ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วไม่แสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านเล่มถัดไป คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบไทย  
อรรถกถาเล่มที่ ๔๖ ภาษาบาลีอักษรไทย นิทฺ.อ.๒ (สทฺธมฺมปชฺ.)

หน้าที่ ๙๔.

๑๙. ขคฺควิสาณสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา ปมวคฺควณฺณนา อิโต ปรํ ขคฺควิสาณสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนาย โอกาโส อนุปฺปตฺโต. ตตฺถ "สพฺเพสุ ภูเตสุ นิธาย ทณฺฑนฺ"ติ อิโต ปรํ อติเรกปทมตฺตเมว วณฺณยิสฺสาม. ตตฺถ สพฺเพสูติ อนวเสเสสุ. ภูเตสูติ สตฺเตสุ. เอตฺถ ภูเตสูติ กิญฺจาปิ ภูตสทฺโท "ภูตสฺมึ ปาจิตฺติยนฺ"ติ ๑- เอวมาทีสุ วิชฺชมาเน, "ภูตมิทํ สาริปุตฺต สมนุปสฺสสี"ติ ๒- เอวมาทีสุ ขนฺธปญฺจเก, "จตฺตาโร โข ภิกฺขุ ๓- มหาภูตา เหตู"ติ ๔- เอวมาทีสุ จตุพฺพิเธ ปวีธาตฺวาทิรูเป, "โย จ กาลฆโส ภูโต"ติ ๕- เอวมาทีสุ ขีณาสเว, "สพฺเพว นิกฺขิปิสฺสนฺติ, ภูตา โลเก สมุสฺสยนฺ"ติ ๖- เอวมาทีสุ สพฺพสตฺเต, "ภูตคามปาตพฺยตายา"ติ ๗- เอวมาทีสุ รุกฺขาทิเก, "ภูตํ ภูตโต ปชานาตี"ติ ๘- เอวมาทีสุ จาตุมหาราชิกานํ เหฏฺา สตฺตนิกายํ อุปาทาย วตฺตติ. อิธ ปน อวิเสสโต ปวีปพฺพตาทีสุ ชาตา สตฺตา ภูตาติ เวทิตพฺพา. เตสุ ภูเตสุ. นิธายาติ นิกฺขิปิตฺวา. ทณฺฑนฺติ กายวจีมโนทณฺฑํ, กายทุจฺจริตาทีนเมตํ อธิวจนํ. กายทุจฺจริตํ หิ ทณฺฑยตีติ ทณฺโฑ, พาเธติ อนยพฺยสนํ ปาเปตีติ วุตฺตํ โหติ. เอวํ วจีทุจฺจริตํ มโนทุจฺจริตญฺจ. ปหรณทณฺโฑ เอว วา ทณฺโฑ, ตํ นิธายาติปิ วุตฺตํ โหติ. อวิเหยนฺติ อวิเหยนฺโต. อญฺตรมฺปีติ ยํ กิญฺจิ เอกมฺปิ. เตสนฺติ เตสํ สพฺพภูตานํ. น ปุตฺตมิจฺเฉยฺยาติ อตฺรโช เขตฺรโช ทินฺนโก อนฺเตวาสิโกติ อิเมสุ จตูสุ ปุตฺเตสุ ยํ กิญฺจิ ปุตฺตํ น อิจฺเฉยฺย. กุโต สหายนฺติ สหายํ ปน อิจฺเฉยฺยาติ กุโต เอว เอตํ. เอโกติ ปพฺพชฺชาสงฺขาเตน เอโก, อทุติยฏฺเน เอโก, ตณฺหาปหานฏฺเน เอโก, เอกนฺตวิคตกิเลโสติ เอโก, เอโก ปจฺเจกสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธติ เอโก. @เชิงอรรถ: คเวสิตพฺพํ ม. มู. ๑๒/๔๐๑/๓๕๘ ก. ภิกฺขเว ม. อุ.๑๔/๘๖/๖๘ @ ขุ. ชา. ๒๗/๑๙๐/๗๑ ที. มหา. ๑๐/๒๒๐/๑๓๗ วิ. มหาวิ. ๒/๙๐/๑๖๐ @ ม. มู. ๑๒/๓/๒

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๙๕.

สมณสหสฺสสฺสปิ หิ มชฺเฌ วตฺตมาโน คิหิสญฺโชนสฺส ฉินฺนตฺตา เอโก, เอวํ ปพฺพชฺชาสงฺขาเตน เอโก. เอโก ติฏฺติ, เอโก คจฺฉติ, เอโก นิสีทติ, เอโก เสยฺยํ กปฺเปติ, เอโก อิริยติ วตฺตตีติ เอโก. เอวํ อทุติยฏฺเน เอโก. "ตณฺหาทุติโย ปุริโส ทีฆมทฺธาน สํสรํ อิตฺถภาวญฺถาภาวํ สํสารํ นาติวตฺตติ. เอวมาทีนวํ ตฺวา ตณฺหํ ทุกฺขสฺส สมฺภวํ วีตตโณฺห อนาทาโน สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช"ติ ๑- เอวํ ตณฺหาปหานฏฺเน เอโก สพฺพกิเลสสฺส ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมาติ เอวํ เอกนฺตวิคตกิเลโสติ เอโก. อนาจริยโก หุตฺวา สยมฺภู สามญฺเว ปจฺเจกสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธติ เอวํ เอโก ปจฺเจกสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธติ เอโก. จเรติ ยา อิมา อฏฺ จริยาโย. เสยฺยถิทํ? ยา ปณิธิสมฺปนฺนานํ จตูสุ อิริยาปเถสุ อิริยาปถจริยา, อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารานํ อชฺฌตฺติกายตเนสุ อายตนจริยา, อปฺปมาทวิหารีนํ จตูสุ สติปฏฺาเนสุ สติจริยา, อธิจิตฺตมนุยุตฺตานํ จตูสุ ฌาเนสุ สมาธิจริยา, พุทฺธิสมฺปนฺนานํ จตูสุ อริยสจฺเจสุ าณจริยา, สมฺมา ปฏิปนฺนานํ จตูสุ อริยมคฺเคสุ มคฺคจริยา, อธิคตผลานํ จตูสุ สามญฺผเลสุ ปฏิปตฺติจริยา, ๒- ติณฺณํ พุทธานํ สพฺพสตฺเตสุ โลกตฺถจริยา, ตตฺถ ปเทสโต ปจฺเจกพุทฺธสาวกานนฺติ. ยถาห "จริยาติ อฏฺ จริยาโย ยา ๓- อิริยาปถจริยา"ติ ๔- วิตฺถาโร. ตาหิ จริยาติ สมนฺนาคโต ภเวยฺยาติ อตฺโถ. อถ วา ยา อิมา "อธิมุจฺจนฺโต สทฺธาย จรติ, ปคฺคณฺหนฺโต วีริเยน จรติ, อุปฏฺหนฺโต สติยา จรติ, อวิกฺขิตฺโต สมาธินา จรติ, ปชานนฺโต ปญฺาย จรติ, วิชานนฺโต วิญฺาเณน จรติ, เอวํ ปฏิปนฺนสฺส กุสลา ธมฺมา อายาเปนฺตีติ อายตนจริยาย จรติ, เอวํ ปฏิปนฺโน วิเสสมธิคจฺฉตีติ วิเสสจริยาย จรตี"ติ ๕- เอวํ อปราปิ @เชิงอรรถ: ขุ. อิติ. ๒๕/๑๕/๑๐๕/๒๔๑-๓๒๔, ขุ. มหา. ๒๙/๘๙๑/๕๕๗, @ขุ. จูฬ. ๓๐/๖๖๗/๓๒๐ (สฺยา) ก. ปตฺติจริยา ก. อฏฺ จริยา @ ขุ. จูฬ. ๓๐/๖๖๗/๓๒๒ (สฺยา), ขุ. ปฏิ. ๓๑/๑๙๗/๒๓๒ @ ขุ. จูฬ. ๓๐/๖๖๗/๓๒๓ (สฺยา), ขุ. ปฏิ. ๓๑/๑๙๗/๒๓๓

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๙๖.

อฏฺ จริยา วุตฺตา. ตาหิปิ ๑- สมนฺนาคโต ภเวยฺยาติ อตฺโถ. ขคฺควิสาณกปฺโปติ ขคฺควิสาโณ นาม ขคฺคมิคสิงฺคํ. กปฺปสทฺโท ปนายํ อภิสทฺทหนโวหารกาลปญฺตฺติจฺเฉทวิกปฺปเลส- สมนฺตภาวสทิสาทิอเนกตฺโถ. ตถา หิสฺส "โอกปฺปนียเมตํ โภโต โคตมสฺส. ยถา ตํ อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสา"ติ ๒- เอวมาทีสุ อภิสทฺทหนตฺโถ. "อนุชานามิ ภิกฺขเว ปญฺจหิ สมณกปฺเปหิ ผลํ ปริภุญฺชิตุนฺ"ติ ๓- เอวมาทีสุ โวหาโร. "เยน สุทํ นิจฺจกปฺปํ วิหรามี"ติ ๔- เอวมาทีสุ กาโล. "อิจฺจายสฺมา กปฺโป"ติ ๕- เอวมาทีสุ ปญฺตฺติ. "อลงฺกโต กปฺปิตเกสมสฺสู"ติ ๖- เอวมาทีสุ เฉทนํ. "กปฺปติ ทฺวงฺคุลกปฺโป"ติ ๗- เอวมาทีสุ วิกปฺโป. "อตฺถิ กปฺโป นิปชฺชิตุนฺ"ติ ๘- เอวมาทีสุ เลโส. "เกวลกปฺปํ เวฬุวนํ โอภาเสตฺวา"ติ ๙- เอวมาทีสุ สมนฺตภาโว. "สตฺถุกปฺเปน กิร โภ สาวเกน สทฺธึ มนฺตยมานา น ชานิมฺหา"ติ ๑๐- เอวมาทีสุ สทิโส, ปฏิภาโคติ อตฺโถ. อิธ ปนสฺส สทิโส ปฏิภาโคติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ, ขคฺควิสาณสทิโสติ ๑๑- วุตฺตํ โหติ. อยํ ตาเวตฺถ ปทโต อตฺถวณฺณนา. อธิปฺปายานุสนฺธิโต ปน เอวํ เวทิตพฺโพ:- ยฺวายํ วุตฺตปฺปกาโร ทณฺโฑ ภูเตสุ ปวตฺติยมาโน อนิหิโต ๑๒- โหติ, ตํ เตสุ อปฺปวตฺติยมาเนสุ ๑๓- ตปฺปฏิปกฺขภูตาย เมตฺตาย หิตูปสํหาเรน จ สพฺเพสุ ภูเตสุ นิธาย ทณฺฑํ, นิหิตทณฺฑตฺตา เอว จ ยถา อนิหิตทณฺฑา สตฺตา ภูตานิ ทณฺเฑน วา สตฺเถน ปาณินา วา เลฑฺฑุนา วา วิเหเนฺติ ตถา อวิเหยํ, อญฺตรมฺปิ เตสํ อิมํ เมตฺตากมฺมฏฺานํ อาคมฺม ยเทว ตตฺถ เวทนาคตํ สญฺาสงฺขารวิญฺาณคตํ ตญฺจ ตทนุสาเรเนว ตทญฺญฺจ สงฺขารคตํ ๑๔- วิปสฺสิตฺวา อิมํ ปจฺเจกโพธึ อธิคโตมฺหี"ติ. อยํ ตาว อธิปฺปาโย. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ตาหิ ม.มู. ๑๒/๓๘๗/๓๔๕ วิ. จูฬ. ๗/๒๕๐/๗ @ ม.มู. ๑๒/๓๘๗/๓๔๕ ขุ.สุ. ๒๕/๑๐๙๙/๕๔๔, ขุ. จูฬ. ๓๐/๓๗๒/๑๘๑ (สฺยา) @ ขุ. ชา. ๒๘/๑๓๘๐/๒๗๒ วิ. จูฬ. ๗/๔๔๖/๒๘๖ องฺ. อฏฺก. ๒๓/๘๐/๒๗๖ @ สํ. ส. ๑๕/๙๔/๖๑ ๑๐ ม. มู. ๑๒/๒๖๐/๒๒๑ ๑๑ ก....ปฏิภาโคติ @๑๒ ฉ.ม. อหิโต ๑๓ ก. อปฺปวตฺติยมาโน ๑๔ ก. สงฺขตํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๙๗.

อยํ ปน อนุสนฺธิ:- เอวํ วุตฺเต เต อมจฺจา อาหํสุ "อิทานิ ภนฺเต กุหึ คจฺฉถา"ติ. ตโต เตน "ปุพฺพปจฺเจกสมฺพุทฺธา กตฺถ วสนฺตี"ติ อาวชฺเชตฺวา "คนฺธมาทนปพฺพเต"ติ วุตฺเต ปุนาหํสุ "อเมฺห ทานิ ภนฺเต ปชหถ, น คจฺฉถา"ติ ๑- อถ ปจฺเจกพุทฺโธ อาห "น ปุตฺตมิจฺเฉยฺยา"ติ สพฺพํ. ตตฺรายํ อธิปฺปาโย:- อหํ อิทานิ อตฺรชาทีสุ ยํ กิญฺจิ ปุตฺตมฺปิ น อิจฺเฉยฺยํ, กุโต ปน ตุมฺหาทิสํ สหายํ. ตสฺมา ตุเมฺหสุปิ โย มยา สทฺธึ คนฺตุกาโม ปุริโส วา โหตุํ อิจฺฉติ, โส เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปติ. ๒- อถ วา เตหิ "อเมฺห ทานิ ภนฺเต ปชหถ, น อิจฺฉถา"ติ วุตฺเต โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ "น ปุตฺตมิจฺเฉยฺยํ, กุโต สหายนฺ"ติ วตฺวา อตฺตนา ๓- ยถาวุตฺเตนฏฺเน เอกจริยาย คุณํ ทิสฺวา สมฺมุทิโต ปีติโสมนสฺสชาโต อิมํ อุทานํ อุทาเนสิ. ตตฺถ ตสาติ ๔- ปิปาสกิริยา. ถาวราติ ขีณาสวา. ภยเภรวาติ ขุทฺทานุขุทฺทกา จิตฺตุตฺราสา. ๕- นิธายาติ ฉฑฺเฑตฺวา. นิทหิตฺวาติ เปตฺวา โอโรปยิตฺวาติ อโธกริตฺวา. สโมโรปยิตฺวาติ อโธคตํ วิสฺสชฺเชตฺวา. นิกฺขิปิตฺวาติ ตโต อปเนตฺวา. ปฏิปฺปสฺสมฺภิตฺวาติ สนฺนิสีทาเปตฺวา. อาลปนนฺติ อาทิโต ลปนํ. สลฺลปนนฺติ สมฺมา ลปนํ. อุลฺลปนนฺติ อุทฺธํ กตฺวา ลปนํ. สมุลฺลปนนฺติ ปุนปฺปุนํ อุทฺธํ กตฺวา ลปนํ. อิริยาปถจริยาติ อิริยาปถานํ จริยา, ปวตฺตนนฺติ อตฺโถ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. อายตนจริยา ปน อายตเนสุ สติสมฺปชญฺานํ จริยา. ปตฺตีติ ผลานิ. ตานิ หิ ปาปุณียนฺตีติ "ปตฺตี"ติ วุตฺตานิ. สตฺตโลกสฺส ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกา อตฺถา โลกตฺถาติ อยํ วิเสโส. อิทานิ ตาสํ จริยานํ ภูมึ ทสฺเสนฺโต "จตูสุ อิริยาปเถสู"ติอาทิมาห. สติปฏฺาเนสูติ อารมฺมณสติปฏฺาเนสุปิ วุจฺจมาเนสุ สติโต อนญฺานิ, โวหารวเสน ปน อญฺานิ วิย กตฺวา วุตฺตํ. อริยสจฺเจสูติ ปุพฺพภาคโลกิยสจฺจาเณน วิสุํ วิสุํ สจฺจปริคฺคหวเสน วุตฺตํ. อริยมคฺเคสุ สามญฺผเลสูติ @เชิงอรรถ: ฉ.ม. อิจฺฉถาติ ฉ.ม. ขคฺควิสาณกปฺโป ฉ.ม. อตฺตโน @ สี. ตสินาติ, ก. ตสิตาติ ก. ภยเภรโวติ อุทานํ อุทโต จิตฺตุตฺราโส

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๙๘.

จ โวหารวเสเนว วุตฺตํ. ปเทเสติ ๑- โลกตฺถจริยาย เอกเทเส. นิปฺปเทสโต หิ โลกตฺถจริยํ พุทฺธา เอว กโรนฺติ. ปุน ตา เอว จริยาโย การกปุคฺคลวเสน ทสฺเสนฺโต "ปณิธิสมฺปนฺนานนฺ"ติอาทิมาห. ตตฺถ ปณิธิสมฺปนฺนา นาม อิริยาปถานํ สนฺตตฺตา อิริยปถปฺปวตฺติยา ๒- สมฺปนฺนา อกมฺปิตอิริยาปถา ภิกฺขุภาวานุรูเปน สนฺเตน อิริยาปเถน สมฺปนฺนา. อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารานนฺติ จกฺขฺวาทีสุ ฉสุ อินฺทฺริเยสุ อตฺตโน อตฺตโน วิสเย ปวตฺตํ เอเกกทฺวารวเสน คุตฺตํ ทฺวารํ เอเตสนฺติ คุตฺตทฺวารา, เตสํ คุตฺตทฺวารานํ. ทฺวารนฺติ เจตฺถ อุปฺปตฺติทฺวารวเสน จกฺขฺวาทโย เอว. อปฺปมาทวิหารีนนฺติ สีลาทีสุ อปฺปมาทวิหารวตํ. อธิจิตฺตมนุยุตฺตานนฺติ วิปสฺสนาย ปาทกภาเวน อธิจิตฺตสงฺขาตํ สมาธึ อนุยุตฺตานํ. พุทฺธิสมฺปนฺนานนฺติ นามรูปววตฺถานํ อาทึ กตฺวา ยาว โคตฺรภู, ตาว ปวตฺเตน าเณน สมฺปนฺนานํ. สมฺมา ปฏิปนฺนานนฺติ จตุมคฺคกฺขเณ. อธิคตผลานนฺติ จตุผลกฺขเณ. ตถาคตานนฺติ ตถา อาคตานํ. อรหนฺตานนฺติ ทูรกิเลสานํ. สมฺมาสมฺพุทฺธานนฺติ สมฺมา สามญฺจ สพฺพธมฺมพุทฺธานํ. อิเมสํ ปทานํ อตฺโถ เหฏฺา ปกาสิโต เอว. ปเทสโต ๓- ปจฺเจกสมฺพุทฺธานนฺติ ปจฺเจกสมฺพุทฺธานํ เอกเทเส ปเทสโต ๓- สาวกานนฺติ สาวกานมฺปิ เอกเทเส. ๔- อธิมุจฺจนฺโตติ อธิโมกฺขํ กโรนฺโต. สทฺธาย จรตีติ สทฺธาวเสน ปวตฺตติ. ปคฺคณฺหนฺโตติ จตุสมฺมปฺปธานวีริเยน ปทหนฺโต. อุปฏฺเปนฺโตติ สติยา อารมฺมณํ อุปฏฺเปนฺโต. ๕- อวิกฺเขปํ กโรนฺโตติ สมาธิวเสน วิกฺเขปํ อกโรนฺโต. ปชานนฺโตติ จตุสจฺจชานนปญฺาย ปกาเรน ชานนฺโต. วิชานนฺโตติ อินฺทฺริยสมฺปยุตฺตชวนปุพฺพงฺคเมน อาวชฺชนวิญฺาเณน อารมฺมณํ วิชานนฺโต. วิญฺาณจริยายาติ อาวชฺชนวิญฺาณจริยาย วเสน. เอวํ ปฏิปนฺนสฺสาติ สหาวชฺชนาย อินฺทฺริยจริยาย ปฏิปนฺนสฺส. กุสลา ธมฺมา อายาเปนฺตีติ สมถวิปสฺสนาวเสน ปวตฺตา กุสลา ธมฺมา @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ปเทสโตติ ฉ.ม. อิริยาปถาว ิติยา ก. ปเทเส @ ฉ.ม. เอกเทสโต สี.,อิ. วิชานนฺโต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๙๙.

ภุสํ ยาเปนฺติ, ปวตฺเตนฺตีติ ๑- อตฺโถ. อายตนจริยายาติ กุสลานํ ธมฺมานํ ภุสํ ยตนจริยาย, ปวตฺตนจริยายาติ วุตฺตํ โหติ. วิเสสมธิคจฺฉตีติ วิกฺขมฺภนตทงฺคสมุจฺเฉทปฏิปฺปสฺสทฺธิวเสน วิเสสํ อธิคจฺฉติ. ทสฺสนจริยา จ สมฺมาทิฏฺิยาติอาทีสุ สมฺมา ปสฺสติ, สมฺมา วา ตาย ปสฺสนฺติ, ปสตฺถา สุนฺทรา วา ทิฏฺีติ สมฺมาทิฏฺิ, ตสฺสา สมฺมาทิฏฺิยา นิพฺพานปจฺจกฺขกรเณน ทสฺสนจริยา. สมฺมา สงฺกปฺเปติ, สมฺมา วา เตน สงฺกปฺเปนฺติ, ปสตฺโถ สุนฺทโร วา สงฺกปฺโปติ สมฺมาสงฺกปฺโป. ตสฺส อารมฺมเณ จิตฺตสฺส อภินิโรปนจริยา. สมฺมา วทติ, สมฺมา วา ตาย วทนฺติ, ปสตฺถา สุนฺทรา วา วาจาติ สมฺมาวาจา, มิจฺฉาวาจาวิรติยา เอตํ นามํ. ตสฺสา จตุพฺพิธวจีสํวรปริคฺคหจริยา. สมฺมา กโรติ, สมฺมา วา เตน กโรนฺติ, ปสตฺถํ สุนฺทรํ วา กมฺมนฺติ สมฺมากมฺมํ, สมฺมากมฺมเมว สมฺมากมฺมนฺโต, มิจฺฉากมฺมนฺตวิรติยา เอตํ นามํ. ตสฺส ติวิธกายสํวรสมุฏฺานจริยา. สมฺมา อาชีวติ, สมฺมา วา เตน อาชีวนฺติ, ปสตฺโถ สุนฺทโร วา อาชีโวติ สมฺมาอาชีโว, มิจฺฉาอาชีววิรติยา เอตํ นามํ. ตสฺส โวทานจริยา ปริสุทฺธจริยา. สมฺมา วายมติ, สมฺมา วา เตน วายมนฺติ, ปสตฺโถ สุนฺทโร วา วายาโมติ สมฺมาวายาโม, ตสฺส ปคฺคหจริยา. สมฺมา สรติ, สมฺมา วา ตาย สรนฺติ, ปสตฺถา สุนฺทรา วา สตีติ สมฺมาสติ, ตสฺสา อุปฏฺานจริยา. สมฺมา สมาธิยติ, สมฺมา วา เตน สมาธิยนฺติ, ปสตฺโถ สุนฺทโร วา สมาธีติ สมฺมาสมาธิ, ตสฺส อวิกฺเขปจริยา. ตกฺกปฺโปติ เตน กปฺโป, เอวรูโปติ อตฺโถ. ตสฺสทิโส ๒- เตน สทิโส, "ตสฺสทิโก"ติ ๓- วา ปาโ. ตปฺปฏิภาโคติ เตน ปฏิภาโค ตปฺปฏิภาโค, เอทิโสติ อตฺโถ. สาธุรสํ อติกฺกนฺตํ โลณํ อติโลณํ. โลณกปฺโปติ โลณสทิโสติ วุจฺจติ. อติติตฺตกนฺติ อติกฺกนฺตํ ติตฺตกํ, ปุจิมนฺทาทิ. ปุจิมนฺทาทิสปฺโป ติตฺตกสทิโสติ วุจฺจติ. อติมธุรนฺติ ขีรปายาสาทิกํ. หิมกปฺโปติ หิโมทกสทิโส. สตฺถุกปฺโปติ สตฺถุนา พุทฺเธน สทิโส. เอวเมวาติ โอปมฺมสมฺปฏิปาทนํ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ปวตฺตนฺตีติ ก. ตํสทิโสติ ก. ตสฺสทิโสติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐๐.

ตตฺร มยํ เอกสฺส ๑- ปจฺเจกพุทฺธสฺส สงฺเขเปน วิปสฺสนาอาจิกฺขณวิธึ ทสฺเสตฺวาว ๒- คมิสฺสาม. ตตฺถ นามรูปปริคฺคหํ กาตุกาโม ปจฺเจกโพธิสตฺโต รูปารูปอฏฺสมาปตฺตีสุ ยํ กิญฺจิ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย วิตกฺกาทีนิ ฌานงฺคานิ จ ตํสมฺปยุตฺเต จ ผสฺสาทโย ธมฺเม ลกฺขณรสปจฺจุปฏฺาน- ปทฏฺานวเสน ปริจฺฉินฺทิตฺวา "สพฺพเมตํ ๓- อารมฺมณาภิมุขํ นมนโต นมนฏฺเน นามนฺ"ติ ววตฺถเปติ. ตโต ตสฺส ปจฺจยํ ปริเยสนฺโต "หทยวตฺถุํ นิสฺสาย ปวตฺตตี"ติ ปสฺสติ. ปุน วตฺถุสฺส ปจฺจยภูตานิ จ อุปาทายรูปานิ จ ปสฺสิตฺวา "อิทํ สพฺพํ รุปฺปนโต รูปนฺ"ติ ปริคฺคณฺหาติ. ปุน ตทุภยํ "นมนลกฺขณํ นามํ, รุปฺปนลกฺขณํ รูปนฺ"ติ เอวํ สงฺเขปโต นามรูปํ ววตฺถเปติ. สมถยานิกวเสเนตํ วุตฺตํ. วิปสฺสนายานิโก ปน จตุธาตุววตฺถานมุเขน ภูตุปาทายรูปานิ ปริจฺฉินฺทิตฺวา "สพฺพเมตํ ๓- รุปฺปนโต รูปนฺ"ติ ปสฺสติ. ตโต เอวํ ปริจฺฉินฺนรูปสฺส จกฺขฺวาทีนิ นิสฺสาย ปวตฺตมานา อรูปธมฺมา อาปาถมาคจฺฉนฺติ, ตโต สพฺเพปิ เต อรูปธมฺเม นมนลกฺขเณน เอกโต กตฺวา "อิทํ นามนฺ"ติ ปสฺสติ, โส "อิทํ นามํ, อิทํ รูปนฺ"ติ เทฺวธา ววตฺถเปติ. เอวํ ววตฺถเปตฺวา "นามรูปโต อุทฺธํ อญฺโ สตฺโต วา ปุคฺคโล วา เทโว วา พฺราหฺมา วา นตฺถี"ติ ปสฺสติ. ยถา หิ องฺคสมฺภารา โหติ สทฺโท รโถ อิติ เอวํ ขนฺเธสุ สนฺเตสุ โหติ สตฺโตติ สมฺมุติ. ๔- เอวเมว ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ สติ ๕- "สตฺโต ปุคฺคโล"ติ โวหารมตฺตํ โหตีติ เอวมาทินา นเยน นามรูปานํ ยาถาวทสฺสนสงฺขาเตน ทิฏฺิวิสุทฺธิภูเตน าเณน นามรูปํ ปริคฺคเหตฺวา ปุน ตสฺส ปจฺจยมฺปิ ปริคฺคณฺหนฺโต วุตฺตนเยเนว ๖- นามรูปํ ปริคฺคเหตฺวา "โก นุ โข อิมสฺส เหตู"ติ ปริเยสนฺโต อเหตุวา วิสมเหตุวาเทสุ โทสํ ทิสฺวา โรคํ ทิสฺวา ตสฺส นิทานํ สมุฏฺานมฺปิ ปริเยสนฺโต เวชฺโช วิย ตสฺส เหตุญฺจ ปจฺจยญฺจ ปริเยสนฺโต อวิชฺชา @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ตตฺรายํ เอตสฺส ฉ.ม. ทสฺเสตฺวา ฉ.ม. สพฺพมฺเปตํ @ สํ. ส. ๑๕/๑๗๑/๑๖๓, อภิ. ก. ๓๗/๒๓๓/๖๖ ฉ.ม. สนฺเตสุ ฉ.ม. วุตฺตนเยน

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐๑.

ตณฺหา อุปาทานํ กมฺมนฺติ อิเม จตฺตาโร ธมฺเม นามรูปสฺส อุปฺปาทปจฺจยตฺตา "เหตู"ติ อาหารํ อุปตฺถมฺภนปจฺจยตฺตา "ปจฺจโย"ติ จ ปสฺสติ. อิมสฺส หิ กายสฺส อวิชฺชาทโย ตโย ธมฺมา มาตา วิย ทารกสฺส อุปนิสฺสยา โหนฺติ, กมฺมํ ปิตา วิย ปุตฺตสฺส ชนกํ, อาหาโร ธาติ วิย ทารกสฺส สนฺธารโกติ. เอวํ รูปกายสฺส ปจฺจยปริคฺคหํ กตฺวา ปุน "จกฺขุญฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิญฺาณนฺ"ติอาทินา ๑- นเยน นามกายสฺสปิ ปจฺจยํ ปริคฺคณฺหาติ, เอวํ ปริคฺคณฺหนฺโต "อตีตานาคตาปิ ธมฺมา เอวเมว วตฺตนฺตี"ติ สนฺนิฏฺานํ กโรติ. ตสฺส ยา สา ปุพฺพนฺตํ อารพฺภ "อโหสึ นุ โข อหํ อตีตมทฺธานํ, น นุ โข อโหสึ, กินฺนุ โข อโหสึ, กถํ นุ โข อโหสึ, กึ หุตฺวา กึ อโหสึ นุ โข อหํ อตีตมทฺธานนฺ"ติ ๒- ปญฺจวิธา วิจิกิจฺฉา วุตฺตา. ยาปิ อปรนฺตํ อารพฺภ "ภวิสฺสามิ นุ โข อหํ อนาคตมทฺธานํ, น นุ โข, กินฺนุ โข, กถํ นุ โข ภวิสฺสามิ, กึ หุตฺวา กึ ภวิสฺสามิ นุ โข อหํ อนาคตมทฺธานนฺ"ติ ๓- ปญฺจวิธา วิจิกิจฺฉา วุตฺตา. ยาปิ เอตรหิ วา ปน ปจฺจุปฺปนฺนํ อทฺธานํ อารพฺภ กถํกถี โหติ "อหํ นุ โขสฺมิ, โน นุ โขสฺมิ, กินฺนุ โขสฺมิ, กถํ นุ โขสฺมิ, อยํ นุ โข สตฺโต กุโต อาคโต, โส กุหึ คามี ภวิสฺสตี"ติ ๓- ฉพฺพิธา วิจิกิจฺฉา วุตฺตา, สา สพฺพาปิ ปหียติ. เอวํ ปจฺจยปริคฺคหเณน ตีสุ อทฺธาสุ กงฺขํ วิตริตฺวา ิตาณํ "กงฺขาวิตรณวิสุทฺธี"ติปิ "ธมฺมฏฺิติาณนฺ"ติปิ "ยถาภูตาณนฺ"ติปิ "สมฺมาทสฺสนนฺ"ติปิ วุจฺจติ. เอตฺถ ปน ติสฺโส หิ โลกิยปริญฺาตปริญฺา ตีรณปริญฺา ปหานปริญฺาติ. ตตฺถ "รุปฺปนลกฺขณํ รูปํ, เวทยิตลกฺขณา เวทนา"ติ เอวํ เตสํ ธมฺมานํ ปจฺจตฺตลกฺขณสลฺลกฺขณวเสน ปวตฺตา ปญฺาตปริญฺา นาม. "รูปํ อนิจฺจํ, เวทนา อนิจฺจา"ติอาทินา ปน นเยน เตสํเยว ธมฺมานํ @เชิงอรรถ: ม.อุ. ๑๔/๔๒๑/๓๖๑-๒, สํ. สฬา. ๑๘/๖๓-๔/๓๙-๔๐ (สฺยา), @อภิ. ก. ๓๗/๔๖๓, ๔๖๕, ๔๖๗, ๔๖๙/๒๘๐-๘๒ @ ม. มู. ๑๒/๑๘/๑๑, สํ. นิ. ๑๖/๒๐/๒๖ @ ม. มู. ๑๒/๑๘/๑๑, สํ. นิ. ๑๖/๒๐/๓๓

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐๒.

สามญฺลกฺขณํ อาโรเปตฺวา ปวตฺตา ลกฺขณารมฺมณิกวิปสฺสนาปญฺา ตีรณปริญฺา นาม. เตสุ เอว ปน ธมฺเมสุ นิจฺจสญฺาทิปชหนวเสน ปวตฺตา ลกฺขณารมฺมณิกวิปสฺสนาว ปญฺา ปหานปริญฺา นาม. ตตฺถ สงฺขารปริจฺเฉทโต ปฏฺาย ยาว ปจฺจยปริคฺคหา าตปริญฺาย ภูมิ. เอตสฺมึ หิ อนฺตเร ธมฺมานํ ปจฺจตฺตลกฺขณปฏิเวธสฺเสว อาธิปจฺจํ โหติ. กลาปสมฺมสนโต ปฏฺาย ยาว อุทยพฺพยานุปสฺสนา ตีรณปริญฺาย ภูมิ. เอตสฺมึ หิ อนฺตเร สามญฺลกฺขณปฏิเวธสฺเสว อาธิปจฺจํ โหติ. ภงฺคานุปสฺสนโต ปฏฺาย อุปริ ปหานปริญฺาย ภูมิ. ตโต จ ปฏฺาย หิ อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโต นิจฺจสญฺ ปชหติ, ทุกฺขโต อนุปสฺสนฺโต สุขสญฺ, อนตฺตโต อนุปสฺสนฺโต อตฺตสญฺ, นิพฺพินฺทนฺโต นนฺทึ, วิรชฺชนฺโต ราคํ, นิโรเธนฺโต สมุทยํ, ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหตีติ เอวํ นิจฺจสญฺาทิปฺปหานสาธิกานํ สตฺตนฺนํ อนุปสฺสนานํ อาธิปจฺจํ. อิติ อิมาสุ ตีสุ ปริญฺาสุ สงฺขารปริจฺเฉทสฺส เจว ปจฺจยปริคฺคหสฺส จ สาธิตตฺตา อิมินา โยคินา าตปริญฺาว อธิคตา โหติ. ๑- ปุน "ยํ กิญฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา ฯเปฯ ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ รูปํ หุตฺวา อภาวโต อนิจฺจํ, อุทยพฺพยปฏิปีฬิตตฺตา ทุกฺขํ, อวสวตฺติตฺตา อนตฺตา. ยา กาจิ เวทนา. สญฺา. เย เกจิ สงฺขารา. ยํ กิญฺจิ วิญฺาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ วิญฺาณํ หุตฺวา อภาวโต อนิจฺจํ, อุทยพฺพยปฏิปีฬิตตฺตา ทุกฺขํ, อวสวตฺติตฺตา อนตฺตา"ติ ๒- เอวมาทินา นเยน กลาปสมฺมสนํ กโรติ. อิทํ สนฺธาย วุตฺตํ "ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา"ติ. เอวํ สงฺขาเร อนิจฺจทุกฺขานตฺตวเสน กลาปสมฺมสนํ กตฺวา ปุน สงฺขารานํ อุทยพฺพยเมว ปสฺสติ. กถํ? "อวิชฺชาสมุทยา รูปสมุทโย, ตณฺหากมฺมอาหารสมุทยา รูปสมุทโย"ติ. ๓- เอวํ รูปกฺขนฺธสฺส ปจฺจยายตฺตตาทสฺสเนน @เชิงอรรถ: ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ สํ. ข. ๑๗/๔๘-๙/๓๙, ๔๑, ขุ. ปฏิ. ๓๑/๔๘/๕๔ @ ขุ. ปฏิ. ๓๑/๕๐/๗/๕๖

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐๓.

รูปกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติ, นิพฺพตฺติลกฺขณํ ปสฺสนฺโตปิ รูปกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติ. เอวํ ปญฺจหากาเรหิ รูปกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติ. "อวิชฺชานิโรธา รูปนิโรโธ, ตณฺหากมฺมอาหารนิโรธา รูปนิโรโธ"ติ ๑- ปจฺจยนิโรธทสฺสเนน รูปกฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติ, วิปริณามลกฺขณํ ปสฺสนฺโตปิ รูปกฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสตีติ เอวํ ปญฺจหากาเรหิ รูปกฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติ. ตถา "อวิชฺชาสมุทยา เวทนาสมุทโย, ตณฺหากมฺมผสฺสสมุทยา เวทนาสมุทโย"ติ ๑- ปจฺจยายตฺตตาทสฺสเนน เวทนากฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติ, นิพฺพตฺติลกฺขณํ ปสฺสนฺโตปิ เวทนากฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติ, "อวิชฺชานิโรธา เวทนานิโรโธ, ตณฺหากมฺมผสฺสนิโรธา เวทนานิโรโธ"ติ ๑- ปจฺจยนิโรธทสฺสเนน เวทนากฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติ, วิปริณามลกฺขณํ ปสฺสนฺโตปิ เวทนากฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติ. ๑- เอวํ สญฺากฺขนฺธาทีสุปิ. อยํ ปน วิเสโส:- วิญฺาณกฺขนฺธสฺส ผสฺสฏฺาเน "นามรูปสมุทยา, นามนิโรธา"ติ โยเชตพฺพํ. เอวํ เอเกกสฺมึ ขนฺเธ ปจฺจยสมุทยวเสน จ นิพฺพตฺติลกฺขณวเสน จ ปจฺจยนิโรธวเสน จ วิปริณามลกฺขณวเสน จ อุทยพฺพยทสฺสเนน จ ทส ทส กตฺวา ปญฺาส ลกฺขณานิ วุตฺตานิ, เตสํ วเสน "เอวมฺปิ รูปสฺส อุทโย, เอวมฺปิ รูปสฺส วโย"ติ ปจฺจยโต เจว ขณโต จ วิตฺถาเรน มนสิการํ กโรติ. ตสฺเสวํ กโรโต "อิติ กิร อิเม ธมฺมา อหุตฺวา สมฺโภนฺติ, หุตฺวา ปฏิเวนฺตี"ติ าณํ วิสุทฺธํ ๒- โหติ. "เอวํ กิร อิเม ธมฺมา อนุปฺปนฺนา อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา นิรุชฌนฺตี"ติ นิจฺจนวา หุตฺวา สงฺขารา อุปฏฺหนฺติ. น เกวลญฺจ นิจฺจนวา, สูริยุคฺคมเน อุสฺสาวพินฺทุ วิย อุทกพุพฺพุโฬ วิย อุทเก ทณฺฑราชิ วิย อารคฺเค สาสโป วิย วิชฺชุปฺปาโท วิย จ ปริตฺตฏฺายิโน, มายามรีจิสุปินาลาตจกฺกคนฺธพฺพนคร ๓- เผณุกทลิอาทโย วิย อสฺสารา นิสฺสารา วิย หุตฺวา อุปฏฺหนฺติ. เอตฺตาวตา จ ปน อเนน "วยธมฺมเมว อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺนญฺจ วยํ อุเปตี"ติ อิมินา อากาเรน สมฺมสนปญฺาย ๔- ลกฺขณานิ @เชิงอรรถ: ขุ. ปฏิ. ๓๑/๕๐/๕๗ ฉ.ม. วิสทํ ก....สารต... ก. สมปญฺาส

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐๔.

ปฏิวิชฺฌิตฺวา ิตํ อุทยพฺพยานุปสฺสนํ นาม ปมํ ตรุณวิปสฺสนาาณํ อธิคตํ โหติ. ยสฺสาธิคมา "อารทฺธวิปสฺสโก"ติ สงฺขยํ คจฺฉติ. ๑- อถสฺส อารทฺธวิปสฺสกสฺส กุลปุตฺตสฺส โอภาโส าณํ ปีติ ปสฺสทฺธิ สุขํ อธิโมกฺโข ปคฺคโห อุปฏฺานํ อุเปกฺขา นิกนฺตีติ ทส วิปสฺสนูปกฺกิเลสา อุปฺปชฺชนฺติ. เอตฺถ โอภาโส นาม วิปสฺสนากฺขเณ าณสฺส พลวตฺตา โลหิตํ สนฺนิสีทติ, เตน จ จิตฺโตภาโส นิพฺพตฺตติ, ตํ ทิสฺวา อกุสโล โยคี "มคฺโค เม ปตฺโต"ติ ตเมว โอภาสํ อสฺสาเทติ. าณมฺปิ วิปสฺสนาาณเมว. ตญฺจ สงฺขาเร สมฺมสนฺตสฺส ๒- สุทฺธํ ปสนฺนํ หุตฺวา ปวตฺตติ. ตํ ทิสฺวา ปุพฺเพ วิย "มคฺโค"ติ ตํ ๓- อสฺสาเทติ. ปีติปิ วิปสฺสนาปีติ เอว. ตสฺส หิ ตสฺมึ ขเณ ปญฺจวิธา ปีติ อุปฺปชฺชติ. ปสฺสทฺธีติ วิปสฺสนาปสฺสทฺธิ. ตสฺมึ สมเย เนว กายจิตฺตานํ ทรโถ, น คารวํ, น กกฺขฬตา, น อกมฺมญฺตา, น เคลญฺตา, น วงฺกตา โหติ. สุขมฺปิ วิปสฺสนาสุขเมว. ตสฺส กิร ตสฺมึ สมเย สกลสรีรํ อภิสนฺทยมานํ อติปณีตํ สุขํ อุปฺปชฺชติ. อธิโมกฺโข นาม วิปสฺสนากฺขเณ ปวตฺตา สทฺธา. ตสฺมึ หิ ขเณ จิตฺตเจตสิกานํ อติวิย ปสาทภูตา พลวตี สทฺธา อุปฺปชฺชติ. ปคฺคโห นาม วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตํ วีริยํ. ตสฺมึ หิ ขเณ อสิถิลมนจฺจารทฺธํ สุปคฺคหิตํ วีริยํ อุปฺปชฺชติ. อุปฏฺานนฺติ วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตา สติ. ตสฺมึ หิ ขเณ สุปฏฺิตา สติ อุปฺปชฺชติ. อุเปกฺขา ทุวิธา วิปสฺสนาวชฺชนวเสน. ตสฺมึ หิ ขเณ สพฺพสงฺขารคฺคหเณ มชฺฌตฺตภูตํ วิปสฺสนุเปกฺขาสงฺขาตํ าณํ พลวนฺตํ หุตฺวา อุปฺปชฺชติ มโนทฺวาราวชฺชนุเปกฺขาปิ. ๔- สา จ ตนฺตฏฺานํ อาวชฺชนฺตสฺส สูรา ติขิณา หุตฺวา อุปฺปชฺชติ. ๕- นิกนฺตีติ วิปสฺสนานิกนฺติ. โอภาสาทีสุ หิ อาลยํ กุรุมานา สุขุมา สนฺตาการา นิกนฺติ อุปฺปชฺชติ. เอตฺถ โอภาสาทโย กิเลสวตฺถุตาย "อุปกฺกิเลสา"ติ วุตฺตา น อกุสลตฺตา. นิกนฺติ ปน อุปกฺกิเลโส ๖- เจว กิเลสวตฺถุ จ. @เชิงอรรถ: วิสุทฺธิ. ๓/๒๖๓ (สฺยา) สี.,อิ. สมฺมสนฺตสฺส สมฺมสนฺตสฺส @ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ ฉ.ม. จ ฉ.ม. วหติ @ ฉ.ม. อุปกฺกิเลสา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐๕.

ปณฺฑิโต ปน ภิกฺขุ โอภาสาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ วิกฺเขปํ อคจฺฉนฺโต "โอภาสาทโย ธมฺมา, น มคฺโค, อุปกฺกิเลสวิมุตฺตํ ปน วีถิปฏิปนฺนํ ๑- วิปสฺสนาาณํ มคฺโค"ติ มคฺคญฺจ อมคฺคญฺจ ววตฺถเปติ. ตสฺเสวํ "อยํ มคฺโค, อยํ อมคฺโค"ติ ๒- ตฺวา ิตํ าณํ มคฺคามคฺคาณทสฺสนวิสุทฺธีติ วุจฺจติ. อิโต ปฏฺาย อฏฺนฺนํ วิปสฺสนาาณานํ วเสน สิขาปตฺตํ วิปสฺสนาาณํ นวมญฺจ สจฺจานุโลมิกาณนฺติ อยํ ปฏิปทาาณทสฺสนวิสุทฺธิ นาม โหติ. อุทยพฺพยานุปสฺสนาาณํ ภงฺคานุปสฺสนาาณํ ภยตุปฏฺานาณํ อาทีนวานุปสฺสนาาณํ นิพฺพิทานุปสฺสนาาณํ มุญฺจิตุกมฺยตาาณํ ปฏิสงฺขานุปสฺสนาาณํ สงฺขารุเปกฺขาาณนฺติ อิมานิ อฏฺ าณานิ นาม. นวมํ สจฺจานุโลมิกาณนฺติ อนุโลมสฺเสตํ นามํ. ตสฺมา ตํ สมฺปาเทตุกาเมน อุปกฺกิเลสวิมุตฺตํ อุทยพฺพยาณํ อาทึ กตฺวา เอเตสุ าเณสุ โยโค กรณีโย. อุทยพฺพยํ ปสฺสนฺตสฺส หิ อนิจฺจลกฺขณํ ยถาภูตํ อุปฏฺาติ, อุทยพฺพยปฏิปีฬนํ ปสฺสโต ทุกฺขลกฺขณญฺจ, "ทุกฺขเมว หิ สมฺโภติ, ทุกฺขํ ติฏฺติ เวติ จา"ติ ๓- ปสฺสโต อนตฺตลกฺขณญฺจ. เอตฺถ จ อนิจฺจํ อนิจฺจลกฺขณํ ทุกฺขํ ทุกฺขลกฺขณํ อนตฺตา อนตฺตลกฺขณนฺติ อยํ วิภาโค เวทิตพฺโพ. ตตฺถ อนิจฺจนฺติ ขนฺธปญฺจกํ. กสฺมา? อุปฺปาทวยญฺถตฺตภาวา, หุตฺวา อภาวโต วา. อญฺถตฺตํ นาม ชรา, ๔- อุปฺปาทวยญฺถตฺตํ อนิจฺจลกฺขณํ, หุตฺวา อภาวสงฺขาโต วา อาการวิกาโร. "ยทนิจฺจํ, ตํ ทุกฺขนฺ"ติ ๕- วจนโต ตเทว ขนฺธปญฺจกํ ทุกฺขํ. กสฺมา? อภิณฺหํ ปฏิปีฬนโต. อภิณฺหํ ปฏิปีฬนากาโร ทุกฺขลกฺขณํ. "ยํ ทุกฺขํ, ตทนตฺตา"ติ ๕- วจนโต ตเทว ขนฺธปญฺจกํ อนตฺตา. กสฺมา? อวสวตฺตนโต. อวสวตฺตนากาโร อนตฺตลกฺขณํ. อิมานิ ตีณิปิ ลกฺขณานิ อุทยพฺพยํ ปสฺสนฺตสฺเสว อารมฺมณานิ โหนฺติ. @เชิงอรรถ: สี.,อิ. วิปสฺสนาวีถิปฏิปนฺนํ ฉ.ม. น มคฺโคติ @ สํ. ส. ๑๕/๑๗๑/๑๖๓, อภิ. ก. ๓๗/๒๓๓/๖๖ @ ก. ยํ สํ. ข. ๑๗/๑๕/๑๙

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐๖.

ปุนปิ โส รูปารูปธมฺเม "เอวํ อนิจฺจา"ติอาทินา วิปสฺสติ, ตสฺส สงฺขารา ลหุํ ลหุํ อาปาถํ อาคจฺฉนฺติ, ตโต อุปฺปาทํ วา ิตึ วา ปวตฺตํ วา นิมิตฺตํ วา อารมฺมณํ อกตฺวา เตสํ ขยวยนิโรเธ เอว สติ สนฺติฏฺติ, อิทํ ภงฺคาณํ นาม. อิมสฺส อุปฺปาทโต ปฏฺาย อยํ โยคี "ยถา อิเม สงฺขารา ภิชฺชนฺติ นิรุชฺฌนฺติ, เอวํ อตีเตปิ สงฺขารคตํ ภิชฺชิ, อนาคเตปิ ภิชฺชิสฺสตี"ติ นิโรธเมว ปสฺสนฺโต ติฏฺติ. ตสฺส ภงฺคานุปสฺสนาาณํ อาเสวนฺตสฺส พหุลีกโรนฺตสฺส สพฺพภวโยนิคติิติสตฺตาวาเสสุ สมฺเภทกา ๑- สงฺขารา ชลิตองฺคารกาสุอาทโย วิย มหาภยํ หุตฺวา อุปฏฺหนฺติ. เอตํ ภยตุปฏฺานาณํ นาม. ตสฺส ตํ ภยตุปฏฺานาณํ อาเสวนฺตสฺส สพฺเพ ภวาทโย อาทิตฺตองฺคารํ วิย สมุสฺสิตขคฺโค วิย ปจฺจตฺถิโก อปฺปฏิสรณา อาทีนวา หุตฺวา อุปฏฺหนฺติ. อิทํ อาทีนวานุปสฺสนาาณํ นาม. ตสฺเสว ๒- เอวํ สงฺขาเร อาทีนวโต ปสฺสนฺตสฺส ภวาทีสุปิ สงฺขารานํ อาทีนวตฺตา สพฺพสงฺขาเรสุ ๓- อุกฺกณฺนา อนภิรติ อุปฺปชฺชติ, อิทํ นิพฺพิทานุปสฺสนาาณํ นาม. สพฺพสงฺขาเรสุ นิพฺพินฺทนฺตสฺส อุกฺกณฺนฺตสฺส ตมฺหา สงฺขารคตา มุญฺจิตุกามตา นิสฺสริตุกามตา โหติ. อิทํ มุญฺจิตุกมฺยตาาณํ นาม. ปุน ตมฺหา สงฺขารคตา มุญฺจิตุํ ปน เต เอว สงฺขาเร ปฏิสงฺขานุปสฺสนาาเณน ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา ตีรณํ ปฏิสงฺขานุปสฺสนาาณํ นาม. โส เอวํ ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา สงฺขาเร ปริคฺคณฺหนฺโต เตสุ อนตฺตลกฺขณสฺส สุทิฏฺตฺตา "อตฺตา"ติ วา "อตฺตนิยนฺ"ติ วา อคฺคณฺหนฺโต สงฺขาเรสุ ภยญฺจ นนฺทิญฺจ ปหาย สงฺขาเรสุ อุทาสีโน โหติ มชฺฌตฺโต "อหนฺ"ติ วา "มมนฺ"ติ วา น คณฺหาติ, ตีสุ ภเวสุ อุเปกฺขโก, อิทํ สงฺขารุเปกฺขาาณํ นาม. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ปเภทกา ฉ.ม. ตสฺส ฉ.ม. สงฺขาเรสุ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐๗.

ตํ ปเนส เจ ๑- สนฺติปทํ นิพฺพานํ สนฺตโต ปสฺสติ, สพฺพสงฺขารปฺปวตฺติ ๒- วิสฺสชฺเชตฺวา นิพฺพานนินฺนปกฺขนฺนํ โหติ. โน เจ นิพฺพานํ สนฺตโต ปสฺสติ, ปุนปฺปุนํ "อนิจฺจนฺ"ติ วา "ทุกฺขนฺ"ติ วา "อนตฺตา"ติ วา ติวิธานุปสฺสนาวเสน สงฺขารารมฺมณเมว หุตฺวา ปวตฺตติ. เอวํ ติฏฺมานญฺจ เอตํ ติวิธวิโมกฺขมุขภาวํ อาปชฺชิตฺวา ติฏฺติ. ติสฺโส หิ อนุปสฺสนา "ตีณิ วิโมกฺขมุขานี"ติ วุจฺจนฺติ เอตฺถ จ ๓- อนิจฺจโต มนสิกโรนฺโต อธิโมกฺขพหุโล อนิมิตฺตวิโมกฺขํ ปฏิลภติ, ทุกฺขโต มนสิกโรนฺโต ปสฺสทฺธิพหุโล อปฺปณิหิตวิโมกฺขํ ปฏิลภติ, อนตฺตโต มนสิกโรนฺโต เวทพหุโล สุญฺตวิโมกฺขํ ปฏิลภติ. เอตฺถ จ อนิมิตฺโต วิโมกฺโขติ อนิมิตฺตากาเรน นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺโต อริยมคฺโค. โส หิ อนิมิตฺตาย ธาตุยา อุปฺปนฺนตฺตา อนิมิตฺโต, กิเลเสหิ จ วิมุตฺตตฺตา วิโมกฺโข. เอเตเนว นเยน อปฺปณิหิตากาเรน นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺโต อปฺปณิหิโต, สุญฺตากาเรน นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺโต สุญฺโตติ เวทิตพฺโพ. เอวํ อธิคตสงฺขารุเปกฺขสฺส กุลปุตฺตสฺส วิปสฺสนา สิขาปตฺตา โหติ. วุฏฺานคามินิวิปสฺสนาติ เอตเทว. อสฺส ตํ สงฺขารุเปกฺขาาณํ อาเสวนฺตสฺส ติกฺขตรา สงฺขารุเปกฺขา อุปฺปชฺชติ. ตสฺส "อิทานิ มคฺโค อุปฺปชฺชิสฺสตี"ติ สงฺขาเร ๔- "อนิจฺจา"ติ วา "ทุกฺขา"ติ วา อนตฺตา"ติ วา สมฺมสิตฺวา ภวงฺคํ โอตรติ, ภวงฺคานนฺตรํ สงฺขารุเปกฺขาย อาคตนเยเนว ๕- อนิจฺจาทิอากาเรน มนสิกริตฺวา อุปฺปชฺชติ มโนทฺวาราวชฺชนํ, ตเถว มนสิกโรโต ปมชวนจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ยํ ปริกมฺมนฺติ วุจฺจติ, ตทนนฺตรํ ตเถว ทุติยชวนจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ยํ อุปจารนฺติ วุจฺจติ, ตทนนฺตรมฺปิ ตเถว อุปฺปชฺชติ ตติยชวนจิตฺตํ. ยํ อนุโลมนฺติ วุจฺจติ, อิทํ เตสํ ปาฏิเยกฺกํ นาม. @เชิงอรรถ: ก. ตมฺปเนตํ สเจ ฉ.ม.....ปวตฺตํ ฉ.ม. เอวํ @ ก. สสงฺขารุเปกฺขา สงฺขาเร ฉ.ม. กถิตนเยเนว

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐๘.

อวิเสเสน ปน ติวิธมฺเปตํ "อาเสวนนฺ"ติปิ "ปริกมฺมนฺ"ติปิ "อุปจารนฺ"ติปิ "อนุโลมนฺ"ติปิ วุจฺจติ. อิทํ ปน อนุโลมาณํ สงฺขารารมฺมณาย วุฏฺานคามินิยา วิปสฺสนาย ปริโยสานํ โหติ, นิปฺปริยาเยน ปน โคตฺรภุาณเมว วิปสฺสนาย ปริโยสานนฺติ วุจฺจติ. ตโต ปรํ นิโรธํ ๑- อารมฺมณํ กุรุมานํ ปุถุชฺชนโคตฺตํ อติกฺกมมานํ อริยโคตฺตํ โอกฺกมมานํ นิพฺพานารมฺมเณ ปมสมนฺนาหารภูตํ ๒- อปุนราวตฺตกํ ๓- โคตฺรภุาณํ อุปฺปชฺชติ. อิทํ ปน าณํ ปฏิปทาาณทสฺสนวิสุทฺธิญฺจ าณทสฺสนวิสุทฺธิญฺจ น ภชติ. อนฺตรา อพฺโพหาริกเมว โหติ. วิปสฺสนาโสเต ปติตตฺตา "ปฏิปทาาณทสฺสนวิสุทฺธี"ติ วา "วิปสฺสนา"ติ วา สงฺขฺยํ คจฺฉติ. นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา โคตฺรภุาเณ นิรุทฺเธ เตน ทินฺนสญฺาย นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา ทิฏฺิสญฺโชนํ สีลพฺพตปรามาสสญฺโชนํ วิจิกิจฺฉาสญฺโชนนฺติ ตีณิ สญฺโชนานิ วิทฺธํเสนฺโต โสตาปตฺติมคฺโค อุปฺปชฺชติ, ตทนนฺตรํ ตสฺเสว วิปากภูตานิ เทฺว ตีณิ วา ผลจิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติ อนนฺตรวิปากตฺตา โลกุตฺตรกุสลานํ, ผลปริโยสาเน ปนสฺส อุปฺปนฺนภวงฺคํ วิจฺฉินฺทิตฺวา ปจฺจเวกฺขณตฺถาย มโนทฺวาราวชฺชนํ อุปฺปชฺชติ. โยคี ๔- "อิมินา วตาหํ มคฺเคน อาคโต"ติ มคฺคํ ปจฺจเวกฺขติ. ตโต "เม อยํ อานิสํโส ลทฺโธ"ติ ผลํ ปจฺจเวกฺขติ. ตโต "อิเม นาม กิเลสา ปหีนา"ติ ปหีนกิเลเส ปจฺจเวกฺขติ. ตโต "อิเม นาม กิเลสา อวสิฏฺา"ติ อุปริมคฺคตฺตยวชฺฌกิเลเส ปจฺจเวกฺขติ. อวสาเน จ "อยํ ธมฺโม มยา ปฏิวิทฺโธ"ติ อมตํ นิพฺพานํ ปจฺจเวกฺขติ. อิติ โสตาปนฺนสฺส อริยสาวกสฺส ปญฺจ ปจฺจเวกฺขณานิ โหนฺติ. ตถา สกทาคามิอนาคามิผลาวสาเน. อรหตฺตผลาวสาเน ปน อวสิฏฺกิเลสปจฺจเวกฺขณํ นาม นตฺถิ. เอวํ สพฺพานิปิ เอกูนวีสติ ปจฺจเวกฺขณานิ โหนฺติ. เอวํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา โส โยคาวจโร ตสฺมึเยว อาสเน นิสินฺโน วุตฺตนเยน วิปสฺสิตฺวา กามราคพฺยาปาทานํ ตนุภาวํ กโรนฺโต ทุติยมคฺคํ ปาปุณาติ, ตทนนฺตรํ วุตฺตนเยเนว ผลญฺจ. ตโต วุตฺตนเยน วิปสฺสิตฺวา @เชิงอรรถ: ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ ก. ปมสนฺนาหารภูตํ ม.,ก. อปุนภวตฺตกํ @ ฉ.ม. โส หิ ก. อิติสฺส

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐๙.

กามราคพฺยาปาทานํ อนวเสสปฺปหานํ กโรนฺโต ตติยมคฺคํ ปาปุณาติ, วุตฺตนเยน ผลญฺจ. ตโต ตสฺมึเยวาสเน วุตฺตนเยน วิปสฺสิตฺวา รูปราคารูปราคมานุทฺธจฺจาวิชฺชานํ อนวเสสปฺปหานํ กโรนฺโต จตุตฺถมคฺคํ ปาปุณาติ, วุตฺตนเยน ผลญฺจ. เอตฺตาวตา เจส โหติ อรหา มหาขีณาสโว ปจฺเจกพุทฺโธ. อิติ อิเมสุ จตูสุ มคฺเคสุ าณํ าณทสฺสนวิสุทฺธิ นาม. เอตฺตาวตา "สพฺเพสุ ภูเตสุ นิธาย ทณฺฑํ อวิเหยํ อญฺตรมฺปิ เตสนฺ"ติ เอเตน ปาติโมกฺขสํวราทิสีลสฺส วุตฺตตฺตา สีลวิสุทฺธิ. "น ปุตฺตมิจฺเฉยฺย กุโต สหายนฺ"ติ เอเตน ปฏิฆานุนยวิวชฺชนวเสน เมตฺตาทีนํ วุตฺตตฺตา จิตฺตวิสุทฺธิ. "เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป"ติ อิมินา ปน นามรูปปริคฺคหาทีนํ วุตฺตตฺตา ทิฏฺิวิสุทฺธิ กงฺขาวิตรณวิสุทฺธิ มคฺคามคฺคาณทสฺสนวิสุทฺธิ ปฏิปทาาณทสฺสนวิสุทฺธิ าณทสฺสนวิสุทฺธีติ สตฺต วิสุทฺธิโย วุตฺตา โหนฺติ. อยเมตฺถ มุขมตฺตนิทสฺสนํ, วิตฺถารํ ปน อิจฺฉนฺเตน วิสุทฺธิมคฺคํ ๑- โอโลเกตฺวา คเหตพฺพํ. เอตฺตาวตา เจโส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ:- "จาตุทฺทิโส อปฺปฏิโฆ จ โหติ สนฺตุสฺสมาโน อิตรีตเรน ปริสฺสยานํ สหิตา อฉมฺภี เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป"ติ ๒- ปสํสิยาทิภาวํ ๓- อาปชฺชิตฺวา คนฺธมาทนปพฺพตํ อุปโสภยมาโน วิหาสินฺติ ๔- เอวํ สพฺพตฺถ. ขคฺควิสาณสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนายํ ๕-มคาถาย นิทฺเทสวณฺณนา. [๑๒๒] ทุติเย สํสคฺคชาตสฺสาติ ชาตสํสคฺคสฺส. ตตฺถ ทสฺสนสวนกาย- สมุลฺลปนสมฺโภควเสน ปญฺจวิโธ สํสคฺโค. ตตฺถ อญฺมญฺ ทิสฺวา จกฺขุ- วิญฺาณวีถิวเสน อุปฺปนฺนราโค ทสฺสนสํสคฺโค นาม. ตตฺถ สีหลทีเป กาฬทีฆวาปิคาเม ปิณฺฑาย จรนฺตํ กลฺยาณวิหารวาสึ ทหรภิกฺขุํ ทิสฺวา @เชิงอรรถ: วิสุทฺธิ. ๓/๒๐๕-๓๕๕ (สฺยา) @ ขุ.สุ. ๒๕/๔๒/๓๔๓, ขุ. จูฬ. ๓๐/๖๘๙/๓๔๕ (สฺยา) @ ก. กุลปิยาทิภาวํ ก. วิหาสีติ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๐.

ปฏิพทฺธจิตฺตา เกนจิ อุปาเยน ตํ อลภิตฺวา กาลกตา กุฏุมฺพิยธีตา ตสฺสา นิวาสนโจฬขณฺฑํ ทิสฺวา "เอวรูปาย วตฺถธาริณิยา นาม ๑- สทฺธึ สํวาสํ นาลตฺถนฺ"ติ หทยํ ผาเลตฺวา กาลกโต, โส เอว จ ทหโร นิทสฺสนํ. ปเรหิ ปน กถิยมานํ รูปาทิสมฺปตฺตึ อตฺตนา วา หสิตลปิตคีตสทฺทํ สุตฺวา โสตวิญฺาณวีถิวเสน อุปฺปนฺโน ราโค สวนสํสคฺโค นาม. ตตฺราปิ คิริคามวาสีกมฺมารธีตาย ปญฺจหิ กุมารีหิ สทฺธึ ปทุมสรํ คนฺตฺวา นหาตฺวา มาลํ สีเส อาโรเปตฺวา อุจฺจาสทฺเทน คายนฺติยา อากาเสน คจฺฉนฺโต สทฺทํ สุตฺวา กามราเคน ฌานา ปริหายิตฺวา อนยพฺยสนํ ปตฺโต ปญฺจคฺคฬเลณวาสี ติสฺสทหโร นิทสฺสนํ. อญฺมญฺ องฺคปรามสเนน อุปฺปนฺนราโค กายสํสคฺโค นาม. ธมฺมคายนทหรภิกฺขุ เจตฺถ นิทสฺสนํ. มหาวิหาเร กิร ทหรภิกฺขุ ธมฺมํ ภาสติ, ตตฺถ มหาชเน อปคเต ๒- ราชาปิ อคมาสิ สทฺธึ อนฺเตปุเรน. ตโต ราชธีตาย ตสฺส รูปญฺจ สทฺทญฺจ อาคมฺม พลวราโค อุปฺปนฺโน ตสฺส จ ทหรสฺสาปิ. ตํ ทิสฺวา ราชา สลฺลกฺเขตฺวา สาณิปากาเรน ปริกฺขิปาเปสิ, เต อญฺมญฺ ปรามสิตฺวา อาลิงฺคึสุ. ๓- ปุน สาณิปาการํ อปเนตฺวา ปสฺสนฺตา เทฺวปิ กาลกเตเยว อทฺทสํสูติ. อญฺมญฺ อาลปนสมุลฺลปเน ๔- อุปฺปนฺนราโค ปน สมุลฺลปนสํสคฺโค นาม. ภิกฺขุภิกฺขุนีหิ สทฺธึ ปริโภคกรเณ อุปฺปนฺนราโค สมฺโภคสํสคฺโค นาม. ทฺวีสุปิ จ เอเตสุ มริจวฏฺฏิวิหาเร ภิกฺขุ จ ภิกฺขุนี จ นิทสฺสนํ. มริจวฏฺฏิมหาวิหารมเห กิร ทุฏฺคามณิอภยมหาราชา มหาทานํ ปฏิยาเทตฺวา อุภโตสํฆํ ปริวิสติ. ตตฺถ อุณฺหยาคุยา ทินฺนาย สํฆนวกสามเณรี อนาธารกสฺส สตฺตวิสฺสิกสํฆนวกสามเณรสฺส ทนฺตวลยํ ๕- ทตฺวา สมุลฺลาปํ อกาสิ, เต อุโภปิ อุปสมฺปชฺชิตฺวา สฏฺิวสฺสา หุตฺวา ปรตีรํ คตา อญฺมญฺ สมุลฺลาเปน @เชิงอรรถ: ก. เอวรูปํ วตฺถํ ธาริณิยา นาม ฉ.ม. อาคเต @ ก. อาลิงฺคิตฺวา กาลํ กรึสุ. ก. อาลปนสลฺลาปเน ม., ก. ถาลกํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๑.

ปุพฺพสญฺ ปฏิลภิตฺวา ตาวเทว ชาตสิเนหา สิกฺขาปทานิ วีติกฺกมิตฺวา ปาราชิกา อเหสุนฺติ. เอวํ ปญฺจวิเธ สํสคฺเค เยน เกนจิ สํสคฺเคน ชาตสํสคฺคสฺส ภวติ เสฺนโห ๑- ปุริมราคปจฺจยา พลวราโค อุปฺปชฺชติ. ตโต เสฺนหนฺวยํ ทุกฺขมิทํ ปโหตีติ ตเมว เสฺนหํ อนุคจฺฉนฺตํ สนฺทิฏฺิกสมฺปรายิกโสกปริเทวาทินานปฺปการกํ ทุกฺขมิทํ ปโหติ นิพฺพตฺตติ ภวติ ชายติ. อปเร ปน "อารมฺมเณ จิตฺตโวสฺสคฺโค สํสคฺโค"ติ ภณนฺติ. ตโต เสฺนโห เสฺนหทุกฺขนฺติ. ๒- เอวมตฺถปฺปเภทํ อิมํ อฑฺฒคาถํ วตฺวา โส ปจฺเจกพุทฺโธ อาห "สฺวาหํ ยมิทํ เสฺนหนฺวยํ โสกาทิทุกฺขํ ปโหติ, ตสฺต ทุกฺขสฺส มูลํ ขณนฺโต ปจฺเจกสมฺโพธึ อธิคโต"ติ. เอวํ วุตฺเต เต อมจฺจา อาหํสุ "อเมฺหหิ ทานิ ภนฺเต กึ กตฺตพฺพนฺ"ติ. ตโต โส อาห "ตุเมฺห วา อญฺเ วา โย อิมมฺหา ทุกฺขา มุจฺจิตุกาโม, โส สพฺโพปิ อาทีนวํ เสนฺหชํ เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป"ติ. เอตฺถ จ ยนฺตํ "เสฺนหนฺวยํ ทุกฺขมิทํ ปโหตี"ติ วุตฺตํ, ตเทว สนฺธาย "อาทีนวํ เสฺนหชํ เปกฺขมาโน"ติ อิทํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อถ วา ยถาวุตฺเตน สํสคฺเคน สํสคฺคชาตสฺส ภวติ เสฺนโห, ๓- เสฺนหนฺวยํ ทุกฺขมิทํ ปโหติ, เอวํ ๔- ยถาภูตํ อาทีนวํ เสฺนหชํ เปกฺขมาโน อหํ อธิคโตติ เอวมฺปิ อภิสมฺพนฺธิตฺวา จตุตฺถปาโท ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว อุทานวเสน วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ. ตโต ปรํ สพฺพํ ปุริมคาถาย วุตฺตสทิสเมวาติ. ๕- นิทฺเทเส อนุปฺปาเทตีติ รูปสฺมึ อนุพฺยญฺชนํ ทิสฺวา อลฺลียติ. อนุพนฺธตีติ รูปสฺมึ เสฺนหวเสน พนฺธติ. ภวนฺตีติ โหนฺติ. ชายนฺตีติ อุปฺปชฺชนฺติ. นิพฺพตฺตนฺตีติ ปวตฺตนฺติ. ๖- ปาตุภวนฺตีติ ปากฏา โหนฺติ. สมฺภวนฺติ สญฺชายนฺติ อภินิพฺพตฺตนฺตีติ ตีณิ อุปสคฺเคน วฑฺฒิตานิ. อิโต ปรํ อฏฺกวคฺเค ๗- วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. ทุติยคาถานิทฺเทสวณฺณนา. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ภวนฺติ เสฺนหา ก. สิเนโห ทุกฺขนฺติ ฉ.ม. ภวนฺติ เสฺนหา @ ก. เอตํ สุตฺต. อ. ๑/๖๕ ฉ.ม. วตฺตนฺติ @ ขุ. มหา. ๒๙/๑-๒๘/๑-๗๑ (สฺยา)

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๒.

[๑๒๓] ตติเย เมตฺตายนวเสน มิตฺตา. สุหทภาเวน สุหชฺชา. เกจิ หิ เอกนฺตหิตกามตาย มิตฺตาว โหนฺติ, น สุหชฺชา. เกจิ คมนฏฺานนิสชฺชาสมุลฺลาปาทีสุ หทยสุขชนเนน สุหชฺชาว โหนฺติ, น มิตฺตา. เกจิ ตทุภยวเสน สุหชฺชา เจว มิตฺตา จ. เต ทุวิธา โหนฺติ อคาริยา จ อนคาริยา จ. ตตฺถ อคาริยา ติวิธา โหนฺติ อุปการา สมานสุขทุกฺขา อนุกมฺปกาติ. อนคาริยา วิเสเสน อตฺถกฺขายิโน เอว. ๑- เอวํ เต จตูหิ จตูหิ องฺเคหิ สมนฺนาคตา โหนฺติ. ยถาห:- "จตูหิ โข คหปติปุตฺต าเนหิ อุปกาโร มิตฺโต สุหโท เวทิตพฺโพ. ปมตฺตํ รกฺขติ, ปมตฺตสฺส สาปเตยฺยํ รกฺขติ, ภีตสฺส สรณํ โหติ, อุปฺปนฺเนสุ กิจฺจกรณีเยสุ ตทฺทิคุณํ โภคมนุปฺปาเทติ. ๒- ตถา:- จตูหิ โข คหปติปุตฺต าเนหิ สมานสุขทุกฺโข มิตฺโต สุหโท เวทิตพฺโพ. คุยฺหมสฺส อาจิกฺขติ, คุยฺหมสฺส ปริคูหติ, อาปทาสุ น วิชหติ, ชีวิตญฺจสฺส ๓- อตฺถาย ปริจฺจตฺตํ โหติ. ๒- ตถา:- จตูหิ โข คหปติปุตฺต าเนหิ อนุกมฺปโก มิตฺโต สุหโท เวทิตพฺโพ. อภเวนสฺส น นนฺทติ, ภเวนสฺส นนฺทติ, อวณฺณํ ภณมานํ นิวาเรติ, วณฺณํ ภณมานํ ปสํสติ. ๒- ตถา:- จตูหิ โข คหปติปุตฺต าเนหิ อตฺถกฺขายี มิตฺโต สุหโท เวทิตพฺโพ. ปาปา นิวาเรติ, กลฺยาเณ นิเวเสติ, อสุตํ สาเวติ, สคฺคสฺส มคฺคํ อาจิกฺขตี"ติ. ๒- เตสุ อิธ อคาริโย อธิปฺเปโต, ๔- อตฺถโต ปน สพฺเพปิ ยุชฺชนฺติ. เต มิตฺเต สุหชฺเช. อนุกมฺปมาโนติ อนุทยมาโน, เตสํ สุขํ อุปสํหริตุกาโม ทุกฺขํ อปหริตุกาโม. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. อตฺถกฺขายิโน ที. ปา. ๑๑/๒๖๐-๒๖๓/๑๖๒, ๑๖๓ @ ฉ.ม. ชีวิตมฺปิสฺส ฉ.ม. อคาริยา อธิปฺเปตา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๓.

หาเปติ อตฺถนฺติ ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺถวเสน ติวิธํ, ตถา อตฺตตฺถปรตฺถอุภยตฺถวเสนาปิ ติวิธํ อตฺถํ ลทฺธวินาสเนน อลทฺธานุปฺปาทเนนาติ ทฺวิธาปิ หาเปติ วินาเสติ. ปฏิพทฺธจิตฺโตติ "อหํ อิมํ วินา น ชีวามิ, เอโส เม คติ, เอโส เม ปรายนนฺ"ติ เอวํ อตฺตานํ นีจฏฺาเน เปนฺโตปิ ปฏิพทฺธจิตฺโต โหติ. "อิเม มํ วินา น ชีวนฺติ, อหํ เตสํ คติ, อหํ เตสํ ปรายนนฺ"ติ เอวํ อตฺตานํ อุจฺจฏฺาเน เปนฺโตปิ ปฏิพทฺธจิตฺโต โหติ. อิธ ปน เอวํ ปฏิพทฺธจิตฺโต อธิปฺเปโต. เอตํ ภยนฺติ เอตํ อตฺถหาปนภยํ, อตฺตโน สมาปตฺติหานึ สนฺธาย ภณติ. สนฺถเวติ ติวิโธ สนฺถโว ตณฺหาทิฏฺิมิตฺตสนฺถววเสน. ตตฺถ อฏฺสตปฺปเภทาปิ ตณฺหา ตณฺหาสนฺถโว, ทฺวาสฏฺิปฺปเภทาปิ ทิฏฺิ ทิฏฺิสนฺถโว, ปฏิพทฺธจิตฺตตาย มิตฺตานุกมฺปนา มิตฺตสนฺถโว. โส อิธ อธิปฺปโต. เตน หิสฺส สมาปตฺติ ปริหีนา. เตนาห "เอตํ ภยํ สนฺถเว เปกฺขมาโน อหํ อธิคโต"ติ ๑- เสสํ วุตฺตสทิสเมวาติ ๒- เวทิตพฺพํ. นิทฺเทเส วตฺตพฺพํ นตฺถิ. ๓- ตติยคาถานิทฺเทสวณฺณนา [๑๒๔] จตุตฺเถ วํโสติ เวฬุ. วิสาโลติ วิตฺถิณฺโณ. วกาโร อวธารณตฺโถ, เอวกาโร วา อยํ. สนฺธิวเสเนตฺถ เอกาโร นฏฺโ. ตสฺส ปรปเทน สมฺพนฺโธ, ตํ ปจฺฉา โยเชสฺสาม. ยถาติ ปฏิภาเค. วิสตฺโตติ ลคฺโค ชฏิโต สํสิพฺพิโต. ปุตฺเตสุ ทาเรสุ จาติ ปุตฺตธีตาภริยาสุ. ยา อเปกฺขาติ ยา ตณฺหา โย สิเนโห. วํสกฬีโรว อสชฺชมาโนติ วํสกฬีโร วิย อลคฺคมาโน. กึ วุตฺตํ โหติ? ยถา วํโส วิสาโล วิสตฺโต เอว โหติ, ปุตฺเตสุ จ ทาเรสุ จ ยา อเปกฺขา, สาปิ เอวํ ตานิ วตฺถูนิ สํสิพฺพิตฺวา ิตตฺตา วิสตฺตา เอว. สฺวาหํ ตาย อเปกฺขาย อเปกฺขวา วิสาโล วํโส วิย วิสตฺโตติ เอวํ อเปกฺขาย อาทีนวํ ทิสฺวา ตํ อเปกฺขํ มคฺคาเณน ฉินฺทนฺโต อยํ วํสกฬีโรว รูปาทีสุ วา ทิฏฺาทีสุ วา ลาภาทีสุ วา กามภวาทีสุ วา ๔- ตณฺหามานทิฏฺิวเสน @เชิงอรรถ: ฉ.ม. เปกฺขมาโนติ ฉ.ม. ปุพฺพสทิสเมวาติ สุตฺต. อ. ๑/๖๙ @ ก. กามราคาทีสุ วา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๔.

อสชฺชมาโน ปจฺเจกสมฺโพธึ อธิคโตติ. เสสํ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพํ. อิมายปิ นิทฺเทเส อติเรกํ นตฺถิ. ๑- จตุตฺถคาถานิทฺเทสวณฺณนา [๑๒๕] ปญฺจเม มิโคติ สพฺเพสํ อารญฺิกจตุปฺปทานํ เอว เอตํ อธิวจนํ. อิธ ปน ปสทมิโค อธิปฺเปโต. อรญฺมฺหีติ คามญฺจ คามูปจารญฺจ เปตฺวา อวเสสํ อรญฺ, อิธ ปน อุยฺยานํ อธิปฺเปตํ, ตสฺมา "อุยฺยานมฺหี"ติ วุตฺตํ โหติ. ยถาติ ปฏิภาเค. อพทฺโธติ รชฺชุพนฺธนาทีสุ เยน เกนจิ อพทฺโธ. เอเตน วิสฺสตฺถจริยํ ทีเปติ. เยนิจฺฉกํ คจฺฉติ โคจรายาติ เยน ทิสาภาเคน คนฺตุํ อิจฺฉติ, เตน โคจรตฺถํ คจฺฉติ. ตสฺมา ตตฺถ ยตฺตกํ อิจฺฉติ คนฺตุํ, ตตฺตกํ คจฺฉติ. ยํ อิจฺฉติ ขาทิตุํ, ตํ ขาทตีติ ทีเปติ. วิญฺู นโรติ ปณฺฑิตปุริโส. เสริตนฺติ สจฺฉนฺทวุตฺติตํ อปรายตฺตภาวํ. เปกฺขมาโนติ ปญฺาจกฺขุนา โอโลกยมาโน. อถ วา ธมฺมเสริตํ ปุคฺคลเสริตญฺจ. โลกุตฺตรธมฺมา หิ กิเลสวสํ อคมนโต เสริโน เตหิ สมนฺนาคตา ปุคฺคลา ว, เตสํ ภาวนิทฺเทโส เสริตํ เปกฺขมาโนติ. กึ วุตฺตํ โหติ? มิโค อรญฺมฺหิ ยถา อพทฺโธ, เยนิจฺฉกํ คจฺฉติ โคจราย. กทา นุ โข อหมฺปิ ตณฺหาพนฺธนํ ฉินฺทิตฺวา เอวํ คจฺเฉยฺยนฺติ อิติ เม ตุเมฺหหิ อิโต จิโต จ ปริวาเรตฺวา ิเตหิ พทฺธสฺส เยนิจฺฉกํ คนฺตุํ อลภนฺตสฺส ตสฺมึ เยนิจฺฉกคมนาภาเว อาทีนวํ เยนิจฺฉกคมเน อานิสํสํ ทิสฺวา อนุกฺกเมน สมถวิปสฺสนา ปาริปูรึ อคมึ. ตโต ปจฺเจกโพธึ อธิคโตมฺหิ. ตสฺมา อปิ วิญฺู นโร เสริตํ เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปติ ๒- ปญฺจมคาถานิทฺเทสวณฺณนา [๑๒๖] ฉฏฺเ อยํ ปิณฺฑตฺโถ:- สหายมชฺเฌ ิตสฺส ทิวาเสยฺยสงฺขาเต วาเส จ มหาอุปฏฺานสงฺขาเต าเน จ อุยฺยานคมนสงฺขาเต คมเน จ ชนปทจาริกสงฺขาตาย จาริกาย จ "อิทํ เม สุณ, อิทํ เม เทหี"ติอาทินา นเยน ตถา ตถา อามนฺตนา โหติ, ตสฺมา อหํ ตตฺถ ตตฺถ นิพฺพิชฺชิตฺวา @เชิงอรรถ: สุตฺต. อ. ๑/๗๑ สุตฺต. อ. ๑/๗๘

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๕.

ยายํ อริยชนเสวิตา อเนกานิสํสา เอกนฺตสุขา, เอวํ สนฺเตปิ โลภาภิภูเตหิ สพฺพกาปุริเสหิ อนภิชฺฌิตา อปตฺถิตา ปพฺพชฺชา, ตํ อนภิชฺฌิตํ ปเรสํ อวสวตฺตเนน ภพฺพปุคฺคลวเสเนว ๑- เสริตํ ๒- เปกฺขมาโน วิปสฺสนํ อารภิตฺวา อนุกฺกเมน ปจฺเจกโพธึ อธิคโตติ. เสสํ วุตฺตนยเมว. ๓- ฉฏฺคาถานิทฺเทสวณฺณนา. [๑๒๗] สตฺตเม ขิฑฺฑาติ กีฬนา. สา ทุวิธา โหติ กายิกา จ วาจสิกา จ. ตตฺถ กายิกา นาม หตฺถีหิปิ กีฬนฺติ, อสฺเสหิปิ รเถหิปิ ธนูหิปิ ถรูหิปีติ เอวมาทิ. วาจสิกา นาม คีตํ สิโลกภณนํ มุขเภรีติ ๔- เอวมาทิ. รตีติ ปญฺจกามคุณรติ. วิปุลนฺติ ยาว อฏฺิมิญฺชํ อาหจฺจ าเนน สกลตฺตภาวพฺยาปกํ. เสสํ ปากฏเมว. อนุสนฺธิโยชนาปิ เจตฺถ สํสคฺคคาถาย วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา. ๕- สตฺตมคาถานิทฺเทสวณฺณนา. [๑๒๘] อฏฺเม จาตุทฺทิโสติ จตูสุ ทิสาสุ ยถาสุขวิหารี, "เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรตี"ติอาทินา ๖- วา นเยน พฺรหฺมวิหารภาวนา ผริตา จตสฺโส ทิสา อสฺส สนฺตีติปิ จาตุทฺทิโส. ตาสุ ทิสาสุ กตฺถจิ สตฺเต วา สงฺขาเร วา ภเยน น ปฏิหญฺตีติ อปฺปฏิโฆติ. สนฺตุสฺสมาโนติ ทฺวาทสวิธสฺส สนฺโตสสฺส วเสน สนฺตุสฺสโก. อิตรีตเรนาติ อุจฺจาวเจน ปจฺจเยน. ปริสฺสยานํ สหิตา อฉมฺภีติ เอตฺถ ปริสฺสยนฺติ ๗- กายจิตฺตานิ, ปริหาเปนฺติ วา เตสํ สมฺปตฺตึ, ตานิ วา ปฏิจฺจ สยนฺตีติ ปริสฺสยา, พาหิรานํ สีหพฺยคฺฆาทีนํ อพฺภนฺตรานญฺจ กามจฺฉนฺทาทีนํ กายจิตฺตุปทฺทวานํ เอตํ อธิวจนํ. เต ปริสฺสเย อธิวาสนกฺขนฺติยา จ วีริยาทีหิ จ ธมฺเมหิ สหตีติ ปริสฺสยานํ สหิตา. ถทฺธภาวกรภยาภาเวน อฉมฺภี. กึ วุตฺตํ โหติ? ยถา เต จตฺตาโร สมณา, เอวํ อิตรีตเรน ปจฺจเยน สนฺตุสฺสมาโน เอตฺถ ปฏิปตฺติปทฏฺาเน สนฺโตเส ิโต จตูสุ ทิสาสุ เมตฺตาทิภาวนาย จาตุทฺทิโส, สตฺตสงฺขาเรสุ ปฏิหนนกรภยาภาเวน อปฺปฏิโฆ @เชิงอรรถ: สี., ก. ธมฺมปุคฺคลวเสเนว ก. เสริตญฺจ สุตฺต. อ. ๑/๗๙ @ ฉ.ม. มุขเภริกนฺติ สุตฺต. อ. ๑/๘๐ ที. สี. ๙/๕๕๖/๒๔๕, @ที.ปา. ๑๑/๓๐๘/๒๐๐, อภิ.วิ. ๓๕/๖๔๒/๓๓๑, ขุ. จูฬ. ๓๐/๖๙๐/๓๔๕ (สฺยา) @ สี., ม., ก. ปริสหนฺติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๖.

จ โหติ. โส จาตุทฺทิสตฺตา วุตฺตปฺปการานํ ปริสฺสยานํ สหิตา, อปฺปฏิฆตฺตา อฉมฺภี จ โหตีติ เอตํ ปฏิปตฺติคุณํ ทิสฺวา โยนิโส ปฏิปชฺชิตฺวา ปจฺเจกสมฺโพธึ อธิคโตมฺหีติ. อถ วา เต สมณา วิย สนฺตุสฺสมาโน อิตรีตเรน วุตฺตนเยเนว จาตุทฺทิโส โหตีติ ตฺวา เอวํ จาตุทฺทิสภาวํ ปตฺถยนฺโต โยนิโส ปฏิปชฺชิตฺวา อธิคโตมฺหิ. ตสฺมา อญฺโปิ อีทิสํ านํ ๑- ปตฺถยมาโน จาตุทฺทิสตาย ปริสฺสยานํ สหิตา อปฺปฏิฆตาย จ อฉมฺภี หุตฺวา เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปติ. ๒- นิทฺเทเส เมตฺตาติ อตฺถโต ตาว มิชฺชตีติ เมตฺตา, สิเนหตีติ อตฺโถ. มิตฺเต วา ภวา, มิตฺตสฺส วา เอสา ปวตฺตีติปิ เมตฺตา. เมตฺตาสหคเตนาติ เมตฺตาย สมนฺนาคเตน. เจตสาติ จิตฺเตน. เอกํ ทิสนฺติ เอกิสฺสา ทิสาย ปมํ ปริคฺคหิตํ สตฺตํ อุปาทาย เอกํ ทิสํ ปริยาปนฺนสตฺตผรณวเสน วุตฺตํ. ผริตฺวาติ ผุสิตฺวา อารมฺมณํ กตฺวา. วิหรตีติ พฺรหฺมวิหาราธิตฺถิตํ อิริยาปถวิหารํ ปวตฺเตติ. ตถา ทุติยนฺติ ยถา ปุรตฺถิมาทีสุ ทิสาสุ ยํ กิญฺจิ เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ, ตเถว ตทนนฺตรํ ทุติยํ ตติยํ จตุตฺถญฺจาติ อตฺโถ. อิติ อุทฺธนฺติ เอเตเนว จ นเยน อุปริมํ ทิสนฺติ วุตฺตํ โหติ. อโธ ติริยนฺติ อโธทิสมฺปิ ติริยํทิสมฺปิ เอวเมว. ตตฺถ จ อโธติ เหฏฺา. ติริยนฺติ อนุทิสา. เอวํ สพฺพทิสาสุ อสฺสมณฺฑเล อสฺสมิว เมตฺตาสหคตจิตฺตํ สาเรติปิ ปจฺจาสาเรติปีติ. เอตฺตาวตา เอกเมกํ ทิสํ ปริคฺคหิตฺวา โอธิโส เมตฺตาผรณํ ทสฺสิตํ. สพฺพธีติอาทิ ปน อโนธิโส ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ตตฺถ สพฺพธีติ สพฺพตฺถ. สพฺพตฺตตายาติ สพฺเพสุ หีนมชฺฌิมอุกฺกฏฺมิตฺตสปตฺตมชฺฌตฺตาทิปฺปเภเทสุ อตฺตตาย. "อยํ ปรสตฺโต"ติ วิภาคํ อกตฺวา อตฺตสมตายาติ วุตฺตํ โหติ. อถ วา สพฺพตฺตตายาติ สพฺเพน จิตฺตภาเวน, อีสกมฺปิ พหิ อวิกฺขิปมาโนติ วุตฺตํ โหติ. สพฺพาวนฺตนฺติ สพฺพสตฺตวนฺตํ, สพฺพสตฺตยุตฺตนฺติ อตฺโถ. โลกนฺติ สตฺตโลกํ. วิปุเลนาติ เอวมาทิปริยายทสฺสนโต ปเนตฺถ ปุน @เชิงอรรถ: ก. ตาทิสณฺานํ สุตฺต. อ. ๑/๘๒

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๗.

"เมตฺตาสหคเตนา"ติ วุตฺตํ. ยสฺมา วา เอตฺถ โอธิโส ผรเณ วิย ปุน ตถาสทฺโท วา อิติสทฺโท วา น วุตฺโต, ตสฺมา ปุน "เมตฺตาสหคเตน เจตสา"ติ วุตฺตํ. นิคมนวเสน วา เอตํ วุตฺตํ. วิปุเลนาติ เอตฺถ จ ผรณวเสน วิปุลตา ทฏฺพฺพา. ภูมิวเสน ปน ตํ มหคฺคตํ. ปคุณวเสน อปฺปมาณสตฺตารมฺมณวเสน จ อปฺปมาณํ. พฺยาปาทปจฺจตฺถิกปฺปหาเนน อเวรํ. โทมนสฺสปฺปหาเนน อพฺยาปชฺฌํ. นิทฺทุกฺขนฺติ วุตฺตํ โหติ. ๑- กรุณา เหฏฺา วุตฺตตฺถาเยว. โมทนฺติ ตาย ตํสมงฺคิโน, สยํ วา โมทติ, โมทนมตฺตเมว วา สาติ มุทิตา. "อเวรา โหนฺตู"ติอาทิพฺยาปาทปฺปหาเนน มชฺฌตฺตภาวูปคมเนน จ อุเปกฺขตีติ อุเปกฺขา. ลกฺขณาทิโต ปเนตฺถ หิตาการปฺปวตฺติลกฺขณา เมตฺตา, หิตูปสํหารรสา, อาฆาตวินยปจฺจุปฏฺานา, สตฺตานํ มนาปภาวทสฺสนปทฏฺานา. พฺยาปาทูปสโม เอติสฺสา สมฺปตฺติ, สิเนหสมฺภโว วิปตฺติ. ทุกฺขาปนยนาการปฺปวตฺติลกฺขณา กรุณา, ปรทุกฺขาสหนรสา. อวิหึสาปจฺจุปฏฺานา, ทุกฺขาภิภูตานํ อนาถภาวทสฺสนปทฏฺานา. วิหึสวูปสโม ตสฺสา สมฺปตฺติ, โสกสมฺภโว วิปตฺติ. ปโมทลกฺขณา มุทิตา, อนิสฺสายนรสา, อรติวิฆาตปจฺจุปฏฺานา. สตฺตานํ สมฺปตฺติทสฺสนปทฏฺานา. อรติวูปสโม ตสฺสา สมฺปตฺติ, ปหานสมฺภโว วิปตฺติ. สตฺเตสุ มชฺฌตฺตาการปฺปวตฺติลกฺขณา อุเปกฺขา, สตฺเตสุ สมภาวทสฺสนรสา, ปฏิฆานุนยวูปสมปจฺจุปฏฺานา, "กมฺมสฺสกา สตฺตา, เต กสฺส รุจิยา สุขิตา วา ภวิสฺสนฺติ. ทุกฺขโต วา มุจฺจิสฺสนฺติ, ปตฺตสมฺปตฺติโต วา น ปริหายิสฺสนฺตี"ติ เอวํ ปวตฺตกมฺมสฺสกตาทสฺสนปทฏฺานา. ปฏิฆานุนยวูปสโม ตสฺสา สมฺปตฺติ, เคหสิตาย อญฺาณุเปกฺขาย สมฺภโว วิปตฺติ. ตตฺถ สนฺตุฏฺโ โหตีติ ปจฺจยสนฺโตสวเสน สนฺตุฏฺโ โหติ. อิตรีตเรน จีวเรนาติ น ถูลสุขุมลูขปณีตถิรชิณฺณาทีสุ เยน เกนจิ. ๒- อถ โข ยถาลทฺธานํ อิตรีตเรน เยน เกนจิ สนฺตุฏฺโ โหตีติ อตฺโถ. จีวรสฺมึ หิ ตโย สนฺโตสา:- ยถาลาภสนฺโตโส ยถาพลสนฺโตโส ยถาสารุปฺปสนฺโตโสติ. @เชิงอรรถ: วิสุทฺธิ. ๒/๑๑๑ (สฺยา), อภิ.อ. ๒/๔๐๕ @ ฉ.ม.....ถิรชิณฺณานํ เยน เกนจิ จีวเรน

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๘.

ปิณฺฑปาตาทีสุปิ เอเสว นโย. อิติ อิเม ตโย สนฺโตเส สนฺธาย "สนฺตุฏฺโ โหติ อิตรีตเรน จีวเรน. ยถาลทฺธาทีสุ เยน เกนจิ จีวเรน สนฺตุฏฺโ โหตี"ติ วุตฺตํ. เอตฺถ จ จีวรํ ชานิตพฺพํ, จีวรกฺเขตฺตํ ชานิตพฺพํ, ปํสุกูลํ ชานิตพฺพํ, จีวรสนฺโตโส ชานิตพฺโพ, จีวรปฏิสํยุตฺตานิ ธุตงฺคานิ ชานิตพฺพานิ. ตตฺถ จีวรํ ชานิตพฺพนฺติ โขมาทีนิ ฉ จีวรานิ ทุกุลาทีนิ ฉ อนุโลมจีวรานิปิ ชานิตพฺพานิ. อิมานิ ทฺวาทส กปฺปิยจีวรานิ. กุสจีรํ วากจีรํ ผลกจีรํ เกสกมฺพลํ วาฬกมฺพลํ โปตฺถโก จมฺมํ อุลูกปกฺขํ รุกฺขทุสฺสํ ลตาทุสฺสํ เอรกทุสฺสํ กทลิทุสฺสํ เวฬุทุสฺสนฺติ เอวมาทีนิ ปน อกปฺปิยจีวรานิ. จีวรกฺเขตฺตนฺติ "สํฆโต วา คณโต วา าติโต วา มิตฺตโต วา อตฺตโน วา ธเนน ปํสุกูลํ วา"ติ เอวํ อุปฺปชฺชนโต ฉ เขตฺตานิ, อฏฺนฺนญฺจ มาติกานํ วเสน อฏฺ เขตฺตานิ ชานิตพฺพานิ. ปํสุกูลนฺติ โสสานิกํ ปาปณิกํ รถิยํ สงฺการกูฏํ โสตฺถิยํ สินานํ ติตฺถํ คตปจฺจาคตํ อคฺคิทฑฺฒํ โคขายิตํ อุปจิกาขายิตํ อุนฺทูรขายิตํ อนฺตจฺฉินฺนํ ทสจฺฉินฺนํ ธชาหฏํ ถูปํ สมณจีวรํ สามุทฺทิยํ อาภิเสกิยํ ปนฺถิกํ วาตาหฏํ อิทฺธิมยํ เทวทตฺติยนฺติ เตวีสติ ปํสุกูลานิ เวทิตพฺพานิ. เอตฺถ จ โสตฺถิยนฺติ คพฺภมลหรณํ. คตปจฺจาคตนฺติ มตกสรีรํ ปารุปิตฺวา สุสานํ เนตฺวา อานีตจีวรํ. ธชาหฏนฺติ ธชํ อุสฺสาเปตฺวา ตโต อานีตํ. ถูปนฺติ วมฺมิเก ปูชิตจีวรํ. สามุทฺทิยนฺติ สมุทฺทวีจีหิ ถลํ ปาปิตํ. ปนฺถิกนฺติ ปนฺถํ คจฺฉนฺเตหิ โจรภเยน ปาสาเณหิ โกฏฺเฏตฺวา ปารุตจีวรํ. อิทฺธิมยนฺติ เอหิภิกฺขุจีวรํ. เสสํ ปากฏเมว. จีวรสนฺโตโสติ วีสติ จีวรสนฺโตสา:- จีวเร วิตกฺกสนฺโตโส คมนสนฺโตโส ปริเยสนสนฺโตโส ปฏิลาภสนฺโตโส มตฺตปฏิคฺคหณสนฺโตโส โลลุปฺปวิวชฺชนสนฺโตโส ยถาลาภสนฺโตโส ยถาพลสนฺโตโส ยถาสารุปฺปสนฺโตโส อุทกสนฺโตโส โธวนสนฺโตโส กรณสนฺโตโส ปริมาณสนฺโตโส สุตฺตสนฺโตโส สิพฺพนสนฺโตโส รชนสนฺโตโส กปฺปสนฺโตโส ปริโภคสนฺโตโส สนฺนิธิปริวชฺชนสนฺโตโส วิสฺสชฺชนสนฺโตโสติ. ตตฺถ สาทกภิกฺขุโน เตมาสํ นิพทฺธวาสํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๙.

วสิตฺวา เอกมาสมตฺตํ วิตกฺกิตุํ วฏฺฏติ. โส หิ ปวาเรตฺวา จีวรมาเส จีวรํ กโรติ. ปํสุกูลิโก อฑฺฒมาเสเนว กโรติ. อิทํ ๑- มาสฑฺฒมาสมตฺตํ วิตกฺกนํ วิตกฺกสนฺโตโส นาม. ๒- จีวรตฺถาย คจฺฉนฺตสฺส ปน "กตฺถ ลภิสฺสามี"ติ อจินฺเตตฺวา กมฺมฏฺานสีเสเนว คมนํ คมนสนฺโตโส นาม. ปริเยสนฺตสฺส ปน เยน วา เตน วา สทฺธึ อปริเยสิตฺวา ลชฺชึ เปสลํ ภิกฺขุํ คเหตฺวา ปริเยสนํ ปริเยสนสนฺโตโส นาม. เอวํ ปริเยสนฺตสฺส อาหริยมานํ จีวรํ ทูรโตว ทิสฺวา "เอตํ มนาปํ ภวิสฺสติ, เอตํ อมนาปนฺ"ติ เอวํ อวิตกฺเกตฺวา ถูลสุขุมาทีสุ ยถาลทฺเธเนว สนฺตุสนํ ปฏิลาภสนฺโตโส นาม. เอวํ ลทฺธํ คณฺหนฺตสฺสาปิ "เอตฺตกํ ทุปฏฺฏสฺส ภวิสฺสติ, เอตฺตกํ เอกปฏฺฏสฺสา"ติ อตฺตโน ปโหนกมตฺเตเนว สนฺตุสนํ มตฺตปฏิคฺคหณสนฺโตโส นาม. จีวรํ ปริเยสนฺตสฺส ปน "อสุกสฺส ฆรทฺวาเร มนาปํ ลภิสฺสามี"ติ อจินฺเตตฺวา ทฺวารปฏิปาฏิยา จรณํ โลลุปฺปวิวชฺชนสนฺโตโส นาม. ลูขปณีเตสุ เยน เกนจิ ยาเปตุํ สกฺโกนฺตสฺส ยถาลทฺเธเนว ยาปนํ ยลาลาภสนฺโตโส นาม. อตฺตโน ถามํ ชานิตฺวา เยน ยาเปตุํ สกฺโกติ, เตน ยาปนํ ยถาพลสนฺโตโส นาม. มนาปํ อญฺสฺส ทตฺวา อตฺตนา เยน เกนจิ ยาปนํ ยถาสารุปฺปสนฺโตโส นาม. "กตฺถ อุทกํ มนาปํ, กตฺถ อมนาปนฺ"ติ อวิจาเรตฺวา เยน เกนจิ โธวนุปเคน อุทเกน โธวนํ อุทกสนฺโตโส นาม. ตถา ปณฺฑุมตฺติกวากเครุกปูติปณฺณรสกิลิฏฺานิ ปน อุทกานิ วชฺเชตุํ วฏฺฏติ. โธวนฺตสฺส ปน มุคฺคราทีหิ อปหริตฺวา หตฺเถหิ มทฺทิตฺวา โธวนํ โธวนสนฺโตโส นาม. ตถา อสุชฺฌนฺตํ ปณฺณานิ ปกฺขิปิตฺวา ตาปิตอุทเกนาปิ โธวิตุํ วฏฺฏติ. เอวํ โธวิตฺวา กโรนตสฺส "อิทํ ถูลํ, อิทํ สุขุมนฺ"ติ อโกเปตฺวา ปโหนกนีหาเรเนว กรณํ กรณสนฺโตโส นาม. ติมณฺฑลปฏิจฺฉาทนมตฺตสฺเสว กรณํ ปริมาณสนฺโตโส นาม. จีวรกรณตฺถาย ปน "มนาปํ สุตฺตํ ปริเยสิสฺสามี"ติ อวิจาเรตฺวา รถิกาทีสุ วา เทวฏฺาเน @เชิงอรรถ: ก. อิติ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๐.

วา อาหริตฺวา ปาทมูเล วา ปิตํ ยํ กิญฺจิเทว สุตฺตํ คเหตฺวา กรณํ สุตฺตสนฺโตโส นาม. กุสิพนฺธนกาเล ปน องฺคุลิมตฺเต สตฺต วาเร น วิชฺฌิตพฺพํ. เอวํ กโรนตสฺส หิ โย ภิกฺขุ สหาโย น โหติ, ตสฺส วตฺตเภโทปิ นตฺถิ. ติวงฺคุลิมตฺเต ปน สตฺต วาเร วิชฺฌิตพฺพํ. เอวํ กโรนฺตสฺส มคฺคปฏิปนฺเนนาปิ สหาเยน ภวิตพฺพํ. โย น โหติ, ตสฺส วตฺตเภโท. อยํ สิพฺพนสนฺโตโส นาม. รชนฺเตน ปน กาฬกจฺฉกาทีนิ ปริเยสนฺเตน น รชิตพฺพํ, โสมวกฺกลาทีสุ ๑- ยํ ลภติ, เตน รชิตพฺพํ. อลภนฺเตน ปน มนุสฺเสหิ อรญฺเ วากํ คเหตฺวา ฉฑฺฑิตรชนํ วา ภิกฺขูหิ ปจิตฺวา ฉฑฺฑิตกสฏํ วา คเหตฺวา รชิตพฺพํ. อยํ รชนสนฺโตโส นาม. นีลกทฺทมกาฬสาเมสุ ยํ กิญฺจิ คเหตฺวา หตฺถิปิฏฺเ นิสินฺนสฺส ปญฺายมานกปฺปกรณํ กปฺปสนฺโตโส นาม. หิริโกปีนปฏิจฺฉาทนมตฺตวเสน ปริภุญฺชนํ ปริโภคสนฺโตโส นาม. ทุสฺสํ ปน ลภิตฺวา สุตฺตํ วา สูจึ วา การกํ วา อลภนฺเตน เปตุํ วฏฺฏติ, ลภนฺเตน น วฏฺฏติ. กตมฺปิ เจ อนฺเตวาสิกาทีนํ ทาตุกาโม โหติ, เต จ อสนฺนิหิตา, ยาว อาคมนา เปตุํ วฏฺฏติ, อาคตมตฺเตสุ เตสุ ทาตพฺพํ. ทาตุํ อสกฺโกนฺเตน อธิฏฺาตพฺพํ. อญฺสฺมึ จีวเร สติ ปจฺจตฺถรณมฺปิ อธิฏฺาตุํ วฏฺฏติ. อนธิฏฺิตเมว หิ สนฺนิธิ โหติ. อธิฏฺิตํ น โหตีติ มหาสิวตฺเถโร อาห. อยํ สนฺนิธิปริวชฺชนสนฺโตโส นาม. วิสฺสชฺเชนฺเตน ปน มุขํ โอโลเกตฺวา น ทาตพฺพํ, สารณียธมฺเม ตฺวาว วิสฺสชฺเชตพฺพนฺติ อยํ วิสฺสชฺชนสนฺโตโส นาม. จีวรปฏิสํยุตฺตานิ ธุตงฺคานิ นาม ปํสุกูลิกงฺคญฺเจว เตจีวริกงฺคญฺจ. อิติ จีวรสนฺโตสมหาอริยวํสํ ปูรยมาโน ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ อิมานิ เทฺว ธุตงฺคานิ โคเปติ, อิมานิ โคเปนฺโต จีวรสนฺโตสมหาอริยวํสวเสน สนฺตุฏฺโ โหติ. วณฺณวาทีติ เอโก สนฺตุฏฺโ โหติ, สนฺโตสสฺส วณฺณํ น กเถติ. เอโก น สนฺตุฏฺโ โหติ, สนฺโตสสฺส วณฺณํ กเถติ. เอโก เนว สนฺตุฏฺโ @เชิงอรรถ: ก. จริตพฺพํ สามวณฺณาทีสุ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๑.

โหติ. น สนฺโตสสฺส วณฺณํ กเถติ. เอโก สนฺตุฏฺโ จ โหติ, สนฺโตสสฺส จ วณฺณํ กเถติ. ตถารูโป โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ตํ ทสฺเสตุํ "อิตรีตรจีวรสนฺตุฏฺิยา จ วณฺณวาที"ติ วุตฺตํ. อเนสนนฺติ ทูเตยฺยปหิณคมนานุโยคปฺปเภทํ นานปฺปการํ อเนสนํ. อปฺปติรูปนฺติ อยุตฺตํ. อลทฺธา จาติ อลภิตฺวา. ยถา เอกจฺโจ "กถํ นุ โข จีวรํ ลภิสฺสามี"ติ ปุญฺวนฺเตหิ ภิกฺขูหิ สทฺธึ เอกโต หุตฺวา โกหญฺ กโรนฺโต อุตฺตสติ ปริตสฺสติ, ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ เอวํ อลทฺธา จ จีวรํ น ปริตสฺสติ. ลทฺธา จาติ ธมฺเมน สเมน ลภิตฺวา. อธิคโต วิคตโลภคิทฺโธ. อมุจฺฉิโตติ อธิมตฺตตณฺหาย มุจฺฉนํ อนาปนฺโน. อนชฺฌาปนฺโนติ. ตณฺหาย อโนตฺถโต อปริโยนทฺโธ. อาทีนวทสฺสาวีติ อเนสนาปตฺติยญฺจ คธิตปริโภเค จ อาทีนวํ ปสฺสมาโน. นิสฺสรณปญฺโติ "ยาวเทว สีตสฺส ปฏิฆาตายา"ติ ๑- วุตฺตนิสฺสรณเมว ปชานนฺโต. อิตรีตรจีวรสนฺตุฏฺิยาติ เยน เกนจิ จีวเรน สนฺตุฏฺิยา. เนวตฺตานุกฺกํเสตีติ ยถา ปนิเธกจฺโจ "อหํ ปํสุกูลิโก, มยา อุปสมฺปทมาฬเกเยว ๒- ปํสุกูลิกงฺคํ คหิตํ, โก มยา สทิโส อตฺถี"ติ อตฺตุกฺกํสนํ กโรติ. เอวํ โส อตฺตุกฺกํสนํ น กโรติ. น ปรํ วมฺเภตีติ "อิเม ปนญฺเ ภิกฺขู น ปํสุกูลิกาติ วา ปํสุกูลิกมตฺตมฺปิ เอเตสํ นตฺถี"ติ วา เอวํ ปรํ น วมฺเภติ. โย หิ ตตฺถ ทกฺโขติ โย ตสฺมึ จีวรสนฺโตเส วณฺณวาที. ตาสุ วา ๓- ทกฺโข เฉโก พฺยตฺโต. อนลโสติ สาตจฺจกิริยาย อาลสิยวิรหิโต. สมฺปชาโน ปฏิสฺสโตติ สมฺปชานปญฺาย ๔- เจว สติยา จ ยุตฺโต. อริยวํเส ิโตติ อริยวํเส ปติฏฺิโต. อิตรีตเรน ปิณฺฑปาเตนาติ เยน เกนจิ ปิณฺฑปาเตน. เอตฺถาปิ ปิณฺฑปาโต ชานิตพฺโพ, ปิณฺฑปาตกฺเขตฺตํ ชานิตพฺพํ, ปิณฺฑปาตสนฺโตโส ชานิตพฺโพ, ปิณฺฑปาตปฏิสํยุตฺตํ ธุตงฺคํ ชานิตพฺพํ. ตตฺถ ปิณฺฑปาโตติ โอทโน @เชิงอรรถ: ม.มู. ๑๒/๒๓/๑๔, องฺ. ฉกฺก. ๒๒/๓๒๙/๔๑๕ (สฺยา) ฉ.ม. อุปสมฺปทมาเฬเยว @ ก. สนฺโตสวณฺณวาทิตาทีสุ วา ก. สมฺปชานสญฺาย

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๒.

กุมฺมาโส สตฺตุ มจฺโฉ มํสํ ขีรํ ทธิ สปฺปิ นวนีตํ เตลํ มธุ ผาณิตํ ยาคุ ขาทนียํ สายนียํ เลหนียนฺติ โสฬส ปิณฺฑปาตา. ปิณฺฑปาตกฺเขตฺตนฺติ สํฆภตฺตํ อุทฺเทสภตฺตํ นิมนฺตนํ สลากภตฺตํ ปกฺขิกํ อุโปสถิกํ ปาฏิปทิกํ อาคนฺตุกภตฺตํ คมิกภตฺตํ คิลานภตฺตํ คิลานุปฏฺากภตฺตํ ธุรภตฺตํ กุฏิภตฺตํ วาริกภตฺตํ ๑- วิหารภตฺตนฺติ ปณฺณรส ปิณฺฑปาตกฺเขตฺตานิ. ปิณฺฑปาตสนฺโตโสติ ปิณฺฑปาเต วิตกฺกสนฺโตโส คมนสนฺโตโส ปริเยสนสนฺโตโส ปฏิลาภสนฺโตโส ปฏิคฺคหณสนฺโตโส มตฺตปฏิคฺคหณสนฺโตโส โลลุปฺปวิวชฺชนสนฺโตโส ยถาลาภสนฺโตโส ยถาพลสนฺโตโส ยถาสารุปฺปสนฺโตโส อุปการสนฺโตโส ปริมาณสนฺโตโส ปริโภคสนฺโตโส สนฺนิธิปริวชฺชนสนฺโตโส วิสชฺชนสนฺโตโสติ ปณฺณรส สนฺโตสา. ตตฺถ สาทโก ภิกฺขุ มุขํ โธวิตุวา วิตกฺเกติ. ปิณฺฑปาติเกน จ คเณน สทฺธึ จรตา สายํ เถรุปฏฺานกาเล "เสฺว กตฺถ ปิณฺฑาย จริสฺสามา"ติ "อสุกคาเม ภนฺเต"ติ เอตฺตกํ จินฺเตตฺวา ตโต ปฏฺาย น วิตกฺเกตพฺพํ. เอกจาริเกน วิตกฺกมาฬเก ตฺวา วิตกฺเกตพฺพํ. ตโต ปฏฺาย วิตกฺเกนฺโต ปน อริยวํสา จุโต โหติ ปริพาหิโร. อยํ วิตกฺกสนฺโตโส นาม. ปิณฺฑาย ปวิสนฺเตน ปน "กุหึ ลภิสฺสามี"ติ อจินฺเตตฺวา กมฺมฏฺานสีเสน คนฺตพฺพํ. อยํ คมนสนฺโตโส นาม. ปริเยสนฺเตน ยํ วา ตํ วา อคฺคเหตฺวา ลชฺชึ เปสลเมว คเหตฺวา ปริเยสิตพฺพํ. อยํ ปริเยสนสนฺโตโส นาม. ทูรโตว อาหริยมานํ ทิสฺวา "เอตํ มนาปํ, เอตํ อมนาปนฺ"ติ จิตฺตํ น อุปฺปาเทตพฺพํ. อยํ ปฏิลาภสนฺโตโส นาม. "อิทํ มนาปํ คณฺหิสฺสามิ, อิทํ อมนาปํ น คณฺหิสฺสามี"ติ อจินฺเตตฺวา ยํ กิญฺจิ ยาปนมตฺตํ คเหตพฺพเมว. อยํ ปฏิคฺคหณสนฺโตโส นาม. เอตฺถ ปน เทยฺยธมฺโม พหุ ทายโก อปฺปํ ทาตุกาโม, อปฺปํ คเหตพฺพํ. เทยฺยธมฺโม พหุ, ทายโกปิ พหุ ทาตุกาโม, ปมาเณเนว คเหตพฺพํ. เทยฺยธมฺโมปิ น พหุ, ทายโกปิ อปฺปํ ทาตุกาโม, อปฺปํ คเหตพฺพํ. เทยฺยธมฺโม น พหุ, ทายโก ปน พหุ ทาตุกาโม, ปมาเณน คเหตพฺพํ ปฏิคฺคหณสฺมึ หิ มตฺตํ @เชิงอรรถ: ฉ.ม. วารภตฺตํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๓.

อชานนฺโต มนุสฺสานํ ปสาทํ มกฺเขติ, สทฺธาเทยฺยํ วินิปาเตติ, สาสนํ น กโรติ. วิชาตมาตุยาปิ ๑- จิตฺตํ คเหตุํ น สกฺโกติ. อิติ มตฺตํ ชานิตฺวาว ปฏิคฺคเหตพฺพนฺติ อยํ มตฺตปฏิคฺคหณสนฺโตโส นาม. อฑฺฒกุลานิเยว อคนฺตฺวา ทฺวารปฏิปาฏิยา คนฺตพฺพํ. อยํ โลลุปฺปวิวชฺชนสนฺโตโส นาม. ยถาลาภสนฺโตสาทโย จีวเร วุตฺตนยา เอว. ปิณฺฑปาตํ ปริภุญฺชิตฺวา "สมณธมฺมํ อนุปาเลสฺสามี"ติ เอวํ อุปการํ ตฺวา ปริภุญฺชนํ อุปการสนฺโตโส นาม. ปตฺตํ ปูเรตฺวา อานีตมฺปิ ๒- น ปฏิคฺคเหตพฺพํ. อนุปสมฺปนฺเน สติ เตน คาหาเปตพฺพํ, อสติ อาหราเปตฺวา ปฏิคฺคหณปริมาณมตฺตํ คเหตพฺพํ. อยํ ปริมาณสนฺโตโส นาม. ชิฆจฺฉาย ปฏิวิโนทนํ "น อิทเมตฺถ นิสฺสรณนฺ"ติ เอวํ ปริภุญฺชนํ ปริโภคสนฺโตโส นาม. นิทหิตฺวา น ปริภุญฺชิตพฺพํ. อยํ สนฺนิธิปริวชฺชนสนฺโตโส นาม. มุขํ อโนโลเกตฺวา สารณียธมฺเม ิเตน วิสฺสชฺชิตพฺพํ. อยํ วิสฺสชฺชนสนฺโตโส นาม. ปิณฺฑปาตปฏิสํยุตฺตานิ ปน ปญฺจ ธุตงฺคานิ ปิณฺฑปาติกงฺคํ สปทานจาริกงฺคํ เอกาสนิกงฺคํ ปตฺตปิณฺฑิกงฺคํ ขลุปจฺฉาภตฺติกงฺคนฺติ. อิติ ปิณฺฑปาตสนฺโตสมหาอริยวํสํ ปูรยมาโน ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ อิมานิ ปญฺจ ธุตงฺคานิ โคเปติ, อิมานิ โคเปนฺโต ปิณฺฑปาตสนฺโตสมหาอริยวํสวเสน สนฺตุฏฺโ โหติ. วณฺณวาทีติอาทีนิ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิ. เสนาสนานีติ อิธ เสนาสนํ ชานิตพฺพํ, เสนาสนกฺเขตฺตํ ชานิตพฺพํ, เสนาสนสนฺโตโส ชานิตพฺโพ, เสนาสนปฏิสํยุตฺตํ ธุตงฺคํ ชานิตพฺพํ. ตตฺถ เสนาสนนฺติ มญฺโจ ปี ภิสิ พิมฺโพหนํ วิหาโร อฑฺฒโยโค ปาสาโท หมฺมิยํ คุหา เลณํ อฏฺโฏ มาโฬ เวฬุ คุมฺโพ รุกฺขมูลํ ยตฺถ วา ปน ภิกฺขู ปฏิกฺกมนฺตีติ อิมานิ ปณฺณรส เสนาสนานิ. เสนาสนกฺเขตฺตนฺติ สํฆโต วา คณโต วา าติโต วา มิตฺตโต วา อตฺตโน วา ธเนน ปํสุกูลํ วาติ ฉ เขตฺตานิ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. วิชาตมาตุยาปิสฺส ฉ.ม. อานีตํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๔.

เสนาสนสนฺโตโสติ เสนาสเน วิตกฺกสนฺโตสาทโย ปณฺณรส สนฺโตสา. เต ปิณฺฑปาเต วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา. เสนาสนปฏิสํยุตฺตานิ ปน ปญฺจ ธุตงฺคานิ อารญฺิกงฺคํ รุกฺขมูลิกงฺคํ อพโภกาสิกงฺคํ โสสานิกงฺคํ ยถาสนฺถติกงฺคนฺติ. อิติ เสนาสนสนฺโตสมหาอริยวํสํ ปูรยมาโน ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ อิมานิ ปญฺจ ธุตงฺคานิ โคเปติ, อิมานิ โคเปนฺโต เสนาสนสนฺโตสมหาอริยวํสวเสน สนฺตุฏฺโ โหติ. อิติ อายสฺมา ธมฺมเสนาปติ สาริปุตฺตตฺเถโร ปวึ ปตฺถรมาโน วิย สาครกุจฺฉึ ปูรยมาโน วิย อากาสํ วิตฺถารยมาโน วิย จ ปมํ จีวรสนฺโตสอริยวํสํ กเถตฺวา จนฺทํ อุฏฺาเปนฺโต วิย สูริยํ อุลฺลงฺเฆนฺโต วิย จ ทุติยํ ปิณฺฑปาตสนฺโตสอริยวํสํ ๑- กเถตฺวา สิเนรุํ อุกฺขิเปนฺโต วิย ตติยํ เสนาสนสนฺโตสอริยวํสํ กเถตฺวา อิทานิ คิลานปจฺจยสนฺโตสอริยวํสํ กเถตุํ "สนฺตุฏฺโ โหติ อิตรีตเรน คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเรนา"ติอาทิมาห. ตํ ปิณฺฑปาตคติกเมว. ตตฺถ ยถาลาภยถาพลยถาสารุปฺปสนฺโตเสเนว สนฺตุสฺสิตพฺพํ. ภาวนารามอริยวํโส ปน อิธ อนาคโต, เนสชฺชิกงฺคภาวนารามอริยวํสํ ภชติ. ๒- วุตฺตมฺปิ เจตํ:- "ปญฺจ เสนาสเน วุตฺตา ปญฺจ อาหารนิสฺสิตา เอโก วีริยสํยุตฺโต เทฺว จ จีวรนิสฺสิตา"ติ. ๓- โปราเณ อคฺคญฺเ อริยวํเส ิโตติ เอตฺถ โปราเณติ น อธุนุปฺปตฺติเก. อคฺคญฺเติ อคฺเคติ ชานิตพฺเพ. อริยวํเสติ อริยานํ วํเส. ยถา หิ ขตฺติยวํโส พฺราหฺมณวํโส เวสฺสวํโส สุทฺทวํโส สมณวํโส กุลวํโส ราชวํโส จ, เอวมยมฺปิ อฏฺโม อริยวํโส, อริยตนฺติ อริยปเวณิ นาม โหติ. โส โข ปนายํ วํโส อิเมสํ วํสานํ มูลคนฺธาทีนํ กาฬานุสาริยคนฺธาทโย วิย อคฺคมกฺขายติ. เก ปน เต อริยา, เยสํ เอโส วํโสติ? อริยา วุจฺจนฺติ พุทฺธา จ ปจฺเจกพุทฺธา จ ตถาคตสาวกา จ, เอเตสํ อริยานํ วํโสติ อริยสํโส. อิโต ปุพฺเพ หิ สตสหสฺสาธิกานํ ๔- จตุนฺนํ อสงฺเขฺยยฺยานํ มตฺถเก ตณฺหงฺกโร เมธงฺกโร สรณงฺกโร ทีปงฺกโรติ จตฺตาโร พุทฺธา อุปฺปนฺนา, เต @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ทุติยปิณฺฑปาตสนฺโตสํ สุ. วิ. ๓/๒๐๔, มโน. ปู. ๒/๓๑๑ @ สุ. วิ. ๓/๒๑๓, มโน. ปู. ๒/๓๒๐ ฉ.ม. สตสหสฺสกปฺปาธิกานํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๕.

อริยา, เตสํ อริยานํ วํโสติ อริยวํโส. เตสํ พุทฺธานํ ปรินิพฺพานโต อปรภาเค อสงฺเขฺยยฺยํ อติกฺกมิตฺวา ๑- โกณฺฑญฺโ นาม พุทฺโธ อุปฺปนฺโน ฯเปฯ อิมสฺมึ กปฺเป กกุสนฺโธ โกณาคมโน กสฺสโป อมฺหากํ ภควา โคตโมติ จตฺตาโร พุทฺธา อุปฺปนฺนา, เตสํ อริยานํ วํโสติ อริยวํโส. อปิจ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ สพฺพพุทฺธปจฺเจกพุทฺธพุทฺธสาวกานํ อริยานํ วํโสติ อริยวํโส. ตสฺมึ อริยวํเส. ๒- ิโตติ ปติฏฺิโต. เสสํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. อฏฺมคาถานิทฺเทสวณฺณนา. [๑๒๙] นวเม อยํ โยชนา:- ทุสฺสงฺคหา ปพฺพชิตาปิ เอเก. เย อสนฺโตสาภิภูตา, ตถาวิธา เอว จ อโถ คหฏฺา ฆรมาวสนฺตา. เอตมหํ ทุสฺสงฺคหภาวํ ชิคุจฺฉนฺโต วิปสฺสนํ อารภิตฺวา ปจฺเจกโพธึ อธิคโตมฺหีติ. เสสํ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพํ. ๓- นิทฺเทเส อนสฺสวาติ วจนํ อสฺสวนกา. อวจนกราติ ทุพฺพจา. ปฏิโลมวุตฺติโนติ ปจฺจนีกํ ๔- กถนสีลา, ปฏิมลฺลา หุตฺวา ปวตฺตนฺตีติ อตฺโถ. อญฺเเนว มุขํ กโรนฺตีติ โอวาททายเก ทิสฺวา มุขํ ปริวตฺเตตฺวา อญฺ ทิสาภาคํ โอโลเกนฺติ. อพฺยาวโฏ หุตฺวาติ อวาวโฏ หุตฺวา. อนเปกฺโข หุตฺวาติ อนลฺลีโน หุตฺวา. นวมคาถานิทฺเทสวณฺณนา. [๑๓๐] ทสเม โอโรปยิตฺวาติ อปเนตฺวา. คิหิพฺยญฺชนานีติ เกสมสฺสุโอทาตวตฺถาลงฺการมาลาคนฺธวิเลปนอิตฺถิปุตฺตทาสิทาสาทีนิ. เอตานิ คิหิภาวํ พฺยญฺชยนฺติ, ตสฺมา "คิหิพฺยญฺชนานี"ติ วุจฺจนฺติ. สญฺฉินฺนปตฺโต ปติตปตฺโต. เฉตฺวานาติ มคฺคาเณน ฉินฺทิตฺวา. วีโรติ มคฺควีริยสมนฺนาคโต. คิหิพนฺธนานีติ กามพนฺธนานิ. กามา หิ คิหีนํ พนฺธนานิ. อยํ ตาว ปทตฺโถ. @เชิงอรรถ: ก. อสงฺเขยฺเย อติกฺกนฺเตปิ มโน. ปู. ๒/๓๑๑ สุตฺต. อ. ๑/๓๐-๑ @ ก. ปฏาณิกถํ, ม. ปฏิโลมกถํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๖.

อยํ ปน อธิปฺปาโย:- "อโหวตาหมฺปิ โอโรปยิตฺวา คิหิพฺยญฺชนานิ สญฺฉินฺนปตฺโต ยถา โกวิฬาโร ภเวยฺยนฺ"ติ เอวํ หิ จินฺตยมาโน วิปสฺสนํ อารภิตฺวา ปจฺเจกโพธึ อธิคโตมฺหีติ. ๑- เสสํ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพํ. ๒- นิทฺเทเส สาราสนญฺจาติ สารํ อาสนํ. ฉินฺนานีติ คฬิตานิ. สญฺฉินฺนานีติ นิปนฺนานิ. ปติตานีติ วณฺฏโต มุตฺตานิ. ปริปติตานีติ ภูมิยํ ปติตานิ. ทสมคาถานิทฺเทสวณฺณนา ปมวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา. ------------ ๒. ทุติยวคฺควณฺณนา [๑๓๑-๒] ทุติยวคฺคสฺส ปมทฺวเย นิปกนฺติ ปกตินิปุณํ ปณฺฑิตํ กสิณปริกมฺมาทิกุสลํ. สาธุวิหารินฺติ อปฺปนาวิหาเรน วา อุปจาเรน วา สมนฺนาคตํ. ธีรนฺติ ธิติสมฺปนฺนํ. ตตฺถ นิปกฏฺเ๓- ธิติสมฺปทา วุตฺตา. อิธ ปน ธิติสมฺปนฺนเมวาติ อตฺโถ. ธิติ นาม อสิถิลปรกฺกมตา, "กามํ ตโจ จ นหารุ จา"ติ ๔- เอวํ ปวตฺตวีริยสฺเสตํ อธิวจนํ. อปิจ ธิกฺกิตปาโปติปิ ๕- ธีโร. ราชาว รฏฺ วิชิตํ ปหายาติ ยถา ปฏิราชา "วิชิตํ รฏฺ อนตฺถาวหนฺ"ติ ตฺวา รชฺชํ ๖- ปหาย เอโก จรติ เอวํ พาลสหายํ ปหาย เอโก จเร. อถ วา ราชาว รฏฺนฺติ ยถา สุตโสโม ราชา วิชิตํ รฏฺ ปหาย เอโก จรติ. ๗- ยถา จ มหาชนโก เอวํ เอโก จเรติ อยมฺปิ เอตสฺสตฺโถ. เสสํ วุตฺตานุสาเรน สกฺกา ชานิตุนฺติ น วิตฺถาริตํ. ๘- นิทฺเทเส วตฺตพฺพํ นตฺถิ. ปมทฺวยํ. [๑๓๓] ตติยคาถา ปทตฺถโต อุตฺตานา เอว. เกวลญฺจ ปน สหายสมฺปทนฺติ เอตฺถ อเสกฺเขหิปิ สีลาทิกฺขนฺเธหิ สมฺปนฺนา สหายา เอว @เชิงอรรถ: สุตฺต. อ. ๑/๘๕ ฉ.ม. ชานิตพฺพํ ฉ.ม. นิปกตฺเตน @ ม.ม. ๑๓/๑๘๔/๑๕๙, องฺ. ทุก. ๒๐/๕/๕๐, ขุ. มหา. ๒๙/๙๑๘/๕๘๔-๕ (สฺยา) @ ฉ.ม. ธิกฺกตปาโปติปิ ก. กฏฺ ฉ.ม. จริ สุตฺต. อ. ๑/๘๘

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๗.

"สหายสมฺปทา"ติ เวทิตพฺพา. อยมฺปเนตฺถ โยชนา:- ยา อยํ วุตฺตา สหายสมฺปทา, ตํ สหายสมฺปทํ อทฺธา ปสํสาม, เอกํเสเนว โถเมมาติ วุตฺตํ โหติ. กถํ? เสฏฺา สมาเสวิตพฺพา สหายาติ. กสฺมา? อตฺตโน สีลาทีหิ เสฏฺเ เสวมานสฺส สีลาทโย ธมฺมา อนุปฺปนฺนา อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา วุฑฺฒึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ ปาปุณนฺติ. สเจ เสวมานสฺส อญฺมญฺสมธารเณน กุกฺกุจฺจวิโนทเนน จ ลทฺธา น ปริหายนฺติ. เอเต ปน สหายเก เสฏฺเ จ สเม จ อลทฺธา กุหนาทิมิจฺฉาชีวํ วชฺเชตฺวา ธมฺเมน สเมน อุปฺปนฺนโภชนํ ภุญฺชนฺโต ตตฺถ จ ปฏิฆานุนยํ อนุปฺปาเทนฺโต อนวชฺชโภชี หุตฺวา อตฺตกาโม กุลปุตฺโต เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. อหมฺปิ หิ เอวํ จรนฺโต อิมํ สมฺปตฺตึ อธิคโตมฺหีติ. ๑- นิทฺเทโส วุตฺตนโย เอว. ตติยํ. [๑๓๔] จตุตฺเถ ทิสฺวาติ โอโลเกตฺวา. สุวณฺณสฺสาติ กาญฺจนสฺส. "วลยานี"ติ ปาเสโส. สาวเสสปาโ ๒- หิ อยํ อตฺโถ. ปภสฺสรานีติ ปภาสนสีลานิ, ชุติมนฺตานีติ วุตฺตํ โหติ. เสสํ อุตฺตานปทตฺถเมว. อยํ ปน โยชนา:- ทิสฺวา ภุชสฺมึ สุวณฺณสฺส วลยานิ "คณวาเส สติ สงฺฆฏฺฏนา. เอกวาเส สติ อฆฏฺฏนา"ติ เอวํ จินฺเตนฺโต วิปสฺสนํ อารภิตฺวา อธิคโตมฺหีติ. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ. ๓- นูปุรานีติ ๔- วลยานิ. "นิยุรา"ติ เกจิ วทนฺติ. ฆฏฺเฏนฺตีติ อญฺมญฺ หนนฺติ. จตุตฺถํ. [๑๓๕] ปญฺจมคาถา ปทตฺถโต อุตฺตานา เอว. อยํ ปน เอตฺถ อธิปฺปาโย:- สฺวายํ ๕- เอเตน ทุติเยน กุมาเรน สีตุณฺหาทีนิ นิเวเทนฺเตน สหวาเสน ตํ สญฺาเปนฺตสฺส มม วาจาภิลาโป, ตสฺมึ สิเนหวเสน อภิสชฺชนา วา ชาตา. สเจ อหํ อิมํ น ปริจฺจชามิ, ตโต อายติมฺปิ ยเถว เหสฺสติ. ยถา อิทานิ, เอวํ ทุติเยน สห มมสฺส, วาจาภิลาโป อภิสชฺชนา วา. @เชิงอรรถ: สุตฺต. อ. ๑/๘๔ ก. สาวเสโส สุตฺต. อ. ๑/๙๐ ก. นปุรานีติ @ ฉ.ม. ยฺวายํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๘.

อุภยมฺปิ เจตํ อนฺตรายกรํ วิเสสาธิคมสฺสาติ เอตํ ภยํ อายตึ เปกฺขมาโน ตํ ฉฑฺเฑตฺวา โยนิโส ปฏิปชฺชิตฺวา ปจฺเจกโพธึ อธิคโตมฺหีติ. ๑- เสสํ วุตฺตนยเมว. ปญฺจมํ. [๑๓๖] ฉฏฺเ กามาติ เทฺว กามา วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ. ตตฺถ วตฺถุกามา มนาปิยา รูปาทโย ธมฺมา, กิเลสกามา ฉนฺทาทโย สพฺเพปิ ราคปฺปเภทา. อิธ ปน วตฺถุกามา อธิปฺเปตา, รูปาทิอเนกปฺปการวเสน ๒- จิตฺรา. โลกสฺสาทวเสน มธุรา. พาลปุถุชฺชนานํ มนํ รเมนฺตีติ มโนรมา. วิรูปรูเปนาติ วิรูเปน รูเปน, อเนกวิเธน สภาเวนาติ วุตฺตํ โหติ. เต หิ รูปาทิวเสน จิตฺรา, รูปาทีสุปิ นีลาทิวเสน วิวิธรูปา. เอวํ เตน วิรูปรูเปน ตถา ตถา อสฺสาทํ ทสฺเสตฺวา มเถนฺติ จิตฺตํ, ปพฺพชฺชาย อภิรมิตุํ น เทนฺติ. ๓- เสสเมตฺถ ปากฏเมว. นิคมนมฺปิ ทฺวีหิ ตีหิ วา ปเทหิ โยเชตฺวา ปุริมคาถาสุ วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํ. ๔- กามคุณาติ กามยิตพฺพฏฺเน กามา. พนฺธนฏฺเน คุณา. "อนุชานามิ ภิกฺขเว อหตานํ วตฺถานํ ทิคุณํ สงฺฆาฏินฺ"ติ ๕- เอตฺถ ปฏลฏฺโ คุณฏฺโ. "อจฺเจนฺติ กาลา ตรยนฺติ รตฺติโย, วโยคุณา อนุปุพฺพํ ชหนฺตี"ติ ๖- เอตฺถ:- ราสฏฺโ คุณฏฺโ. "สตคุณา ทกฺขิณา ปาฏิกงฺขิตพฺพา"ติ ๗- เอตฺถ อานิสํสฏฺโ คุณฏฺโ. "อนฺตํ อนฺตคุณํ, ๘- กยิรา มาลาคุเณ พหู"ติ ๙- เอตฺถ พนฺธนฏฺโ คุณฏฺโ. อิธาปิ เอเสว อธิปฺเปโต, เตน วุตฺตํ "พนฺธนฏฺเน คุณา"ติ. จกฺขุวิญฺเยฺยาติ จกฺขุวิญฺาเณน ปสฺสิตพฺพา. เอเตนุปาเยน โสตวิญฺเยฺยาทีสุปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อิฏฺาติ ปริยิฏฺา วา โหนฺตุ, มา วา, อิฏฺารมฺมณภูตาติ อตฺโถ. กนฺตาติ กามนียา. มนาปาติ มนวฑฺฒนกา. ปิยรูปาติ ปิยชาติกา. กามูปสญฺหิตาติ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปชฺชมาเนน กาเมน อุปสญฺหิตา. รชนียาติ รชฺชนิยา, ราคุปฺปตฺติการณภูตาติ อตฺโถ. @เชิงอรรถ: สุตฺต. อ. ๑/๙๓ ฉ.ม. อเนกปฺปกาเรน ฉ.ม. เทนฺตีติ สุตฺต. อ. ๑/๙๕ @ วิ. มหา. ๕/๓๔๘/๑๕๑ สํ. ส. ๑๕/๔/๓ ม. อุ. ๑๔/๓๗๙/๓๒๔ @ ที. มหา. ๑๐/๓๗๗/๒๕๑, ม. มู. ๑๒/๑๑๐/๗๙, ขุ. ขุ. ๒๕/๒ ขุ. ธ. ๒๕/๕๓/๒๖

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๙.

ยทิ มุทฺธายาติอาทีสุ มุทฺธาติ ๑- องฺคุลิปพฺเพสุ สญฺ เปตฺวา หตฺถมุทฺธาย คณนา. ๒- คณนาติ อจฺฉิทฺทคณนา. สงฺขานนฺติ ปิณฺฑคณนา. ยาย เขตฺตํ โอโลเกตฺวา "อิธ เอตฺตกา วีหี ภวิสฺสนฺติ, "รุกฺขํ โอโลเกตฺวา "อิธ เอตฺตกานิ ผลานิ ภวิสฺสนฺติ, "อากาสํ โอโลเกตฺวา "อิเม อากาเส สกุณา เอตฺตกา นาม ภวิสฺสนฺตี"ติ ชานนฺติ. กสีติ กสิกมฺมํ. วณิชฺชาติ ชงฺฆ ๓- วณิชฺชถลวณิชฺชาทิวณิปฺปโถ. โครกฺขนฺติ อตฺตโน วา ปเรสํ วา คาโว รกฺขิตฺวา ปญฺจโครสวิกฺกเยน ชีวนกมฺมํ. อิสฺสตฺโถ วุจฺจติ อาวุธํ คเหตฺวา อุปฏฺานกมฺมํ. ราชโปริสนฺติ วินา อาวุเธน ราชกมฺมํ กตฺวา ราชุปฏฺานํ. สิปฺปญฺตรนฺติ คหิตาวเสสหตฺถิอสฺสสิปฺปาทิ. สีตสฺส ปุรกฺขโตติ ลกฺขํ วิย สรสฺส สีตสฺส ปุรโต ิโต, สีเตน พาธิยมาโนติ อตฺโถ. อุเณฺหปิ เอเสว นโย. ฑํสาทีสุ ฑํสาติ ปิงฺคลมกฺขิกา. มกสาติ สพฺพมกฺขิกา. สรีสปาติ เย เกจิ สริตฺวา คจฺฉนฺติ. ริสฺสมาโนติ ปีฬิยมาโน รุปฺปมาโน ฆฏฺฏิยมาโน. ๔- มิยฺยมาโนติ มรมาโน. อยํ ภิกฺขเวติ ภิกฺขเว อยํ มุทฺธาทีหิ ๕- ชีวิกกปฺปนํ อาคมฺม สีตาทิปจฺจโย อาพาโธ. กามานํ อาทีนโวติ กาเมสุ อุปทฺทโว, อุปสคฺโคติ อตฺโถ. สนฺทิฏฺิโกติ ปจฺจกโข สามํ ปสฺสิตพฺโพ. ทุกฺขกฺขนฺโธติ ทุกฺขราสิ. กามเหตูติอาทีสุ ปจฺจยฏฺเน กามา อสฺส เหตูติ กามเหตุ. มูลฏฺเน กามา นิทานมสฺสาติ กามนิทาโน. ลิงฺควิปลฺลาเสน ปน "กามนิทานนฺ"ติ วุตฺโต. การณฏฺเน กามา อธิกรณํ อสฺสาติ กามาธิกรโณ. ลิงฺควิปลฺลาเสเนว ปน "กามาธิกรณนฺ"ติ วุตฺโต. กามานเมว เหตูติ อิทํ นิยมวจนํ กามปจฺจยา อุปฺปชฺชติเยวาติ อตฺโถ. อุฏฺหโตติ อาชีวสมุฏฺาปกวีริเยน อุฏฺหนฺตสฺส. ฆฏโตติ ตํ วีริยํ ปุพฺเพนาปรํ ฆเฏนฺตสฺส. วายมโตติ วายามํ ปรกฺกมํ ปโยคํ กโรนฺตสฺส. นาภินิปฺผชฺชนฺตีติ น นิปฺผชฺชนฺติ, ตตฺถ ๖- นาภิรุหนฺติ. โสจตีติ จิตฺเต อุปฺปนฺนพลวโสเกน โสจติ. กิลมตีติ กาเย อุปฺปนฺนทุกฺเขน กิลมติ. ปริเทวตีติ @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ยทิ มุทฺทายาติอาทีสุ มุทฺทาติ ฉ.ม. หตฺถมุทฺทา สี. ชล..... @ ม. ทิยมาโนติ, รุปฺปมาโน. ฆฏิยมาโน ฉ.ม. มุทฺทาทีหิ ฉ.ม. หตฺถํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๐.

วาจาย ปริเทวติ. อุรตฺตาฬินฺติ อุรํ ตาเฬตฺวา. กนฺทตีติ โรทติ. สมฺโมหํ อาปชฺชตีติ วิสญฺี วิย สมฺมุโฬฺห โหติ. โมฆนฺติ ตุจฺฉํ. อผโลติ นิปฺผโล. อารกฺขาธิกรณนฺติ อารกฺขการณา. กินฺติ เมติ ๑- เกน นุ โข อุปาเยน. ยมฺปิ เมติ ยมฺปิ มยฺหํ กสิกมฺมาทีนิ กตฺวา อุปฺปาทิตธนํ อโหสิ. ตมฺปิ โน นตฺถีติ ตมฺปิ อมฺหากํ อิทานิ นตฺถิ. ปุน จ ปรํ ภิกฺขเว กามเหตูติอาทินาปิ การณํ ทสฺเสตฺวาว อาทีนวํ ทสฺเสติ. ๒- ตตฺถ กามเหตูติ กามปจฺจยา, ราชาโนปิ ราชูหิ วิวทนฺตีติ อตฺโถ. กามนิทานนฺติ ภาวนปุํสกํ, กาเม นิทานํ กตฺวา วิวทนฺตีติ อตฺโถ. กามาธิกรณนฺติปิ ภาวนปุํสกเมว, กาเม อธิกรณํ กตฺวา วิวทนฺตีติ อตฺโถ. กามานเมว เหตูติ คามนิคมเสนาปติปุโรหิตฏฺานนฺตราทีนํ กามานํเยว เหตุ วิวทนฺตีติ อตฺโถ. อุปกฺกมนฺตีติ ปหรนฺติ. อสิจมฺมนฺติ อสึ เจว เขฏกผลกาทีนิ จ. ธนุกลาปํ สนฺนยฺหิตฺวาติ ธนุํ คเหตฺวา สรกลาปํ สนฺนยฺหิตฺวา. อุภโตพฺยูฬฺหนฺติ ๓- อุภโต ราสิภูตํ. ปกฺขนฺทนฺตีติ ปวิสนฺติ. อุสูสูติ กณฺเฑสุ. วิชฺโชตลนฺเตสูติ ปริวตฺตมาเนสุ. เต ตตฺถาติ เต ตสฺมึ สงฺคาเม. อทฺทาวเลปนา อุปการิโยติ เจตฺถ มนุสฺสา ปาการปาทํ อสฺสขุรสณฺาเนน อิฏฺกาหิ จินิตฺวา อุปริ สุธาย ลิมฺปนฺติ. เอวํ กตปาการปาทา "อุปการิโย"ติ วุจฺจนฺติ. ตา ตินฺเตน กลเลน ๔- สิตฺตา อทฺทาวเลปนา นาม โหนฺติ. ปกฺขนฺทนฺตีติ ตาสํ เหฏฺา ติขิณอยสูลรุกฺขสูลาทีหิ ๕- วิชฺฌิยมานา ปาการสฺส ปิจฺฉิลฺลภาเวน อาโรหิตุํ อสกฺโกนฺตาปิ อุปธาวนฺติเยว. ฉกณฏิยาติ กุถิตโคมเยน. อภิวคฺเคนาติ สตทนฺเตน. ๖- ตํ อฏฺทนฺตากาเรน กตฺวา "นครทฺวารํ ภินฺทิตฺวา ปวิสิสฺสามา"ติ อาคเต อุปริทฺวาเร ิตา ตสฺส พนฺธนโยตฺตานิ ฉินฺทิตฺวา เตน อภิวคฺเคน โอมทฺทนฺติ. @เชิงอรรถ: ก. กินฺตีติ ฉ.ม. ทีเปติ ก. อุภโตวิยุฬฺหนฺติ ก. ตกฺกานกลเลน @ ก. นิขาต.... สี., ก., อิ. สตฺตทนฺเตน

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๑.

สนฺธิมฺปิ ฉินฺทนฺตีติ ฆรสนฺธิมฺปิ ฉินฺทนฺติ. นิลฺโลปนฺติ คาเม ปหริตฺวา มหาวิโลปํ กโรนฺติ. เอกาคาริกนฺติ ปณฺณาสมตฺตาปิ สฏฺิมตฺตาปิ ปริวาเรตฺวา ชีวคฺคาหํ คเหตฺวาว ธนํ อาหราเปนฺติ. ปริปนฺเถปิ ติฏฺนฺตีติ ปนฺถทูหนกมฺมํ กโรนฺติ. อฑฺฒทณฺฑเกหีติ มุคฺคเรหิ. ๑- เสสํ วุตฺตตฺถเมว. ฉฏฺ. [๑๓๗] สตฺตเม เอตีติ อีติ, อาคนฺตุกานํ อกุสลภาคีนํ ๒- พฺยสนเหตูนํ เอตํ อธิวจนํ. ตสฺมา กามคุณาปิ เอเต อเนกพฺยสนาวหฏฺเน ทฬฺหสนฺนิปาตฏฺเน จ อีติ. คณฺโฑปิ อสุจึ ปคฺฆรติ, อุทฺธุมาตปริปกฺกปริภินฺโน โหติ. ตสฺมา เอเต กิเลสาสุจิปคฺฆรณโต อุปฺปาทชราภงฺเคหิ อุทฺธุมาตปริปกฺกปริภินฺนภาวโต จ คณฺโฑ. อุปทฺทวตีติ อุปทฺทโว, อนตฺถํ ชเนนฺโต อภิภวติ อชฺโฌตฺถรตีติ อตฺโถ, ราคคณฺฑาทีนเมตํ อธิวจนํ. ตสฺมา กามคุณาเปเต อวิทิตนิพฺพานตฺถาวหเหตุตาย สพฺพุปทฺทววตฺถุตาย จ อุปทฺทโว. ยสฺมา ปเนเต กิลสาตุรภาวํ ชเนนฺตา สีลสงฺขาตมาโรคฺยโลลุปฺปํ วา อุปฺปาเทนฺตา ปากติกเมว อาโรคฺยํ วิลุมฺปนฺติ, ตสฺมา อิมินา อาโรคฺยวิลุมฺปนฏฺเน โรโค. อพฺภนฺตรมนุปวิฏฺฏฺเน ปน อนฺโตตุทนฏฺเน ทุนฺนีหรณียฏฺเน จ สลฺลํ. ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกภยาวหนโต ภยํ. เมตนฺติ เอตํ. เสสเมตฺถ ปากฏเมว. นิคมนมฺปิ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. ๓- กามราครตฺตายนฺติ กามราเคน รตฺโต อยํ. ฉนฺทราควินิพทฺโธติ ฉนฺทราเคน เสฺนเหน พทฺโธ. ทิฏฺธมฺมิกาปิ คพฺภาติ อิมสฺมึ อตฺตภาเว วตฺตมานา สฬายตนคพฺภา. สมฺปรายิกาปิ คพฺภาติ ปรโลเกปิ สฬายตนคพฺภา. น ปริมุจฺจตีติ ปริมุจฺจิตุํ น สกฺโกติ. โอติณฺโณ สาตรูเปนาติ มธุรสภาเวน ราเคน โอติณฺโณ โอคาหิโต. ปลิปถนฺติ กามกลลมคฺคํ. ทุคฺคนฺติ ทุคฺคมํ. สตฺตมํ. @เชิงอรรถ: ป.สู. ๑/๑๖๙/๓๘๑ ฉ.ม. อกุสลภาคิยานํ สุตฺต.อ. ๑/๑๐๖-๗

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๒.

[๑๓๘] อฏฺเม สีตํ ทุวิธํ อพฺภนฺตรธาตุกฺโขภปจฺจยญฺจ พาหิรธาตุกฺโขภปจฺจยญฺจ. ตถา อุณฺหํ. ตตฺถ ฑํสาติ ปิงฺคลมกฺขิกา. สรีสเปติ เย เกจิ ทีฆชาติกา สริตฺวา คจฺฉนฺติ. เสสํ ปากฏเมว. นิคมนมฺปิ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. อฏฺมํ. [๑๓๙] นวมคาถา ปทตฺถโต ปากฏา เอว. อยํ ปเนตฺถ อธิปฺปายโยชนา:- สา จ โข ยุตฺติวเสน, น อนุสฺสววเสน. ยถา อยํ หตฺถี มนุสฺสกนฺเตสุ สีเลสุ ทนฺตตฺตา อทนฺตภูมึ นาคจฺฉตีติ วา, สรีรมหนฺตตาย วา นาโค. เอวํ กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ อริยกนฺเตสุ สีเลสุ ทนฺตตฺตา อทนฺตภูมึ นาคมเนน, อาคุํ อกรเณน, ปุน อิตฺถตฺตํ อนาคมเนน จ คุณสรีรมหนฺตตาย วา นาโค ภเวยฺยํ. ยถา เจส ยูถานิ วิวชฺเชตฺวา เอกจริยสุเขน ยถาภิรนฺตํ วิหเร อรญฺเ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป, กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ เอวํ คณํ วิวชฺเชตฺวา เอกตฺตาภิรติสุเขน ๑- ฌานสุเขน ยถาภิรนฺตํ อรญฺเ อตฺตโน ยถา ยถา สุขํ, ตถา ตถา ยตฺตกํ วา อิจฺฉามิ, ตตฺตกํ อรญฺเ นิวาสํ เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป เอโก จเรยฺยนฺติ ๒- อตฺโถ. ยถา เจส สุสณฺิตกฺขนฺธมหนฺตตาย สญฺชาตกฺขนฺโธ, กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ เอวํ อเสกฺขสีลกฺขนฺธมหนฺตตาย สญฺชาตกฺขนฺโธ ภเวยฺยํ. ยถา เจส ปทุมสทิสคตฺตตาย วา, ปทุมกุเล อุปฺปนฺนตาย วา ปทุมี, กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ เอวํ ปทุมสทิสโพชฺฌงฺคมหนฺตตาย วา อริยชาติปทุเม อุปฺปนฺนตาย วา ปทุมี ภเวยฺยํ. ยถา เจส ถามพลชวาทีหิ อุฬาโร, กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ เอวํ ปริสุทฺธกายสมาจารตาทีหิ สีลสมาธินิพฺเพธิกปญฺาทีหิ วา อุฬาโร ภเวยฺยนฺติ เอวํ จินฺเตนฺโต วิปสฺสนํ อารภิตฺวา ปจฺเจกโพธึ อธิคโตมฺหีติ. ๓- นวมํ. @เชิงอรรถ: สี. เอกนฺตาภิรติสุเขน ก. ภเวยฺยนฺติ สุตฺต. อ. ๑/๙๙

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๓.

[๑๔๐] ทสเม อฏฺานตนฺติ อฏฺานํ ตํ, อการณํ ตนฺติ วุตฺตํ โหติ. อนุนาสิกสฺส โลโป กโต "อริยสจฺจาน ทสฺสนนฺ"ติอาทีสุ ๑- วิย. สงฺคณิการตสฺสาติ คณาภิรตสฺส. ยนฺติ การณวจนเมตํ "ยํ หิรียติ หิรียิตพฺเพนา"ติอาทีสุ ๒- วิย. ผสฺสเยติ อธิคจฺเฉ. สามยิกํ วิมุตฺตินฺติ โลกิยสมาปตฺตึ. สา หิ อปฺปิตปฺปิตสมเย เอว ปจฺจนีเกหิ วิมุจฺจนโต "สามยิกา วิมุตฺตี"ติ วุจฺจติ. ตํ สามยิกํ วิมุตฺตึ. อฏฺานํ ตํ, น ตํ การณํ วิชฺชติ สงฺคณิการตสฺส, เยน การเณน ผสฺสเย อิติ เอตํ อาทิจฺจพนฺธุสฺส ปจฺเจกพุทฺธสฺส วโจ นิสมฺม สงฺคณิกาย รตึ ปหาย โยนิโส ปฏิปชฺชนฺโต อธิคโตมฺหีติ อาห. เสสํ วุตฺตนยเมว. ๓- นิทฺเทเส เนกฺขมฺมสุขนฺติ ปพฺพชฺชาสุขํ. ปวิเวกสุขนฺติ กายจิตฺตอุปธิวิเวเก สุขํ. อุปสมสุขนฺติ กิเลสุปสมํ ผลสมาปตฺติสุขํ. สมฺโพธิสุขนฺติ มคฺคสุขํ. นิกามลาภีติ อตฺตโน รุจิวเสน ยถากามลาภี. อกิจฺฉลาภีติ อทุกฺขลาภี. อกสิรลาภีติ วิปุลลาภี. อสามยิกนฺติ โลกุตฺตรํ. อกุปฺปนฺติ กุปฺปวิรหิตํ อจลิตํ โลกุตฺตรมคฺคํ. ทสมํ. ทุติยวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา. ------- ๓. ตติยวคฺควณฺณนา [๑๔๑] ตติยวคฺคสฺส ปเม ทิฏฺีวิสูกานีติ ทฺวาสฏฺิทิฏฺิคตานิ. ตานิ หิ มคฺคสมฺมาทิฏฺิยา วิสูกฏฺเ๔- วิชฺฌนฏฺเน วิโลมฏฺเน จ วิสูกานิ. เอวํ ทิฏฺิยา วิสูกานีติ ทิฏฺิวิสูกานิ, ทิฏฺิโย เอว วา วิสูกานิ ทิฏฺิวิสูกานิ. อุปาติวตฺโตติ ทสฺสนมคฺเคน อติกฺกนฺโต. ปตฺโต นิยามนฺติ อวินิปาตธมฺมตาย สมฺโพธิปรายนตาย จ นิยตภาวํ อธิคโต, สมฺมตฺตนิยามสงฺขาตํ วา ปมมคฺคนฺติ. @เชิงอรรถ: ขุ. ขุ. ๒๕/๑๑, ๒๗๐/๔, ๓๘๖ อภิ. สงฺ. ๓๔/๓๑๐/๙๐ @ สุตฺต. อ. ๑/๑๐๓ ก. วิรุทฺธฏฺเ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๔.

เอตฺตาวตา ปมมคฺคกิจฺจนิปฺผตฺติ จ ตสฺส ปฏิลาโภ จ วุตฺโต. อิทานิ ปฏิลทฺธมคฺโคติ อิมินา เสสมคฺคปฏิลาภํ ทสฺเสติ. อุปฺปนฺนาโณมฺหีติ อุปฺปนฺนปจฺเจกโพธิาโณ อมฺหิ. เอเตน ผลํ ทสฺเสติ. อนญฺเนยฺโยติ อญฺเหิ "อิทํ สจฺจํ อิทํ สจฺจนฺ"ติ น เนตพฺโพ. เอเตน สยมฺภูตํ ทีเปติ. ปตฺเต วา ปจฺเจกโพธิาเณ อญฺเนยฺยตาย อภาวา สยํ วสิตํ. สมถวิปสฺสนาย วา ๑- ทิฏฺิวิสูกานิ อุปาติวตฺโต, อาทิมคฺเคน ปตฺโต นิยามํ, เสเสหิ ปฏิลทฺธมคฺโค, ผลาเณน อุปฺปนฺนาโณ, ตํ สพฺพํ อตฺตนาว อธิคโตติ อนญฺเนยฺโย. เสสํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. ๒- น ปรเนยฺโยติ น อญฺเหิ เนตพฺโพ. น ปรปฺปตฺติโยติ ปจฺจกฺขธมฺมตฺตา น อญฺเหิ สทฺทหาเปตพฺโพ. น ปรปฺปจฺจโยติ น อสฺส ปโร ปจฺจโย, น ปรสฺส สทฺธาย วตฺตตีติ น ปรปจฺจโย. น ปรปฏิพทฺธคูติ น อญฺเสํ ปฏิพทฺธาณคมโน. ปมํ. [๑๔๒] ทุติเย นิลฺโลลุโปติ อโลลุปฺโป. โย หิ รสตณฺหาภิภูโต โหติ, โส ภุสํ ลุปฺปติ ปุนปฺปุนญฺจ ลุปฺปติ, เตน "โลลุปฺโป"ติ วุจฺจติ. ตสฺมา เอส ตํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห "นิลฺโลลุโป"ติ. นิกฺกุโหติ เอตฺถ กิญฺจาปิ ยสฺส ติวิธกุหนวตฺถุ นตฺถิ, โส "นิกฺกุโห"ติ วุจฺจติ, อิมิสฺสา ปน คาถาย มนุญฺโภชนาทีสุ ๓- วิมฺหยมนาปชฺชนโต นิกฺกุโหติ อยมธิปฺปาโย. นิปฺปิปาโสติ เอตฺถ ปาตุมิจฺฉา ปิปาสา, ตสฺสา อภาเวน นิปฺปิปาโส, สาทุรสโลเภน โภตุกมฺยตาวิรหิโตติ อตฺโถ. นิมฺมกฺโขติ เอตฺถ ปรคุณวินาสนลกฺขโณ มกฺโข, ตสฺส อภาเวน นิมฺมกฺโข. อตฺตโน คหฏฺกาเล สูทสฺส, ๔- คุณมกฺขนภาวํ สนฺธาย อาห. นิทฺธนฺตกสาวโมโหติ เอตฺถ ราคาทโย ตโย กายทุจฺจริตาทีนิ จ ตีณีติ ฉ ธมฺมา ยถาสมฺภวํ อปฺปสนฺนฏฺเน สกภาวํ วิชหาเปตฺวา ปรภาวํ คณฺหาปนฏฺเน กสฏฏฺเน จ "กสาวา"ติ เวทิตพฺพา. ยถาห:- @เชิงอรรถ: สี., ก. อิปสฺสนาย วา สุตฺต. อ. ๑/๑๐๓ ก. มนุญฺโต ชนาทิสุ @ ม., ก. ปรสฺส

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๕.

"ตตฺถ กตเม ตโย กสาวา? ราคกสาโว โทสกสาโว โมหกสาโว, อิเม ตโย กสาวา. ตตฺถ กตเม อปเรปิ ตโย กสาวา? กายกสาโว วจีกสาโว มโนกสาโว"ติ. ๑- เตสุ โมหํ เปตฺวา ปญฺจนฺนํ กสาวานํ เตสญฺจ สพฺเพสํ มูลภูตสฺส โมหสฺส นิทฺธนฺตตฺตา นิทฺธนฺตกสาวโมโห, ติณฺณํ เอว วา กายวจีมโนกสาวานํ โมหสฺส จ นิทฺธนฺตตฺตา นิทฺธนฺตกสาวโมโห. อิตเรสุ นิลฺโลลุปตาทีหิ ราคกสาวสฺส นิมฺมกฺขตาย โทสกสาวสฺส นิทฺธนฺตภาโว สิทฺโธ เอว. นิราสโสติ นิตฺตโณฺห. สพฺพโลเกติ สกลโลเก, ตีสุ ภเวสุ ทฺวาทสสุ วา อายตเนสุ ภววิภวตณฺหาวิรหิโต หุตฺวาติ อตฺโถ. เสสํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. อถ วา ตโยปิ ปาเท วตฺวา ๒- เอโก จเรติ เอโก จริตุํ สกฺกุเณยฺยาติ เอวมฺปิ เอตฺถ สมฺพนฺโธ กาตพฺโพ. ๓- ทุติยํ. [๑๔๓] ตติเย อยํ สงฺเขปตฺโถ:- ยฺวายํ ทสวตฺถุกาย ปาปทิฏฺิยา สมนฺนาคตตฺตา ปาโป. ปเรสมฺปิ อนตฺถํ ทสฺเสตีติ อนตฺถทสฺสี. กายทุจฺจริตาทิมฺหิ จ วิสเม นิวิฏฺโ. ตํ อตฺตกาโม กุลปุตฺโต ปาปํ สหายํ ปริวชฺชเยถ, อนตฺถทสฺสึ วิสเม นิวิฏฺ. สยํ น เสเวติ อตฺตโน วเสน น เสเวยฺย. ยทิ ปน ปรวโส โหติ, กึ สกฺกา กาตุนฺติ วุตฺตํ โหติ. ปสุตนฺติ ปสฏํ, ทิฏฺิวเสน ตตฺถ ตตฺถ ลคฺคนฺติ อตฺโถ. ปมตฺตนฺติ กามคุเณสุ โวสฺสฏฺจิตฺตํ, กุสลภาวนารหิตํ วา. ตํ เอวรูปํ น เสเว น ภเช น ปยิรุปาเส, อญฺทตฺถุ เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปติ. นิทฺเทเส สยํ น เสเวยฺยาติ สามํ น อุปสงฺกเมยฺย. สามํ น เสเวยฺยาติ จิตฺเตนปิ น อุปสงฺกเมยฺย. น เสเวยฺยาติ น ภเชยฺย. น นิเสเวยฺยาติ สมีปมฺปิ น คจฺเฉยฺย. น สํเสเวยฺยาติ ทูเร ภเวยฺย. น ปฏิเสเวยฺยาติ ๔- ปฏิกฺกเมยฺย. ตติยํ. @เชิงอรรถ: อภิ. วิ. ๓๕/๙๒๔/๔๕๐ สี. วาเรตฺวา, ม., ก. วาเร วตฺวา @ สุตฺต. อ. ๑/๑๐๕ ฉ.ม. น ปริสํเสเวยฺยาติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๖.

[๑๔๔] จตุตฺเถ อยํ สงฺเขปตฺโถ:- พหุสฺสุตนฺติ ทุวิโธ พหุสฺสุโต ตีสุ ปิฏเกสุ อตฺถโต นิขิโล ๑- ปริยตฺติพหุสฺสุโต จ มคฺคผลวิชฺชาภิญฺานํ ปฏิวิทฺธตฺตา ปฏิเวธพหุสฺสุโต จ. อาคตาคโม ธมฺมธโร. อุฬาเรหิ ปน กายวจีมโนกมฺเมหิ สมนฺนาคโต อุฬาโร. ยุตฺตปฏิภาโน จ มุตฺตปฏิภาโน จ ยุตฺตมุตฺตปฏิภาโน จ ปฏิภานวา. ปริยตฺติปริปุจฺฉาธิคมวเสน วา ติธา ปฏิภานวา เวทิตพฺโพ. ยสฺส หิ ปริยตฺติ ปฏิภาติ, โส ปริยตฺติปฏิภานวา. ยสฺส อตฺถญฺจ ายญฺจ ลกฺขณญฺจ านาานญฺจ ปริปุจฺฉนฺตสฺส ปริปุจฺฉา ปฏิภาติ, โส ปริปุจฺฉาปฏิภานวา. เยน มคฺคาทโย ปฏิวิทฺธา โหนฺติ, โส ปฏิเวธปฏิภานวา. ตํ เอวรูปํ พหุสฺสุตํ ธมฺมธรํ ภเชถ, มิตฺตํ อุฬารํ ปฏิภานวนฺตํ. ตโต ตสฺสานุภาเวน อตฺตตฺถปรตฺถอุภยตฺถเภทโต วา ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺถเภทโต วา อเนกปฺปการานิ อญฺาย อตฺถานิ, ตโต "อโหสึ นุ โข อหํ อตีตมทฺธานนฺ"ติอาทีสุ ๒- กงฺขาฏฺาเนสุ วิเนยฺย กงฺขํ วิจิกิจฺฉํ วิเนตฺวา วินาเสตฺวา เอวํ กตสพฺพกิจฺโจ เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปติ. ๓- จตุตฺถํ. [๑๔๕] ปญฺจเม ขิฑฺฑา จ รติ จ ปุพฺเพ วุตฺตาว. กามสุขนฺติ วตฺถุกามสุขํ. วตฺถุกามาปิ หิ สุขสฺส วิสยาทิภาเวน สุขนฺติ วุจฺจนฺติ. ยถาห "อตฺถิ รูปํ สุขํ สุขานุปติตนฺ"ติ. ๔- เอวเมตํ ขิฑฺฑํ รตึ กามสุขญฺจ อิมสฺมึ โอกาสโลเก อนลงฺกริตฺวา อลนฺติ อกตฺวา "เอตปฺปการนฺ"ติ ๕- วา "สารภูตนฺ"ติ วา เอวํ อคเหตฺวา. ๖- อนเปกฺขมาโนติ เตน อนลงฺกรเณน อนเปกฺขนสีโล อปิหาลุโก นิตฺตโณฺห. วิภูสฏฺานาวิรโต สจฺจวาที เอโก จเรติ. ตตฺถ วิภูสา ทุวิธา อคาริกวิภูสา จ อนคาริกวิภูสา จ. ตตฺถ อคาริกวิภูสา สากฏเวนมาลาคนฺธาทิ, อนคาริกวิภูสา จ ปตฺตมณฺฑนาทิ. วิภูสา เอว วิภูสฏฺานํ, @เชิงอรรถ: สี., ม. นิจฺจโล ม.มู. ๑๒/๑๘/๑๑/, สํ.นิ ๑๖/๒๐/๒๖-๗, @ขุ.มหา. ๒๙/๕๐๙ (สฺยา) สุตฺต. อ. ๑/๑๐๗ สํ.ข. ๑๗/๖๐/๕๗ @ ฉ.ม. เอตํ ตปฺปกนฺติ ก. อคเณตฺวา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๗.

ตสฺมา วิภูสฏฺานา ติวิธายปิ วิรติยา วิรโต. อวิตถวจนโต สจฺจวาทีติ เอวมตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ๑- ปญฺจมํ. [๑๔๖] ฉฏฺเ ธนานีติ มุตฺตามณิเวฬุริยสงฺขสิลาปวาฬรชตชาตรูปาทีนิ รตนานิ. ธญฺานีติ สาลิวีหิยวโคธุมกงฺกุวรกกุทฺรูสกปฺปเภทานิ สตฺต เสสาปรณฺณานิ จ. พนฺธวานีติ าติพนฺธุโคตฺตพนฺธุมิตฺตพนฺธุสิปฺปพนฺธุวเสน จตุพฺพิธพนฺธเว. สโกธิตานีติ ๒- สกสกโอธิวเสน ิตานิเยว. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ. ฉฏฺ. [๑๔๗] สตฺตเม สงฺโค เอโสติ อตฺตโน อุปโภคํ นิทฺทิสติ. โส หิ สชฺชนฺติ ตตฺถ ปาณิโน กทฺทมํ ๓- ปวิฏฺโ หตฺถี วิยาติ สงฺโค. ปริตฺตเมตฺถ โสขฺยนฺติ เอตฺถ ปญฺจกามคุณูปโภคกาเล วิปรีตสญฺาย อุปฺปาเทตพฺพโต กามาวจรธมฺมปริยาปนฺนโต วา ลามฏฺมเน โสขฺยํ ปริตฺตํ, วิชฺชุปฺปภาย โอภาสิตนจฺจทสฺสนสุขํ วิย อิตฺตรํ, ตาวกาลิกนฺติ วุตฺตํ โหติ. อปฺปสฺสาโท ทุกฺขเมตฺถ ภิยฺโยติ เอตฺถ จ ยฺวายํ "ยํ โข ภิกฺขเว อิเม ปญฺจ กามคุเณ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ, อยํ กามานํ อสฺสาโท"ติ ๔- วุตฺโต, โส ยมิทํ ๕- "โก จ ภิกฺขเว กามานํ อาทีนโว, อิธ ภิกฺขเว กุลปุตฺโต เยน สิปฺปุฏฺาเนน ๖- ชีวิกํ กปฺเปติ ยทิ มุทฺทาย ยทิ คณนายา"ติ ๔- เอวมาทินา นเยเนตฺถ ทุกฺขํ วุตฺตํ, ตํ อุปนิธาย อปฺโปทกพินฺทุมตฺโต โหติ, อถ โข ทุกฺขเมว ภิยฺโย พหุ, จตูสุ สมุทฺเทสุ อุทกสทิโส โหติ. เตน วุตฺตํ "อปฺปสฺสาโท ทุกฺขเมตฺถ ภิยฺโย"ติ. คโฬ เอโสติ อสฺสาทํ ทสฺเสตฺวา อากฑฺฒนวเสน พฬิโส เอโส, ยทิทํ ปญฺจกามคุณา. อิติ ตฺวา มติมาติ เอวํ ตฺวา พุทฺธิมา ปณฺฑิโต ปุริโส สพฺพเมตํ ๗- ปหาย เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปติ. ๘- สตฺตมํ. @เชิงอรรถ: สุตฺต. อ. ๑/๑๐๙ ฉ.ม. ยโถธิกานีติ ฉ.ม. กทฺทเม ม.มู. ๑๒/๑๖๖/๑๒๙ @ ก. ยมฺปีทํ ฉ.ม. สิปฺปฏฺาเนน ฉ.ม. สพฺพมฺเปตํ สุตฺต. อ. ๑/๑๑๑

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๘.

[๑๔๘] อฏฺมคาถาย ทุติยปาเท ชาลนฺติ สุตฺตมยํ วุจฺจติ. อมฺพูติ อุทกํ, ตตฺถ จรตีติ อมฺพุจารี, มจฺฉสฺเสตํ อธิวจนํ. สลิเล อมฺพุจารี สลิลมฺพุจารี. ตสฺมึ นทีสลิเล ชาลํ เภตฺวา อมฺพุจารี วาติ ๑- วุตฺตํ โหติ. ตติยปาเท ทฑฺฒนฺติ ทฑฺฒฏฺานํ วุจฺจติ. ยถา อคฺคิ ทฑฺฒฏฺานํ ปุน น นิวตฺตติ, น ตตฺถ ภิยฺโย อาคจฺฉติ, เอวํ มคฺคาณคฺคินา ทฑฺฒํ กามคุณฏฺานํ อนิวตฺตมาโน, ตตฺถ ภิยฺโย อนาคจฺฉนฺโตติ วุตฺตํ โหติ, เสสํ วุตฺตนยเมวาติ. สญฺโชนานีติ ยสฺส สํวิชฺชนฺติ, ตํ ปุคฺคลํ วฏฺฏสฺมึ สญฺโเชนฺติ พนฺธนฺตีติ สญฺโชนานิ. อิมานิ ปน สํโยชนานิ กิเลสปฏิปาฏิยาปิ อาหริตุํ วฏฺฏติ มคฺคปฏิปาฏิยาปิ. กามราคปฏิฆสญฺโชนานิ อนาคามิมคฺเคน ปหียนฺติ, มานสญฺโชนํ อรหตฺตมคฺเคน. ทิฏฺิวิจิกิจฺฉาสีลพฺพตปรามาสา โสตาปตฺติมคฺเคน, ภวราคสญฺโชนํ อรหตฺตมคฺเคน, อิสฺสามจฺฉริยานิ โสตาปตฺติมคฺเคน, อวิชฺชา อรหตฺตมคฺเคน. มคฺคปฏิปาฏิยา ทิฏฺิวิจิกิจฺฉาสีลพฺพตปรามาสอิสฺสามจฺฉริยา โสตาปตฺติมคฺเคน ปหียนฺติ, กามราคปฏิฆา อนาคามิมคฺเคน, มานภวราคอวิชฺชา อรหตฺตมคฺเคนาติ. ภินฺทิตฺวาติ เภทํ ปาเปตฺวา. สมฺภินฺทิตฺวาติ ๒- ฉิทฺทํ กตฺวา. ทาลยิตฺวาติ ผาเลตฺวา. ปทาลยิตฺวาติ หีเรตฺวา สมฺปทาลยิตฺวาติ อุปสคฺเคน ปทํ วฑฺฒิตํ. ๓- อฏฺมํ. [๑๔๙] นวเม โอกฺขิตฺตจกฺขูติ เหฏฺา ขิตฺตจกฺขุ, สตฺต คีวฏฺีนิ ปฏิปาฏิยา เปตฺวา ปริวชฺชนปหาตพฺพทสฺสนตฺถํ ยุคมตฺตํ เปกฺขมาโนติ วุตฺตํ โหติ. น ตุ หนุกฏฺินา หทยฏฺึ สงฺฆฏฺเฏนฺโต. เอวญฺหิ โอกฺขิตฺตจกฺขุตา น สมณสารุปฺปา โหติ. น จ ปาทโลโลติ เอกสฺส ทุติโย ทฺวินฺนํ ตติโยติ เอวํ คณมชฺฌํ ปวิสิตุกามตาย กณฺฑูยมานปาโท ๔- วิย อภวนฺโต, ทีฆจาริกอนวฏฺิตจาริกวิรโต วา. ๕- คุตฺตินฺทฺริโยติ ฉสุ อินฺทฺริเยสุ อิธ มนินฺทฺริยสฺส วิสุํ วตฺตตฺตา วุตฺตาวเสสวเสน โคปิตินฺทฺริโย. รกฺขิตมานสาโนติ มานสํเยว @เชิงอรรถ: สี. คตํ อมฺพุจารึ วิยาติ, ฉ.ม. คตอมฺพุจารี วาติ ฉ.ม. ปภินฺทิตฺวาติ @ สุตฺต. อ. ๑/๑๑๒ ก. คณฺฑูยมานปาโท สี.....อนิวตฺตจาริกวิรโต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๙.

มานสานํ, ตํ รกฺขิตมสฺสาติ รกฺขมานสาโน. ยถา กิเลเสหิ น วิลุปฺปติ, เอวํ รกฺขิตจิตฺโตติ วุตฺตํ โหติ. อนวสฺสุโตติ อิมาย ปฏิปตฺติยา เตสุ เตสุ อารมฺมเณสุ กิเลสอนฺวาสฺสววิรหิโต. อปริฑยฺหมาโนติ เอวํ อนฺวาสฺสววิรหา เอว กิเลสคฺคีหิ อปริฑยฺหมาโน, พหิทฺธา วา อนวสฺสุโต, อชฺฌตฺตํ ปริฑยฺหมาโน. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ. ๑- จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวาติ การณวเสน "จกฺขู"ติ ลทฺธโวหาเรน รูปทสฺสนสมตฺเถน จกฺขุวิญฺาเณน รูปํ ทิสฺวา. โปราณา ปนาหุ:- "จกฺขุ รูปํ น ปสฺสติ อจิตฺตกตฺตา, จิตฺตํ น ปสฺสติ อจกฺขุกตฺตา, ทฺวารารมฺมณสงฺฆฏฺฏเนน ปสาทวตฺถุเกน จิตฺเตน ปสฺสติ. อีทิสี ปเนสา "ธนุนา วิชฺฌตีติอาทีสุ วิย สสมฺภารกถา นาม โหติ, ตสฺมา จกฺขุวิญฺาเณน รูปํ ทิสฺวาติ อยเมเวตฺถ อตฺโถ"ติ. ๒- นิมิตฺตคฺคาหีติ อิตฺถิปุริสนิมิตฺตํ วา สุภนิมิตฺตาทิกํ วา กิเลสวตฺถุภูตํ นิมิตฺตํ ฉนฺทราควเสน คณฺหาติ, ทิฏฺมตฺตวเสน น สณฺาติ. อนุพฺยญฺชนคฺคาหีติ กิเลสานํ อนุพฺยญฺชนโต ปากฏภาวกรณโต "อนุพฺยญฺชนนฺ"ติ ลทฺธโวหารํ หตฺถปาทหสิตลปิตวิโลกิตาทิเภทํ อาการํ คณฺหาติ. ยตฺวาธิกรณเมนนฺติ อาทิมฺหิ ยํการณา ยสฺส จกฺขุนฺทฺริยาสํวรสฺส เหตุ. เอตํ ปุคฺคลํ สติกวาเฏน จกฺขุนฺทฺริยํ อสํวุตํ อปิหิตจกฺขุทฺวารํ หุตฺวา วิหรนฺตํ เอเต อภิชฺฌาทโย ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ อนุพนฺเธยฺยุํ. ๓- ตสฺส สํวราย น ปฏิปชฺชตีติ ตสฺส จกฺขุนฺทฺริยสฺส สติกวาเฏน ปิทหนตฺถาย น ปฏิปชฺชติ. เอวํภูโต เอว จ "น รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยํ. น จกฺขุนฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชตี"ติ วุจฺจติ. ตตฺถ กิญฺจาปิ จกฺขุนฺทฺริเย สํวโร วา อสํวโร วา นตฺถิ. น หิ จกฺขุปฺปสาทํ นิสฺสาย สติ วา มุฏฺสฺสจฺจํ วา อุปฺปชฺชติ, อปิจ ยทา รูปารมฺมณํ จกฺขุสฺส อาปาถมาคจฺฉติ, ตทา ภวงฺเค ทฺวิกฺขตฺตุํ อุปฺปชฺชิตฺวา @เชิงอรรถ: สุตฺต. อ. ๑/๑๑๓ วิสุทฺธิ. ๑/๒๔ (สฺยา), อภิ. อ. ๑/๑๓๕๒/๔๕๖ @ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๐.

นิรุทฺเธ กิริยามโนธาตุ อาวชฺชนกิจฺจํ สาธยมานา อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌติ, ตโต จกฺขุวิญฺาณํ ทสฺสนกิจฺจํ ตโต วิปากมโนธาตุ สมฺปฏิจฺฉนฺนกิจฺจํ ตโต วิปากาเหตุกมโนวิญฺาณธาตุ สนฺตีรณกิจฺจํ ตโต กิริยาเหตุกมโนวิญฺาณธาตุ โวฏฺพฺพนกิจฺจํ สาธยามานา อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌติ, ตทนนฺตรํ ชวนํ ชวติ. ตตฺราปิ เนว ภวงฺคสมเย, น อาวชฺชนาทีนํ อญฺตรสมเย สํวโร วา อสํวโร วา อตฺถิ, ชวนกฺขเณ ปน สเจ ทุสฺสีลฺยํ วา มุฏฺสฺสจฺจํ วา อญฺาณํ วา อกฺขนฺติ วา โกสชฺชํ วา อุปฺปชฺชติ, อสํวโร โหติ. เอวํ โหนฺโต ปน โส จกฺขุนฺทฺริเย อสํวโรติ วุจฺจติ. กสฺมา? ยสฺมา ตสฺมึ สติ ทฺวารมฺปิ อคุตฺตํ โหติ ภวงฺคมฺปิ อาวชฺชนาทีนิ วีถิจิตฺตานิปิ. ยถา กึ? ยถา นคเร จตูสุ ทฺวาเรสุ อสํวุเตสุ กิญฺจาปิ อนฺโตฆรทฺวารโกฏฺกคพฺภาทโย สุสํวุตา, ตถาปิ อนฺโตนคเร สพฺพํ ภณฺฑํ อรกฺขิตํ อโคปิตเมว โหติ. นครทฺวาเรน หิ ปวิสิตฺวา โจรา ยทิจฺฉนฺติ, ตํ กเรยฺยุํ. เอวเมว ชวเน ทุสฺสีลฺยาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ ตสฺมึ อสํวเร สติ ทฺวารมฺปิ อคุตฺตํ โหติ ภวงฺคมฺปิ อาวชฺชนาทีนิ วีถิจิตฺตานิปีติ. จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา น นิมิตฺตคฺคาหี โหตีติอาทีสุ น นิมิตฺตคฺคาหี โหตีติ ฉนฺทราควเสน วุตฺตปฺปการํ นิมิตฺตํ น คณฺหาติ. เอวํ เสสปทานิปิ วุตฺตปฏิปกฺเขน เวทิตพฺพานิ. ยถา จ เหฏฺา "ชวเน ทุสฺสีลฺยาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ ตสฺมึ อสํวเร สติ ทฺวารมฺปิ อคุตฺตํ โหติ ภวงฺคมฺปิ อาวชฺชนาทีนิ วีถิจิตฺตานิปี"ติ วุตฺตํ, เอวมิธ ตสฺมึ สีลาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ ทฺวารมฺปิ คุตฺตํ โหติ ภวงฺคมฺปิ อาวชฺชนาทีนิ วีถิจิตฺตานิปิ. ยถา กึ? ยถา นครทฺวาเรสุ สํวุเตสุ กิญฺจาปิ อนฺโตฆราทโย อสํวุตา โหนฺติ. ตถาปิ อนฺโตนคเร สพฺพํ ภณฺฑํ สุรกฺขิตํ สุโคปิตเมว โหติ. นครทฺวาเรสุ หิ ปิทหิเตสุ โจรานํ ปเวโส นตฺถิ. เอวเมว ชวเน สีลาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ ทฺวารมฺปิ คุตฺตํ โหติ ภวงฺคมฺปิ อาวชฺชานาทีนิ วีถิจิตฺตานิปิ. ตสฺมา ชวนกฺขเณ อุปฺปชฺชมาโนปิ จกฺขุนฺทฺริเย สํวโรติ วุตฺโต. ๑- @เชิงอรรถ: วิสุทฺธิ. ๑/๒๖-๗ (สฺยา), อภิ. อ. ๑/๑๓๕๔/๔๕๘

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๑.

อวสฺสุตปริยายญฺจาติ กิเลเสหิ ตินฺตการณญฺจ. อนวสฺสุตปริยายญฺจาติ กิเลเสหิ อตินฺตการณญฺจ. ปิยรูเป รูเปติ อิฏฺชาติเก รูปารมฺมเณ. อปฺปิยรูเป รูเปติ อนิฏฺสภาเว รูปารมฺมเณ. พฺยาปชฺชตีติ โทสวเสน ปูติภาวมาปชฺชติ. โอตารนฺติ ฉิทฺทํ อนฺตรํ. อารมฺมณนฺติ ปจฺจยํ. อภิภวึสูติ มทฺทึสุ. ๑- น อภิวีติ ๒- น มทฺทิ. พหลมตฺติกาติ ปุนปฺปุนํ ทานวเสน อุทฺธมายิกา พหลมตฺติกา. อลฺลาวเลปนาติ ๓- อสุกฺขมตฺติกทานา. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมว. ๔- นวมํ. [๑๕๐] ทสเม กาสายวตฺโถ อภินิกฺขมิตฺวาติ อิมสฺส ปาทสฺส เคหา อภินิกฺขมิตฺวา กาสายวตฺโถ หุตฺวาติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ. เสสํ วุตฺตนเยเนว สกฺกา ชานิตุนฺติ น วิตฺถาริตนฺติ. ทสมํ. ตติยวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา. -------- ๔. จตุตฺถวคฺควณฺณนา [๑๕๑] จตุตฺถวคฺคสฺส ปเม รเสสูติ อมฺพิลมธุรติตฺตกกฏุกโลณิก- ขาริกกสาวาทิเภเทสุ สายนีเยสุ. เคธํ อกรนฺติ คิทฺธึ อกโรนฺโต, ตณฺหํ อนุปฺปาเทนฺโตติ วุตฺตํ โหติ. อโลโลติ "อิทํ สายิสฺสามี"ติ ๕- เอวํ รสวิเสเสสุ อนากุโล. อนญฺโปสีติ โปเสตพฺพกสทฺธิวิหาริกาทิวิรหิโต, กายสนฺธารณมตฺเตน สนฺตุฏฺโติ วุตฺตํ โหติ. ยถา วา ปุพฺเพ อุยฺยาเน รเสสุ เคธกรณโลโล หุตฺวา อญฺโปสี อาสึ, เอวํ อหุตฺวา ยาย ตณฺหาย โลโล หุตฺวา รเสสุ เคธํ กโรติ, ตํ ตณฺหํ หิตฺวา อายตึ ตณฺหามูลกสฺส อญฺสฺส อตฺตภาวสฺส @เชิงอรรถ: ฉ.ม. มทฺทํสุ ฉ.ม. น อธิโภสีติ อทฺธาวเลปนาติปิ ปาโ @ ฉ.ม. อุตฺตานํ ฉ.ม. อิทํ สายิสฺสามิ, อิทํ สายิสฺสมีติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๒.

อนิพฺพตฺตเนน อนญฺโปสีติ ทสฺเสติ. อถ วา อตฺถภญฺชนกฏฺเน "อญฺเ"ติ กิเลสา วุจฺจนฺติ, เตสํ อโปสเนน อนญฺโปสีติ อยเมตฺถ อตฺโถ. สปทานจารีติ อโวกฺกมฺมจารี อนุปุพฺพจารี, ฆรปฏิปาฏึ อฉฑฺเฑตฺวา อฑฺฒกุลญฺจ ทลิทฺทกุลญฺจ นิรนฺตรํ ปิณฺฑาย ปวิสมาโนติ อตฺโถ. กุเล กุเล อปฺปฏิพทฺธจิตฺโตติ ขตฺติยกุลาทีสุ ยตฺถ กตฺถจิ กิเลสวเสน อลคฺคจิตฺโต, จนฺทูปโม นิจฺจนวโกติ ๑- อตฺโถ. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ. ๒-มํ. [๑๕๒] ทุติเย อาวรณานีติ นีวรณาเนว, ตานิ อตฺถโต อุรคสุตฺเต ๓- วุตฺตานิ. ตานิ ปน ยสฺมา อพฺภาทโย วิย จนฺทํ สูริยํ วา เจโต อาวรนฺติ, ตสฺมา "อาวรณานิ เจตโส"ติ วุตฺตานิ. ตานิ อุปจาเรน วา อปฺปนาย วา ปหาย. อุปกฺกิเลเสติ อุปคมฺม จิตฺตํ วิพาเธนฺเต อกุสเล ธมฺเม. วตฺโถปมาทีสุ ๔- วุตฺเต อภิชฺฌาทโย วา. พฺยปนุชฺชาติ ปนุทิตฺวา วินูทยิตฺวา, ๕- วิปสฺสนามคฺเคน ปชหิตฺวาติ อตฺโถ. สพฺเพติ อนวเสเส. เอวํ สมถวิปสฺสนาสมฺปนฺโน ปมมคฺเคน ทิฏฺินิสฺสยสฺส ปหีนตฺตา อนิสฺสิโต. เสสมคฺเคหิ เฉตฺวา เตธาตุกคตํ เสฺนหโทสํ, ตณฺหาราคนฺติ วุตฺตํ โหติ. เสฺนโห เอว หิ คุณปฏิปกฺขโต เสฺนหโทโสติ วุตฺโต. เสสํ วุตฺตนยเมว. ๖- ทุติยํ. [๑๕๓] ตติเย วิปิฏฺิกตฺวานาติ ปิฏฺิโต กตฺวา, ฉฑฺเฑตฺวา ชหิตฺวาติ อตฺโถ. สุขํ ทุกฺขญฺจาติ กายิกสาตาสาตํ. โสมนสฺสโทมนสฺสนฺติ เจตสิกสาตาสาตํ. อุเปกฺขนฺติ จตุตฺถชฺฌานุเปกฺขํ. สมถนฺติ จตุตฺถชฺฌานสมถเมว. วิสุทฺธนฺติ ปญฺจนีวรณวิตกฺกวิจารปีติสุขสงฺขาเตหิ นวหิ ปจฺจนีกธมฺเมหิ วิมุตฺตตฺตา อติสุทฺธํ, นิธนฺตสุวณฺณมิว วิคตูปกฺกิเลสนฺติ อตฺโถ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. นิจฺจนวโก หุตฺวาติ สุตฺต. อ. ๑/๑๑๖ ขุ. สุ. ๒๕/๓๓๕ @ ม. มู. ๑๒/๔๘ สี., อิ. วิโนทยิตฺวา, ฉ.ม. วินาเสตฺวา สุตฺต. อ. ๑/๑๑๗

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๓.

อยํ ปน โยชนา:- วิปิฏฺิกตฺวาน สุขญฺจ ทุกฺขญฺจ ปุพฺเพว, ปมชฺฌานูปจารภูมิยํเยว ทุกฺขํ, ตติยชฺฌานูปจารภูมิยญฺจ สุขนฺติ อธิปฺปาโย. ปุน อาทิโต วุตฺตํ จการํ ปรโต เนตฺวา "โสมนสฺสํ โทมนสฺสญฺจ วิปิฏฺิกตฺวาน ปุพฺเพวา"ติ อธิกาโร. เตน โสมนสฺสํ จตุตฺถชฺฌานูปจารภูมิยํ, ๑- โทมนสฺสญฺจ ทุติยชฺฌานูปจาเรเยวาติ ทีเปติ. เอตานิ หิ เอเตสํ ปริยายโต ปหานฏฺานานิ. นิปฺปริยายโต ปน ทุกฺขสฺส ปมชฺฌานํ, โทมนสฺสสฺส ทุติยชฺฌานํ, สุขสฺส ตติยชฺฌานํ, โสมนสฺสสฺส จตุตฺถชฺฌานํ ปหานฏฺานํ. ยถาห "ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ เอตฺถุปฺปนฺนํ ทุกฺขินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌตี"ติอาทิ. ๒- ตํ สพฺพํ เหฏฺา วุตฺตนเยน คเหตพฺพํ. ปรโต ปุพฺเพวาติ ตีสุ ปมชฺฌานาทีสุ ทุกฺขโทมนสฺสสุขานิ วิปิฏฺิกตฺวา เอตฺเถว จตุตฺถชฺฌาเน โสมนสฺสํ วิปิฏฺิกตฺวา อิมาย ปฏิปทาย ลทฺธานุเปกฺขํ สมถํ วิสุทฺธํ เอโก จเรติ. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ. ๓- ตติยํ. [๑๕๔] จตุตฺเถ อารทฺธํ วีริยมสฺสาติ อารทฺธวิริโย. เอเตน อตฺตโน วีริยารมฺภํ อาทิวีริยํ ทสฺเสติ. ปรมตฺโถ วุจฺจติ นิพฺพานํ, ตตฺถ ปตฺติยา ปรมตฺถปตฺติยา. เอเตน วีริยารมฺเภน ปตฺตพฺพผลํ ทสฺเสติ. อลีนจิตฺโตติ เอเตน วีริยุปตฺถมฺภานํ จิตฺตเจตสิกานํ อลีนตํ ทสฺเสติ. กุสีตวุตฺตีติ เอเตน านาสนจงฺกมาทีสุ กายสฺส อนวสีทนํ. ทฬฺหนิกฺกโมติ เอเตน "กามํ ตโจ นหารุ จา"ติ ๔- เอวํ ปวตฺตํ ปทหนวีริยํ ทสฺเสติ. ยํ ตํ อนุปุพฺพสิกฺขาทีสุ ปทหนฺโต "กาเยน เจว ปรมตฺถสจฺจํ สจฺฉิกโรติ, ปญฺาย จ นํ อติวิชฺฌ ปสฺสตี"ติ วุจฺจติ. อถ วา เอเตน มคฺคสมฺปยุตฺตวีริยํ ทสฺเสติ. ตญฺหิ ทฬฺหญฺจ ภาวนาปาริปูริคตตฺตา, นิกฺกโม จ สพฺพโส ปฏิปกฺขา นิกฺขนฺตตฺตา, ตสฺมา ตํสมงฺคี ปุคฺคโลปิ ทโฬฺห นิกฺกโม อสฺสาติ "ทฬฺหนิกฺกโม"ติ วุจฺจติ. ถามพลูปปนฺโนติ มคฺคกฺขเณ กายถาเมน าณพเลน จ อุปปนฺโน. อถ วา @เชิงอรรถ: ฉ.ม. จตุตฺถชฺฌานูปจาเร สํ. มหา. ๑๙/๕๑๐/๑๙๐ สุตฺต. อ. ๑/๑๑๙ @ ม.ม. ๑๓/๑๘๔/๑๕๙, องฺ. ทุก. ๒๐/๕/๕๐

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๔.

ถามภูเตน พเลน อุปปนฺโนติ ถามพลูปปนฺโน, ถิราณพลูปปนฺโนติ วุตฺตํ โหติ. เอเตน ตสฺส วีริยสฺส าณสมฺปโยคํ ทีเปนฺโต โยนิโส ปธานภาวํ ๑- สาเธติ. ปุพฺพภาคมชฺฌิมอุกฺกฏฺวีริยวเสน วา ตโยปิ ปทา โยเชตพฺพา. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ. ๒- จตุตฺถํ. [๑๕๕] ปญฺจเม ปฏิสลฺลานนฺติ เตหิ เตหิ สตฺตสงฺขาเรหิ ปฏินิวตฺติตฺวา สลฺลีนํ, เอกตฺตเสวิตา เอกีภาโว กายวิเวโกติ อตฺโถ. ฌานนฺติ ปจฺจนีกฌาปนโต อารมฺมณลกฺขณูปนิชฺฌานโต จ จิตฺตวิเวโก วุจฺจติ. ตตฺถ อฏฺ สมาปตฺติโย นีวรณาทิปจฺจนีกฌาปนโต กสิณาทิอารมฺมณูปนิชฺฌานโต จ "ฌานนฺ"ติ วุจฺจนฺติ. วิปสฺสนามคฺคผลานิ สตฺตสญฺาทิปจฺจนีกฌาปนโต ลกฺขณูปนิชฺฌานโต จ "ฌานนฺ"ติ วุจฺจนฺติ. อิธ ปน อารมฺมณูปนิชฺฌานเมว อธิปฺเปตํ. เอวเมตํ ปฏิสลฺลานญฺจ ฌานญฺจ. อริญฺจมาโนติ อชหมาโน อวิสฺสชฺชมาโน. ๓- ธมฺเมสูติ วิปสฺสนุปเคสุ ปญฺจกฺขนฺธาทิธมฺเมสุ. นิจฺจนฺติ สตตํ สมิตํ อพฺโพกิณฺณํ. อนุธมฺมจารีติ เต ธมฺเม อารพฺภ ปวตฺตมาเนน อนุคตํ วิปสฺสนาธมฺมํ จรมาโน. อถ วา ธมฺเมสูติ เอตฺถ ธมฺมาติ นว โลกุตฺตรธมฺมา, เตสํ ธมฺมานํ อนุโลมธมฺโมติ อนุธมฺโม, วิปสฺสนาเยตํ อธิวจนํ. ตตฺถ "ธมฺมานํ นิจฺจํ อนุธมฺมจารี"ติ วตฺตพฺเพ คาถาพนฺธสุขตฺถํ วิภตฺติพฺยตฺตเยน "ธมฺเมสู"ติ วุตฺตํ สิยา. อาทีนวํ สมฺมสิตา ภเวสูติ ตาย อนุธมฺมจาริตาสงฺขาตาย วิปสฺสนาย อนิจฺจาการาทิโทสํ ตีสุ ภเวสุ สมนุปสฺสนฺโต เอวํ อิมาย กายวิเวกจิตฺตวิเวกํ อริญฺจมาโน สิขาปฺปตฺตวิปสฺสนาสงฺขาตาย ปฏิปทาย อธิคโตติ วตฺตพฺโพ เอโก จเรติ เอวํ โยชนา เวทิตพฺพา. ๔- ปญฺจมํ. [๑๕๖] ฉฏฺเ ตณฺหกฺขยนฺติ นิพฺพานํ, เอวํ ทิฏฺาทีนวาย วา ตณฺหาย เอว อปฺปวตฺตึ. อปฺปมตฺโตติ สาตจฺจการี. อเนลมูโคติ อลาลมุโข. อถ วา @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ปทหนภาวํ สุตฺต. อ. ๑/๑๒๔ ฉ.ม. อนิสฺสชฺชมาโน @ สุตฺต. อ. ๑/๑๒๓

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๕.

อเนโล จ อมูโค จ, ปณฺฑิโต พฺยตฺโตติ วุตฺตํ โหติ. หิตสุขสมฺปาปกํ สุตมสฺส อตฺถีติ สุตวา, อาคมสมฺปนฺโนติ วุตฺตํ โหติ. สตีมาติ จิรกตาทีนํ อนุสฺสริตา. สงฺขาตธมฺโมติ ธมฺมูปปริกฺขาย ปริญฺาตธมฺโม. นิยโตติ อริยมคฺเคน นิยามปฺปตฺโต. ปธานวาติ สมฺมปฺปธานวีริยสมฺปนฺโน. อุปฺปฏิปาฏิยา เอส ปาโ โยเชตพฺโพ. เอวเมเตหิ อปฺปมาทาทีหิ สมนฺนาคโต นิยามสมฺปาปเกน ปธาเนน ปธานวา, เตน ปธาเนน ปตฺตนิยามตฺตา นิยโต, ตโต อรหตฺตปฺปตฺติยา สงฺขาตธมฺโม. อรหา หิ ปุน สงฺขาตพฺพาภาวโต "สงฺขาตธมฺโม"ติ วุจฺจติ. ยถาห "เย จ สงฺขาตธมฺมาเส, เย จ เสกฺขา ปุถู อิธา"ติ. ๑- เสสํ วุตฺตนยเมว. ๒- ฉฏฺ. [๑๕๗] สตฺตเม สีโหติ จตฺตาโร สีหา ติณสีโห ปณฺฑุสีโห ๓- กาฬสีโห เกสรสีโหติ. เตสํ เกสรสีโห อคฺคมกฺขายติ, เอโส อิธ อธิปฺเปโต. วาโต ปุรตฺถิมาทิวเสน อเนกวิโธ. ปทุมํ รตฺตเสตาทิวเสน. เตสุ โย โกจิ วาโต ยํ กิญฺจิ ปทุมํ วฏฺฏติเยว. ตตฺถ ยสฺมา สนฺตาโส อตฺตสิเนเหน โหติ, อตฺตเสฺนโห จ ตณฺหาเลโป, โสปิ ทิฏฺิสมฺปยุตฺเตน วา ทิฏฺิวิปฺปยุตฺเตน วา โลเภน โหติ, โสปิ จ ตณฺหาเยว. สชฺชนํ ปน ตตฺถ อุปปริกฺขาวิรหิตสฺส โมเหน โหติ, โมโห จ อวิชฺชา. ตตฺถ สมเถน ตณฺหาย ปหานํ โหติ, วิปสฺสนาย อวิชฺชาย, ตสฺมา สมเถน อตฺตสิเนหํ ปหาย สีโห วิย สทฺเทสุ อนิจฺจทุกฺขาทีสุ อสนฺตสนฺโต, วิปสฺสนาย โมหํ ปหาย วาโตว ชาลมฺหิ ขนฺธายตนาทีสุ อสชฺชมาโน, สมเถเนว โลภํ, โลภสมฺปยุตฺตํ เอว ๔- ทิฏฺิญฺจ ปหาย, ปทุมํว โตเยน สพฺพภวโภคโลเภน อลิมฺปมาโน. เอตฺถ จ สมถสฺส สีลํ ปทฏฺานํ, สมโถ สมาธิ, วิปสฺสนา ปญฺาติ เอวํ เตสุ ทฺวีสุ ธมฺเมสุ สิทฺเธสุ ตโยปิ ขนฺธา สิทฺธา โหนฺติ. ตตฺถ สีลกฺขนฺเธน สูรโต โหติ, โส สีโหว สทฺเทสุ อาฆาตวตฺถูสุ อกุชฺฌิตุกามตาย ๕- @เชิงอรรถ: สํ.นิ. ๑๖/๓๑/๔๖-๘, ขุ. สุ. ๒๕/๑๐๔๕/๕๓๒ สุตฺต. อ. ๑/๑๒๔ @ สี. ตมฺพสีโห สี. โลภสมฺปยุตฺตตฺตา เอว ม., ก. กุชฺฌิตุกามตาย

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๖.

น สนฺตสติ, ปญฺากฺขนฺเธน ปฏิวิทฺธสภาโว วาโตว ชาลมฺหิ ขนฺธาทิธมฺมเภเท น สชฺชติ, สมาธิกฺขนฺเธน วีตราโค ปทุมํว โตเยน ราเคน น ลิปฺปติ. เอวํ สมถวิปสฺสนาหิ สีลสมาธิปญฺากฺขนฺเธหิ จ ยถาสมฺภวํ อวิชฺชา ตณฺหานํ, ติณฺณญฺจ อกุสลมูลานํ ปหานวเสน อสนฺตสนฺโต อสชฺชมาโน อลิปฺปมาโน จ เวทิตพฺโพ. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ. ๑- สตฺตมํ. [๑๕๘] อฏฺเม สหนา จ หนนา จ สีฆชวตฺตา จ สีโห. เกสรสีโหว อิธ อธิปฺเปโต. ทาา พลมสฺสตฺถีติ ทาพลี. ปสยฺห อภิภุยฺยาติ อุภยํ จารีสทฺเทน สห โยเชตพฺพํ ปสยฺหจารี อภิภุยฺยจารีติ. ตตฺถ ปสยฺห นิคฺคยฺห ปวาเหตฺวา จรเณน ปสยฺหจารี. อภิภวิตฺวา สนฺตาเสตฺวา วสีกตฺวา จรเณน อภิภุยฺยจารี. สฺวายํ กายพเลน ปสยฺหจารี, เตชสา อภิภุยฺยจารี. ตตฺถ สเจ โกจิปิ วเทยฺย "กึ ปสยฺห อภิภุยฺยจารี"ติ ตโต มิคานนฺติ สามิวจนํ อุปโยคตฺเถ กตฺวา "มิเค ปสยฺห อภิภุยฺยจารี"ติ ปฏิวตฺตพฺพํ. ปนฺตานีติ ทูรานิ. เสนาสนานีติ วสนฏฺานานิ. เสสํ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว สกฺกา ชานิตุนฺติ น วิตฺถาริตํ. ๒- อฏฺมํ. [๑๕๙] นวเม "สพฺเพ สตฺตา สุขิตา ภวนฺตู"ติอาทินา นเยน หิตสุขูปนยนกามตา เมตฺตา. "อโห วต อิมมฺหา ทุกฺขา วิมุจฺเจยฺยุนฺ"ติอาทินา นเยน อหิตทุกฺขาปนยนกามตา กรุณา. "โมทนฺติ วต โภนฺโต สตฺตา, โมทนฺติ สาธุ สุฏฺู"ติอาทินา นเยน หิตสุขาวิปฺปโยคากามตา มุทิตา. "ปญฺายิสฺสนฺติ สเกน กมฺเมนา"ติ สุขทุกฺเขสุ อชฺฌุเปกฺขนตา อุเปกฺขา. คาถาพนฺธสุขตฺถํ ปน อุปฺปฏิปาฏิยา เมตฺตํ วตฺวา อุเปกฺขา วุตฺตา, มุทิตา จ ปจฺฉา. วิมุตฺตีติ ๓- จตสฺโสปิ หิ วิมุตฺตี, เอตา อตฺตโน ปจฺจนีกธมฺเมหิ วิมุตฺตตฺตา วิมุตฺติโย. เตน วุตฺตํ @เชิงอรรถ: สุตฺต. อ. ๑/๑๑๓ สุตฺต. ๑/๑๒๘ ฉ.ม. วิมุตฺตินฺติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๗.

"เมตฺตํ อุเปกฺขํ กรุณํ วิมุตฺตึ อาเสวมาโน มุทิตญฺจ กาเล"ติ ตตฺถ อาเสวมาโนติ ติสฺโส ติกจตุกฺกชฺฌานวเสน อุเปกฺขํ จตุตฺถชฺฌานวเสน ภาวยมาโน. กาเลติ เมตฺตํ อาเสวิตฺวา ตโต วุฏฺาย กรุณํ, ตโต วุฏฺาย มุทิตํ, ตโต อิตรโต วา นิปฺปีติกชฺฌานโต วุฏฺาย อุเปกฺขํ อาเสวมาโนว "กาเล อาเสวมาโน"ติ วุจฺจติ, อาเสวิตุํ ผาสุกาเล วา. สพฺเพน โลเกน อวิรุชฺฌมาโนติ ทสสุ ทิสาสุ สพฺเพน สตฺตโลเกน. อวิรุชฺฌมาโน. เมตฺตาทีนํ หิ ภาวิตตฺตา สตฺตา อปฺปฏิกูลา โหนฺติ, สตฺเตสุปิ วิโรธภูโต ปฏิโฆ วูปสมติ. เตน วุตฺตํ "สพฺเพน โลเกน อวิรุชฺฌมาโน"ติ เสสํ วุตฺตสทิสเมวาติ. ๑- นวมํ. [๑๖๐] ทสเม สญฺโชนานีติ ทส สญฺโชนานิ, ตานิ จ เตน เตน มคฺเคน สนฺทาลยิตฺวาน. อสนฺตสํ ชีวิตสงฺขยมฺหีติ ชีวิตสงฺขโย วุจฺจติ จุติจิตฺตสฺส ปริเภโท, ตสฺมึ จ ชีวิตสงฺขเย ชีวิตนิกนฺติยา ปหีนตฺตา อสนฺตสนฺติ. เอตฺตาวตา สอุปาทิเสสนิพฺพานธาตุํ อตฺตโน ทสฺเสตฺวา คาถาปริโยสาเน อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายีติ. ๒- ทสมํ. [๑๖๑] เอกาทสเม ภชนฺตีติ สรีเรน อลฺลียิตฺวา ปยิรุปาสนฺติ. เสวนฺตีติ อญฺชลิกมฺมาทีหิ กึการปฏิสฺสาวิตาย จ ปริจรนฺติ. การณํ อตฺโถ เอเตสนฺติ การณตฺถา, ภชนาย เสวนาย จ นาญฺ การณมตฺถิ, อตฺโถ เอว เตสํ การณํ อตฺถเหตุ เสวนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. นิกฺการณา ทุลฺลภา อชฺช มิตฺตาติ "อิโต กิญฺจิ ลจฺฉามา"ติ เอวํ อตฺตปฏิลาภการเณน นิกฺการณา, เกวลํ:- "อุปกาโร จ โย มิตฺโต สุขทุกฺโข จ โย สขา ๓- อตฺถกฺขายี ๔- จ โย มิตฺโต โย จ มิตฺตานุกมฺปโก"ติ ๕- @เชิงอรรถ: สุตฺต. อ. ๑/๑๒๙ สุตฺต. อ. ๑/๑๓๐ ม. สุเข ทุกฺเข จ โย สขา, @อิ. โย จ มิตฺโต สุเข ทุกฺเข ก. อตฺถกาโม @ ก. โย จ มิตฺโต อนุกมฺปโกติ, ที. ปา. ๑๑/๒๖๕/๑๖๓

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๘.

เอวํ วุตฺเตน อริเยน มิตฺตภาเวน สมนฺนาคตา ทุลฺลภา อชฺช มิตฺตา. อตฺตนิ ิตา เอเตสํ ปญฺา, อตฺตานํเยว โอโลเกนฺติ, น อญฺนฺติ อตฺตฏฺปญฺา. "ทิฏฺตฺถปญฺา"ติ อยมฺปิ กิร โปราณปาโ. สมฺปติ ทิฏฺเเยว อตฺเถ เอเตสํ ปญฺา, อายตึ น เปกฺขนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. อสุจีติ อสุจินา อนริเยน กายวจีมโนกมฺเมน สมนฺนาคโตติ. เสสํ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. ยํ อนฺตรนฺตรา อติวิตฺถารภเยน น วุตฺตํ, ตํ สพฺพํ ปาานุสาเรเนว เวทิตพฺพํ. เอกาทสมํ. จตุตฺถวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา. สทฺธมฺมปฺปชฺโชติกาย จูฬนิทฺเทสฏฺกถาย ขคฺควิสาณสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา. -------------

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๙.

นิคมคาถา ๑- โย โส สุคตปุตฺตานํ อธิปติภูเตน หิตรตินา เถเรน ถิรคุณวตา สุวิภตฺโต มหานิทฺเทโส. ตสฺสตฺถวณฺณนา ยา ปุพฺพฏฺกถานยํ ตถา ยุตฺตึ นิสฺสาย มยารทฺธา นิฏฺานมุปคตา เอสา. ยํ ปุรํ ปุรุตฺตมํ อนุราธปุรวฺหยํ ๒- โย ตสฺส ทกฺขิเณ ภาเค มหาวิหาโร ปติฏฺิโต. โย ตสฺส ติลโต ภูโต มหาถูโป สิลุจฺจโย ยนฺตสฺส ปจฺฉิเม ภาเค เลโข กลิกสญฺิโต. กิตฺติเสโนติ ๓- นาเมน สาชีโว ราชสมฺมโต สุจิจาริตฺตสมฺปนฺโน เลโข กุสลกมฺมิโก. สีตจฺฉายตรุเปตํ สลิลาสยสมฺปทํ จารุปาการสญฺจิตํ ปริเวณมการยิ. อุปเสโน มหาเถโร มหาปริเวณวาสิ โย ตสฺสาทาสิ ปริเวณํ เลโข กุสลกมฺมิโก. วสนฺเตเนตฺถ เถเรน ๔- ถิรสีเลน ตาทินา อุปเสนวฺหเยน สา กตา สทฺธมฺมโชติกา. รญฺโ สิรินิวาสสฺส สิริสงฺฆสฺส โพธิโน ฉพฺพีสติมฺหิ วสฺสมฺหิ นิฏฺิตา นิทฺเทสวณฺณนา. สมยํ อนุโลเมนฺตี เถรานํ เถรวํสทีปานํ นิฏฺงฺคตา ยถายํ อฏฺกถา โลกหิตชนนี. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. นิคมนกถา สี. ปรมอนุราชปุรวฺหยํ สี. ภตฺติเสโนติ @ สี. เตเนว

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๐.

สทฺธมฺมํ อนุโลเมนฺตา ๑- อตฺตหิตํ ปรหิตญฺจ สาเธนฺตา นิฏฺ คจฺฉนฺตุ ๒- ตถา มโนรถา สพฺพสตฺตานํ. สทฺธมฺมปฺปชฺโชติกาย อฏฺกถาเยตฺถ คณิตกุสเลหิ คณิตา ตุ ภาณวารา เยฺยาติเรกจตฺตาริสา. สาสนจิรฏฺิตตฺถํ โลกหิตตฺถญฺจ สาทเรน มยา ปุญฺ อิทํ รจยตา ยํ ปตฺตมนปฺปกํ วิปุลํ. ปุญฺเน เตน โลเกน สทฺธมฺมรสายนํ ทสพลสฺส อุปภุญฺชิตฺวา วิมลํ ปปฺโปตุ สุขํ สุเขเนวาติ. สทฺธมฺมปฺปชฺโชติกา นาม จูฬนิทฺเทสฏฺกถา นิฏฺิตา. อิมินา เลขปุญฺเน มา เม พาลสมาคโม ติปิฏกธโร โหมิ เมตฺเตยฺยสฺเสว สนฺติเกติ. ๓- ---------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๖ หน้า ๙๔-๑๕๐. http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=46&A=2377&modeTY=1&pagebreak=1              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=46&A=2377&modeTY=1&pagebreak=1              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=30&i=663              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=30&A=6139              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=30&A=6601              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=30&A=6601              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๐ http://84000.org/tipitaka/read/?index_30

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วไม่แสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านเล่มถัดไป คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบไทย

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]