อรรถกถาเล่มที่ ๓๓ ภาษาบาลีอักษรไทย
 เถร.อ.๒ (ปรมตฺถที.๒)

ปคุณา วาจุคฺคตา ชิวฺหคฺเค ปริวตฺตนฺตีติ.
     อเถกทา เถโร สาสเน ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนาธุเรปิ คนฺถธุเรปิ อนนุยุตฺตํ
เอกํ ปุคฺคลํ ทิสฺวา พาหุสจฺจาภาเว อาทีนวํ ปกาเสนฺโต "อปฺปสฺสุตายนฺ"ติ
คาถมาห. ตตฺถ อปฺปสฺสุตายนฺติ เอกสฺส ทฺวินฺนํ วา ปณฺณาสานํ, อถวา ปน วคฺคานํ
อนฺตมโส เอกสฺส ทฺวินฺนํ วา สุตฺตนฺตานมฺปิ อุคฺคหิตานํ อภาเวน อปฺปสฺสุโต
อยํ, กมฺมฏฺฐานํ ปน อุคฺคเหตฺวา ๑- อนุยุญฺชนฺโต พหุสฺสุโตว. พลิพทฺโทว ชีรตีติ
ยถา พลิพทฺโท ๒- ชีรมาโน วฑฺฒมาโน เนว มาตุ น ปิตุ, น เสสญาตกานํ
อตฺถาย วฑฺฒติ, อถโข นิรตฺถกเมว ชีรติ, เอวเมวํ อยมฺปิ น อุปชฺฌายวตฺตํ
กโรติ, น อาจริยวตฺตํ, น อาคนฺตุกวตฺตาทีนิ, น ภาวนํ อนุยุญฺชติ, นิรตฺถกเมว
ชีรติ. มํสานิ ตสฺส วฑฺฒนฺตีติ ยถา พลิพทฺทสฺส "กสนภารวหนาทีสุ อสมตฺโถ เอโส"ติ
อรญฺเญ วิสฺสฏฺฐสฺส ยถา ตถา วิจรนฺตสฺส ขาทนฺตสฺส ปิวนฺตสฺส มํสานิ ตสฺส
วฑฺฒนฺติ, เอวเมวํ อิมสฺสาปิ อุปชฺฌายาทีหิ วิสฺสฏฺฐสฺส สํฆํ นิสฺสาย จตฺตาโร
ปจฺจเย ลภิตฺวา อุทฺธํวิเรจนาทีนิ กตฺวา กายํ โปเสนฺตสฺส มํสานิ วฑฺฒนฺติ
ถูลสรีโร หุตฺวา วิจรติ. ปญฺญาติ โลกิยโลกุตฺตรา ปนสฺส ปญฺญา เอกงฺคุลิมตฺตาปิ น
วฑฺฒติ, อรญฺเญ คจฺฉลตาทีนิ วิย อสฺส ฉทฺวารานิ ๓- นิสฺสาย ตณฺหา เจว นววิธมาโน
จ วฑฺฒตีติ อธิปฺปาโย.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. คเหตฺวา     ๒ ม. พลิพทฺโธ    ๓ สี. ฉทฺวารานิ ปน
     พหุสฺสุโตติ คาถา อตฺตโน พาหุสจฺจํ นิสฺสาย อญฺญํ อติมญฺญนฺตํ เอกํ ภิกฺขุํ
อุทฺทิสฺส วุตฺตา. ตตฺถ สุเตนาติ สุตเหตุ อตฺตโน พาหุสจฺจนิมิตฺตํ. อติมญฺญตีติ
อติกฺกมิตฺวา มญฺญติ อตฺตานํ อุกฺกํเสนฺโต ปรํ ปริภวติ. ตเถวาติ ยถา อนฺโธ
อนฺธกาเร เตลปชฺโชตํ ธาเรนฺโต อาโลกทาเนน ปเรสํเยว อตฺถาวโห, น อตฺตโน,
ตเถว ปริยตฺติพาหุสจฺเจน สุตวา ปุคฺคโล สุเตน อนุปปนฺโน อตฺตโน อตฺถํ
อปริปูเรนฺโต อนฺโธ ญาณาโลกทาเนน ปเรสํเยว อตฺถาวโห, น อตฺตโน, ทีปธาโร
อนฺโธ วิย มยฺหํ อุปฏฺฐาตีติ.
     อิทานิ พาหุสจฺเจ อานิสํสํ ทสฺเสนฺโต "พหุสฺสุตนฺ"ติ คาถมาห. ตตฺถ
อุปาเสยฺยาติ ปยิรุปาเสยฺย. สุตญฺจ น วินาสเยติ พหุสฺสุตํ ปยิรุปาสิตฺวา ลทฺธํ
สุตญฺจ น วินาเสยฺย น สุสฺเสยฺย ธารณปริจยปริปุจฺฉามนสิกาเรหิ วฑฺเฒยฺย. ตํ มูลํ
พฺรหฺมจริยสฺสาติ ยสฺมา พหุสฺสุตํ ปยิรูปาสิตฺวา ลทฺธํ ตํ สุตํ ปริยตฺติพาหุสจฺจํ
มคฺคพฺรหฺมจริยสฺส มูลํ ปธานการณํ. ตสฺมา ธมฺมธโร สิยา วิมุตฺตายตนสีเส ฐตฺวา
ยถาสุตสฺส ธมฺมสฺส ธารเณ ๑- ปฐมํ ปริยตฺติธมฺมธโร ภเวยฺย.
     อิทานิ ปริยตฺติพาหุสจฺเจน สาเธตพฺพมตฺถํ ทสฺเสตุํ "ปุพฺพาปรญฺญู"ติอาทิ
วุตฺตํ. ตตฺถ ปุพฺพญฺจ อปรญฺจ ชานาตีติ ปุพฺพาปรญฺญู. เอกิสฺสา หิ คาถาย
ปุพฺพภาเค อปญฺญายมาเนปิ ปุพฺพภาเค วา ปญฺญายมาเน อปรภาเค อปญฺญาย-
มาเนปิ "อิมสฺส อปรภาคสฺส อิมินา ปุพฺพภาเคน อิมสฺส วา ปุพฺพภาคสฺส อิมินา
อปรภาเคน ภวิตพฺพนฺ"ติ ชานนฺโต ปุพฺพาปรญฺญู นาม. อตฺตตฺถาทิเภทํ ตสฺส
ตสฺส ภาสิตสฺส อตฺถํ ชานาตีติ อตฺถญฺญู. นิรุตฺติปทโกวิโทติ นิรุตฺติยํ
เสสปเทสุปิ จาติ จตูสุปิ ปฏิสมฺภิทาสุ เฉโก. สุคฺคหีตญฺจ คณฺหาตีติ เตเนว โกวิท-
ภาเวน อตฺถโต พฺยญฺชนโต จ ธมฺมํ สุคหิตเมว กตฺวา คณฺหาติ. อตฺถญฺโจปปริกฺขตีติ
ยถาสุตสฺส ยถาปริยตฺตสฺส ธมฺมสฺส อตฺถํ อุปปริกฺขติ "อิติ สีลํ, อิติ สมาธิ,
อิติ ปญฺญา, อิเม รูปารูปธมฺมา"ติ มนสา อนุเปกฺขติ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. กรเณน, ม. การเณ
     ขนฺตฺยา ฉนฺทิกโต โหตีติ เตสุ มนสา อนุเปกฺขิเตสุ ธมฺเมสุ ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺ-
ขนฺติยา นิชฺฌานํ ขมาเปตฺวา รูปปริคฺคหาทิมุเขน วิปสฺสนาภินิเวเส ฉนฺทิกโต
ฉนฺทชาโต โหติ. ตถาภูโต จ วิปสฺสนาย กมฺมํ ๑- กโรนฺโต อุสฺสหิตฺวา ตุเลติ
ตํตํปจฺจยนามรูปทสฺสนวเสน อุสฺสาหํ กตฺวา ตโต ปรํ ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา ตุเลติ
"อนิจฺจนฺ"ติปิ "ทุกฺขนฺ"ติปิ "อนตฺตา"ติปิ ตํ นามรูปํ ตีเรติ วิปสฺสติ. สมเย
โส ปทหติ, อชฺฌตฺตํ สุสมาหิโตติ โส เอวํ ปสฺสนฺโต ปคฺคเหตพฺพาทิสมเย จิตฺตสฺส
ปคฺคณฺหนาทินา ปทหติ, ปทหนฺโต จ อชฺฌตฺตํ โคจรชฺฌตฺเต วิปสฺสนาสมาธินา
มคฺคสมาธินา จ สุฏฺฐุ สมาหิโต ภเวยฺย, อสมาธานเหตุภูเต กิเลเส ปชเหยฺย.
สฺวายํ คุโณ สพฺโพปิ ยสฺมา พหุสฺสุตํ ธมฺมธรํ สปฺปญฺญํ พุทฺธสาวกํ ปยิรุปาสนฺตสฺส
โหติ, ตสฺมา อสงฺขตํ ธมฺมํ อารพฺภ ทุกฺขาทีสุ ปริญฺญาทิวิสิฏฺฐกิจฺจตาย
ธมฺมวิญฺญาณสงฺขาตํ ธมฺมญาณํ อากงฺขนฺโต ตถาวิธํ วุตฺตปฺปการํ กลฺยาณมิตฺตํ ภเชถ
เสเวยฺย ปยิรุปาเสยฺยาติ อตฺโถ.
     เอวํ พหุปการตาย ตสฺส ปูชนียตํ ทสฺเสนฺโต "พหุสฺสุโต"ติ คาถมาห.
ตสฺสตฺโถ:- สุตฺตเคยฺยาทิ พหุ สุตํ เอตสฺสาติ พหุสฺสุโต, ตเมว เทสนาธมฺมํ
สุวณฺณภาชเน ปกฺขิตฺตสีหวสา วิย อวินสฺสนฺตํ ธาเรตีติ ธมฺมธโร, ตโต เอว
มเหสิโน ภควโต ธมฺมโกสํ ธมฺมรตนํ อารกฺขตีติ โกสารกฺโข, ยสฺมา สเทวกสฺส
โลกสฺส สมทสฺสเนน จกฺขุภูโต, ตสฺมา จกฺขุ สพฺพสฺส โลกสฺส ปูชเนยฺโย มานนีโยติ,
พหุสฺสุตภาเวน พหุชนสฺส ปูชนียภาวทสฺสนตฺถํ นิคมนวเสน ปุนปิ "พหุสฺสุโต"ติ
วุตฺตํ.
     เอวรูปํ กลฺยาณมิตฺตํ ลภิตฺวาปิ การกสฺเสว อปริหานิ, น อการกสฺสาติ.
ทสฺเสนฺโต "ธมฺมาราโม"ติ คาถมาห. ตตฺถ นิวาสนฏฺเฐน สมถวิปสฺสนาธมฺโม
อาราโม, ตสฺมึ เอว ธมฺเม รโต อภิรโตติ ธมฺมรโต, ตสฺเสว ธมฺมสฺส ปุนปฺปุนํ
@เชิงอรรถ: ๑ สี. วิปสฺสนากมฺมํ
วิจินฺตเนน ธมฺมํ อนุวิจินฺตยํ ธมฺมํ อาวชฺเชนฺโต มนสิ กโรตีติ อตฺโถ.
อนุสฺสรนฺติ ตเมว ธมฺมํ อนุสฺสรนฺโต. สทฺธมฺมาติ เอวรูโป ภิกฺขุ สตฺตตึสปเภทา
โพธิปกฺขิ ยธมฺมา นววิธโลกุตฺตรธมฺมา จ น ปริหายติ, น กทาจิ ตสฺส ตโต ปริหานิ
โหตีติ อตฺโถ.
     อเถกทิวสํ กาเย อวีตราคํ กุสีตํ หีนวิริยํ โกสลฺลายาตินามํ ๑- ภิกฺขุํ
สํเวเชนฺโต "กายมจฺเฉรครุโน"ติ คาถมาห. ตตฺถ กายมจฺเฉรครุโนติ กายทฬฺหีพหุลสฺส
กาเย มมตฺตสฺส อาจริยุปชฺฌายานมฺปิ กาเยน กตฺตพฺพํ กิญฺจิ อกตฺวา วิจรนฺตสฺส.
หิยฺยมาเนติ อตฺตโน กาเย ชีวิเต จ ขเณ ขเณ ปริหิยฺยมาเน. อนุฏฺฐเหติ สีลาทีนํ
ปริปูรณวเสน อุฏฺฐานวิริยํ น กเรยฺย. สรีรสุขคิทฺธสฺสาติ อตฺตโน สรีรสฺส
สุขาปเนเนว เคธํ อาปนฺนสฺส. กุโต สมณผาสุตาติ เอวรูปสฺส ปุคฺคลสฺส
สามญฺญวเสน กุโต สุขวิหาโร, ผาสุวิหาโร น ตสฺส วิชฺชตีติ อตฺโถ.
     น ปกฺขนฺตีติอาทิกา อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ธมฺมเสนาปติโน ปรินิพฺพุตภาวํ
สุตฺวา เถเรน ภาวิตา. ๒- ตตฺถ น ปกฺขนฺติ ทิสา สพฺพาติ ปุรตฺถิมาทิเภทา สพฺพา
ทิสา น ปกฺขยนฺติ, ทิสมูโฬฺหติ อตฺโถ. ธมฺมา น ปฏิภนฺติ มนฺติ ปุพฺเพ
สุฏฺฐุ ปคุณาปิ ปริยตฺติธมฺมา อิทานิ สกฺกจฺจํ สมนฺนาหริยมานาปิ มยฺหํ น
อุปฏฺฐหนฺติ. คเต กลฺยาณมิตฺตมฺหีติ สเทวกสฺส โลกสฺส กลฺยาณมิตฺตภูเต ธมฺมเสนา-
ปติมฺหิ อนุปาทิเสสนิพฺพานํ คเต. อนฺธการํว ขายตีติ สพฺโพปายํ โลโก อนฺธกาโร
วิย อุปฏฺฐาติ.
     อพฺภตีตสหายสฺสาติ อปคตสหายสฺส, กลฺยาณมิตฺตรหิตสฺสาติ อตฺโถ.
อตีตคตสตฺถุโนติ อายสฺมโต ๓- อตีโต หุตฺวา นิพฺพานคตสตฺถุกสฺส, สตฺถริ
ปรินิพฺพุเตติ อตฺโถ. ยถา กายคตา สตีติ กายคตาสติภาวนา ตกฺกรสฺส ยถา
เอกนฺตหิตาวหา, เอวํ
@เชิงอรรถ: ๑ สี. โกสลฺลยาติ ๒ ฉ.ม. ภาสิตา     ๓ ม. ภควโต
เอตาทิสํ อนาถสฺส ปุคฺคลสฺส เอกนฺตหิตาวหํ อญฺญํ มิตฺตํ นาม นตฺถิ, สนาถสฺส
อญฺญาปิ ภาวนา หิตาวหา เอวาติ อธิปฺปาโย.
     ปุราณาติ โปราณา, สาริปุตฺตาทิเก กลฺยาณมิตฺเต สนฺธายวทติ. นเวหีติ
นวเกหิ. น สเมติ เมติ มยฺหํ จิตฺตํ น สมาคจฺฉติ, น เต มม จิตฺตํ อาราเธนฺตีติ
อตฺโถ. สฺวชฺช เอโกว ฌายามีติ โสหํ อชฺช วุฑฺฒตเรหิ วิรหิโต เอโกว หุตฺวา
ฌายามิ ฌานปสุโต โหมิ. วสฺสุเปโตติ วสฺสกาเล กุลาวกํ อุเปโต ปกฺขี วิย.
"วาสุเปโต"ติปิ ปาลิ, วาสํ อุปคโตติ อตฺโถ.
     ทสฺสนาย อติกฺกนฺเตติ คาถา สตฺถารา ภาสิตา. ตสฺสตฺโถ:- มม ทสฺสนาย
อติกฺกนฺเต นานาวิธวิเทสปวาสิกพหุชเน อานนฺท มม อุปสงฺกมนํ มา วาเรสิ.
กสฺมา? ๑- เต โสตาโร ธมฺมสฺส, มมํ ปสฺสนฺตุ, อยเมว ทสฺสนาย สมโยติ.
     ตํ สุตฺวา เถโร "ทสฺสนาย อติกฺกนฺเต"ติ อปรํ คาถมาห. อิมาย หิ
คาถาย สมฺพนฺธตฺถํ ๒- ปุริมคาถา อิธ นิกฺขิตฺตา. เตเนว สจาหํ เทสนฺตรโต
อาคตาคเต ตาวเทว ทสฺเสตุํ ลจฺฉามีติ เอตสฺส ปทสฺส อตฺถสิทฺธึ ทสฺเสติ.
     ปณฺณวีสติ วสฺสานีติ ปญฺจ คาถา อตฺตโน อคฺคุปฏฺฐากภาวํ ทีเปตุํ วุตฺตา.
อารทฺธกมฺมฏฺฐานภาเวน ๓- หิ สตฺถุ อุปฏฺฐานปสุตภเวน จ เถรสฺส มคฺเคน
อสมุจฺฉินฺนาปิ กามสญฺญาทโย น อุปฺปชฺชึสุ, กายวจีมโนกมฺมานิ จ สพฺพกาลํ สตฺถริ
เมตฺตาปุพฺพงฺคมานิ เมตฺตานุปริวตฺตานิ อเหสุํ. ตตฺถ ปณฺณวีสติ วสฺสานีติ
ปญฺจวีสติ สํวจฺฉรานิ. เสขภูตสฺส เม สโตติ เสขภูมิยํ โสตาปตฺติผเล ฐิตสฺส เม สโต.
กามสญฺญาติ กามสหคตา สญฺญา น อุปฺปชฺชิ, เอตฺถ จ กามสญฺญาทิอนุปฺปตฺติ-
วจเนน ๔- อตฺตโน อาสยสุทฺธึ ทสฺเสติ, "เมตฺเตน กายกมฺเมนา"ติอาทินา ปโยคสุทฺธึ.
ตตฺถ คนฺธกุฏิยํ ปริภณฺฑกรณาทินา สตฺถุ วตฺตปฏิวตฺตกรเณน จ เมตฺตํ กายกมฺมํ
@เชิงอรรถ: ๑ ม. ตสฺมา    ๒ ม. สมฺพนฺธนตฺถํ      ๓ ม. อารทฺธอุปฏฺฐานสฺสติภาเวน
@๔ สี. กามสญฺญาทิอนุปฺปตฺติวเสน
เวทิตพฺพํ, ธมฺมเทสนากาลาโรจนาทินา เมตฺตํ วจีกมฺมํ, รโหคตสฺส สตฺถารํ อุทฺทิสฺส
หิตูปสํหารมนสิกาเรน เมตฺตํ มโนกมฺมํ. ญาณํ เม อุทปชฺชถาติ อตฺตโน เสกฺขภูมิ-
ปตฺติมาห.
     อหํ สกรณีโยมฺหีติ สตฺถุ ปรินิพฺพาเน อุปฏฺฐิเต มณฺฑลมาฬํ ปวิสิตฺวา กปิสีสํ
อาลมฺพิตฺวา โสกาภิภูเตน วุตฺตคาถา. ตตฺถ สกรณีโยมฺหีติ ทุกฺขปริชานนาทินา
กรณีเยน สกรณีโย อมฺหิ. อปฺปตฺตมานโสติ อนธิคตารหตฺโต. สตฺถุ
จ ปรินิพฺพานนฺติ มยฺหํ สตฺถุ ปรินิพฺพานญฺจ อุปฏฺฐิตํ. โย อมฺหํ อนุกมฺปโกติ
โย สตฺถา มยฺหํ อนุคฺคาหโก.
     ตทาสิ ยํ ภึสนกนฺติ คาถา สตฺถุ ปรินิพฺพานกาเล ปฐวีกมฺปนเทวทุนฺทุภิ-
ผลนาทิเก ๑- ทิสฺวา สญฺชาตสํเวเคน วุตฺตคาถา.
     พหุสฺสุโตติอาทิกา ติสฺโส คาถา เถรํ ปสํสนฺเตหิ สงฺคีติกาเรหิ ฐปิตา.
ตตฺถ คติมนฺโตติ อสทิสาย ญาณคติยา สมนฺนาคโต. สติมนฺโตติปรเมน สติ-
เนปกฺเกน สมนฺนาคโต. ธิติมนฺโตติ อสาธารณาย พฺยญฺชนตฺถาวธารณสมตฺถาย
ธิติสมฺปตฺติยา สมนฺนาคโต. อยํ หิ เถโร เอกปเทเยว ฐตฺวา สฏฺฐิปทสหสฺสานิ
สตฺถารา กถิตนิยาเมเนว คณฺหาติ, คหิตญฺจ สุวณฺณภาชเน ปกฺขิตฺตสีหวสา วิย
สพฺพกาลํ น วินสฺสติ, อวิปรีตพฺยญฺชนาวธารณสมตฺถาย สติปุพฺพงฺคมาย ปญฺญาย
อตฺถาวธารณสมตฺถาย ปญฺญาปุพฺพงฺคมาย สติยา จ สมนฺนาคโต. เตนาห ภควา
"เอตทคฺคํ ภิกฺขเว มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ พหุสฺสุตานนฺ"ติอาทึ. ๒- ตถา จาห ธมฺม-
เสนาปติ "อายสฺมา อานนฺโท อตฺถกุสโล"ติอาทึ. ๓- รตนากโรติ สทฺธมฺมรตนสฺส
อากรภูโต.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. ทุทฺทรุภิ....     ๒ องฺ.เอกก. ๒๐/๒๑๙/๒๕ เอตทคฺควคฺค
@๓ องฺ.ปญฺจก. ๒๒/๑๖๙/๒๒๕ ขิปฺปนิสนฺติสุตฺต
     ปริจิณฺโณติ คาถา ปรินิพฺพานกาเล เถเรน ภาสิตา, สา วุตฺตตฺถา เอว.
                    อานนฺทตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                    ปรมตฺถทีปนิยา เถรคาถาสํวณฺณนาย
                    ตึสนิปาตสฺส อตฺถวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                    -----------------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๓๓ หน้า ๔๖๖-๔๗๒.
http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=33&A=10791&modeTY=2
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=33&A=10791&modeTY=2
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=26&i=397
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=26&A=8134
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=26&A=8231
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=26&A=8231
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๖
http://84000.org/tipitaka/read/?index_26