อรรถกถาเล่มที่ ๔๕ ภาษาบาลีอักษรไทย
 นิทฺ.อ.๑ (สทฺธมฺมปชฺ.)

    อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวีติ อณุปฺปมาเณสุ อสญฺจิจฺจ อาปนฺนเสขิย-
อกุสลจิตฺตุปฺปาทาทิเภเทสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสนสีโล. สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสูติ
ยํ กิญฺจิ สิกฺขาปเทสุ สิกฺขิตพฺพํ, ตํ สพฺพํ สมฺมา อาทาย สิกฺขติ. เอตฺถ จ
"ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต"ติ เอตฺตาวตา จ ปุคฺคลาธิฏฺฐานาย เทสนาย ปาติโมกฺขสํวรสีลํ
ทสฺสิตํ. "อาจารโคจรสมฺปนฺโน"ติอาทิ ปน สพฺพํ ยถาปฏิปนฺนสฺส ตํ สีลํ
สมฺปชฺชติ, ตํ ปฏิปตฺตึ ทสฺเสตุํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
    [๘๘] สาติเยสุ อนสฺสาวีติ สาตวตฺถูสุ กามคุเณสุ ตณฺหาสนฺถววิรหิโต. สโณฺหติ
สเณฺหหิ กายกมฺมาทีหิ สมนฺนาคโต. ปฏิภานวาติ ปริยตฺติปริปุจฺฉาธิคมปฏิภาเนหิ
สมนฺนาคโต. น สทฺโธติ สามํ อธิคตธมฺมํ น กสฺสจิ สทฺทหติ. น วิรชฺชตีติ ขยา
ราคสฺส วิรตฺตตฺตา อิทานิ น วิรชฺชติ.
    เยสํ เอสา สาติยาติ เยสํ ปุคฺคลานํ สาตวตฺถูสุ กามคุเณสุ อิจฺฉา ตณฺหา.
อปฺปหีนาติ สนฺถวสมฺปยุตฺตา ตณฺหา อรหตฺตมคฺเคน อปฺปหีนา. เตสํ จกฺขุโต
รูปตณฺหา สวตีติ เอเตสํ จกฺขุทฺวารโต ปวตฺตชวนวีถิสมฺปยุตฺตา รูปารมฺมณา ตณฺหา
อุปฺปชฺชติ. ปสวตีติ ๑- โอกาสโต ยาว ภวคฺคา ธมฺมโต ยาว โคตฺรภู สวติ. สนฺทตีติ
นทีโสตํ วิย อโธมุขํ สนฺทติ. ปวตฺตตีติ ปุนปฺปุนํ อุปฺปตฺติวเสน ปวตฺตติ.
เสสทฺวาเรสุปิ เอเสว นโย. สุกฺกปกฺเข วุตฺตวิปริยาเยน ตณฺหา อรหตฺตมคฺเคน
สุปฺปหีนา. เตสํ จกฺขุโต รูปตณฺหา น สวติ.
    สเณฺหน กายกมฺเมน สมนฺนาคโตติ อผรุเสน มุทุนา กายกมฺเมน สมงฺคีภูโต
เอกีภูโต. วจีกมฺมาทีสุปิ เอเสว นโย. สเณฺหหิ สติปฏฺฐาเนหีติอาทีสุ สติปฏฺฐานาทโย
โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกา. ปริยาปุณนอตฺถาทิปริปุจฺฉาโลกิยโลกุตฺตรธมฺมาธิคมวเสน
สลฺลกฺขณวิภาวนววตฺถานกรณสมตฺถา ติสฺโส ปฏิภานปฺปเภทสงฺขาตา ปญฺญา ยสฺส
อตฺถิ, โส ปฏิภานวา. ตสฺส ปริยตฺตึ นิสฺสาย ปฏิภายตีติ ตสฺส ปุคฺคลสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อาสวตีติ
ปริยาปุณนํ อลฺลียิตฺวา ญาณํ ชายติ ญาณํ อภิมุขํ โหติ. จตฺตาโร สติปฏฺฐานาติ
สตฺตตึส โพธิปกฺขิยา ธมฺมา โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกวเสน วุตฺตา. มคฺคผลานิ
นิพฺพตฺติตโลกุตฺตรวเสน. จตสฺโส ปฏิสมฺภิทาโย ฉ จ อภิญฺญาโย วิโมกฺขนฺติกวเสน
วุตฺตาติ ญาตพฺพา.
    ตตฺถ จตสฺโส ปฏิสมฺภิทาโยติ จตฺตาโร ญาณปฺปเภทาติ อตฺโถ. อิทฺธิวิธาทิ-
อาสวกฺขยปริโยสานานิ อธิกานิ ฉ ญาณานิ. ตสฺสาติ ปุคฺคลสฺส, ๑- อตฺโถ ปฏิภายตีติ
สมฺพนฺโธ. อตฺโถติ สงฺเขปโต เหตุผลํ. ตญฺหิ ยสฺมา เหตุอนุสาเรน อรียติ อธิคมียติ
ปาปุณียติ, ตสฺมา อตฺโถติ วุจฺจติ. ปเภทโต ปน ยํ กิญฺจิ ปจฺจยุปฺปนฺนํ นิพฺพานํ
ภาสิตตฺโถ วิปาโก กิริยาติ อิเม ปญฺจ ธมฺมา อตฺโถติ เวทิตพฺพา, ตํ อตฺถํ
ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส โส อตฺโถ ปเภทโต ญาโต ปากโฏ โหติ. ธมฺโมติ สงฺเขปโต
ปจฺจโย. โส หิ ยสฺมา ตนฺตํ วิทหติ ปวตฺเตติ เจว ปาเปติ จ, ตสฺมา ธมฺโมติ
วุจฺจติ. ปเภทโต ปน โย โกจิ ผลนิพฺพตฺตโก เหตุ อริยมคฺโค ภาสิตํ กุสลํ
อกุสลนฺติ อิเม ปญฺจ ธมฺมา ธมฺโมติ เวทิตพฺพา, ตํ ธมฺมํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส โส
ธมฺโม ปเภทโต ญาโต ปากโฏ โหติ, ตสฺมึ อตฺเถ จ ธมฺเม จ ยา สภาวนิรุตฺติ
อพฺยภิจารี โวหาโร, ตสฺส อภิลาเป ภาสเน อุทีรเณ ตํ ลปิตํ ภาสิตํ อุทีริตํ
สภาวนิรุตฺติสทฺทํ อารมฺมณํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส สา นิรุตฺติ ญาตา ปากฏา
โหติ.
    เอตฺถ อตฺเถ ญาเต อตฺโถ ปฏิภายตีติ อิทานิ ตสฺส สทฺทํ อาหริตฺวา
วุตฺตปฺปเภเท อตฺเถ ปากฏีภูเต วุตฺตปฺปเภโท อตฺโถ ตสฺส ปุคฺคลสฺส ปฏิภายติ
ญาณาภิมุโข โหติ. ธมฺเม ญาเต ธมฺโม ปฏิภายตีติ วุตฺตปฺปเภเท ธมฺเม ปากฏีภูเต
วุตฺตปฺปเภโท ธมฺโม ปฏิภายติ. นิรุตฺติยา ญาตาย นิรุตฺติ ปฏิภายตีติ
วุตฺตปฺปเภทาย นิรุตฺติยา ปากฏาย วุตฺตปฺปเภทา นิรุตฺติ ปฏิภายติ. อิเมสุ ตีสุ
ญาเณสุ ญาณนฺติ
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ปทสฺส, ฉ.ม. ปรสฺส
อตฺถธมฺมนิรุตฺตีสุ อิเมสุ ตีสุ สพฺพตฺถกญาณมารมฺมณํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส เตสุ
ตีสุ ญาเณสุ ปเภทคตํ ญาณํ, ยถาวุตฺเตสุ วา เตสุ ตีสุ ญาเณสุ โคจรกิจฺจาทิวเสน
วิตฺถารคตํ ๑- ญาณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา. อิมาย ปฏิภานปฏิสมฺภิทายาติ อิมาย
วุตฺตปฺปการาย ยถาวุตฺตวิตฺถารปญฺญาย อุเปโต โหติ. โส วุจฺจติ ปฏิภานวาติ
นิคเมนฺโต อาห. ยสฺส ปริยตฺติ นตฺถีติ ปริยตฺติ นาม พุทฺธวจนํ. ตํ หิ
อุคฺคณฺหนฺตสฺส ปฏิสมฺภิทา วิสทา โหนฺติ. ยสฺส ปุคฺคลสฺส เอวรูปา ปริยตฺติ นตฺถิ.
ปริปุจฺฉา นตฺถีติ ปริปุจฺฉา นาม ปาฬิอฏฺฐกถาทีสุ คณฺฐิปทอตฺถปทวินิจฺฉยกถา.
อุคฺคหิตปาฬิอาทีสุ หิ อตฺถํ กเถนฺตสฺส ปฏิสมฺภิทา วิสทา โหนฺติ. อธิคโม
นตฺถีติ อธิคโม นาม อรหตฺตปฺปตฺติ. อรหตฺตํ หิ ปตฺตสฺส ปฏิสมฺภิทา วิสทา
โหนฺติ. ยสฺส วุตฺตปฺปการา ติวิธา สมฺปตฺติ นตฺถิ. กึ ตสฺส ปฏิภายิสฺสตีติ
เกน การเณน ตสฺส ปุคฺคลสฺส ปเภทคตํ ญาณํ อุปฏฺฐหิสฺสติ.
    สามนฺติ สยเมว. สยมภิญฺญาตนฺติ สยเมว เตน ญาเณน อวคมิตํ. อตฺตปจฺจกฺขํ
ธมฺมนฺติ อตฺตนา ปฏิวิชฺฌิตํ ปจฺจเวกฺขิตํ ธมฺมํ. น กสฺสจิ สทฺทหตีติ
อตฺตปจฺจกฺขตาย ปเรสํ น สทฺทหติ, สทฺธาย น คจฺฉติ. อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติอาทิกํ
ทฺวาทสปทิกปจฺจยาการทสฺสนวเสน วุตฺตํ. อวิชฺชานิโรธาติอาทโย สํสารนิวตฺตึ สนฺธาย
วุตฺตา. อิทํ ทุกฺขนฺติอาทโย สจฺจานํ ทสฺสนวเสน. ๒- อิเม อาสวาติอาทโย อปเรน
ปริยาเยน กิเลสวเสน ปจฺจยทสฺสนวเสน. อิเม ธมฺมา อภิญฺเญยฺยาติอาทโย
อภิญฺเญยฺยปริญฺเญยฺยปหาตพฺพภาเวตพฺพสจฺฉิกาตพฺพธมฺมานํ ทสฺสนวเสน. ฉนฺนํ
ผสฺสายตนานนฺติอาทโย ผสฺสายตนานํ อุปฺปตฺติญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ อสฺสาทญฺจ
อาทีนวญฺจ ๓- นิสฺสรณญฺจ ทสฺสนวเสน. ปญฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ ปญฺจวีสติวิเธน
อุทยญฺจ วยญฺจ, เตสุ ฉนฺทราควเสน อสฺสาทญฺจ, เตสํ วิปริณามํ อาทีนวญฺจ,
นิสฺสรณสงฺขาตํ นิพฺพานญฺจ. จตุนฺนํ มหาภูตานํ อวิชฺชาทิสมุทยญฺจ,
อวิชฺชาทินิโรเธ
@เชิงอรรถ: ๑ ม. วิตฺถารโต  ๒ ฉ.ม....อาทิ สจฺจทสฺสนวเสน  ๓ ฉ.ม. อุปฺปทฺทวญฺจ
อตฺถงฺคมญฺจ เอวมาทิทสฺสนวเสน วุตฺตา. เอเต ธมฺมา ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตนเยน
เวทิตพฺพา.
    อมโตคธนฺติ นตฺถิ เอตสฺส มรณสงฺขาตํ มตนฺติ อมตํ. กิเลสวิสปฏิปกฺขตฺตา
อคทนฺติปิ อมตํ. ตสฺมึ นินฺนตาย อมโตคธํ. อมตปรายนนฺติ วุตฺตปฺปการํ อมตํ
ปรํ อยนํ คติ ปติฏฺฐา อสฺสาติ อมตปรายนํ. อมตปริโยสานนฺติ ตํ อมตํ สํสารสฺส
นิฏฺฐาภูตตฺตา ปริโยสานมสฺสาติ อมตปริโยสานํ.
    [๘๙] ลาภกมฺยา น สิกฺขตีติ ลาภปตฺถนาย สุตฺตนฺตาทีสุ  ๑- น สิกฺขติ.
อวิรุทฺโธ จ ตณฺหาย, รเส จ ๒- นานุคิชฺฌตีติ วิโรธาภาเวน จ อวิรุทฺโธ หุตฺวา
ตณฺหาย มูลรสาทีสุ เคธํ นาปชฺชติ.
    เกน นุ โขติ ลาภปตฺถนาย การณจินฺตเน ปิหสฺส ปริเยสเน นิปาโต.
ลาภาภินิพฺพตฺติยาติ จตุนฺนํ ปจฺจยานํ วิเสเสน อุปฺปตฺติยา. ลาภํ ปริปาเจนฺโตติ
ปจฺจยํ ๓- ปริปาจยนฺโต.
    อตฺตทมถายาติ วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตาย ปญฺญาย อตฺตโน ทมนตฺถาย.
อตฺตสมตฺถายาติ สมาธิสมฺปยุตฺตาย ปญฺญาย อตฺตโน สมาธานตฺถาย.
อตฺตปรินิพฺพาปนตฺถายาติ ทุวิเธนาปิ ญาเณน อตฺตโน อนุปาทาปรินิพฺพานตฺถาย.
วุตฺตเญฺหตํ "อนุปาทาปรินิพฺพานตฺถํ โข อาวุโส ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี"ติ. ๔-
อปฺปิจฺฉํเยว นิสฺสายาติ เอตฺถ ปจฺจยอปฺปิจฺโฉ อธิคมอปฺปิจฺโฉ ปริยตฺติอปฺปิจฺโฉ
ธุตงฺคอปฺปิจฺโฉติ จตฺตาโร อปฺปิจฺฉา, เตสํ นานตฺตํ เหฏฺฐา วิตฺถาริตํ เอว, ตํ
อปฺปิจฺฉํ อลฺลียิตฺวา. สนฺตุฏฺฐึเยวาติ จตูสุ ปจฺจเยสุ จ ติวิธสนฺโตสํ
อลฺลียิตฺวา, เตสํ วิภาโค เหฏฺฐา วิตฺถาริโตเยว. สลฺเลขํเยวาติ กิเลสเลขนํ.
อิทมตฺถิตํเยวาติ อิเมหิ กุสลธมฺเมหิ อตฺถิ อิทมตฺถิ, ตสฺส ภาโว อิทมตฺถิตา, ตํ
อิทมตฺถิตํเยว นิสฺสาย อลฺลียิตฺวา.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สุตฺตนฺตาทีนิ  ๒ ฉ.ม. รเสสุ  ๓ ฉ.ม. ปจฺจเย  ๔ ม.มู. ๑๒/๒๕๙/๒๒๑
    รโสติ นิทฺเทสสฺส อุทฺเทสปทํ. มูลรโสติ ยํ กิญฺจิ มูลํ ปฏิจฺจ นิพฺพตฺตรโส.
ขนฺธรสาทีสุปิ เอเสว นโย. อมฺพิลนฺติ ตกฺกมฺพิลาทิ. มธุรนฺติ เอกนฺตโต
โคสปฺปิอาทิ. มธุ ปน กสาวยุตฺตํ จิรนิกฺขิตฺตํ กสาวํ โหติ, ผาณิตํ ขาริยุตฺตํ
จิรนิกฺขิตฺตํ ขาริยํ โหติ. สปฺปิ ปน จิรนิกฺขิตฺตํ วณฺณคนฺธํ ชหนฺตมฺปิ รสํ น
ชหตีติ ตเทว เอกนฺตมธุรํ. ติตฺตกนฺติ นิมฺพปณฺณาทิ. กฏุกนฺติ สิงฺคิเวรมริจาทิ.
โลณิกนฺติ สามุทฺทิกโลณาทิ. ขาริกนฺติ วาติงฺคณกฬีราทิ. ๑- ลมฺพิกนฺติ
ปทรามลกกปิฏฺฐสาลวาทิ. ๒- กสาวนฺติ หรีตกาทิ. อิเม สพฺเพปิ รสา วตฺถุวเสน วุตฺตา.
ตํตํวตฺถุโก ปเนตฺถ รโส จ อมฺพิลาทีหิ ๓- นาเมหิ วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ. สาทูติ
อิฏฺฐรโส. อสาทูติ อนิฏฺฐรโส. อิมินาปิ ปททฺวเยน สพฺโพปิ รโส ปริยาทินฺโน.
สีตนฺติ สีตรโส. อุณฺหนฺติ อุณฺหรโส. เอวมยํ ๔- มูลรสาทินา เภเทน ภินฺโนปิ รโส
ลกฺขณาทีหิ อภินฺโนเยว. สพฺโพปิ เอส ๕- ชิวฺหาปฏิหนนลกฺขโณ, ชิวฺหาวิญฺญาณสฺส
วิสยภาวรโส, ตสฺเสว โคจรปจฺจุปฏฺฐาโน. เต ชิวฺหคฺเคน รสคฺคานีติ เอเต
สมณพฺราหฺมณา ปสาทชิวฺหคฺเคน อุตฺตมรสานิ. ปริเยสนฺตาติ คเวสมานา. อาหิณฺฑนฺตีติ
ตตฺถ  ตตฺถ วิจรนฺติ. เต อมฺพิลํ ลภิตฺวา อนมฺพิลํ ปริเยสนฺตีติ ตกฺกาทิอมฺพิลํ
ลทฺธา อนมฺพิลํ คเวสนฺติ. เอวํ สพฺพํ ปริวตฺเตตฺวา ปริวตฺเตตฺวา โยชิตํ.
    ปฏิสงฺขา โยนิโส อาหารํ อาหาเรตีติ ปฏิสงฺขานปญฺญาย ๖- ชานิตฺวา อุปาเยน
อาหารํ อาหาเรติ. อิทานิ อุปายํ ทสฺเสตุํ "เนว ทวายา"ติอาทิ วุตฺตํ.
    ตตฺถ เนว ทวายาติ ทวตฺถาย น อาหาเรติ. ตตฺถ นฏลงฺฆกาทโย ทวตฺถาย
อาหาเรนฺติ นาม. ยญฺหิ โภชนํ ภุตฺตสฺส นจฺจคีตกพฺพสิโลกสงฺขาโต ทโว
อติเรกตเรน ปฏิภาติ, ตํ โภชนํ อธมฺเมน วิสเมน ปริเยสิตฺวา เต อาหาเรนฺติ.
อยมฺปน ภิกฺขุ น เอวมาหาเรติ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. วาติงฺคนกมฺปิลฺลกาทิ  ๒ สี. ลปิลนฺติ ปีลวกปิฏฺฐสาลวาทิ  ๓ ฉ.ม.
@อมฺพิลาทีนิ  ๔ ม. เอวมสฺส  ๕ ฉ.ม. เหส  ๖ ม. ปฏิสงฺขาย ปญฺญาย
    น มทายาติ มานมทปุริสมทานํ วฑฺฒนตฺถาย น อาหาเรติ. ตตฺถ
ราชราชมหามตฺตา มทตฺถาย อาหาเรนฺติ นาม. เต หิ อตฺตโน มานมทปุริสมทานํ
วฑฺฒนตฺถาย ปิณฺฑรสโภชนาทีนิ ปณีตโภชนานิ ภุญฺชนฺติ. อยมฺปน ภิกฺขุ เอวํ
นาหาเรติ.
    น มณฺฑนายาติ สรีรมณฺฑนตฺถาย น อาหาเรติ. ตตฺถ รูปูปชีวินิโย
มาตุคามา อนฺเตปุริกาทโย จ สปฺปิผาณิตาทีนิ ปิวนฺติ, สินิทฺธมุทุมทฺทวโภชนํ
อาหาเรนฺติ. เอวํ โน องฺคุลฏฺฐิ ๑- สุสณฺฐิตา ภวิสฺสติ, สรีเร ฉวิวณฺโณ ปสนฺโน
ภวิสฺสตีติ. อยมฺปน ภิกฺขุ เอวํ น อาหาเรติ.
    น วิภูสนายาติ สรีเร มํสวิภูสนตฺถาย น อาหาเรติ. ตตฺถ นิพฺพทฺธมลฺลมุฏฺฐิก-
มลฺลเจตกาทโย ๒- สุสินิทฺเธหิ มจฺฉมํสาทีหิ สรีรํ ปีเณนฺติ "เอวํ โน มํสํ อุสฺสทํ
ภวิสฺสติ ปหารสหนตฺถายา"ติ. อยมฺปน ภิกฺขุ เอวํ สรีเร มํสวิภูสนตฺถาย น
อาหาเรติ.
    ยาวเทวาติ อาหาราหรณปฺปโยชนสฺส ปริจฺเฉทนิยมทสฺสนํ. อิมสฺส กายสฺส
ฐิติยาติ อิมสฺส จาตุมฺมหาภูติกสฺส กรชกายสฺส ฐปนตฺถาย อาหาเรติ, อิทมสฺส
อาหาราหรเณ ปโยชนนฺติ อตฺโถ. ยาปนายาติ ชีวิตินฺทฺริยยาปนตฺถาย อาหาเรติ.
วิหึสุปรติยาติ วิหึสา นาม อภุตฺตปจฺจยา อุปฺปชฺชนกขุทฺทา, ๓- ตสฺสา อุปรติยา
วูปสมนตฺถาย อาหาเรติ. พฺรหฺมจริยานุคฺคหายาติ พฺรหฺมจริยํ นาม ติสฺโส สิกฺขา
สกลํ สาสนํ, ตสฺส อนุคฺคหณตฺถาย อาหาเรติ.
    อิตีติ อุปายนิทสฺสนํ, อิมินา อุปาเยนาติ อตฺโถ. ปุราณญฺจ เวทนํ
ปฏิหงฺขามีติ ปุราณเวทนา นาม อภุตฺตปจฺจยา อุปฺปชฺชนกเวทนา, ตํ ปฏิหนิสฺสามีติ
อาหาเรติ. นวญฺจ เวทนํ  น อุปฺปาเทสฺสามีติ นวเวทนา นาม อติภุตฺตปจฺจเยน
@เชิงอรรถ: ๑ ม. องฺคสนฺธิ, ฉ. องฺคลฏฺฐิ  ๒ ฉ.ม. นิพฺพุทฺธ...  ๓ สี. ขุทา
อุปฺปชฺชนกเวทนา, ตํ น อุปฺปาเทสฺสามีติ อาหาเรติ. อถ วา นวเวทนา นาม
ภุตฺตปจฺจยา ๑- อุปฺปชฺชนกเวทนา, ๒- ตสฺสา อนุปฺปนฺนาย อนุปฺปชฺชนตฺถเมว
อาหาเรติ.
    ยาตฺรา จ เม ภวิสฺสตีติ ยาปนา จ เม ภวิสฺสติ. อนวชฺชตา จาติ เอตฺถ อตฺถิ
สาวชฺชํ, อตฺถิ อนวชฺชํ. ตตฺถ อธมฺมิกปริเยสนา อธมฺมิกปฏิคฺคหณํ อธมฺเมน
ปริโภโคติ อิทํ สาวชฺชํ นาม. ธมฺเมน ปน ปริเยสิตฺวา ธมฺเมน ปฏิคฺคเหตฺวา
ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปริภุญฺชนํ อนวชฺชํ นาม. เอกจฺโจ อนวชฺชํเยว ๓- สาวชฺชํ กโรติ,
"ลทฺธํ เม"ติ กตฺวา ปมาณาติกฺกนฺตํ ภุญฺชติ, ตํ ชีราเปตุํ อสกฺโกนฺโต อุทฺธํ-
วิเรจนอโธวิเรจนาทีหิ กิลมติ, สกลวิหาเร ภิกฺขู ตสฺส สรีรปฏิชคฺคนเภสชฺช-
ปริเยสนาทีสุ อุสฺสุกฺกํ อาปชฺชนฺติ, "กิมิทนฺ"ติ วุตฺเต "อสุกสฺส นาม อุทรํ
อุทฺธุมาตนฺ"ติอาทึ วทนฺติ. "เอส นิจฺจกาลมฺปิ เอวํ ปกติโกเยว, อตฺตโน
กุจฺฉิปฺปมาณํ นาม น ชานาตี"ติ นินฺทนฺติ ครหนฺติ. อยํ อนวชฺชํเยว สาวชฺชํ กโรติ
นาม. เอวํ อกตฺวา "อนวชฺชตา จ เม ภวิสฺสตี"ติ อาหาเรติ.
    ผาสุวิหาโร จาติ เอตฺถปิ อตฺถิ ผาสุวิหาโร, อตฺถิ น ผาสุวิหาโร. ตตฺถ
อาหรหตฺถโก อลํสาฏโก ตตฺรวฏฺฏโก กากมาสโก ภุตฺตวมิตโกติ อิเมสํ ปญฺจนฺนํ
พฺราหฺมณานํ โภชนํ น ผาสุวิหาโร นาม. เอเตสุ หิ อาหรหตฺถโก นาม พหุํ
ภุญฺชิตฺวา อตฺตโน ธมฺมตาย อุฏฺฐาตุํ อสกฺโกนฺโต "อาหร หตฺถนฺ"ติ วทติ. อลํสาฏโก
นาม อจฺจุทฺธุมาตกุจฺฉิตาย อุฏฺฐิโตปิ สาฏกํ นิวาเสตุํ น สกฺโกติ. ตตฺรวฏฺฏโก
นาม อุฏฺฐาตุํ อสกฺโกนฺโต ตเตฺรว ปริวตฺตติ. กากมาสโก นาม ยถา กาเกหิ
อามสิตุํ สกฺกา โหติ, ๔- เอวํ ยาว มุขทฺวารา อาหาเรติ. ภุตฺตวมิตโก นาม
มุเขน สนฺธาเรตุํ อสกฺโกนฺโต ตเตฺรว วมติ. เอวํ อกตฺวา "ผาสุวิหาโร จ เม
ภวิสฺสตี"ติ อาหาเรติ. ผาสุวิหาโร นาม จตูหิ ปญฺจหิ อาโลเปหิ อูนูทรตา.
เอตฺตกํ หิ ภุญฺชิตฺวา ปานียํ ปิวโต จตฺตาโร อิริยาปถา สุเขน ปวตฺตนฺติ. ตสฺมา
ธมฺมเสนาปติ เอวมาห:-
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,ม. ภุตฺตปจฺจเยน  ๒ ฉ.ม. น อุปฺปชฺชนกเวทนา  ๓ ฉ. อนวชฺเชเยว. เอวมุปริปิ
@๔ ฉ.ม. สกฺโกติ
          "จตฺตาโร ปญฺจ อาโลเป   อภุตฺวา อุทกํ ปิเว
          อลํ ผาสุวิหาราย         ปหิตตฺตสฺส ภิกฺขุโน"ติ. ๑-
    อิมสฺมึ ปน ฐาเน องฺคานิ สโมธาเนตพฺพานิ. เนว ทวายาติ หิ เอกํ
องฺคํ, น มทายาติ เอกํ, น มณฺฑนายาติ เอกํ, น วิภูสนายาติ เอกํ, ยาวเทว
อิมสฺส กายสฺส ฐิติยา ยาปนายาติ เอกํ, วิหึสุปรติยา พฺรหฺมจริยานุคฺคหายาติ
เอกํ, อิติ ปุราณญฺจ เวทนํ ปฏิหงฺขามิ นวญฺจ เวทนํ น อุปฺปาเทสฺสามีติ เอกํ,
ยาตฺรา จ เม ภวิสฺสตีติ เอกํ องฺคํ, อนวชฺชตา จ ผาสุวิหาโร จาติ อยเมตฺถ
โภชนานิสํโส.
    มหาสิวตฺเถโร ปนาห "เหฏฺฐา จตฺตาริ องฺคานิ ปฏิกฺเขโป นาม, อุปริ
ปน อฏฺฐ องฺคานิ สโมธาเนตพฺพานี"ติ. ตตฺถ ยาวเทว อิมสฺส กายสฺส ฐิติยาติ
เอกํ องฺคํ, ยาปนายาติ เอกํ, วิหึสุปรติยาติ เอกํ, พฺรหฺมจริยานุคฺคหายาติ เอกํ,
อิติ ปุราณญฺจ เวทนํ ปฏิหงฺขามีติ เอกํ, นวญฺจ เวทนํ น อุปฺปาเทสฺสามีติ
เอกํ, ยาตฺรา จ เม ภวิสฺสตีติ เอกํ, อนวชฺชตา จาติ เอกํ, ผาสุวิหาโร ปน
โภชนานิสํโสติ. เอวํ อฏฺฐงฺคสมนฺนาคตมาหารํ อาหาเรติ.
    [๙๐] อุเปกฺขโกติ ฉฬงฺคุเปกฺขาย สมนฺนาคโต. สโตติ กายานุปสฺสนาทิสติยุตฺโต.
    อุเปกฺขโกติ ฉฬงฺคุเปกฺขาย สมนฺนาคโตติ เอตฺถ ฉฬงฺคุเปกฺขาธมฺโม นาม
โกติ? ญาณาทโย. "ญาณนฺ"ติ วุตฺเต กิริยโต จตฺตาริ ญาณสมฺปยุตฺตานิ ลพฺภนฺติ,
"สตตวิหาโร"ติ ๒- วุตฺเต อฏฺฐ มหาจิตฺตานิ ลพฺภนฺติ, "รชฺชนทุสฺสนํ นตฺถี"ติ
วุตฺเต ทส จิตฺตานิ ลพฺภนฺติ. โสมนสฺสํ อาเสวนวเสน ลพฺภติ. จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวาติ
การณวเสน จกฺขูติ ลทฺธโวหาเรน รูปทสฺสนสมตฺเถน จกฺขุวิญฺญาเณน รูปํ ทิสฺวา.
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.เถร. ๒๖/๙๘๓/๓๙๕  ๒ สี. สนฺตวิหาโรติ
โปราณา ปนาหุ:- จกฺขุ รูปํ น ปสฺสติ อจิตฺตกตฺตา, จิตฺตมฺปิ รูปํ ๑- น ปสฺสติ
อจกฺขุกตฺตา. ทฺวารารมฺมณสงฺฆฏฺฏเนน ปน ปสาทวตฺถุเกน จิตฺเตน ปสฺสติ. อีทิเสสุ
ปน ฐาเนสุ "ธนุนา วิชฺฌตี"ติอาทีสุ วิย สสมฺภารกถา นาม โหติ. ตสฺมา
จกฺขุวิญฺญาเณน รูปํ ทิสฺวาติ อยเมเวตฺถ อตฺโถติ.
    เนว สุมโน โหตีติ โลภุปฺปตฺติวเสน ฉนฺทราคุปฺปตฺติวเสน ๑- โสมนสฺโส น
โหติ. น ทุมฺมโนติ ปฏิฆุปฺปตฺติวเสน ทุฏฺฐจิตฺโต น โหติ. อุเปกฺขโก โหตีติ
อุปปตฺติโต อิกฺขโก โหติ, อปกฺขปติโต หุตฺวา อิริยาปถํ ปวตฺเตติ. สโต สมฺปชาโนติ
สติมา ญาณสมฺปนฺโน. มนาปํ นาภิคิชฺฌตีติ มนวฑฺฒนกํ อิฏฺฐารมฺมณํ นาภิคิชฺฌติ
น ปตฺเถติ. นาภิหํสตีติ น ตุสฺสติ. น ราคํ ชเนตีติ ตตฺถ ตตฺถ รญฺชนํ น
อุปฺปาเทติ. ตสฺส ฐิโตว กาโย โหตีติ ตสฺส ขีณาสวสฺส จกฺขฺวาทิกาโย
กมฺปารหิตตฺตา ฐิโต นิจฺจโล โหติ. อมนาปนฺติ อนิฏฺฐารมฺมณํ. น มงฺกุ โหตีติ
โทมนสฺสิโต น โหติ. อปฺปติฏฺฐิตจิตฺโตติ โกธวเสน ฐิตมโน น โหติ. อลีนมนโสติ
อลีนจิตฺโต. อพฺยาปนฺนเจตโสติ พฺยาปาทรหิตจิตฺโต.
    รชนีเย น รชฺชตีติ รชนียสฺมึ วตฺถุสฺมึ น ราคํ อุปฺปาเทติ. โทสนีเย ๒-
น ทุสฺสตีติ โทสุปฺปาเท วตฺถุสฺมึ น โทสํ อุปฺปาเทติ. โมหนีเย น มุยฺหตีติ
โมหนียสฺมึ วตฺถุสฺมึ น โมหํ อุปฺปาเทติ. โกปนีเย น กุปฺปตีติ โกปนียสฺมึ
วตฺถุสฺมึ น จลติ. มทนีเย น มชฺชตีติ มทนียสฺมึ วตฺถุสฺมึ น สํสีทติ. กิเลสนีเย น
กิลิสฺสตีติ อุปตปนียสฺมึ วตฺถุสฺมึ น อุปตปฺปติ. ทิฏฺเฐ ทิฏฺฐมตฺโตติ รูปารมฺมเณ
จกฺขุวิญฺญาเณน ทิฏฺเฐ ทิฏฺฐมตฺโต. สุเต สุตมตฺโตติ สทฺทายตเน โสตวิญฺญาเณน
สุเต สุตมตฺโต. มุเต มุตมตฺโตติ ฆานชิวฺหากายวิญฺญาเณน ปาปุณิตฺวา คหิเต
คหิตมตฺโต. วิญฺญาเต วิญฺญาตมตฺโตติ มโนวิญฺญาเณน ญาเต ญาตมตฺโต. ทิฏฺเฐ
น ลิมฺปตีติ จกฺขุวิญฺญาเณน ทิฏฺเฐ รูปารมฺมเณ ตณฺหาทิฏฺฐิเลเปน น ลิมฺปติ.
ทิฏฺเฐ อนูปโยติ รูปารมฺมเณ นิตฺตโณฺหว โหติ. อนปาโยติ อปทุฏฺฐจิตฺโต.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ  ๒ ฉ.ม. ทุสฺสนีเย
    สํวิชฺชตีติ อุปลพฺภติ. ๑- ปสฺสตีติ โอโลเกติ. ฉนฺทราโคติ สิเนโห. รูปารามนฺติ
รูปํ อารามํ อสฺสาติ รูปารามํ. รูปรตนฺติ รูเป รตํ. รูปสมฺมุทิตนฺติ รูเป
สนฺตุฏฺฐี.
    ทนฺตํ นยนฺติ สมิตินฺติ อุยฺยานกีฬามณฺฑลาทีสุ หิ ๒- มหาชนมชฺฌํ คจฺฉนฺตา
ทนฺตเมว โคณชาตึ วา อสฺสชาตึ วา ยาเน โยเชตฺวา นยนฺติ. ราชาติ ตถารูปาเนว
ฐานานิ คจฺฉนฺโต ราชาปิ ทนฺตเมว อภิรุหติ. มนุสฺเสสูติ มนุสฺเสสุปิ จตูหิ
อริยมคฺเคหิ ทนฺโต นิพฺพิเสวโนว เสฏฺโฐ โหติ. ๓- โยติวากฺยนฺติ โย เอวรูปํ
อติกฺกมวจนํ ปุนปฺปุนํ วุจฺจมานมฺปิ ติติกฺขติ น ปฏิปฺผรติ ๔- น วิหญฺญติ,
เอวรูโป ทนฺโต เสฏฺโฐติ อตฺโถ.
    อสฺสตราติ วฬวาย คทฺรเภน ชาตา. อาชานียาติ ยํ อสฺสทมฺมสารถิ การณํ
กาเรติ, ตสฺส ขิปฺปํ ชานนสมตฺถา. สินฺธวาติ สินฺธวรฏฺเฐ ชาตา อสฺสา. มหานาคาติ
กุญฺชรสงฺขาตา มหาหตฺถิโน. อตฺตทนฺโตติ เอเต อสฺสตรา วา อาชานียา วา
สินฺธวา วา กุญฺชรา วา ทนฺตา วรา, น อทนฺตา. ๕- โย ปน จตุมคฺคสงฺขาเตน
อตฺตทนฺเตน ทนฺตตาย อตฺตทนฺโต นิพฺพิเสวโน, อยํ ตโตปิ วรํ, สพฺเพหิปิ เอเตหิ
อุตฺตริตโรติ อตฺโถ.
    น หิ เอเตหิ ยาเนหีติ ยานิ เอตานิ หตฺถิยานาทีนิ ยานานิ, น หิ
เอเตหิ ยาเนหิ โกจิ ปุคฺคโล สุปินนฺเตนาปิ อคตปุพฺพตฺตา "อคตนฺ"ติ สงฺขคตํ ๖-
นิพฺพานทิสํ, ตํ ฐานํ คจฺเฉยฺย. ยถา ปุพฺพภาเค อินฺทฺริยทเมน ทนฺเตน อปรภาเค
อริยมคฺคภาวนาย สุทนฺเตน ทนฺโต นิพฺพิเสวโน สปฺปญฺโญ ปุคฺคโล ตํ อคตปุพฺพํ
ทิสํ คจฺฉติ, ทนฺตภูมึ ปาปุณาติ. ตสฺมา อตฺตทมนเมว วรนฺติ อตฺโถ.
    วิธาสุ น วิกมฺปนฺตีติ เสยฺยสฺส เสยฺโยหมสฺมีติอาทีสุ มานวิธาสุ น จลนฺติ
น ปเวธนฺติ. ๗- วิปฺปมุตฺตา ปุนพฺภวาติ ปุนพฺภวปฏิสนฺธิยา ปุนปฺปุนํ อุปฺปตฺติโต
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ลพฺภติ  ๒ ฉ.ม. หิสทฺโท น ทิสฺสติ  ๓ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ
@๔ ฉ.ม. ปฏิปฺผนฺทติ  ๕ ธ.อ. ๒/๕๐  ๖ ฉ.ม. สงฺขาตํ  ๗ ม. เวเธนฺติ
สุฏฺฐุ มุตฺตา มุญฺจิตฺวา ฐิตา. ทนฺตภูมึ อนุปฺปตฺตาติ เอกนฺตทมนํ อรหตฺตผลภูมึ
ปาปุณิตฺวา ฐิตา. เต โลเก วิชิตาวิโนติ เต อรหนฺโต สตฺตโลเก วิชิตวิชยา
วิชิตวนฺโต นาม โหนฺติ.
    ยสฺมา จ ภาวิตินฺทฺริโย นิพฺภโย นิพฺพิกาโร ทนฺโต โหติ, ตสฺมา ตมตฺถํ
ทสฺเสนฺโต "ยสฺสินฺทฺริยานี"ติ คาถมาห. ตสฺสตฺโถ:- ยสฺส จกฺขฺวาทีนิ
ฉฬินฺทฺริยานิ โคจรภาวนาย อนิจฺจาทิติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา วาสนาภาวนาย
สติสมฺปชญฺญคนฺธํ ๑- คาหาเปตฺวา  จ ภาวิตานิ, ตานิ จ โข อชฺฌตฺตโคจรภาวนาย,
เอวํ ปน พหิทฺธา จ สพฺพโลเกติ ยตฺถ ยตฺถ อินฺทฺริยานํ เวกลฺลตา เวกลฺลโต วา
สมฺภโว, ตตฺถ นาภิชฺฌาทิวเสน ภาวิตานีติ เอวํ นิพฺพิชฺฌ ญตฺวา ปฏิวิชฺฌิตฺวา อิมํ
ปรญฺจ โลกํ สกปรสนฺตตึ ขนฺธโลกํ ๒- ทนฺตมรณํ มริตุกาโม กาลํ กงฺขติ,
ชีวิตกฺขยกาลํ อาคเมติ ปฏิมาเนติ, น ภายติ มรณสฺส. ยถาห:-
          "มรเณ เม ภยํ นตฺถิ     นิกนฺติ นตฺถิ ชีวิเต ๓-
          นาภินนฺทามิ ๔- มรณํ     นาภินนฺทามิ ชีวิตํ
          กาลญฺจ ปฏิมาเนมิ       นิพฺพิสํ ภตโก ยถา"ติ. ๕-
    ภาวิโต ส ทนฺโตติ เอวํ ภาวิตินฺทฺริโย โส ทนฺโต.
    [๙๑] นิสฺสยตาติ ๖- ตณฺหาทิฏฺฐินิสฺสยา. ญตฺวา ธมฺมนฺติ อนิจฺจาทีหิ อากาเรหิ
ธมฺมํ ชานิตฺวา. อนิสฺสิโตติ เอวํ เตหิ นิสฺสเยหิ อนิสฺสิโต. เตน อญฺญตฺร
ธมฺมญาณา นตฺถิ นิสฺสยานํ อภาโวติ ทีเปติ. ภวาย วิภวาย วาติ สสฺสตาย
อุจฺเฉทาย วา. อิมิสฺสา คาถาย นิทฺเทโส อุตฺตาโน.
    [๙๒] ตํ พฺรูมิ อุปสนฺโตติ ตํ เอวรูปํ เอเกกคาถาย วุตฺตํ อุปสนฺโตติ
@เชิงอรรถ: ๑ ม....คพฺภํ  ๒ ฉ.ม. สกสนฺตติขนฺธโลกํ ปรสนฺตติขนฺธโลกญฺจ  ๓ ขุ.เถร. ๒๖/๒๐/๒๖๓
@๔ ฉ.ม. นาภิกงฺขามิ  ๕ ขุ.เถร. ๒๖/๖๐๖,๖๘๕/๓๕๖,๓๖๕  ๖ ม. นิสฺสยนาติ
กเถมิ. อตรี โส วิสตฺติกนฺติ โส อิมํ วิสตาทิภาเวน วิสตฺติกาสงฺขาตํ มหาตณฺหํ
อตริ.
    อตฺตโน ทิฏฺฐิยา ราโค อภิชฺฌากายคนฺโถติ สยํ คหิตาย ทิฏฺฐิยา รญฺชนสงฺขาโต
ราโค อภิชฺฌากายคนฺโถ. ปรวาเทสุ อาฆาโต อปฺปจฺจโยติ ปเรสํ วาทปฏิวาเทสุ
โกโป จ อตุฏฺฐากาโร จ พฺยาปาโท กายคนฺโถ. อตฺตโน สีลํ วา วตํ
วาติ สยํ คหิตํ เมถุนวิรติสงฺขาตํ สีลํ วา โควตาทิวตํ วา. สีลพฺพตํ วาติ
ตทุภยํ วา. ปรามสตีติ ๑- อิมินา สุทฺธีติอาทิวเสน ปรโต อามสติ. อตฺตโน ทิฏฺฐิ
อิทํสจฺจาภินิเวโส กายคนฺโถติ สยํ คหิตทิฏฺฐึ "อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญนฺ"ติ ๒-
อโยนิโส อภินิเวโส อิทํสจฺจาภินิเวโส กายคนฺโถ. คนฺถา ตสฺส น วิชฺชนฺตีติ ตสฺส
ขีณาสวสฺส เทฺว ทิฏฺฐิคนฺถา โสตาปตฺติมคฺเคน น สนฺติ. พฺยาปาโท กายคนฺโถ
อนาคามิมคฺเคน. อภิชฺฌากายคนฺโถ อรหตฺตมคฺเคน.
    [๙๓] อิทานิ ตเมว อุปสนฺตํ ปสํสนฺโต อาห "น ตสฺส ปุตฺตา"ติ เอวมาทึ.
ตตฺถ ปุตฺตา อตฺรชาทโย จตฺตาโร. เอตฺถ จ ปุตฺตปริคฺคหาทโย ปุตฺตาทินาเมน
วุตฺตาติ เวทิตพฺพา. เต หิสฺส น วิชฺชนฺติ, เตสํ วา อภาเวน ปุตฺตาทโย น
วิชฺชนฺตีติ อตฺโถ. ๓- อตฺตาติ "อตฺตา อตฺถี"ติ คหิตา สสฺสตทิฏฺฐิ นตฺถิ.
นิรตฺตาติ "อุจฺฉิชฺชตี"ติ คหิตา อุจฺเฉททิฏฺฐิ นตฺถิ. ๓-
    คหิตํ ๓- นตฺถีติ คเหตพฺพํ นตฺถิ. มุญฺจิตพฺพํ นตฺถีติ โมเจตพฺพํ นตฺถิ. ยสฺส
นตฺถิ คหิตนฺติ ยสฺส ปุคฺคลสฺส ตณฺหาทิฏฺฐิวเสน คหิตํ น วิชฺชติ. ตสฺส นตฺถิ
มุญฺจิตพฺพนฺติ ตสฺส ปุคฺคลสฺส มุญฺจิตพฺพํ น วิชฺชติ. คหณมุญฺจนํ
สมติกฺกนฺโตติ ๔- คหณญฺจ โมจนญฺจ วีติวตฺโต. วุฑฺฒิปริหานิวีติวตฺโตติ วุฑฺฒิญฺจ
หานิญฺจ อติกฺกนฺโต.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปรามาโสติ  ๒ ขุ.อุ. ๒๕/๕๔/๑๘๗, ม.อุ. ๑๔/๒๗,๓๐๑/๒๒,๒๗๔
@๓ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ  ๔ ฉ.ม. คาหมุญฺจนสมติกฺกนฺโตติ
    [๙๔] เยน นํ วชฺชุํ ปุถุชฺชนา, อโถ สมณพฺราหฺมณาติ เยน ตํ ราคาทินา
วชฺเชน ปุถุชฺชนา สพฺเพปิ เทวมนุสฺสา อิโตว พหิทฺธา สมณพฺราหฺมณา จ
รตฺโตติ วา ทุฏฺโฐติ วา วเทยฺยุํ. ตํ ตสฺส อปุเรกฺขตนฺติ ๑- ตํ ราคาทิวชฺชํ
ตสฺส อรหโต อปุเรกฺขตํ. ตสฺมา วาเทสุ เนชตีติ ตํการณา นินฺทาวจเนสุ น
กมฺปติ.
    เนชตีติ นิทฺเทสสฺส อุทฺเทสปทํ. น อิญฺชตีติ จลนํ น กโรติ. น จลตีติ
น ตตฺถ นมติ. น เวธตีติ กมฺเปตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย น ผนฺทติ. น ปเวธตีติ
น กมฺปติ. น สมฺปเวธตีติ น ปริวตฺตติ.
    [๙๕] น อุสฺเสสุ วทเตติ วิสิฏฺเฐสุ อตฺตานํ อนฺโตกตฺวา "อหํ วิสิฏฺโฐ"ติ
อติมานวเสน น วทติ. เอส นโย อิตเรสุ ทฺวีสุ. กปฺปํ เนติ อกปฺปิโยติ โส
เอวรูโป ทุวิธมฺปิ กปฺปํ น เอติ. กสฺมา? ยสฺมา อกปฺปิโย, ปหีนกปฺโปติ วุตฺตํ
โหติ. อิมิสฺสาปิ คาถาย นิทฺเทโส อุตฺตาโนว.
    [๙๖] สกนฺติ มยฺหนฺติ ปริคฺคหิตํ. อสตา จ น โสจตีติ อวิชฺชมานาทินา
จ อสตา น โสจติ. ธมฺเมสุ จ น คจฺฉตีติ สพฺพธมฺเมสุ ฉนฺทาทิวเสน น
คจฺฉติ. ส เว สนฺโตติ วุจฺจตีติ โส เอวรูโป นรุตฺตโม "สนฺโต"ติ วุจฺจติ.
อิมิสฺสาปิ คาถาย นิทฺเทโส อุตฺตาโนว. อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺฐาเปสิ.
เทสนาปริโยสาเน โกฏิสตสหสฺสเทวตานํ อรหตฺตปฺปตฺติ อโหสิ, โสตาปนฺนาทีนํ คณนา
นตฺถีติ.
                  สทฺธมฺมปชฺโชติกาย มหานิทฺเทสฏฺฐกถาย
                   ปุราเภทสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                              ทสมํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อปุรกฺขตนฺติ

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๕ หน้า ๓๓๙-๓๕๑.
http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=45&A=7850&modeTY=2
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=45&A=7850&modeTY=2
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=29&i=374
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=29&A=4612
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=29&A=5001
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=29&A=5001
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๙
http://84000.org/tipitaka/read/?index_29