเณยฺยสฺส จิตฺตรุจิวเสน ทินฺนตฺตา
ยถารุจิคามี, ปสาทสมฺปตฺติยา อุฬารตาย สพฺพโสว ปาสาทิกํ ๘- โสภาติสยยุตฺตญฺจ
อโหสิ.
     อเถกสฺมึ อุสฺสวทิวเส เทวตาสุ ยถาสกํ ทิพฺพานุภาเวน อุยฺยานกีฬนตฺถํ
นนฺทนวนํ คจฺฉนฺตีสุ สา เทวตา ทิพฺพวตฺถนิวตฺถา ทิพฺพาภรณวิภูสิตา
@เชิงอรรถ: ๑ สี. สทฺธาสมฺปนฺนา  ๒ ฉ.ม. พีชนิ...เอวมุปริป  ๓ ม. ธมฺมกถํ กตฺวา
@๔ ฉ.ม. ทานํ ตญฺจ ธมฺมกถํ  ๕ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสต  ๖ ฉ.ม. เตน ตํ
@๗ ม. ปีตวตฺถสนฺถตํ  ๘  สี. ยถาปาสาทิกํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๘.
อจฺฉราสหสฺสปริวารา สกภวนา นิกฺขมิตฺวา ตํ ปีวิมานํ อภิรุยฺห มหติยา เทวิทฺธิยา
มหนฺเตน สิริโสภคฺเคน สมนฺตโต จนฺโท วิย สูริโย วิย จ โอภาเสนฺตี อุยฺยานํ
คจฺฉติ. เตน จ สมเยน อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เทวจาริกํ
จรนฺโต ตาวตึสภวนํ อุปคโต ตสฺสา เทวตาย อวิทูเร อตฺตานํ ทสฺเสสิ. อถ
สา เทวตา ตํ ทิสฺวา สมุปฺปนฺนพลวปสาทคารวา สหสา ปลฺลงฺกโต โอรุยฺห
เถรํ อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺจปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา ทสนขสโมธานสมุชฺชลํ อญฺชลึ
ปคฺคยฺห นมสฺสมานา อฏฺาสิ. เถโร กิญฺจาปิ ตาย อญฺเหิ จ สตฺเตหิ ยถูปจิตํ
กุสลากุสลํ อตฺตโน ยถากมฺมูปคาณานุภาเวน หตฺถตเล ปิตํ อามลกํ วิย
ปญฺาพลเภเทน ปจฺจกฺขโต ปสฺสติ, ตถาปิ ยสฺมา เทวตานํ อุปปตฺติสมนนฺตรเมว
"กุโต นุ โข อหํ จวิตฺวา อิธูปปนฺนา, กึ นุ โข กุสลกมฺมํ กตฺวา อิมํ สมฺปตฺตึ
ปฏิลภามี"ติ ๑- อตีตภวํ ยถูปจิตญฺจ กมฺมํ อุทฺทิสฺส เยภุยฺเยน ธมฺมตาสิทฺธา
อุปธารณา, ตสฺสา ๒- จ ยาถาวโต าณํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา ตาย เทวตาย กตกมฺมํ
กถาเปตฺวา สเทวกสฺส โลกสฺส กมฺมผลํ ปจฺจกฺขํ กาตุกาโม:-
         [๑]     "ปีนฺเต โสวณฺณมยํ อุฬารํ
                  มโนชวํ คจฺฉติ เยนกามํ
                  อลงฺกเต มลฺยธเร สุวตฺเถ
                  โอภาสสิ วิชฺชุริวพฺภกูฏํ.
         [๒]  เกน เต'ตาทิโส วณฺโณ     เกน เต อิธ มิชฺฌติ
              อุปฺปชฺชนฺติ จ เต โภคา     เย เกจิ มนโส ปิยา.
         [๓]      ปุจฺฉามิ ตํ เทวิ มหานุภาเว
                  มนุสฺสภูตา กิมกาสิ ปุญฺ
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ปฏิลภินฺติ  ๒ ม. ตถา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๙.
                        เกนาสิ เอวญฺชลิตานุภาวา
                        วณฺโณ จ เต สพฺพทิสา ปภาสตี"ติ อาห.
          [๔]  สา เทวตา อตฺตมนา      โมคฺคลฺลาเนน ปุจฺฉิตา
               ปญฺหํ ปุฏฺา วิยากาสิ      ยสฺส กมฺมสฺสิทํ ผลํ.
          [๕]           อหํ มนุสฺเสสุ มนุสฺสภูตา
                        อพฺภาคตานา'สนกํ อทาสึ
                        อภิวาทยึ อญฺชลิกํ อกาสึ
                        ยถานุภาวญฺจ อทาสิ ทานํ.
          [๖]  เตน เม'ตาทิโส วณฺโณ    เตน เม อิธ มิชฺฌติ
               อุปฺปชฺชนฺติ จ เต โภคา    เย เกจิ มนโส ปิยา.
          [๗]           อกฺขามิ เต ภิกฺขุ มหานุภาว
                        มนุสฺสภูตา ยมกาสิ ปุญฺ
                        เตนมฺหิ เอวญฺชลิตานุภาวา
                        วณฺโณ จ เม สพฺพทิสา ปภาสตีติ.
         #[๑]  ตตฺถ ปีนฺติ ยํ กิญฺจิ ตาทิสํ ทารุกฺขนฺธมฺปิ อาสนมฺปิ
วลฺลิกรณปีมฺปิ ๑- เวตฺตาสนมฺปิ มสารกาทิวิเสสนามํ ทารุมยาทิอาสนมฺปิ วุจฺจติ.
ตถา หิ "ปาทปี ปาทกถลิกนฺ"ติ ๒- เอตฺถ ปาทปนโยคฺคํ ปีาทิกํ ทารุกฺขนฺธํ
วุจฺจติ, ๓- "ปีสปฺปี"ติ ๔- เอตฺถ หตฺเถน คหณโยคฺคํ. "ปีิกา"ติ ปน เอกจฺเจสุ
ชนปเทสุ เทสโวหาเรน ๕- อาสนํ. ๖- "ภูตปีิกา เทวกุลปีิกา"ติ เอตฺถ เทวตานํ
พลิกรณฏฺานภูตํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อาปณมฺปิ พลิกรณปีมฺปิ  ๒ วิ.มหา. ๔/๒๐๙/๒๓๔, วิ.จูฬ. ๖/๗๕/๑๐๐
@๓ ม. ปาทฏฺปนโยคฺคํ สุจิอาทิกํ ทารุกฺขนฺธํ อาสนํ วุจฺจติ
@๔ มิลินฺท. ๑/๒๖๘ (นว.)  ๕ ม. เตสํ โวหาเรน  ๖ ฉ. อาปณํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๐.
ปี. "ภทฺทปีนฺ"ติ เอตฺถ เวตฺตลตาทีหิ อุปริจิตํ ๑- อาสนํ, ยํ สนฺธาย วุตฺตํ
"ภทฺทปี อุปานยี"ติ. ๒- "สุปญฺตฺตํ มญฺจปี. มญฺจํ วา ปี วา การยมาเนนา"-
ติ ๓- จ อาทีสุ มสารกาทิเภทํ ทารุมยาทิอาสนํ. อิธ ปน ปลฺลงฺกาการสณฺิตํ เทวตาย
ปุญฺานุภาวาภินิพฺพตฺตํ โยชนิกํ กนกวิมานํ เวทิตพฺพํ.
     เตติ เตสทฺโท "น เต สุขํ ปชานนฺติ, เย น ปสฺสนฺติ นนฺทนนฺ"ติอาทีสุ ๔-
ตสทฺทสฺส วเสน ปจฺจตฺตพหุวจเน อาคโต.
             "นโม เต ปุริสาชญฺ
              นโม เต ปุริสุตฺตม ๕-
              นโม เต พุทฺธวีรตฺถู"ติ ๖-
จ อาทีสุ ตุมฺหสทฺทสฺส วเสน สมฺปทาเน, ตุยฺหนฺติ อตฺโถ. "กินฺเต ทิฏฺ กินฺติ
เต สุตํ. อุปธี เต สมติกฺกนฺตา, อาสวา เต ปทาลิตา"ติ ๗- จ อาทีสุ กรเณ.
"กินฺเต วตํ กึ ปน พฺรหฺมจริยนฺ"ติอาทีสุ ๘- สามิอตฺเถ. อิธาปิ สามิอตฺเถ
ทฏฺพฺโพ. ตวาติ หิ อตฺโถ.
      โสวณฺณมยนฺติ เอตฺถ สุวณฺณสทฺโท "สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ สุคเต ทุคฺคเต"ติ ๙-
จ "สุวณฺณตา สุสรตา"ติ ๑๐- จ เอวมาทีสุ ฉวิสมฺปตฺติยํ อาคโต. "กากํ สุวณฺณา
ปริวารยนฺตี"ติอาทีสุ ๑๑- ครุเฬ, "สุวณฺณวณฺโณ กญฺจนสนฺนิภตโจ"ติอาทีสุ ๑๒-
ชาตรูเป. อิธาปิ ชาตรูเป เอว ทฏฺพฺโพ. ตํ หิ พุทฺธานํ สมานวณฺณตาย โสภโน วณฺโณ
เอตสฺสาติ สุวณฺณนฺติ วุจฺจติ. สุวณฺณเมว โสวณฺณํ ยถา "เวกตํ เวสมนฺ"ติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อุปริ วีตํ  ๒ สี. อุปเนสีติ
@๓ วิ.มหาวิ. ๒/๕๒๒/๓๕๕  ๔ สํ.ส. ๑๕/๑๑,๒๒๖/๖,๒๔๑
@๕ ที.ปา. ๑๑/๒๗๙/๑๗๒, ขุ.สุ. ๒๕/๕๕๐/๔๔๑  ๖ สํ.ส. ๑๕/๙๐/๕๘
@๗ ม.ม. ๑๓/๔๐๐/๓๘๗, ขุ.ส. ๒๕/๕๕๒/๔๔๑  ๘ ขุ.วิ. ๒๖/๑๒๕๑/๑๔๓,
@ขุ.ชา. ๒๗/๑๔๑๐/๒๘๘ (สฺยา)  ๙ ที.สี. ๙/๒๔๖/๘๓,
@ม.มู. ๑๒/๑๔๘/๑๐๙  ๑๐  ขุ. ๒๕/๑๑/๑๓  ๑๑ ขุ.ชา. ๒๗/๗๗/๒๔ (สฺยา)
@๑๒  ที.ปา. ๑๑/๒๐๐/๑๒๔
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๑.
จ. มยสทฺโท จ "อนุญฺาตปฏิญฺาตา, เตวิชฺชา มยมสฺมุโภ"ติอาทีสุ ๑- อสฺมทตฺเถ
อาคโต. "มยํ นิสฺสาย เหมาย, ชาตมณฺโฑ ทรี สุภา"ติ เอตฺถ ปญฺตฺติยํ.
"มโนมยา ปีติภกฺขา สยมฺปภา"ติอาทีสุ ๒- นิพฺพตฺติอตฺเถ, พาหิเรน ปจฺจเยน วินา
มนสาว นิพฺพตฺตาติ มโนมยาติ วุตฺตา. "ยนฺนูนาหํ สามํ จิกฺขลฺลํ มทฺทิตฺวา สพฺพ-
มตฺติกามยํ กุฏิกํ กเรยฺยนฺ"ติอาทีสุ ๓- วิการตฺเถ. "ทานมยํ สีลมยนฺ"ติอาทีสุ ๔-
ปทปูรณมตฺเต. อิธาปิ วิการตฺเถ, ปทปูรณมตฺเต วา ทฏฺพฺโพ. ยทา หิ สุวณฺเณน
นิพฺพตฺตํ โสวณฺณมยนฺติ อยมตฺโถ, ตทา สุวณฺณสฺส วิกาโร โสวณฺณมยนฺติ
วิการตฺเถ มยสทฺโท ทฏฺพฺโพ, "นิพฺพตฺติอตฺเถ"ติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติเยว. ยทา ปน
สุวณฺเณน นิพฺพตฺตํ โสวณฺณนฺติ อยมตฺโถ, ตทา โสวณฺณเมว โสวณฺณมยนฺติ
ปทปูรณมตฺเต มยสทฺโท ทฏฺพฺโพ.
      อุฬารนฺติ ปณีตมฺปิ เสฏฺมฺปิ มหนฺตมฺปิ. อุฬารสทฺโท หิ "ปุพฺเพนาปรํ
อุฬารํ วิเสสํ อธิคจฺฉตี"ติอาทีสุ ๕- ปณีเต อาคโต. "อุฬาราย ขลุ ภวํ กจฺจายโน ๖-
สมณํ โคตมํ ปสํสาย ปสํสตี"ติอาทีสุ เสฏฺเ. "อุฬารโภคา อุฬารยสา,
โอฬาริกนฺ"ติ จ อาทีสุ ๗- มหนฺเต. ตมฺปิ จ วิมานํ มนุญฺภาเวน อุปภุญฺชนฺตานํ
อติตฺติกรณตฺเถน ปณีตํ, สมนฺตปาสาทิกตาทินา ปสํสิตตาย ๘- เสฏฺฺ, ปมาณมหนฺตตาย
จ มหคฺฆตาย จ มหนฺตํ, ตีหิปิ อตฺเถหิ อุฬารเมวาติ วุตฺตํ อุฬารนฺติ.
     มโนชวนฺติ เอตฺถ มโนติ จิตฺตํ. ยทิปิ มโนสทฺโท สพฺเพสมฺปิ กุสลากุสลา-
พฺยากตจิตฺตานํ สาธารณวาจี, "มโนชวนฺ"ติ ปน วุตฺตตฺตา ยตฺถ กตฺถจิ อารมฺมเณ
ปวตฺตนกสฺส กิริยมยจิตฺตสฺส วเสน เวทิตพฺพํ. ตสฺมา มนโส ๙- วิย ชโว เอตสฺสาติ
มโนชวํ ยถา โอฏฺมุโขติ, อติวิย สีฆคมนนฺติ อตฺโถ. มโน หิ ลหุปริวตฺติตาย
@เชิงอรรถ: ๑ ม.ม. ๑๓/๔๕๕/๔๔๗, ขุ.สุ. ๒๕/๖๐๐/๔๕๔  ๒ ที.สี. ๙/๔๑/๑๘, ที.ปา. ๑๑/๓๘/๒๔
@๓ วิ.มหาวิ. ๑/๘๔/๕๕  ๔ ที.ปา. ๑๑/๓๐๕/๑๙๕, องฺ.อฏฺก. ๒๓/๑๒๖/๒๔๕ (สฺยา),
@ขุ.อิติ. ๒๕/๖๐/๒๗๘  ๕ ปาฬิยํ. สญฺชานนฺติ...,
@สํ.มหา. ๑๙/๓๗๖/๑๓๔  ๖ ปาฬิยํ. วจฺฉายโน,
@ม.มู. ๑๒/๒๘๘/๒๕๒  ๗ อภิ. สงฺ. ๓๔/๘๙๔/๒๒๕, ม.มู. ๑๒/๒๒๔/๒๐๖  ๘ ม. ปาสํสตมตาย
@๙ ม. มโน
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๒.
อติทูเรปิ วิสเย ขเณเนว นิปตติ, เตนาห ภควา "นาหํ ภิกฺขเว อญฺ เอกธมฺมํปิ
สมนุปสฺสามิ ยํ เอวํ ลหุปริวตฺตํ, ยถยิทํ ภิกฺขเว จิตฺตนฺ"ติ ๑- "ทูรงฺคมํ
เอกจรนฺ"ติ ๒- จ. คจฺฉตีติ ตสฺสา เทวตาย วสนวิมานโต อุยฺยานํ อุทฺทิสฺส อากาเสน
คจฺฉติ.
     เยนกามนฺติ กามสทฺโท "กามา หิ จิตฺรา มธุรา มโนรมา, วิรูปรูเปน
มเถนฺติ จิตฺตนฺ"ติอาทีสุ ๓- มนาปิเย รูปาทิวิสเย อาคโต. "ฉนฺโท กาโม, ราโค
กาโม"ติอาทีสุ ๔- ฉนฺทราเค. "กิเลสกาโม. กามุปาทานนฺ"ติอาทีสุ ๕- สพฺพสฺมึ โลเภ.
"อตฺตกามปาริจริยาย วณฺณํ ภาเสยฺยา"ติอาทีสุ ๖- คามธมฺเม. "สนฺเตตฺถ ตโย
กุลปุตฺตา อตฺตกามรูปา วิหรนฺตี"ติอาทีสุ ๗- หิตจฺฉนฺเท. "อตฺตาธีโน อปราธีโน
ภุชิสฺโส เยนกามํคโม"ติอาทีสุ ๘- เสริภาเว. อิธาปิ เสริภาเว เอว ทฏฺพฺโพ,
ตสฺมา เยนกามนฺติ ยถารุจิ, เทวตาย อิจฺฉานุรูปนฺติ อตฺโถ.
     อลงฺกเตติ อลงฺกตคตฺเต, นานาวิธรํสิชาลสมุชฺชลวิวิธรตนวิชฺโชติเตหิ หตฺถู-
ปคปาทูปคาทิเภเทหิ สฏฺิสกฏภารปริมาเณหิ ทิพฺพาลงฺกาเรหิ วิภูสิตสรีเรติ อตฺโถ.
สมฺโพธเน เจตํ เอกวจนํ. มาลฺยธเรติ กปฺปรุกฺขปาริจฺฉตฺตกสนฺตานกลตาทิสมฺภเวหิ
สุวิสุทฺธจามีกรวิวิธรตนมยปตฺตกิญฺชกฺขเกสเรหิ สมนฺตโต วิชฺโชตมานวิปฺผุรนฺต-
กิรณนิกรรุจิเรหิ ทิพฺพกุสุเมหิ สุมณฺฑิตเกสหตฺถาทิตาย มาลาภารินี. สุวตฺเถติ
กปฺปลตานิพฺพตฺตานํ นานาวิราควณฺณวิเสสานํ สุปริสุทฺธภาสุรปฺปภานํ ๙- นิวาส-
นุตฺตริยปฏิจฺฉทาทีนํ ทิพฺพวตฺถานํ วเสน สุนฺทรวตฺเถ. โอภาสสีติ วิชฺโชตสิ.
วิชฺชุริวาติ วิชฺชุรตา ๑๐- วิย. อพฺภกูฏนฺติ วลาหกสิขเร. ภุมฺมตฺเถ หิ เอตํ
อุปโยควจนํ. โอภาสสีติ วา อนฺโตคธเหตุอตฺถวจนํ, โอภาเสสีติ อตฺโถ. อิมสฺมึ
ปกฺเข "อพฺภกูฏนฺ"ติ อุปโยคตฺเถ เอว อุปโยควจนํ ทฏฺพฺพํ.
@เชิงอรรถ: ๑ องฺ.เอกก. ๒๐/๔๘/๙  ๒ ขุ.ธ. ๒๕/๓๗/๒๒
@๓ ขุ.สุ. ๒๕/๕๐/๓๔๕,
@ขุ.เถร. ๒๖/๗๘๗/๓๗๗  ๔ อภิ.วิ. ๓๕/๕๖๔/๓๑๐,ขุ.จูฬ. ๓๐/๙๕/๒๗ (สฺยา)
@๕ อภิ.สงฺ. ๓๔/๑๒๒๐/๒๗๙,ขุ.มหา. ๒๙/๘/๔ (สฺยา)
@๖ วิ.มหาวิ. ๑/๒๙๑/๒๒๓  ๗ วิ.มหา. ๕/๔๖๖/๒๔๘, ม.มู. ๑๒/๓๒๕/๒๘๙  ๘ ที.สี. ๙/๒๒๑,
@๔๖๒/๗๓,๒๐๓, ม.มู. ๑๒/๔๒๖/๓๗๖  ๙ สี. สุปริสุทฺธภาสุรปฺปภาวิสรานํ
@๑๐ สี. วิชฺชุตา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๓.
     อยํ เหตฺถ อตฺโถ:- ยถา นาม สญฺฌาปภานุรญฺชิตํ รตฺตวลาหกสิขรํ
ปกติยาปิ โอภาสมานํ สมนฺตโต วิชฺโชตมานา วิชฺชุลตา นิจฺฉรนฺตี วิเสสโต
โอภาเสติ, เอวเมว ๑- สุปริสุทฺธตปนียมยํ ๒- นานารตนสมุชฺชลํ ปกติปภสฺสรํ อิมํ
วิมานํ ตฺวํ สพฺพาลงฺกาเรหิ วิภูสิตา สพฺพโส วิชฺโชตยนฺตีหิ อตฺตโน สรีรปฺปภาหิ
วตฺถาภรโณ ภาเสหิ จ วิเสสโต โอภาเสสีติ.
      เอตฺถ หิ "ปีนฺ"ติ นิทสฺเสตพฺพวจนเมตํ, "อพฺภกูฏนฺ"ติ นิทสฺสนวจนํ. ตถา
"เต"ติ นิทสฺเสตพฺพวจนํ. ตํ หิ "ปีนฺ"ติ อิทํ อเปกฺขิตฺวา สามิวจเนน ๓-
วุตฺตมฺปิ "อลงฺกเต มาลฺยธเร สุวตฺเถ โอภาสสี"ติ อิมานิ ปทานิ อเปกฺขิตฺวา
ปจฺจตฺตวเสน ปริณมติ, ตสฺมา "ตฺวนฺ"ติ วุตฺตํ โหติ. "วิชฺชุริวา"ติ นิทสฺสนวจนํ.
"โอภาสสี"ติ อิทํ ทฺวินฺนมฺปิ อุปเมยฺยุปมานานํ สมฺพนฺธทสฺสนํ. "โอภาสสี"ติ หิ
อิทํ "ตฺวนฺ"ติ ปทํ อเปกฺขิตฺวา มชฺฌิมปุริสวเสน วุตฺตํ, "ปีนฺ"ติ อิทํ
อเปกฺขิตฺวา ปมปุริสวเสน ปริณมติ. จสทฺโท เจตฺถ ลุตฺตนิทฺทิฏฺโ ทฏฺพฺโพ.
"คจฺฉติ เยน กามํ โอภาสสี"ติ จ "วิชฺชุลโตภาสิตํ อพฺภกูฏํ วิยา"ติ ปจฺจตฺตวเสน
เจตํ อุปโยควจนํ ปริณมติ. ตถา "ปีนฺ"ติ วิเสสิตพฺพวจนเมตํ, "เต โสวณฺณมยํ
อุฬารนฺ"ติอาทิ ตสฺส วิเสสนํ.
     นนุ จ "โสวณฺณมยนฺ"ติ วตฺวา สุวณฺณสฺส อคฺคโลหตาย เสฏฺภาวโต
ทิพฺพสฺส จ อิธาธิปฺเปตตฺตา "อุฬารนฺ"ติ น วตฺตพฺพนฺติ? น, กิญฺจิ วิเสสสพฺ-
ภาวโต. ๔- ยเถว หิ มนุสฺสปริโภคสุวณฺณวิกติโต รสวิทฺธํ เสฏฺ สุวิสุทฺธํ, ตโต ๕-
อากรุปฺปนฺนํ, ตโต ปน ๖- ยงฺกิญฺจิ ทิพฺพํ เสฏฺ, เอวํ ทิพฺพสุวณฺเณปิ จามีกรํ,
จามีกรโต สาตกุมฺภํ, สาตกุมฺภโต ชมฺพุนทํ, ชมฺพุนทโต สิงฺคีสุวณฺณํ. ตํ หิ
สพฺพเสฏฺ. เตนาห สกฺโก เทวานมินฺโท:-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เอวเมวํ  ๒ ม. สุปริสุทฺธตปนียํ
@๓ ม. สามิวเสนิ  ๔ ม. วิเสสสมฺภวโต
@๕ สี. รสวิทฺธโต  ๖ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๔.
             "มุตฺโต  มุตฺเตหิ สห ปุราณชฏิเลหิ
              วิปฺปมุตฺโต วิปฺปมุตฺเตหิ
              สิงฺคีนิกฺขสวณฺโณ
              ราชคหํ ปาวิสิ ภควา"ติ. ๑-
     ตสฺมา "โสวณฺณมยนฺ"ติ วตฺวาปิ "อุฬารนฺ"ติ วุตฺตํ. อถ วา "อุฬารนฺ"ติ อิทํ น
ตสฺส เสฏฺปณีตภาวเมว สนฺธาย วุตฺตํ, อถ โข มหนฺตภาวมฺปีติ วุตฺโตวายมตฺโถ.
เอตฺถ จ "ปีนฺ"ติอาทิ ผลสฺส กมฺมสริกฺขตาทสฺสนํ. ตถาปิ "โสวณฺณมยนฺ"ติ
อิมินา ตสฺส วิมานสฺส  วตฺถุสมฺปทํ ทสฺเสติ, "อุฬารนฺ"ติ อิมินา โสภาติสยสมฺปทํ,
"มโนชวนฺ"ติ อิมินา คมนสมฺปทํ. "คจฺฉติ เยนกามนฺ"ติ อิมินา สีฆชวตาย
ปีสมฺปตฺติภาวสมฺปทํ ทสฺเสติ.
     อถ วา "โสวณฺณมยนฺ"ติ อิมินา ตสฺส ปณีตภาวํ ทสฺเสติ,
"อุฬารนฺ"ติ อิมินา เวปุลฺลมหตฺตํ. "มโนชวนฺ"ติ อิมินา อานุภาวมหตฺตํ. "คจฺฉติ
เยนกามนฺ"ติ อิมินา วิหารสุขตฺตํ ทสฺเสติ. "โสวณฺณมยนฺ"ติ วา อิมินา ตสฺส
อภิรูปตํ วณฺณโปกฺขรตญฺจ ทสฺเสติ, "อุฬารนฺ"ติ อิมินา ทสฺสนียตํ ปาสาทิกตญฺจ
ทสฺเสติ, "มโนชวนฺ"ติ อิมินา สีฆสมฺปทํ, ๒- "คจฺฉติ เยน กามนฺ"ติ อิมินา
กตฺถจิ อปฺปฏิหตจารตํ ทสฺเสติ.
     อถ วา ตํ วิมานํ ยสฺส ปุญฺกมฺมสฺส นิสฺสนฺทผลํ, ตสฺส อโลภนิสฺสนฺทตาย
โสวณฺณมยํ, อโทสนิสฺสนฺทตาย อุฬารํ, อโมหนิสฺสนฺทตาย มโนชวํ คจฺฉติ เยน
กามํ. ตถา ตสฺส กมฺมสฺส ๓- สทฺธานิสฺสนฺทภาเวน โสวณฺณมยํ, ปญฺานิสฺสนฺทภาเวน
อุฬารํ, วีริยนิสฺสนฺทภาเวน มโนชวํ, สมาธินิสฺสนฺทภาเวน คจฺฉติ เยน กามํ.
สทฺธาสมาธินิสฺสนฺทภาเวน วา โสวณฺณมยํ, สมาธิปญฺานิสฺสนฺทภาเวน อุฬารํ,
@เชิงอรรถ: ๑ วิ.มหา. ๔/๕๘/๔๙  ๒ สี. สีฆสมฺปาตํ  ๓ สี. อถ วา ตํ วิมานํ ตสฺส ปุญฺกมฺมสฺส
@ตถากตสฺส
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๕.
สมาธิวีริยนิสฺสนฺทภาเวน มโนชวํ, สมาธิสตินิสฺสนฺทภาเวน คจฺฉติ เยนกามนฺติ
เวทิตพฺพํ.
     ตตฺถ ยถา "ปีนฺ"ติอาทิ วิมานสมฺปตฺติทสฺสนวเสน ตสฺสา เทวตาย
ปุญฺผลวิภวสมฺปตฺติกิตฺตนํ, เอวํ "อลงฺกเต"ติอาทิ อตฺตภาวสมฺปตฺติทสฺสนวเสน
ปุญฺผลวิภวสมฺปตฺติกิตฺตนํ. ยถา หิ สุสิกฺขิตสิปฺปาจริยวิรจิโตปิ รตฺตสุวณฺณา-
ลงฺกาโร วิวิธรํสิชาลสมุชฺชลมณิรตนขจิโต เอว โสภติ, น เกวโล, เอวํ สพฺพงฺค-
สมฺปนฺโน จตุรสฺสโสภโนปิ อตฺตภาโว สุมณฺฑิตปสาธิโตว โสภติ, น เกวโล.
เตนสฺสา "อลงฺกเต"ติอาทินา อาหริมํ โสภาวิเสสํ ทสฺเสติ, "โอภาสสี"ติ อิมินา
อนาหริมํ. ตถา ปุริเมน วตฺตมานปจฺจยนิมิตฺตํ โสภาติสยํ ทสฺเสติ, ปจฺฉิเมน
อตีตปจฺจยนิมิตฺตํ. ปุริเมน วา ตสฺสา อุปโภควตฺถุสมฺปทํ ทสฺเสติ, ปจฺฉิเมน
อุปภุญฺชนกวตฺถุสมฺปทํ.
      เอตฺถาห "กึ ปน ตํ วิมานํ ยุตฺตวาหํ, อุทาหุ อยุตฺตวาหนฺ"ติ. ยทิปิ
เทวโลเก รถวิมานานิ ยุตฺตวาหานิปิ โหนฺติ "สหสฺสยุตฺตํ อาชญฺรถนฺ"ติอาทิ- ๑-
วจนโต, เต ปน เทวปุตฺตา เอว กิจฺจกรณกาเล วาหรูเปน อตฺตานํ ทสฺเสนฺติ
ยถา เอราวโณ เทวปุตฺโต กีฬนกาเล หตฺถิรูเปน. อิทํ ปน อญฺญฺจ เอทิสํ
อยุตฺตวาหํ ทฏฺพฺพํ.
      ยทิ เอวํ กึ ตสฺส วิมานสฺส อพฺภนฺตรา วาโยธาตุ คมเน วิเสสปจฺจโย,
อุทาหุ พาหิราติ? อพฺภนฺตราติ คเหตพฺพํ. ยถา หิ จนฺทวิมานสูริยวิมานาทีนํ
เทสนฺตรคมเน ตทุปชีวีนํ สตฺตานํ สาธารณกมฺมนิพฺพตฺตํ อติวิย สีฆชวํ มหนฺตํ
วายุมณฺฑลํ ตานิ ปีเฬนฺตํ ๒- ปวตฺเตติ, น เอวํ ตํ ปีเฬตฺวา ๓- ปวตฺเตนฺตี พาหิรา
วาโยธาตุ อตฺถิ. ยถา จ ปน จกฺกรตนํ อนฺโตสมุฏฺิตาย วาโยธาตุยา วเสน
ปวตฺตติ. น หิ ตสฺส จนฺทวิมานาทีนํ วิย พาหิรา วาโยธาตุ ปีเฬตฺวา ปวตฺติกา
@เชิงอรรถ: ๑ สํ.ส. ๑๕/๒๖๔-๕/๒๘๒-๓  ๒ ฉ.ม. เปเลนฺตํ  ๓ ฉ.ม. เปเลตฺวา. เอวมุปริปิ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๖.
อตฺถิ รญฺโ จกฺกวตฺติสฺส จิตฺตวเสน "ปวตฺตตุ ภวํ จกฺกรตนนฺ"ติอาทิวจน-
สมนนฺตรเมว ปวตฺตนโต, เอวนฺตสฺสา เทวตาย จิตฺตวเสเนว ๑- อตฺตสนฺนิสฺสิตาย
วาโยธาตุยา คจฺฉตีติ เวทิตพฺพํ. เตน วุตฺตํ "มโนชวํ คจฺฉติ เยนกามนฺ"ติ.
    #[๒] เอวํ ปมคาถาย ตสฺสา เทวตาย ปุญฺผลสมฺปตฺตึ กิตฺเตตฺวา
อิทานิ ตสฺสา การณภูตํ ปุญฺสมฺปทํ วิภาเวตุํ "เกน เต'ตาทิโส วณฺโณ"ติอาทิ
คาถาทฺวยํ วุตฺตํ. ตตฺถ เกนาติ กึสทฺโท "กึ ราชา โย โลกํ น รกฺขติ,
กึ นุ โข นาม ตุเมฺห มํ วตฺตพฺพํ มญฺถา"ติอาทีสุ ๒- ครหเณ อาคโต. "ยงฺกิญฺจิ
รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนนฺ"ติอาทีสุ ๓- อนิยเม. "กึสูธ วิตฺตํ  ปุริสสฺส
เสฏฺนฺ"ติอาทีสุ ๔- ปุจฺฉายํ. อิธาปิ ปุจฺฉายเมว ทฏฺพฺโพ. "เกนา"ติ จ เหตุอตฺเถ
กรณวจนํ, เกน เหตุนาติ อตฺโถ. เตติ ตว. เอตาทิโสติ เอทิโส, เอตรหิ
ยถาทิสฺสมาโนติ อตฺโถ. วณฺโณติ วณฺณสทฺโท "กทา สญฺูฬฺหา ปน เต
คหปติ อิเม สมณสฺส โคตมสฺส วณฺณา"ติอาทีสุ ๕- คุเณ อาคโต. "อเนกปริยาเยน
พุทฺธสฺส วณฺณํ ภาสติ, ธมฺมสฺส วณฺณํ ภาสติ, สํฆสฺส วณฺณํ ภาสตี"ติอาทีสุ ๖-
ถุติยํ. "อถ เกน นุ วณฺเณน, คนฺธเถโนติ วุจฺจตี"ติอาทีสุ ๗- การเณ. "ตโย
ปตฺตสฺส วณฺณา"ติอาทีสุ ๘- ปมาเณ. "จตฺตาโรเม โภ โคตม วณฺณา"ติอาทีสุ ๙-
ชาติยํ. "มหนฺตํ หตฺถิราชวณฺณํ อภินิมฺมินิตฺวา"ติอาทีสุ ๑๐- สณฺาเน.  "สุวณฺณ-
วณฺโณสิ ภควา, สุสุกฺกทาโสิ วีริยวา"ติอาทีสุ ๑๑- ฉวิวณฺเณ. อิธาปิ ฉวิ-
วณฺเณ เอว ทฏฺพฺโพ. อยํ เหตฺถ อตฺโถ:- เกน กีทิเสน ปุญฺวิเสเสน
เหตุภูเตน เทวเต ตว เอตาทิโส เอวํวิโธ  ทฺวาทสโยชนานิ ผรณกปฺปโภ
สรีรวณฺโณ ชาโตติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. จิตฺตวเสน  ๒ วิ.มหาวิ. ๑/๔๒๔/๓๑๗  ๓ ม.มู. ๑๒/๒๔๔/๒๐๖,สํ.ข. ๑๗/๕๙/๕๖
@๔ สํ.ส. ๑๕/๗๓/๔๗, ขุ.สุ. ๒๕/๑๘๓/๓๖๙  ๕ ม.ม. ๑๓/๗๗/๕๔
@๖ ที.สี. ๙/๒/๒  ๗ สํ.ส. ๑๕/๒๓๔/๒๔๖, ขุ.ชา. ๒๗/๙๔๕/๒๐๗ (สฺยา)
@๘ วิ.มหาวิ. ๒/๖๐๒/๖๘  ๙ ที.ปา. ๑๑/๑๑๕/๖๙, ม.ม. ๑๓/๓๗๙/๓๖๑
@๑๐ สํ.ส. ๑๕/๑๓๘/๑๒๔  ๑๑ ม.ม. ๑๓/๓๙๙/๓๘๔, ขุ.ส. ๒๕/๕๕๔/๔๔๗
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๗.
     เกน เต อิธ มิชฺณตีติ เกน ปุญฺาติสเยน เต อิธ อิมสฺมึ าเน
อิทานิ ตยา ๑- ลพฺภมานํ อุฬารํ สุจริตผลํ อิชฺฌติ นิปฺผชฺชติ. อุปฺปชฺชนฺตีติ
นิพฺพตฺตนฺติ, อวิจฺเฉทวเสน อุปรูปริ วตฺตนฺตีติ อตฺโถ. โภคาติ ปริภุญฺชิตพฺพฏฺ-
เน "โภคา"ติ ลทฺธนามา วตฺถาภรณาทิวิตฺตูปกรณวิเสสา. เยติ สามญฺเน อนิยม-
นิทฺเทโส, เกจีติ ปการเภทํ อามสิตฺวา อนิยมนิทฺเทโส, อุภเยนาปิ ปณีตปณีตตราทิ-
เภเท ตตฺถ ลพฺภมาเน ตาทิเส โภเค อนวเสสโต พฺยาเปตฺวา สงฺคณฺหาติ.
อนวเสสพฺยาปโก หิ อยํ นิทฺเทโส ยถาปิ ๒-  "เย เกจิ สงฺขารา"ติ. มนโส ปิยาติ
มนสา ปิยายิตพฺพา, มนาปิยาติ อตฺโถ.
      เอตฺถ จ "เอตาทิโส วณฺโณ"ติ อิมินา เหฏฺา วุตฺตวิเสสา ตสฺสา เทวตาย
อตฺตภาวปริยาปนฺนา วณฺณสมฺปทา ทสฺสิตา, "โภคา"ติ อิมินา อุปโภคปริโภค-
วตฺถุภูตา ทิพฺพรูปสทฺทคนฺธรสโผฏฺพฺพเภทา กามคุณสมฺปทา, "มนโส ปิยา"ติ
อิมินา เตสํ รูปาทีนํ อิฏฺกนฺตมนาปตา, "อิธ มิชฺฌตี"ติ อิมินา ปน
ทิพฺพอายุวณฺณยสสุขอาธิปเตยฺยสมฺปทา ทสฺสิตา. "เย เกจิ มนโส ปิยา"ติ อิมินา ยานิ
"โส อญฺเ เทเว ทสหิ าเนหิ อธิคฺคณฺหาติ ทิพฺเพน อายุนา ทิพฺเพน วณฺเณน
ทิพฺเพน สุเขน ทิพฺเพน ยเสน ทิพฺเพน อาธิปเตยฺเยน ทิพฺเพหิ รูเปหิ ทิพฺเพหิ
สทฺเทหิ ทิพฺเพหิ คนฺเธหิ ทิพฺเพหิ รเสหิ ทิพฺเพหิ โผฏฺพฺเพหี"ติ ๔- สุตฺเต
อาคตานิ ทส านานิ, เตสํ อิธ อนวเสสโต สงฺคโห ทสฺสิโตติ เวทิตพฺโพ.
     #[๓]  ปุจฺฉามีติ ปญฺหํ กโรมิ, าตุํ อิจฺฉามีติ อตฺโถ. กามํ เจตํ
"เกน เต'ตาทิโส วณฺโณ, เกน เต อิธ มิชฺฌติ. กิมกาสิ ปุญฺ, เกนาสิ
เอวญฺชลิตานุภาวา"ติ จ กึสทฺทคฺคหเณเนว อตฺถนฺตรสฺส อสมฺภวโต ปุจฺฉาวเสน
คาถาตฺตยํ วุตฺตนฺติ วิญฺายติ, ปุจฺฉาวิเสสภาวาปนตฺถํ ปน "ปุจฺฉามี"ติ วุตฺตํ.
อยํ หิ ปุจฺฉา อทิฏฺโชตนา ตาว น โหติ เอทิสสฺส อตฺถสฺส มหาเถรสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ตยิ  ๒ ฉ.ม. ยถา  ๓ สํ.สฬา. ๑๘/๕๓๕/๓๔๓ (สฺยา)
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๘.
อทิฏฺภาวาภาวโต, วิมติจฺเฉทนาปิ น โหติ สพฺพโส สมุคฺฆาติตสํสยตฺตา,
อนุมติปุจฺฉาปิ น โหติ "ตํ กึ มญฺสิ ราชญฺา"ติอาทีสุ ๑- วิย อนุมติคหณากาเรน
อปฺปวตฺตตฺตา, กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาปิ น โหติ ตสฺสา เทวตาย กเถตุกมฺยตาวเสน
เถเรน อปุจฺฉิตตฺตา. วิเสเสน ปน ทิฏฺสํสนฺทนาติ เวทิตพฺพา. สฺวายมตฺโถ เหฏฺา
อตฺถุปฺปตฺติกถายํ "เถโร กิญฺจาปี"ติอาทินา วิภาวิโต เอว. ตนฺติ ตฺวํ. ตยิทํ
ปุพฺพาปราเปกฺขํ, ปุพฺพาเปกฺขตาย อุปโยเคกวจนํ, ปราเปกฺขตาย ปน ปจฺจตฺเตก-
วจนํ ทฏฺพฺพํ.
      เทวีติ เอตฺถ เทวสทฺโท "อิมานิ เต เทว จตุราสีติ นครสหสฺสานิ กุสวตี-
ราชธานิปมุขานิ, เอตฺถ เทว ฉนฺทํ กโรหิ ชีวิเต อเปกฺขนฺ"ติ จ อาทีสุ ๒-
สมฺมุติเทววเสน อาคโต, "ตสฺส เทวาติเทวสฺส, สาสนํ สพฺพทสฺสิโน"ติอาทีสุ
วิสุทฺธิเทววเสน. วิสุทฺธิเทวานํ หิ ภควโต อติเทวภาเว วุตฺเต อิตเรสํ วุตฺโต
เอว โหตีติ. "จาตุมหาราชิกา เทวา ทีฆายุกา วณฺณวนฺโต สุขพหุลา"ติอาทีสุ ๓-
อุปปตฺติเทววเสน. อิธาปิ อุปปตฺติเทววเสเนว เวทิตพฺโพ. ปทตฺถโต ปน:- ทิพฺพติ
อตฺตโน ปุญฺิทฺธิยา กีฬติ ลฬติ ปญฺจหิ กามคุเณหิ รมติ, อถ วา เหฏฺา
วุตฺตนเยน โชตติ โอภาสติ, อากาเสน ๔- วิมาเนน จ คจฺฉตีติ เทวี. "ตฺวํ เทวี"ติ
สมฺโพธเน เจตํ เอกวจนํ. มหานุภาเวติ อุฬารปฺปภาเว, โส ปนสฺสานุภาโว
เหฏฺา ทฺวีหิ คาถาหิ ทสฺสิโตเยว.
     มนุสฺสภูตาติ เอตฺถ มนสฺส อุสฺสนฺนตาย มนุสฺสา, สติสูรภาวพฺรหฺมจริย-
โยคฺยตาทิคุณวเสน อุปจิตมานสา อุกฺกฏฺคุณจิตฺตา. เก ปน เต? ชมฺพุทีปวาสิโน
สตฺตวิเสสา. เตนาห ภควา:-
@เชิงอรรถ: ๑ ที.มหา. ๑๐/๔๑๑,๔๑๓/๒๗๒,๒๗๔  ๒ ที.มหา. ๑๐/๒๖๖/๑๖๕
@๓ ที.ปา. ๑๑/๓๓๗/๒๒๘  ๔ ม. อากาเส
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๙.
         "ตีหิ ภิกฺขเว าเนหิ ชมฺพุทีปกา มนุสฺสา อุตฺตรกุรุเก มนุสฺเส
         อธิคฺคณฺหนฺติ เทเว จ ตาวตึเส. กตเมหิ ตีหิ? สูรา สติมนฺโต
         อิธ พฺรหฺมจริยวาโส"ติ. ๑-
     ตถา หิ พุทฺธา ภควนฺโต ปจฺเจกพุทฺธา อคฺคสาวกา มหาสาวกา จกฺกวตฺติโน
อญฺเ จ มหานุภาวา สตฺตา เอตฺเถว อุปฺปชฺชนฺติ. เตหิ สมานรูปาทิตาย ปน
สทฺธึ ปริตฺตทีปวาสีหิ อิตรมหาทีปวาสิโนปิ "มนุสฺสา"เตฺวว ปญฺายึสูติ เอเก.
         อปเร ปน ภณนฺติ:- โลภาทีหิ อโลภาทีหิ จ สหิตสฺส มนสฺส อุสฺสนฺนตาย
มนุสฺสา. เย หิ สตฺตา มนุสฺสชาติกา, เตสุ สตฺเตสุ ๒- วิเสสโต โลภาทโย อโลภาทโย
จ อุสฺสนฺนา, เต โลภาทิอุสฺสนฺนตาย อปายมคฺคํ, อโลภาทิอุสฺสนฺนตาย สุคติมคฺคํ
นิพฺพานคามิมคฺคญฺจ ปูเรนฺติ, ตสฺมา โลภาทีหิ อโลภาทีหิ จ สหิตสฺส มนสฺส
อุสฺสนฺนตาย ปริตฺตทีปวาสีหิ สทฺธึ จตุมหาทีปวาสิโน สตฺตวิเสสา "มนุสฺสา"ติ
วุจฺจนฺตีติ.
         โลกิยา ปน "มนุโน อปจฺจภาเวน มนุสฺสา"ติ วทนฺติ. มนุ นาม ปม-
กปฺปิโก โลกมริยาทาย ๓- อาทิภูโต หิตาหิตวิธายโก สตฺตานํ ปิตุฏฺานิโย, โย สาสเน
"มหาสมฺมโต"ติ วุจฺจติ. ปจฺจกฺขโต ๔- ปรมฺปราย จ ตสฺส โอวาทานุสาสนิยํ ิตา
สตฺตา ปุตฺตสทิสตาย "มนุสฺสา"ติ วุจฺจนฺติ. ตโต เอว หิ เต มาณวา "มนุชา"ติ
จ โวหรียนฺติ. มนุสฺเสสุ ภูตา ชาตา, มนุสฺสภาวํ วา ปตฺตาติ มนุสฺสภูตา.
         กิมกาสิ ปุญฺนฺติ กึ ทานสีลาทิปฺปเภเทสุ กีทิสํ ปุชฺชภาวผลนิพฺพตฺตนโต,
ยตฺถ สยํ อุปฺปนฺนํ, ตํ สนฺตานํ ปุนาติ วิโสเธตีติ จ "ปุญฺนฺ"ติ ลทฺธนามํ
สุจริตํ กุสลกมฺมํ อกาสิ, อุปจินิ นิพฺพตฺเตสีติ อตฺโถ. ชลิตานุภาวาติ สพฺพโส
วิชฺโชตมานา ปุญฺิทฺธิกา.
@เชิงอรรถ: ๑ องฺ.นวก. ๒๓/๒๒๕ (๒๑)/๔๐๙ (สฺยา)  ๒ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ
@๓ ก. โลกปริยาทาย  ๔ สี. อปจฺจตฺถโต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๐.
        กสฺมา ปเนตฺถ "มนุสฺสภูตา กิมกาสิ ปุญฺนฺ"ติ วุตฺตํ, กึ อญฺาสุ คตีสุ
ปุญฺกิริยา นตฺถีติ? โน นตฺถิ, ยสฺมา นิรเยปิ นาม กามาวจรกุสลจิตฺตปฺปวตฺติ
กทาจิ ลพฺภเตว, กิมงฺคํ ๑- ปนญฺตฺถ, นนุ อโวจุมฺหา "ทิฏฺสํสนฺทนา ปุจฺฉา"ติ.
ตสฺมา มหาเถโร มนุสฺสตฺตภาเว ตฺวา ปุญฺกมฺมํ กตฺวา อุปฺปนฺนํ ตํ ทิสฺวา
ภูตตฺถวเสน ปุจฺฉนฺโต "มนุสฺสภูตา กิมกาสิ ปุญฺนฺ"ติ อโวจ.
         อถ วา อญฺาสุ คตีสุ เอกนฺตสุขตาย เอกนฺตทุกฺขตาย ทุกฺขพหุลตาย จ
ปุญฺกิริยาย โอกาโส น สุลภรูโป สปฺปุริสูปนิสฺสยาทิปจฺจยสมวายสฺส สุทุลฺลภ-
ภาวโต. กทาจิ อุปฺปชฺชมาโนปิ ยถาวุตฺตการเณน อุฬาโร วิปุโล จ น โหติ,
มนุสฺสคติยํ ปน สุขพหุลตาย ปุญฺกิริยาย โอกาโส สุลภรูโป สปฺปุริสูปนิสฺสยาทิ-
ปจฺจยสมวายสฺส เยภุยฺเยน สุลภภาวโต. ยญฺจ ตตฺถ ทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ. ตมฺปิ วิเสสโต
ปุญฺกิริยาย อุปนิสฺสโย โหติ. ทุกฺขูปนิสฺสยา หิ สทฺธาติ. ยถา หิ อโยฆเนน
สตฺถเก นิปฺผาทิยมาเน ตสฺส เอกนฺตโต น อคฺคิมฺหิ ตาปนํ อุทเกน วา เตมนํ
เฉทนกิริยาสมตฺถตาย วิเสสปจฺจโย, ตาเปตฺวา ปน ปมาณโยคโต อุทกเตมนํ
ตสฺสา วิเสสปจฺจโย, เอวเมว สตฺตสนฺตานสฺส เอกนฺตทุกฺขสมงฺคิตา ทุกฺขพหุลตา
เอกนฺตสุขสมงฺคิตา จ ปุญฺกิริยาย น วิเสสปจฺจโย โหติ. สติ ปน ทุกฺข-
สนฺตาปเน ปมาณโยคโต สุขูปพฺรูหเน จ ลทฺธูปนิสฺสยา ปุญฺกิริยา อุปฺปชฺชติ,
อุปฺปชฺชมานา จ มหาชุติกา มหาวิปฺผารา ปฏิปกฺขเฉทนสมตฺถา จ โหติ,
ตสฺมา มนุสฺสภาโว ปุญฺกิริยาย วิเสสปจฺจโย. เตน วุตฺตํ "มนุสฺสภูตา กิมกาสิ
ปุญฺนฺ"ติ. เสสํ สุวิญฺเยฺยเมว.
        #[๔]  เอวํ ปน เถเรน ปุจฺฉิตา สา เทวตา ปญฺหํ วิสฺสชฺเชสิ, ตมตฺถํ
ทสฺเสตุํ "สา เทวตา อตฺตมนา"ติ คาถา วุตฺตา. เกน ปนายํ คาถา
วุตฺตา? ธมฺมสงฺคาหเกหิ. ตตฺถ สาติ ยา ปุพฺเพ "ปุจฺฉามิ ตํ เทวิ
@เชิงอรรถ: ๑ สี. กิมงฺค
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๑.
มหานุภาเว"ติ วุตฺตา, สา. เทวตาติ เทวปุตฺโตปิ พฺรหฺมาปิ เทวธีตาปิ วุจฺจติ.
"อถ โข อญฺตรา เทวตา อภิกฺกนฺตาย รตฺติยา อภิกฺกนฺตวณฺณา"ติอาทีสุ ๑- หิ
เทวปุตฺโต "เทวตา"ติ วุตฺโต เทโวเยว เทวตาติ กตฺวา. ตถา "ตา เทวตา
สตฺตสตา อุฬารา, พฺรหฺมวิมานา อภินิกฺขมิตฺวา"ติอาทีสุ พฺรหฺมาโน.
              "อภิกฺกนฺเตน วณฺเณน     ยา ตฺวํ ติฏฺสิ เทวเต
              โอภาเสนฺตี ทิสา สพฺพา   โอสธี วิย ตารกา"ติ ๒-
อาทีสุ เทวธีตา. อิธาปิ เทวธีตา เอว ทฏฺพฺพา. อตฺตมนาติ ตุฏฺมนา
ปีติโสมนสฺเสหิ คหิตมนา. ปีติโสมนสฺสสหคตํ หิ จิตฺตํ โทมนสฺสสฺส อโนกาสโต
เตหิ ตํ สกํ กตฺวา คหิตํ วิย โหติ. อตฺตมนาติ วา สกมนา. อนวชฺชปีติโสมนสฺส-
สมฺปยุตฺตํ หิ จิตฺตํ สมฺปติ อายติญฺจ ตํสมงฺคิโน หิตสุขาวหโต "สกนฺ"ติ
วตฺตพฺพตํ ลภติ, น อิตรํ.
      โมคฺคลฺลาเนนาติ โมคฺคลฺลานโคตฺตสฺส พฺราหฺมณมหาสาลสฺส ปุตฺตภาวโต
โส มหาเถโร โคตฺตวเสน "โมคฺคลฺลาโน"ติ ปญฺาโต, เตน โมคฺคลฺลาเนน.
ปุจฺฉิตาติ ทิฏฺสํสนฺทนวเสน ปุจฺฉิตา, อตฺตมนา สา เทวตา ปญฺหํ พฺยากาสีติ
โยชนา. อตฺตมนตา จสฺสา "ตมฺปิ นาม ปริตฺตกมฺปิ กมฺมํ เอวํ มหติยา ทิพฺพ-
สมฺปตฺติยา การณํ อโหสี"ติ ปุพฺเพปิ สา อตฺตโน ปุญฺผลํ ปฏิจฺจ อนฺตรนฺตรา
โสมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติ, อิทานิ ปน "อญฺตรสฺส เถรสฺส กโตปิ นามกาโร
เอวํ อุฬารผโล, อยํ ปน พุทฺธานํ อคฺคสาวโก อุฬารคุโณ มหานุภาโว, อิมมฺปิ
ปสฺสิตุํ นิปจฺจการญฺจ กาตุํ ลภามิ, มม ปุญฺผลปฏิสํยุตฺตเมว จ ปุจฺฉํ กโรตี"ติ
ทฺวีหิ การเณหิ อุปฺปนฺนา. เอวํ สญฺชาตพลวปีติโสมนสฺสา สา เถรสฺส วจนํ
สิรสา สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ปญฺหํ ปุฏฺา พฺยากาสิ.
@เชิงอรรถ: ๑ สํ.ส. ๑๕/๑/๑, ขุ.ขุ. ๒๕/๑/๓  ๒ ขุ.วิมาน. ๒๖/๗๕/๑๒
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๒.
      ปญฺหนฺติ าตุํ อิจฺฉิตํ ตํ อตฺถํ วิยากาสิ กเถสิ วิสฺสชฺเชสิ. กถํ
ปน พฺยากาสิ? ปุฏฺาติ ปุฏฺาการโต, ปุจฺฉิตากาเรเนวาติ ๑- อตฺโถ. เอตฺถ หิ
"ปุจฺฉิตา"ติ วตฺวา ปุน "ปุฏฺา"ติ วจนํ วิเสสตฺถนิยมนํ ทฏฺพฺพํ. สิทฺเธ หิ
สติ อารมฺโภ วิเสสตฺถาปโกว โหติ. โก ปเนโส วิเสสตฺโถ? พฺยากรณสฺส
ปุจฺฉานุรูปตา. ยํ หิ กมฺมผลํ ทสฺเสตฺวา ตสฺส การณภูตํ กมฺมํ ปุจฺฉิตํ, ตทุภยสฺส
อญฺมญฺานุรูปภาววิภาวนา. เยน จ อากาเรน ปุจฺฉา ปวตฺตา อตฺถโต จ
พฺยญฺชนโต  จ, ตทาการสฺส พฺยากรณสฺส ปุจฺฉานุรูปตา, ตถา เจว วิสฺสชฺชนํ
ปวตฺตํ. อิติ อิมสฺส วิเสสสฺส าปนตฺถํ "ปุจฺฉิตา"ติ วตฺวา ปุน "ปุฏฺา"ติ
วุตฺตํ.
      "ปุจฺฉีตา"ติ วา ตาย เทวตาย วิเสสนมุเขน ปุฏฺภาวสฺส ปญฺหพฺยากรณสฺส
จ การณกิตฺตนํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ:- "เกน เต'ตาทิโส วณฺโณ"ติอาทินา
เถเรน ปุจฺฉียตีติ ปุจฺฉา, ตาย เทวตาย กตกมฺมํ, ตสฺสา ปุจฺฉาย การิตา อาจิกฺขิตา
วาติ สา เทวตา "ปุจฺฉิตา"ติ วุตฺตา. ยสฺมา ปุจฺฉิตา ปุจฺฉิยมานสฺส กมฺมสฺส
การิตา, ตสฺมา ปญฺหํ ปุฏฺา, ยสฺมา จ ปุน ๒- ปุจฺฉิตา ปุจฺฉิยมานสฺส
กมฺมสฺส อาจิกฺขนสภาวา, ตสฺมา ปญฺหํ พฺยากาสีติ. ยสฺส กมฺมสฺสิทํ ผลนฺติ
อิทํ "ปญฺหนฺ"ติ วุตฺตสฺส อตฺถสฺส สรูปทสฺสนํ. อยญฺเจตฺถ อตฺโถ:- อิทํ
ปุจฺฉนฺตสฺส ปุจฺฉิยมานาย จ ปจฺจกฺขภูตํ อนนฺตรํ วุตฺตปฺปการํ ปุญฺผลํ, ยสฺส
กมฺมสฺส ตํ าตุํ อิจฺฉิตตฺตา ปญฺหนฺติ วุตฺตํ  ปุญฺกมฺมํ พฺยากาสีติ.
     #[๕] อหํ มนุสฺเสสูติอาทิ ปญฺหสฺส พฺยากรณากาโร. ตตฺถ อหนฺติ เทวตา
อตฺตานํ นิทฺทิสติ. "มนุสฺเสสู"ติ วตฺวา ปุน "มนุสฺสภูตา"ติ วจนํ ตทา อตฺตนิ
มนุสฺสคุณานํ วิชฺชมานตาทสฺสนตฺถํ. โย หิ มนุสฺสชาติโกว สมาโน ปาณาติปาตาทึ
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ปุจฺฉิตากาเรน วาต  ๒ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๓.
อกตฺตพฺพํ กตฺวา ทณฺฑารโห ตตฺถ ตตฺถ ราชาทิโต หตฺถจฺเฉทาทิกมฺมการณํ ๑-
ปาปุณนฺโต มหาทุกฺขํ อนุภวติ, อยํ มนุสฺสเนรยิโก นาม. อปโร มนุสฺสชาติโกว
สมาโน ปุพฺเพกตกมฺมุนา ฆาสจฺฉาทนมฺปิ น ลภติ, ขุปฺปิปาสาภิภูโต ทุกฺขพหุโล
กตฺถจิ ปติฏฺ อลภมาโน วิจรติ, อยํ มนุสฺสเปโต นาม. อปโร มนุสฺสชาติโกว
สมาโน ปราธีนวุตฺติ ปเรสํ ภารํ วหนฺโต ภินฺนมริยาโท วา อนาจารํ อาจริตฺวา
ปเรหิ สนฺตชฺชิโต มรณภยภีโต คหนนิสฺสิโต ทุกฺขพหุโล วิจรติ หิตาหิตํ
อชานนฺโต นิทฺทาชิฆจฺฉาทุกฺขวิโนทนาทิปโร, อยํ มนุสฺสติรจฺฉาโน นาม. โย ปน
อตฺตโน หิตาหิตํ ชานนฺโต กมฺมผลํ สทฺทหนฺโต หิโรตฺตปฺปสมฺปนฺโน ทยาปนฺโน
สพฺพสตฺเตสุ สํเวคพหุโล อกุสลกมฺมปเถ ปริวชฺเชนฺโต กุสลกมฺมปเถ สมาจรนฺโต
ปุญฺกิริยวตฺถูนิ ปริปูเรติ, อยํ มนุสฺสธมฺเม ปติฏฺิโต ปรมตฺถโต มนุสฺโส นาม.
อยมฺปิ ตาทิสา อโหสิ. เตน วุตฺตํ "มนุสฺเสสุ มนุสฺสภูตา"ติ. มนุสฺเส สตฺตนิกาเย
มนุสฺสภาวํ ปตฺตา มนุสฺสธมฺมญฺจ อปฺปหาย ิตาติ อตฺโถ.
      อพฺภาคตานนฺติ อภิอาคตานํ, สมฺปตฺตอาคนฺตุกานนฺติ อตฺโถ. ทุวิธา หิ
อาคนฺตุกา อติถิ อพฺภาคโตติ. เตสุ กตปริจโย อาคนฺตุโก อติถิ, อกตปริจโย
อพฺภาคโต. กตปริจโย อกตปริจโยปิ วา ปุเรตรํ อาคโต อติถิ, โภชนเวลายํ
อุปฏฺิโต สมฺปติ อาคโต อพฺภาคโต. นิมนฺติโต วา ภตฺเตน อติถิ, อนิมนฺติโต
อพฺภาคโต. อยํ ปน อกตปริจโย อนิมนฺติโต สมฺปติ อาคโต จ, ตํ สนฺธายาห ๒-
"อพฺภาคตานนฺ"ติ, ครุกาเรน ปเนตฺถ พหุวจนํ วุตฺตํ. อาสติ นิสีทติ เอตฺถาติ
อาสนํ, ยงฺกิญฺจิ นิสีทนโยคฺคํ, อิธ ปน ปี อธิปฺเปตํ, ตสฺส จ อปฺปกตฺตา
อนุฬารตฺตา จ "อาสนกนฺ"ติ อาห. อทาสินฺติ "อิทมสฺส เถรสฺส ทินฺนํ มยฺหํ
มหปฺผลํ ภวิสฺสติ มหานิสํสนฺ"ติ สญฺชาตโสมนสฺสา กมฺมํ กมฺมผลญฺจ สทฺทหิตฺวา
ตสฺส เถรสฺส ปริโภคตฺถาย อทาสึ, นิรเปกฺขปริจฺจาควเสน ปริจฺจชินฺติ อตฺโถ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม.อุ. ๑๔/๒๔๗,๒๕๔,๒๖๕/๒๑๔,๒๒๑,๒๓๓  ๒ ม. อกตปริจเย อนิมนฺติเต สมฺปติ อาคเต
@สนฺธายาห
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๔.
      อภิวาทยินฺติ อภิวาทนํ อกาสึ, ปญฺจปติฏฺิเตน ทกฺขิเณยฺยปุคฺคเล วนฺทินฺติ
อตฺโถ. วนฺทมานา หิ ตํ ตาเยว วนฺทนกิริยาย วนฺทิยมานํ "สุขินี โหหิ, อโรคา
โหหี"ติอาทินา อาสิวาทํ อตฺถโต วทาเปสิ นาม. อญฺชลิกํ อกาสินฺติ
ทสนขสโมธานสมุชฺชลํ อญฺชลึ สิรสิ ปคฺคณฺหนฺตี คุณวิสิฏฺานํ อปจายนํ
อกาสินฺติ อตฺโถ. ยถานุภาวนฺติ ยถาพลํ, ตทา มม วิชฺชมานวิภวานุรูปนฺติ
อตฺโถ. อทาสิ ทานนฺติ อนฺนปานาทิเทยฺยธมฺมปริจฺจาเคน ทกฺขิเณยฺยํ โภเชนฺตี ๑-
ทานมยํ ปุญฺ ปสวึ.
      เอตฺถ จ "อหนฺ"ติ อิทํ กมฺมสฺส ผลสฺส จ เอกสนฺตติปติตตาทสฺสเนน
สมฺพนฺธภาวทสฺสนํ, "มนุสฺเสสุ มนุสฺสภูตา"ติ อิทํ ตสฺสา ปุญฺกิริยาย
อธิฏฺานภูตสนฺตานวิเสสทสฺสนํ, "อพฺภาคตานนฺ"ติ อิทํ จิตฺตสมฺปตฺติทสฺสนญฺเจว
เขตฺตสมฺปตฺติทสฺสนญฺจ ทานสฺส วิย ปฏิคฺคหณสฺส ๒- จ กิญฺจิ อนเปกฺขิตฺวา
ปวตฺติตภาวทีปนโต. "อาสนกํ อทาสึ ยถานุภาวญฺจ  อทาสิ ทานนฺ"ติ อิทํ โภคสารทาน-
ทสฺสนํ, "อภิวาทยึ อญฺชลิกํ อกาสินฺ"ติ อิทํ กายสารทานทสฺสนํ.
     #[๖]  เตนาติ เตน ยถาวุตฺเตน ปุญฺเน เหตุภูเตน. เมติ อยํ
เมสทฺโท "กิจฺเฉน เม อธิคตํ, หลนฺทานิ ปกาสิตุนฺ"ติอาทีสุ ๓- กรเณ อาคโต,
มยาติ อตฺโถ. "สาธุ เม ภนฺเต ภควา สงฺขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตู"ติอาทีสุ ๔-
สมฺปทาเน, มยฺหนฺติ อตฺโถ. "ปุพฺเพว เม ภิกฺขเว สมฺโพธา อนภิสมฺพุทฺธสฺส
โพธิสตฺตสฺเสว สโต"ติอาทีสุ ๕- สามิอตฺเถ อาคโต, อิธาปิ สามิอตฺเถ เอว,
มมาติ อตฺโถ. สฺวายํ เมสทฺโท เตน เม ปุญฺเนาติ จ เม เอตาทิโสติ จ
อุภยตฺถ สมฺพนฺธิตพฺโพ. เสสํ วุตฺตนยเมว.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. ภาเชนฺตี  ๒ ม. ทานสฺส วิสยสฺส จ ปฏิคฺคาหกสฺส
@๓ วิ.มหา. ๔/๗/๗, ที.มหา. ๑๐/๖๕/๓๒, ม.มู. ๑๒/๒๘๑/๒๔๒, ม.ม. ๑๓/๓๓๗/๓๑๙,
@สํ.ส. ๑๕/๑๗๒/๑๖๔  ๔ สํ.สฬา. ๑๘/๑๓๑/๘๙ (สฺยา), องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๒๕๗/๒๗๖
@๕ ม.มู. ๑๒/๒๐๖/๑๗๖, สํ.สฬา. ๑๘/๑๗๓/๑๒๑ (สฺยา.), องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๑๐๔/๒๕๒
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๕.
      เอวํ ตาย เทวตาย ปเญฺห พฺยากเต อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน วิตฺถาเรน
ธมฺมํ เทเสสิ, สา เทสนา สปริวาราย ตสฺสา เทวตาย สาตฺถิกา อโหสิ.
เถโร ตโต มนุสฺสโลกํ อาคนฺตฺวา สพฺพนฺตํ ปวตฺตึ ภควโต อาโรเจสิ, ภควา
ตํ อฏฺุปฺปตฺตึ กตฺวา สมฺปตฺตปริสาย ธมฺมํ เทเสสิ. คาถา เอว ปน สงฺคหํ
อารุฬฺหาติ.
                     ปมปีวิมานวณฺณนา  นิฏฺิตา.
                        ----------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๓๐ หน้า ๑-๒๕.
http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=30&A=1&modeTY=1&pagebreak=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=30&A=1&modeTY=1&pagebreak=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=26&i=1
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=26&A=1
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=26&A=1
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=26&A=1
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๖
http://84000.org/tipitaka/read/?index_26