อรรถกถาเล่มที่ ๔๙ ภาษาบาลีอักษรไทย
 อป.อ.๑ (วิสุทฺธ.๑)

หน้าที่ ๒๖๔.
     [๑๗๗] อุปฺปาเตสุ นิมิตฺเตสุ      ลกฺขเณสุ จ โกวิทา
           ปพฺยา ภูมนฺตลิกฺเข      มม สิสฺสา สุสิกฺขิตา.
     ตตฺถ อุกฺกาปาตภูมิกมฺปาทิเกสุ อุปฺปาเตสุ จ สุภนิมิตฺตาสุภนิมิตฺเตสุ จ
อิตฺถิลกฺขณปุริสลกฺขณมหาปุริสลกฺขเณสุ จ โกวิทา เฉกา. ปวิยา จ ภูมิยา จ
สกลโลเก จ อนฺตลิกฺเข อากาเส จาติ สพฺพตฺถ มม สิสฺสา สุสิกฺขิตา.
     [๑๗๘] อปฺปิจฺฉา นิปกา เอเต    อปฺปาหารา อโลลุปา
           อากิญฺจญฺ ปตฺถยนฺตา     ปริวาเรนฺติ มํ สทา.
     ตตฺถ อปฺปิจฺฉาติ อปฺปเกนาปิ ยาเปนฺตา. นิปกาติ เนปกฺกสงฺขาตาย
ปญฺาย สมนฺนาคตา. อปฺปาหาราติ เอกาหารา เอกภตฺติกาติ อตฺโถ. อโลลุปาติ
โลลุปตณฺหาย อปฺปวตฺตนกา. ลาภาลาเภนาติ ลาเภน จ สนฺตุฏฺา โสมนสฺสา
เอเต มม สิสฺสา สทา นิจฺจกาลํ มํ ปริวาเรนฺติ อุปฏฺหนฺตีติ อตฺโถ.
     [๑๗๙] ฌายี ฌานรตา ธีรา      สนฺตจิตฺตา สมาหิตา
           อากิญฺจญฺ ปตฺถยนฺตา     ปริวาเรนฺติ มํ สทา.
     ตตฺถ ฌายีติ ลกฺขณูปนิชฺฌานอารมฺมณูปนิชฺฌาเนหิ สมนฺนาคตา.
ฌายนสีลา วา. ฌานรตาติ เตสุ จ ฌาเนสุ รตา อลฺลีนา. ธีราติ
ธิติสมฺปนฺนา. สนฺตจิตฺตาติ วูปสนฺตมนา. สมาหิตาติ เอกคฺคจิตฺตา. อากิญฺจญฺนฺติ
นิปฺปลิโพธภาวํ. ปตฺถยนฺตาติ อิจฺฉนฺตา. อิตฺถมฺภูตา เม สิสฺสา สทา มํ
ปริวาเรนฺตีติ สมฺพนฺโธ.
     [๑๘๐] อภิญฺาปารมิปฺปตฺตา      เปตฺติเก โคจเร รตา
           อนฺตลิกฺขจรา ธีรา       ปริวาเรนฺติ มํ สทา.
     ตตฺถ อภิญฺาปารมิปฺปตฺตาติ ปญฺจสุ อภิญฺาสุ ปารมึ ปริโยสานํ
ปตฺตา ปูริตาติ อตฺโถ. เปตฺติเก โคจเร รตาติ พุทฺธานุญฺาตาย
อวิญฺตฺติยา ลทฺเธ อาหาเร รตาติ อตฺโถ. อนฺตลิกฺขจราติ อนฺตลิกฺเขน
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๖๕.
อากาเสน คจฺฉนฺตา อาคจฺฉนฺตา จาติ อตฺโถ. ธีราติ ถิรภูตา ๑- สีหพฺยคฺฆาทิปริสฺสเย
อจฺฉมฺภิตสภาวาติ อตฺโถ. เอวํภูตา มม ตาปสา สทา มํ ปริวาเรนฺตีติ อตฺโถ.
     [๑๘๑] สํวุตา ฉสุ ทฺวาเรสุ      อเนชา รกฺขิตินฺทฺริยา
           อสํสฏฺา จ เต ธีรา     มม สิสฺสา ทุราสทา.
     ตตฺถ จกฺขาทีสุ ฉสุ ทฺวาเรสุ รูปาทีสุ ฉสุ อารมฺมเณสุ สํวุตา ปิหิตา
ปฏิจฺฉนฺนา, รกฺขิตโคปิตทฺวาราติ อตฺโถ. อเนชา นิตฺตณฺหา รกฺขิตินฺทฺริยา
โคปิตจกฺขาทิอินฺทฺริยา อสํสฏฺา าตีหิ คหฏฺเหิ อมิสฺสีภูตาติ อตฺโถ. ทุราสทาติ
ทุฏฺุ อาสทา, อาสาเทตุํ ฆฏฺเฏตุํ อสกฺกุเณยฺยา อโยคฺคาติ อตฺโถ.
     [๑๘๒] ปลฺลงฺเกน นิสชฺชาย      านจงฺกมเนน จ
           วีตินาเมนฺติ เต รตฺตึ     มม สิสฺสา ทุราสทา.
     ตตฺถ มม สิสฺสา ปลฺลงฺเกน อูรุพทฺธาสเนน เสยฺยํ วิหาย นิสชฺชาย
จ าเนน จ จงฺกเมน จ สกลํ รตฺตึ วิเสเสน อตินาเมนฺติ อติกฺกาเมนฺตีติ
สมฺพนฺโธ.
     [๑๘๓] รชนีเย น รชฺชนฺติ       ทุสฺสนีเย น ทุสฺสเร
           โมหนีเย น มุยฺหนฺติ      มม สิสฺสา ทุราสทา.
     เต อิตฺถมฺภูตา มม สิสฺสา ตาปสา รชนีเย รชฺชิตพฺเพ วตฺถุสฺมึ
น รชฺชนฺติ รชฺชํ น อุปฺปาเทนฺติ. ทุสฺสนีเย ทุสฺสิตพฺเพ โทสํ
อุปฺปาเทตุํ ยุตฺเต วตฺถุมฺหิ น ทุสฺสเร โทสํ น กโรนฺติ. โมหนีเย โมหิตุํ
ยุตฺเต วตฺถุมฺหิ น มุยฺหนฺติ โมหํ น กโรนฺติ. ปญฺาสมฺปยุตฺตา ภวนฺตีติ
อตฺโถ.
     [๑๘๔] อิทฺธึ วีมํสมานา เต      วตฺตนฺติ นิจฺจกาลิกํ
           ปวึ เต ปกมฺเปนฺติ      สารมฺเภน ทุราสทา.
     เต มม สิสฺสา "เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหติ, พหุธาปิ หุตฺวา เอโก
โหตี"ติอาทิกํ ๒- อิทฺธิวิกุพฺพนํ นิจฺจกาลิกํ วีมํสมานา วตฺตนฺตีติ สมฺพนฺโธ. เต
@เชิงอรรถ: ๑ สี. วีรภูตา.                         ๒ ขุ. ปฏิ. ๓๑/๑๐๒/๑๑๕.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๖๖.
มม สิสฺสา อากาเสปิ อุทเกปิ ปวึ นิมฺมินิตฺวา อิริยาปถํ ปกมฺเปนฺตีติ อตฺโถ.
สารมฺเภน ยุคคฺคาเหน กลหกรเณน น อาสาเทตพฺพาติ อตฺโถ.
     [๑๘๕] กีฬมานา จ เต สิสฺสา    กีฬนฺติ ฌานกีฬิตํ
           ชมฺพุโต ผลมาเนนฺติ      มม สิสฺสา ทุราสทา.
     เต มม สิสฺสา กีฬมานา ปมชฺฌานาทิกีฬํ กีฬนฺติ ลฬนฺติ รมนฺตีติ
อตฺโถ. ชมฺพุโต ผลมาเนนฺตีติ หิมวนฺตมฺหิ สตโยชนุพฺเพธชมฺพุรุกฺขโต
ฆฏปฺปมาณํ ชมฺพุผลํ อิทฺธิยา คนฺตฺวา อาเนนฺตีติ อตฺโถ.
     [๑๘๖] อญฺเ คจฺฉนฺติ โคยานํ    อญฺเ ปุพฺพวิเทหกํ
           อญฺเ จ อุตฺตรกุรุํ       เอสนาย ทุราสทา.
     เตสํ มม สิสฺสานํ อนฺตเร อญฺเ เอกจฺเจ โคยานํ อปรโคยานํ
ทีปํ คจฺฉนฺติ, เอกจฺเจ ปุพฺพวิเทหกํ ทีปํ คจฺฉนฺติ, เอกจฺเจ อุตฺตรกุรุํ ทีปํ
คจฺฉนฺติ, เต ทุราสทา เอเตสุ าเนสุ เอสนาย คเวสนาย ปจฺจยปริเยสนาย
คจฺฉนฺตีติ สมฺพนฺโธ.
     [๑๘๗] ปุรโต เปเสนฺติ ขารึ     ปจฺฉโต จ วชนฺติ เต
           จตุวีสสหสฺเสหิ          ฉาทิตํ โหติ อมฺพรํ.
     เต มม สิสฺสา อากาเสน คจฺฉมานา ขารึ ตาปสปริกฺขารภริตํ กาชํ
ปุรโต เปเสนฺติ ปมํ อภิมุขญฺจ ตํ เปเสตฺวา สยํ ตสฺส ปจฺฉโต คจฺฉนฺตีติ
อตฺโถ. เอวํ คจฺฉมาเนหิ จตุวีสสหสฺเสหิ ตาปเสหิ อมฺพรํ อากาสตลํ ฉาทิตํ
ปฏิจฺฉนฺนํ โหตีติ สมฺพนฺโธ.
     [๑๘๘] อคฺคิปากี อนคฺคี จ       ทนฺโตทุกฺขลิกาปิ จ
           อเสฺมน โกฏฺฏิตา เกจิ    ปวตฺตผลโภชนา.
     ตตฺถ เกจิ เอกจฺเจ มม สิสฺสา อคฺคิปากี ผลาผลปณฺณาทโย ปจิตฺวา
ขาทนฺติ, เอกจฺเจ อนคฺคี อคฺคีหิ อปจิตฺวา อามกเมว ขาทนฺติ, เอกจฺเจ
ทนฺติกา ทนฺเตหิเยว ตจํ อุปฺปาเฏตฺวา ขาทนฺติ. เอกจฺเจ อุทุกฺขลิกา
อุทุกฺขเลหิ โกฏฺเฏตฺวา ขาทนฺติ. เอกจฺเจ อเสฺมน โกฏฺฏิตา ปาสาเณน
โกฏฺเฏตฺวา ขาทนฺติ. เอกจฺเจ สยํปติตผลาหาราติ สมฺพนฺโธ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๖๗.
     [๑๘๙] อุทโกโรหณา เกจิ       สายํ ปาโต สุจีรตา
           โตยาภิเสจนกรา        มม สิสฺสา ทุราสทา.
     ทุราสทา มม สิสฺสา เกจิ สุจีรตา สุทฺธิกามา สายํ ปาโต จ
อุทโกโรหณา อุทกปเวสกาติ อตฺโถ. เกจิ โตยาภิเสจนกรา อุทเกน อตฺตนิ
อภิสิญฺจนกราติ อตฺโถ.
     [๑๙๐] ปรูฬฺหกจฺฉนขโลมา       ปงฺกทนฺตา รชสฺสิรา
           คนฺธิตา สีลคนฺเธน       มม สิสฺสา ทุราสทา.
     ตตฺถ เต ทุราสทา มม สิสฺสา กจฺเฉสุ อุภยกจฺเฉสุ จ หตฺถปาเทสุ
จ ปรูฬฺหา สญฺชาตา, ทีฆนขโลมาติ อตฺโถ. ขุรกมฺมรหิตตฺตา อมณฺฑิตา
อปสาธิตาติ อธิปฺปาโย. ปงฺกทนฺตาติ อิฏฺกจุณฺณขีรปาสาณจุณฺณาทีหิ
ธวลมกตตฺตา มลคฺคหิตทนฺตาติ อตฺโถ. รชสฺสิราติ เตลมกฺขนาทิรหิตตฺตา
ธูลีหิ มกฺขิตสีสาติ อตฺโถ. คนฺธิตา สีลคนฺเธนาติ ฌานสมาธิสมาปตฺตีหิ
สมฺปยุตฺตสีเลน สมงฺคีภูตตฺตา โลกิยสีลคนฺเธน สพฺพตฺถ สุคนฺธีภูตาติ อตฺโถ.
มม สิสฺสา ทุราสทาติ อิเมหิ วุตฺตปฺปการคุเณหิ สมนฺนาคตตฺตา อาสาเทตุํ
ฆฏฺเฏตุํ อสกฺกุเณยฺยา มม สิสฺสาติ สมฺพนฺโธ.
     [๑๙๑] ปาโตว สนฺนิปติตฺวา      ชฏิลา อุคฺคตาปนา
           ลาภาลาภํ ปกิตฺเตตฺวา    คจฺฉนฺติ อมฺพเร ตทา.
     ตตฺถ ปาโตว สนฺนิปติตฺวาติ สตฺตมฺยตฺเถ โตปจฺจโย, ๑- ปาตราสกาเลเยว
มม สนฺติเก ราสิภูตาติ อตฺโถ. อุคฺคตาปนา ปากฏตปา ปตฺถฏตปา ชฏิลา
ชาฏาธาริโน ตาปสา. ลาภาลาภํ ปกิตฺเตตฺวา ขุทฺทเก จ มหนฺเต จ ลาเภ
ปากเฏ กตฺวา ตทา ตสฺมึ กาเล อมฺพเร อากาสตเล คจฺฉนฺตีติ สมฺพนฺโธ.
     [๑๙๒] ปุน เตสํเยว คุเณ ปกาเสนฺโต เอเตสํ ปกฺกมนฺตานนฺติอาทิมาห.
ตตฺถ อากาเส วา ถเล วา ปกฺกมนฺตานํ คจฺฉนฺตานํ เอเตสํ
ตาปสานํ วากจีรชนิโต มหาสทฺโท ปวตฺตตีติ อตฺโถ. มุทิตา โหนฺติ
@เชิงอรรถ: ๑ ม. สตฺตมฺยตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๖๘.
เทวตาติ เอวํ มหาสทฺทํ ปวตฺเตตฺวา คจฺฉนฺตานํ อชินจมฺมสทฺเทน สนฺตุฏฺา
"สาธุ สาธุ อยฺยา"ติ โสมนสฺสชาตา เทวตา มุทิตา สนฺตุฏฺา โหนฺตีติ
สมฺพนฺโธ.
     [๑๙๓] ทิโสทิสนฺติ เต อิสโย อนฺตลิกฺขจรา อากาสจาริโน
ทกฺขิณาทิสานุทิสํ ปกฺกมนฺติ คจฺฉนฺตีติ สมฺพนฺโธ. สเก พเลนุปตฺถทฺธาติ
อตฺตโน สรีรพเลน วา ฌานพเลน วา สมนฺนาคตา ยทิจฺฉกํ ยตฺถ ยตฺถ
คนฺตุกามา, ตตฺถ ตตฺเถว คจฺฉนฺตีติ สมฺพนฺโธ.
     [๑๙๔] ปุน เตสเมวานุภาวํ ปกาเสนฺโต ปวีกมฺปกา เอเตติอาทิมาห.
ตทา เอเต สพฺพตฺถ อิจฺฉาจารา ปวีกมฺปกา เมทนีสญฺจลนชาติกา
นภจาริโน อากาสจาริโน. อุคฺคเตชาติ อุคฺคตเตชา ปตฺถฏเตชา ทุปฺปสหา
ปสยฺห อภิภวิตฺวา ปวตฺติตุํ อสกฺกุเณยฺยาติ ทุปฺปสหา. สาคโรว อโขภิยาติ
อญฺเหิ อโขภิโย อนาลุฬิโต สาคโร อิว สมุทฺโท วิย อญฺเหิ อโขภิยา
กมฺเปตุํ อสกฺกุเณยฺยา โหนฺตีติ สมฺพนฺโธ.
     [๑๙๕] านจงฺกมิโน เกจีติ เตสํ มม สิสฺสานํ อนฺตเร เอกจฺเจ
อิสโย านิริยาปถจงฺกมนิริยาปถสมฺปนฺนา เอกจฺเจ อิสโย เนสชฺชิกา
นิสชฺชิริยาปถสมฺปนฺนา เอกจฺเจ อิสโย ปวตฺตโภชนา สยํปติตปณฺณาหารา
เอวรูเปหิ คุเณหิ ยุตฺตตฺตา ทุราสทาติ สมฺพนฺโธ.
     [๑๙๖] เต สพฺเพ โถเมนฺโต เมตฺตาวิหาริโนติอาทิมาห. ตตฺถ
"อปริมาเณสุ จกฺกวาเฬสุ อปริมาณา สตฺตา สุขี โหนฺตู"ติอาทินา
สิเนหลกฺขณาย เมตฺตาย ผริตฺวา วิหรนฺติ, อตฺตภาวํ ปวตฺเตนฺตีติ
เมตฺตาวิหาริโน เอเต มม สิสฺสาติ อตฺโถ. สพฺเพ เต อิสโย สพฺพปาณินํ
สพฺเพสํ สตฺตานํ หิเตสี หิตคเวสกา. อนตฺตุกฺกํสกา อตฺตานํ น อุกฺกํสกา
อมานิโน กสฺสจิ กญฺจิ ปุคฺคลํ น วมฺเภนฺติ นีจํ กตฺวา น มญฺนฺตีติ
อตฺโถ.
     [๑๙๗] เต มม สิสฺสา สีลสมาธิสมาปตฺติคุณยุตฺตตฺตา สีหราชา อิว
อฉมฺภีตา นิพฺภยา คชราชา อิว หตฺถิราชา วิย ถามวา สรีรพลฌานพลสมฺปนฺนา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๖๙.
พฺยคฺฆราชา อิว ทุราสทา ฆฏฺเฏตุมสกฺกุเณยฺยา มม สนฺติเก อาคจฺฉนฺตีติ
สมฺพนฺโธ.
     [๑๙๘] ตโต อตฺตโน อานุภาวสฺส ทสฺสนเลเสน ปกาเสนฺโต
วิชฺชาธราติอาทิมาห. ตตฺถ มนฺตสชฺฌายาทิวิชฺชาธรา จ รุกฺขปพฺพตาทีสุ วสนฺตา
ภุมฺมเทวตา จ ภูมฏฺถลฏฺา นาคา จ คนฺธพฺพเทวา จ จณฺฑา รกฺขสา
จ กุมฺภณฺฑา เทวา จ ทานวา เทวา จ อิจฺฉิติจฺฉิตนิมฺมานสมตฺถา ครุฬา
จ ตํ สรํ อุปชีวนฺตีติ สมฺพนฺโธ, ตสฺมึ สเร สรสฺส สมีเป วสนฺตีติ อตฺโถ.
     [๑๙๙] ปุนปิ เตสํเยว อตฺตโน สิสฺสตาปสานํ คุเณ วณฺเณนฺโต
เต ชฏา ขาริภริตาติอาทิมาห. ตํ สพฺพํ อุตฺตานตฺถเมว. ขาริภารนฺติ
อุทญฺจนกมณฺฑลุอาทิกํ ตาปสปริกฺขารํ.
     [๒๐๗] ปุนปิ อตฺตโน คุเณ ปกาเสนฺโต อุปฺปาเต สุปิเน จาปีติอาทิมาห.
ตตฺถ พฺราหฺมณสิปฺเปสุ นิปฺผตฺตึ คตตฺตา นกฺขตฺตปาเ จ เฉกตฺตา
"อิมสฺส ราชกุมารสฺส อุปฺปนฺนนกฺขตฺตํ สุภํ อสุภนฺ"ติ อุปฺปาตลกฺขเณ
จ สุปิเน จ ปวตฺตึ ปุจฺฉิเตน "อิทํ สุปินํ สุภํ, อิทํ อสุภนฺ"ติ
สุปินนิปฺผตฺติกถเน จ สพฺเพสํ อิตฺถิปุริสานํ หตฺถปาทลกฺขณกถเน จ สุฏฺุ
สิกฺขิโต สกลชมฺพุทีเป ปวตฺตมานํ มนฺตปทํ ลกฺขณมนฺตโกฏฺาสํ สพฺพํ
อหํ ตทา มม ตาปสกาเล ธาเรมีติ สมฺพนฺโธ.
     [๒๐๘] อตฺตโน พฺยากรณํ พุทฺธคุณปุพฺพงฺคมํ ปกาเสนฺโต อโนมทสฺสีติอาทิมาห.
ตตฺถ น โอมกนฺติ อโนมํ. มํสจกฺขุทิพฺพจกฺขุสมนฺตจกฺขุธมฺมจกฺขุพุทฺธจกฺขูหิ
สพฺพสตฺตานํ ปสฺสนํ ทสฺสนํ นาม, อโนมํ ทสฺสนํ ยสฺส
ภควโต โส ภควา อโนมทสฺสี. ภาคฺยวนฺตตาทีหิ การเณหิ ภควา โลกสฺส
เชฏฺเสฏฺตฺตา โลกเชฏฺโ อุสโภ นิสโภ อาสโภติ ตโย ควเชฏฺกา. ตตฺถ
ควสตเชฏฺโก อุสโภ, ควสหสฺสเชฏฺโก นิสโภ, ควสตสหสฺสเชฏฺโก อาสโภ,
นรานํ อาสโภ นราสโภ, ปฏิวิทฺธสพฺพธมฺโม สมฺพุทฺโธ วิเวกกาโม เอกีภาวํ
อิจฺฉนฺโต หิมวนฺตํ หิมาลยปพฺพตํ อุปาคมีติ สมฺพนฺโธ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๗๐.
     [๒๐๙] อชฺโฌคาเหตฺวา หิมวนฺตนฺติ หิมวนฺตสมีปํ โอคาเหตฺวา
ปวิสิตฺวาติ อตฺโถ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมว.
     [๒๑๐-๑] ชลิตํ ชลมานํ อินฺทีวรปุปฺผํ อิว หุตาสนํ โหมสฺส
อาสนํ อาทิตฺตํ อาภายุตํ อคฺคิกฺขนฺธํ อิว คคเน อากาเส โชตมานํ วิชฺชุ
อิว สุฏฺุ ผุลฺลํ สาลราชํ อิว นิสินฺนํ โลกนายกํ อทฺทสนฺติ สมฺพนฺโธ.
     [๒๑๓] เทวานํ เทโว เทวเทโว, ตํ เทวเทวํ ทิสฺวาน ตสฺส ลกฺขณํ
ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณสญฺชานนการณํ. "พุทฺโธ นุ โข น วา พุทฺโธ"ติ
อุปธารยึ วิจาเรสึ. จกฺขุมํ ปญฺจหิ จกฺขูหิ จกฺขุมนฺตํ ชินํ เกน การเณน
ปสฺสามีติ สมฺพนฺโธ.
     [๒๑๔] จรณุตฺตเม อุตฺตมปาทตเล สหสฺสารานิ จกฺกลกฺขณานิ
ทิสฺสนฺติ, อหํ ตสฺส ภควโต ตานิ ลกฺขณานิ ทิสฺวา ตถาคเต นิฏฺ คจฺฉึ
สนฺนิฏฺานํ อคมาสึ, นิสฺสนฺเทโห อาสินฺติ อตฺโถ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมว.
     [๒๑๘] สยมฺภู สยเมว ภูตา. อมิโตทย อมิตานํ อปริมาณานํ
คุณานํ อุทย อุฏฺานฏฺาน, อิทํ ปททฺวยํ อาลปนเมว. อิมํ โลกํ อิมํ
สตฺตโลกํ สํ สุฏฺุ อุทฺธรสิ สํสารโต อุทฺธริตฺวา นิพฺพานถลํ ปาเปสีติ
อตฺโถ. เต สพฺเพ สตฺตา ตว ทสฺสนํ อาคมฺม อาคนฺตฺวา กงฺขาโสตํ
วิจิกิจฺฉามโหฆํ ตรนฺติ อติกฺกมนฺตีติ สมฺพนฺโธ.
     [๒๑๙] ภควนฺตํ โถเมนฺโต ตาปโส ตุวํ สตฺถาติอาทิมาห. ตตฺถ
ภนฺเต สพฺพญฺุ ตุวํ สเทวกสฺส โลกสฺส สตฺถา อาจริโย อุตฺตมฏฺเน
ตฺวเมว เกตุ อุจฺโจ, สกลโลเก ปกาสนฏฺเน ตฺวเมว ธโช, โลกตฺตเย
อุคฺคตตฺตา ตฺวเมว ยูโป อุสฺสาปิตถมฺภสทิโส, ปาณินํ สพฺพสตฺตานํ ตฺวเมว
ปรายโน อุตฺตมคมนียฏฺานํ ๑- ตฺวเมว ปติฏฺา ปติฏฺฏฺานํ โลกสฺส
โมหนฺธการวิธมนโต ตฺวเมว ทีโป เตลปทีโป วิย ทฺวิปทุตฺตโม ทฺวิปทานํ
เทวพฺรหฺมมนุสฺสานํ อุตฺตโม เสฏฺโติ สมฺพนฺโธ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. อุตฺตมปติฏฺานํ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๗๑.
     [๒๒๐] ปุน ภควนฺตํเยว โถเมนฺโต สกฺกา สมุทฺเท อุทกนฺติอาทิมาห.
ตตฺถ จตุราสีติโยชนสหสฺสคมฺภีเร สมุทฺเท อุทกํ อาฬฺหเกน ปเมตุํ มินิตุํ
สกฺกา ภเวยฺย, ภนฺเต สพฺพญฺุ ตว าณํ "เอตฺตกํ ปมาณนฺ"ติ ปเมตเว
มินิตุํ น เตฺวว สกฺกาติ อตฺโถ.
     [๒๒๑] ตุลมณฺฑเล ตุลปญฺชเร เปตฺวา ปวึ เมทนึ ธาเรตุํ สกฺกา,
ภนฺเต สพฺพญฺุ ตว าณํ ธาเรตุํ น ตุ เอว สกฺกาติ สมฺพนฺโธ.
     [๒๒๒] ภนฺเต สพฺพญฺุ อากาโส ๑- สกลนฺตลิกฺขํ รชฺชุยา วา
องฺคุเลน วา มินิตุํ สกฺกา ภเวยฺย, ตว ปน าณํ าณากาสํ น ตุ เอว
ปเมตเว มินิตุํ สกฺกาติ อตฺโถ.
     [๒๒๓] มหาสมุทฺเท อุทกนฺติ จตุราสีติโยชนสหสฺสคมฺภีเร สาคเร
อขิลํ อุทกญฺจ, จตุนหุตาธิกทฺวิโยชนสตสหสฺสพหลํ อขิลํ ปวิญฺจ ชเห
ชเหยฺย อติกฺกเมยฺย สมํ กเรยฺย พุทฺธสฺส าณํ อุปาทาย คเหตฺวา ตุเลยฺย
สมํ กเรยฺย. อุปมาโต อุปมาวเสน น ยุชฺชเร น โยเชยฺยุํ. ๒- าณเมว
อธิกนฺติ อตฺโถ.
     [๒๒๔] จกฺขุม ปญฺจหิ จกฺขูหิ จกฺขุมนฺต, อาลปนเมตํ. สห เทเวหิ
ปวตฺตสฺส โลกสฺส, ภุมฺมตฺเถ สามิวจนํ. สเทวเก โลกสฺมึ อนฺตเร เยสํ
ยตฺตกานํ สตฺตานํ จิตฺตํ ปวตฺตติ. เอเต ตตฺตกา สจิตฺตกา สตฺตา ตว
าณมฺหิ อนฺโตชาลคตา าณชาลสฺมึ อนฺโต ปวิฏฺาติ สมฺพนฺโธ, าณชาเลน
สพฺพสตฺเต ปสฺสสีติ อตฺโถ.
     [๒๒๕] ภนฺเต สพฺพญฺุ สพฺพธมฺมชานนก ตฺวํ เยน าเณน
จตุมคฺคสมฺปยุตฺเตน สกลํ อุตฺตมํ โพธึ นิพฺพานํ ปตฺโต อธิคโต อสิ ภวสิ,
เตน าเณน ปรติตฺถิเย อญฺติตฺถิเย มทฺทสี อภิภวสีติ สมฺพนฺโธ.
     [๒๒๖] เตน ตาปเสน โถมิตาการํ ปกาเสนฺตา ธมฺมสงฺคาหกา เถรา
อิมา คาถา ถวิตฺวานาติ อาหํสุ. ตตฺถ อิมา คาถาติ เอตฺตกาหิ คาถาหิ
@เชิงอรรถ: ๑ สี., อิ. อากาสํ.                      ๒ สี., อิ. น โยเชยฺย.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๗๒.
ถวิตฺวาน โถมนํ กตฺวาน นาเมน สุรุจิ นาม ตาปโส เสสฏฺกถาสุ ๑- ปน
"สรทมาณโว"ติ อาคโต. โส อฏฺกถานยโต ปาโเยว ปมาณํ, อถ วา
สุนฺทรา รุจิ อชฺฌาสโย นิพฺพานาลโย อสฺสาติ สุรุจิ. สรติ คจฺฉติ
อินฺทฺริยทมนาย ปวตฺตตีติ สรโท, อิติ ทฺวยมฺปิ ตสฺเสว นามํ. โส สุรุจิตาปโส
อชินจมฺมํ ปตฺถริตฺวาน ปวิยํ นิสีทิ, อจฺจาสนฺนาทโย ฉ นิสชฺชโทเส
วชฺเชตฺวา สรโท นิสีทีติ อตฺโถ.
     [๒๒๗] ตตฺถ นิสินฺโน ตาปโส ตสฺส ภควโต าณเมว โถเมนฺโต
จุลฺลาสีติสหสฺสานีติอาทิมาห. ตตฺถ จุลฺลาสีติสหสฺสานีติ จตุราสีติสหสฺสานิ
คิริราชา เมรุปพฺพตราชา มหณฺณเว สาคเร อชฺโฌคาโฬฺห อธิโอคาโฬฺห
ปวิฏฺโ ตาวเทว ตตฺตกานิ จตุราสีติสหสฺสานิ อจฺจุคฺคโต อติอุคฺคโต อิทานิ
ปวุจฺจตีติ สมฺพนฺโธ.
     [๒๒๘] ตาว อจฺจุคฺคโต ตถา อติอุคฺคโต เนรุ, โส มหาเนรุ
อายโต อุจฺจโต จ วิตฺถารโต จ เอวํ มหนฺโต เนรุราชา โกฏิสตสหสฺสิโย
สงฺขาณุเภเทน จุณฺณิโต จุณฺณวิจุณฺณํ กโต อสิ.
     [๒๒๙] ภนฺเต สพฺพญฺุ ตว าณํ ลกฺเข ปิยมานมฺหิ าเณ สตํ
วา สหสฺสํ วา สตสหสฺสํ วา เอเกกํ พินฺทุํ กตฺวา ปิเต ตเทว มหาเนรุสฺส
จุณฺณํ ขยํ คจฺเฉยฺย, ตว าณํ ปเมตเว ปมาณํ กาตุํ เอว น สกฺกาติ
สมฺพนฺโธ.
     [๒๓๐] สุขุมจฺฉิเกน สุขุมจฺฉิทฺเทน ชาเลน โย สกลมหาสมุทฺเท อุทกํ
ปริกฺขิเป สมนฺตโต ปริกฺขํ กเรยฺย, เอวํ ปริกฺขิเต เย เกจิ ปาณา อุทเก
ชาตา สพฺเพ เต อนฺโตชาลคตา สิยุํ ภเวยฺยุนฺติ อตฺโถ.
     [๒๓๑] ตมุปเมยฺยํ ทสฺเสนฺโต ตเถว หีติอาทิมาห. ตตฺถ ยถา อุทชา
ปาณา อนฺโตชาลคตา โหนฺติ, ตเถว มหาวีร มหาโพธิอธิคมาย วีริยกร. เย
เกจิ ปุถุ อเนกา ติตฺถิยา มิจฺฉา ติตฺถกรา ทิฏฺิคหณปกฺขนฺทา ทิฏฺิสงฺขาตคหณํ
@เชิงอรรถ:  ๑ มโน. ปู. ๑/๑๓๕.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๗๓.
ปวิฏฺา ปรามาเสน สภาวโต ปรโต อามสนลกฺขณาย ทิฏฺิยา โมหิตา
ปิหิตา สนฺติ.
     [๒๓๒] ตว สุทฺเธน นิกฺกิเลเสน าเณน อนาวรณทสฺสินา สพฺพธมฺมานํ
อาวรณรหิตทสฺสนสีเลน เอเต สพฺเพ ติตฺถิยา อนฺโตชาลคตา าณชาลสฺสนฺโต
ปเวสิตา วา ตเถวาติ สมฺพนฺโธ. าณํ เต นาติวตฺตเรติ ตว าณํ เต
ติตฺถิยา นาติกฺกมนฺตีติ อตฺโถ.
     [๒๓๓] เอวํ วุตฺตโถมนาวสาเน ภควโต อตฺตโน พฺยากรณารพฺภํ ทสฺเสตุํ
ภควา ตมฺหิ สมเยติอาทิมาห. ตตฺถ ยสฺมึ สมเย ตาปโส ภควนฺตํ โถเมสิ,
ตสฺมึ โถมนาย ปริโยสานกาเล สงฺขฺยาติกฺกนฺตปริวารตาย มหายโส อโนมทสฺสี
ภควา กิเลสมาราทีนํ ชิตตฺตา ชิโน. สมาธิมฺหา อปฺปิตสมาธิโต วุฏฺหิตฺวา
สกลชมฺพุทีปํ ทิพฺพจกฺขุนา โอโลเกสีติ สมฺพนฺโธ.
     [๒๓๔-๕] ตสฺส อโนมทสฺสิสฺส ภควโต มุนิโน โมนสงฺขาเตน าเณน
สมนฺนาคตสฺส นิสโภ นาม สาวโก สนฺตจิตฺเตหิ วูปสนฺตกิเลสมานเสหิ
ตาทีหิ อิฏฺานิฏฺเสุ อกมฺปิยสภาวตฺตา ตาทิภิ ขีณาสเวหิ สุทฺเธหิ
ปริสุทฺธกายกมฺมาทิยุตฺเตหิ ฉฬภิญฺเหิ ตาทีหิ อฏฺหิ โลกธมฺเมหิ อกมฺปนสภาเวหิ
สตสหสฺเสหิ ปริวุโต พุทฺธสฺส จิตฺตํ อญฺาย ชานิตฺวา โลกนายกํ อุเปสิ,
ตาวเทว สมีปํ อคมาสีติ สมฺพนฺโธ.
     [๒๓๖] เต ตถา อาคตา สมานา ตตฺถ ภควโต สมีเป. อนฺตลิกฺเข
อากาเส ิตา ภควนฺตํ ปทกฺขิณํ อกํสุ. เต สพฺเพ ปญฺชลิกา นมสฺสมานา
อากาสโต พุทฺธสฺส สนฺติเก โอตรุํ โอโรหึสูติ สมฺพนฺโธ.
     [๒๓๗] ปุน พฺยากรณทานสฺส ปุพฺพภาคการณํ ปกาเสนฺโต สิตํ
ปาตุกรีติอาทิมาห. ตํ สพฺพํ อุตฺตานตฺถเมว.
     [๒๔๑] โย มํ ปุปฺเผนาติ โย ตาปโส มยิ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา
อเนกปุปฺเผน มํ ปูเชสิ, าณญฺจ เม อนุ ปุนปฺปุนํ ถวิ โถเมสิ, ตมหนฺติ
ตํ ตาปสํ อหํ กิตฺตยิสฺสามิ ปากฏํ กริสฺสามิ, มม ภาสโต ภาสนฺตสฺส วจนํ
สุโณถ สวนวิสยํ กโรถ มนสิ กโรถ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๗๔.
     [๒๕๐] ปจฺฉิเม ภวสมฺปตฺเตติ พฺยากรณํ ททมาโน ภควา อาห. ตตฺถ
ปจฺฉิเม ปริโยสานภูเต ภเว สมฺปตฺเต สติ. มนุสฺสตฺตํ มนุสฺสชาตึ คมิสฺสติ,
มนุสฺสโลเก อุปฺปชฺชิสฺสตีติ อตฺโถ. รูปสารธนสารวยสารกุลสารโภคสาร ๑-
ปุญฺสาราทีหิ สาเรหิ สารวนฺตตาย สารี นาม พฺราหฺมณี กุจฺฉินา ธารยิสฺสติ.
     [๒๕๓] พฺยากรณมูลมารภิ อปริเมยฺเย อิโต กปฺเปติ. เอตฺถ ทฺวินฺนํ
อคฺคสาวกานํ เอกํ อสงฺเขฺยยฺยํ กปฺปสตสหสฺสญฺจ ปารมี ปูริตา, ตถาปิ
คาถาพนฺธสุขตฺถํ อนฺตรกปฺปานิ อุปาทาย เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
     [๒๕๔] "สาริปุตฺโตติ นาเมน, เหสฺสติ อคฺคสาวโก"ติ พฺยากรณมทาสิ,
พฺยากรณํ ทตฺวา ตํ โถเมนฺโต โส ภควา อยํ ภาคีรถีติอาทิมาห. คงฺคา
ยมุนา สรภู มหี อจิรวตีติ อิมาสํ ปญฺจนฺนํ คงฺคานํ อนฺตเร อยํ ภาคีรถี
นาม ปมมหาคงฺคา หิมวนฺตา ปภาวิตา หิมวนฺตโต อาคตา อโนตตฺตทหโต
ปภวา ๒- มโหทธึ มหาอุทกกฺขนฺธํ อปฺปยนฺติ ปาปุณนฺติ มหาสมุทฺทํ มหาสาครํ
อปฺเปติ อุปคจฺฉติ ยถา, ตถา เอว อยํ สาริปุตฺโต สเก ตีสุ วิสารโท อตฺตโน
กุเล ปวตฺตมาเนสุ ตีสุ เวเทสุ วิสารโท อปกฺขลิตาโณ ปตฺถฏาโณ.
ปญฺาย ปารมึ คนฺตฺวา อตฺตโน สาวกาณสฺส ปริโยสานํ คนฺตฺวา, ปาณิเน
สพฺพสตฺเต ตปฺปยิสฺสติ สนฺตปฺเปสฺสติ สุหิตภาวํ กริสฺสตีติ อตฺโถ.
     [๒๕๗] หิมวนฺตมุปาทายาติ หิมาลยปพฺพตํ อาทึ กตฺวา มโหทธึ
มหาสมุทฺทํ อุทกภารํ ๓- สาครํ ปริโยสานํ กตฺวา เอตฺถนฺตเร เอเตสํ ทฺวินฺนํ
ปพฺพตสาครานํ มชฺเฌ ยํ ปุลินํ ยตฺตกา วาลุกราสิ อตฺถิ, คณนาโต คณนวเสน
อสงฺขิยํ สงฺขฺยาติกฺกนฺตํ.
     [๒๕๘] ตมฺปิ สกฺกา อเสเสนาติ ตํ ปุลินมฺปิ นิเสเสน สงฺขาตุํ สกฺกา
สกฺกุเณยฺย ภเวยฺย, สา คณนา ยถา โหตีติ สมฺพนฺโธ. ตถา สาริปุตฺตสฺส
ปญฺาย อนฺโต ปริโยสานํ น เตฺวว ภวิสฺสตีติ อตฺโถ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี...เกสสาร...       ๒ สี. ปภูตา.       ๓ ม. อุทกธารํ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๗๕.
     [๒๕๙] ลกฺเข ฯเปฯ ภวิสฺสตีติ ลกฺเข าณลกฺเข าณสฺส เอกสฺมึ
กาเล ๑- ปิยมานมฺหิ ปิเต สติ คงฺคาย วาลุกา ขีเย ปริกฺขยํ คจฺเฉยฺยาติ
อตฺโถ.
     [๒๖๐] มหาสมุทฺเทติ จตุราสีติโยชนสหสฺสคมฺภีเร จตุมหาสาคเร อูมิโย
คาวุตาทิเภทา ตรงฺคราสโย คณนาโต อสงฺขิยา สงฺขฺยาวิรหิตา ยถา โหนฺติ,
ตเถว สาริปุตฺตสฺส ปญฺาย อนฺโต ปริโยสานํ น เหสฺสติ น ภวิสฺสตีติ
สมฺพนฺโธ.
     [๒๖๑] โส เอวํ ปญฺา สาริปุตฺโต โคตมโคตฺตตฺตา โคตมํ สกฺยกุเล
เชฏฺกํ สกฺยปุงฺควํ สมฺพุทฺธํ อาราธยิตฺวา วตฺตปฏิปตฺติสีลาจาราทีหิ จิตฺตาราธนํ
กตฺวา ปญฺาย สาวกาณสฺส ปารมึ ปริโยสานํ คนฺตฺวา ตสฺส ภควโต
อคฺคสาวโก เหสฺสตีติ สมฺพนฺโธ.
     [๒๖๒] โส เอวํ อคฺคสาวกฏฺานํ ปตฺโต สกฺยปุตฺเตน ภควตา
อิฏฺานิฏฺเสุ อกมฺปิยสภาเวน ปวตฺติตํ ปากฏํ กตํ ธมฺมจกฺกํ สทฺธมฺมํ
อนุวตฺเตสฺสติ อวินสฺสมานํ ธาเรสฺสติ. ธมฺมวุฏฺิโย ธมฺมเทสนาสงฺขาตา
วุฏฺิโย วสฺเสนฺโต เทเสนฺโต ปกาเสนฺโต วิวรนฺโต วิภชนฺโต อุตฺตานีกโรนฺโต
ปวตฺติสฺสตีติ อตฺโถ.
     [๒๖๓] โคตโม สกฺยปุงฺคโว ภควา เอตํ สพฺพํ อภิญฺาย วิเสเสน
าเณน ชานิตฺวา ภิกฺขุสํเฆ อริยปุคฺคลมชฺเฌ นิสีทิตฺวา อคฺคฏฺาเน
สกลปญฺาทิคุณคณาภิรเม อุจฺจฏฺาเน เปสฺสตีติ สมฺพนฺโธ.
     [๒๖๔] เอวํ โส ลทฺธพฺยากรโณ โสมนสฺสปฺปตฺโต ปีติโสมนสฺสวเสน
อุทานํ อุทาเนนฺโต อโห เม สุกตํ กมฺมนฺติอาทิมาห. ตตฺถ อโหติ วิมฺหยตฺเถ
นิปาโต. อโนมทสฺสิสฺส ภควโต สตฺถุโน ครุโน สุกตํ สุฏฺุ กตํ สทฺทหิตฺวา
กตํ กมฺมํ ปุญฺโกฏฺาสํ อโห วิมฺหยํ อจินฺเตยฺยานุภาวนฺติ อตฺโถ. ยสฺส ภควโต
@เชิงอรรถ:                ๑ สี., อิ. ภาเค.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๗๖.
อหํ การํ ปุญฺสมฺภารํ กตฺวา สพฺพตฺถ สกลคุณคเณ ปารมึ ปริโยสานํ
คโต ปรมํ โกฏึ สมฺปตฺโต, โส ภควา อโห วิมฺหโยติ สมฺพนฺโธ.
     [๒๖๕] อปริเมยฺเยติ สงฺขฺยาติกฺกนฺตกาลสฺมึ กตํ กุสลกมฺมํ เม มยฺหํ
อิธ อิมสฺมึ ปจฺฉิมตฺตภาเว ผลํ วิปากํ ทสฺเสสิ. สุมุตฺโต สุฏฺุ วิมุตฺโต
เฉเกน ธนุคฺคเหน ขิตฺโต สรเวโค อิว อหํ เตน ปุญฺผเลน กิเลเส ฌาปยึ
ฌาเปสินฺติ อตฺโถ.
     [๒๖๖] อตฺตโน เอว วีริยํ ๑- ปกาเสนฺโต อสงฺขตนฺติอาทิมาห. ตตฺถ
อสงฺขตนฺติ น สงฺขตํ, ปจฺจเยหิ สมาคมฺม น กตนฺติ อตฺโถ. ตํ อสงฺขตํ
นิพฺพานํ กิเลสกาลุสฺสิยาภาเวน อจลํ กตสมฺภารานํ ปติฏฺฏฺเน ปทํ คเวสนฺโต
ปริเยสนฺโต สพฺเพ ติตฺถิเย สกเล ติตฺถกเร ทิฏฺุปฺปาทเก ปุคฺคเล วิจินํ
อุปปริกฺขนฺโต เอสาหํ เอโส อหํ ภเว กามภวาทิเก ภเว สํสรึ ปริพฺภมินฺติ
สมฺพนฺโธ.
     [๒๖๗-๘] อตฺตโน อธิปฺปายํ ปกาเสนฺโต ยถาปิ พฺยาธิโต โปโสติอาทิมาห.
ตตฺถ พฺยาธิโต พฺยาธินา ปีฬิโต โปโส ปุริโส โอสธํ ปริเยเสยฺย
ยถา, ตถา อหํ อสงฺขตํ อมตํ ปทํ นิพฺพานํ คเวสนฺโต อพฺโพกิณฺณํ ๒-
อวิจฺฉินฺนํ นิรนฺตรํ ปญฺจสตํ ชาติปญฺจสเตสุ อตฺตภาเวสุ อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชินฺติ
สมฺพนฺโธ.
     [๒๗๑] กุติตฺเถ สญฺจรึ อหนฺติ ลามเก ติตฺเถ คมนมคฺเค อหํ สญฺจรึ.
     [๒๗๒] สารตฺถิโก โปโส สารคเวสี ปุริโส. กทลึ เฉตฺวาน ผาลเยติ
กทลิกฺขนฺธํ เฉตฺวา เทฺวธา ผาเลยฺย. น ตตฺถ สารํ วินฺเทยฺยาติ ผาเลตฺวา
จ ปน ตตฺถ กทลิกฺขนฺเธ สารํ น วินฺเทยฺย น ลเภยฺย, โส ปุริโส สาเรน
ริตฺตโก ตุจฺโฉติ สมฺพนฺโธ.
     [๒๗๓] ยถา กทลิกฺขนฺโธ สาเรน ริตฺโต ตุจฺโฉ, ตเถว ตถา เอว
โลเก ติตฺถิยา นานาทิฏฺิคติกา พหุชฺชนา อสงฺขเตน นิพฺพาเนน ริตฺตา
ตุจฺฉาติ สมฺพนฺโธ. เสติ นิปาตมตฺตํ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. กิริยํ.   ๒ สี. อพฺโพจฺฉินฺนํ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๗๗.
     [๒๗๔] ปจฺฉิมภเว ปริโยสานชาติยํ พฺรหฺมพนฺธุ พฺราหฺมณกุเล ชาโต
อหํ อโหสินฺติ อตฺโถ. มหาโภคํ ฉฑฺเฑตฺวานาติ ๑- มหนฺตํ โภคกฺขนฺธํ เขฬปิณฺฑํ
อิว ฉฑฺเฑตฺวา อนคาริยํ กสิวาณิชฺชาทิกมฺมวิรหิตํ ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชึ
ปฏิปชฺชินฺติ อตฺโถ.
                      ปมภาณวารวณฺณนา สมตฺตา.
     [๒๗๕-๗] อชฺฌายโก ฯเปฯ มุนึ โมเน สมาหิตนฺติ โมนํ วุจฺจติ
าณํ, เตน โมเนน สมนฺนาคโต มุนิ, ตสฺมึ โมเน สมฺมา อาหิตํ ปิตํ
สมาหิตํ จิตฺตนฺติ อตฺโถ. อาคุสงฺขาตํ ปาปํ น กโรตีติ นาโค, อสฺสชิตฺเถโร,
ตํ มหานาคํ สุฏฺุ ผุลฺลํ วิกสิตปทุมํ ยถา วิโรจมานนฺติ อตฺโถ.
     [๒๗๘-๘๑] ทิสฺวา เม ฯเปฯ ปุจฺฉิตุํ อมตํ ปทนฺติ อุตฺตานตฺถเมว.
     [๒๘๒] วีถินฺตเรติ วีถิอนฺตเร อนุปฺปตฺตํ สมฺปตฺตํ อุปคตํ ตํ เถรํ
อุปคนฺตฺวาน สมีปํ คนฺตฺวา อหํ ปุจฺฉินฺติ สมฺพนฺโธ.
     [๒๘๔] กีทิสนฺเต มหาวีราติ สกลธิติปุริสสาสเน อรหนฺตานมนฺตเร
ปมํ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตเน อรหตฺตปฺปตฺตมหาวีร, อนุชาตปริวารพหุลตาย มหายส เต
ตว พุทฺธสฺส กีทิสํ สาสนํ ธมฺมํ ธมฺมเทสนาสงฺขาตํ สาสนนฺติ สมฺพนฺโธ.
โภ ภทฺรมุข เม มยฺหํ สาธุ ภทฺทกํ สาสนํ กถยสฺสุ กเถหีติ อตฺโถ.
     [๒๘๕] ตโต กถิตาการํ ทสฺเสนฺโต โส เม ปุฏฺโติอาทิมาห. ตตฺถ
โสติ อสฺสชิตฺเถโร, เม มยา ปุฏฺโ "สาสนํ กีทิสนฺ"ติ กถิโต สพฺพํ กถํ
กเถสิ. สพฺพํ สาสนํ อตฺถคมฺภีรตาย คมฺภีรํ เทสนาธมฺมปฏิเวธคมฺภีรตาย คมฺภีรํ
ปรมตฺถสจฺจวิภาวิตาทิวเสน นิปุณํ ปทํ นิพฺพานํ ตณฺหาสลฺลสฺส หนฺตารํ
วินาสกรํ สพฺพสฺส สํสารทุกฺขสฺส อปนุทนํ เขปนกรํ ธมฺมนฺติ สมฺพนฺโธ.
     [๒๘๖] เตน กถิตาการํ ทสฺเสนฺโต เย ธมฺมาติอาทิมาห. เหตุปฺปภวา
เหตุโต การณโต อุปฺปนฺนา ชาตา ภูตา สญฺชาตา นิพฺพตฺตา อภินิพฺพตฺตา
@เชิงอรรถ:  ๑ ปาฬิ. ฉฑฺฑยิตฺวานาติ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๗๘.
เย ธมฺมา เย สปฺปจฺจยา สภาวธมฺมา ๑- สนฺติ สํวิชฺชนฺติ อุปลภนฺตีติ สมฺพนฺโธ.
เตสํ ธมฺมานํ เหตุํ การณํ ตถาคโต อาห กเถสิ. เตสญฺจ โย นิโรโธติ
เตสํ เหตุธมฺมานํ โย นิโรโธ นิรุชฺฌนสภาโว, เอวํวาที มหาสมโณติ
สีลสมาธิปญฺาทิคุณปริวารมหนฺตตาย สมิตปาปตฺตา วิทฺธํสิตปาปตฺตา จ มหาสมโณ
ภควา เอวํวาที เหตุวูปสมนาทิวทนสีโล กเถตาติ อตฺโถ.
     [๒๘๗] ตโต วุตฺตธมฺมํ สุตฺวา อตฺตนา ปจฺจกฺขกตปฺปการํ ทสฺเสนฺโต
โสหนฺติอาทิมาห. ตํ อุตฺตานเมว.
     [๒๘๙] เอเสว ธมฺโม ยทิ ตาวเทวาติ สเจปิ อิโต อุตฺตรึ นตฺถิ,
เอตฺตกเมว อิทํ โสตาปตฺติผลเมว ปตฺตพฺพํ. ตถา เอโส เอว ธมฺโมติ อตฺโถ.
ปจฺจพฺยถ ปฏิวิทฺธถ ตุเมฺห อโสกํ ปทํ นิพฺพานํ. อเมฺหหิ นาม อิทํ ปทํ
พหุเกหิ กปฺปนหุเตหิ อทิฏฺเมว อพฺภตีตํ.
     [๒๙๐] ยฺวาหํ ธมฺมํ คเวสนฺโตติ โย อหํ ธมฺมํ สนฺติปทํ คเวสนฺโต
ปริเยสนฺโต กุติตฺเถ กุจฺฉิตติตฺเถ นินฺทิตพฺพติตฺเถ สญฺจรึ ปริพฺภมินฺติ อตฺโถ.
โส เม อตฺโถ อนุปฺปตฺโตติ โส ปริเยสิตพฺโพ อตฺโถ มยา อนุปฺปตฺโต
สมฺปตฺโต, อิทานิ ปน เม มยฺหํ นปฺปมชฺชิตุํ อปฺปมาเทน ภวิตุํ กาโลติ อตฺโถ.
     [๒๙๑] อหํ อสฺสชินา เถเรน โตสิโต กตโสมนสฺโส อจลํ นิจฺจลํ
นิพฺพานปทํ ปตฺวาน ปาปุณิตฺวา สหายกํ โกลิตมาณวํ คเวสนฺโต ปริเยสนฺโต
อสฺสมปทํ อคมาสินฺติ อตฺโถ.
     [๒๙๒] ทูรโตว มมํ ทิสฺวาติ อสฺสมปทโต ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ มมํ
ทิสฺวา สุสิกฺขิโต เม มม สหาโย านนิสชฺชาทิอิริยาปเถหิ สมฺปนฺโน สมงฺคีภูโต
อิทํ อุปริ วุจฺจมานวจนํ อพฺรวิ กเถสีติ อตฺโถ.
     [๒๙๓] โภ สหาย ปสนฺนมุขเนตฺโตสิ ปสนฺเนหิ โสภเนหิ ททฺทลฺลมาเนหิ
มุขเนตฺเตหิ สมนฺนาคโต อสิ. มุนิภาโว อิว เต ทิสฺสติ ปญฺายติ. อิตฺถมฺภูโต
@เชิงอรรถ: ๑ สี., อิ. สปฺปจฺจยา สงฺขารธมฺมา.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๗๙.
ตฺวํ อมตาธิคโต อมตํ นิพฺพานํ อธิคโต อสิ, กจฺจิ อจฺจุตํ นิพฺพานปทํ อธิคโต
อธิคจฺฉีติ ปุจฺฉามีติ อตฺโถ.
     [๒๙๔] สุภานุรูโป อายาสีติ สุภสฺส ปสนฺนวณฺณสฺส อนุรูโป หุตฺวา
อายาสิ อาคจฺฉสิ. อาเนญฺชการิโต วิยาติ โตมราทีหิ การิโต อาเนญฺโช
หตฺถี วิย ทนฺโตว ตีหิ มาเสหิ สุสิกฺขิโต อิว พาหิตปาปตฺตา พฺราหฺมณ
ทนฺตทมโถ สิกฺขิตสิกฺโข นิพฺพานปเท อุปสนฺโต อสีติ ปุจฺฉิ.
     [๒๙๕] เตน ปุฏฺโ อมตํ มยาติอาทิมาห. ตํ อุตฺตานตฺถเมว.
     [๒๙๙] อปริโยสิตสงฺกปฺโปติ "อนาคเต เอกสฺส พุทฺธสฺส อคฺคสาวโก
ภเวยฺยน"ติ ปตฺถิตปตฺถนาย โกฏึ อปฺปตฺตสงฺกปฺโปติ อตฺโถ. กุติตฺเถ อคนฺตพฺพมคฺเค
อหํ สญฺจรึ ปริพฺภมึ. ภนฺเต โคตม โลกเชฏฺ ตว ทสฺสนํ อาคมฺม ปตฺวา
มม สงฺกปฺโป มยฺหํ ปตฺถนา ปูริโต อรหตฺตมคฺคาธิคเมน สาวกปารมีาณสฺส
ปาปุณเนน ปริปุณฺโณติ อธิปฺปาโย.
     [๓๐๐] ปวิยํ ปติฏฺายาติ ปวิยํ นิพฺพตฺตา สมเย เหมนฺตกาเล
ปุปฺผนฺติ วิกสนฺติ, ทิพฺพคนฺธา สุคนฺธา สุฏฺุ ปวนฺติ ปวายนฺติ, สพฺพปาณินํ
สพฺเพ เทวมนุสฺเส โตเสนฺติ โสมนสฺสยุตฺเต กโรนฺติ ยถา.
     [๓๐๑] ตเถวาหํ มหาวีราติ มหาวีริยวนฺต สกฺยกุลปสุตมหาปริวาร
เต ตว สาสเน ปติฏฺาย อหํ ปติฏฺหิตฺวา ปุปฺผิตุํ อรหตฺตมคฺคาเณน
วิกสิตุํ สมยํ กาลํ เอสามิ คเวสามิ ตเถวาติ สมฺพนฺโธ.
     [๓๐๒] วิมุตฺติปุปฺผนฺติ สพฺพกิเลเสหิ วิมุจฺจนโต วิโมจนโต วา วิมุตฺติ
อรหตฺตผลวิมุตฺติสงฺขาตํ ปุปฺผํ เอสนฺโต คเวเสนฺโต, ตญฺจ โข ภวสํสารโมจนํ
กามภวาทิภเวสุ สํสรณํ คมนํ ภวสํสารํ, ตโต โมจนํ ภวสํสารโมจนํ.
วิมุตฺติปุปฺผลาเภนาติ วิมุจฺจนํ วิมุจฺจนฺติ วา กตสมฺภารา เอตายาติ วิมุตฺติ,
อคฺคผลํ. ปุปฺผนฺติ วิกสนฺติ เวเนยฺยา เอเตนาติ ปุปฺผํ. วิมุตฺติ เอว ปุปฺผํ
วิมุตฺติปุปฺผํ. ลภนํ ลาโภ, วิมุตฺติปุปฺผสฺส ลาโภ วิมุตฺติปุปฺผลาโภ. เตน
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๘๐.
วิมุตฺติปุปฺผลาเภน อธิคมเนน สพฺพปาณินํ สพฺพสตฺเต โตเสมิ โสมนสฺสํ
ปาเปมีติ อตฺโถ.
     [๓๐๓] "ยาวตา พุทฺธเขตฺตมฺหี"ติอาทีสุ จกฺขุม ปญฺจหิ จกฺขูหิ
จกฺขุมนฺต ยตฺตเก าเน รตนสุตฺตาทีนํ ปริตฺตานํ อาณา อานุภาโว ปวตฺตติ,
ตตฺตเก สตสหสฺสโกฏิจกฺกวาฬสงฺขาเต พุทฺธเขตฺเต เปตฺวาน มหามุนึ
สมฺมาสมฺพุทฺธํ วชฺเชตฺวา อวเสเสสุ สตฺเตสุ อญฺโ โกจิ ตว ปุตฺตสฺส ตุยฺหํ
ปุตฺเตน มยา ปญฺาย สทิโส สโม นตฺถีติ สมฺพนฺโธ. เสสํ อุตฺตานเมว.
     [๓๐๘] ปฏิปนฺนาติ จตุมคฺคสมงฺคิโน จ ผลฏฺา อรหตฺตผเล ิตา จ
เสขา ผลสมงฺคิโน เหฏฺิเมหิ ตีหิ ผเลหิ สมนฺนาคตา จ เอเต อฏฺ อริยภิกฺขู
อุตฺตมตฺถํ นิพฺพานํ อาสึสกา ๑- คเวสกา ตํ ปญฺวนฺตํ ปริวาเรนฺติ สทา
สพฺพกาลํ เสวนฺติ ภชนฺติ ปยิรุปาสนฺตีติ อตฺโถ.
     [๓๑๐] กายเวทนาจิตฺตธมฺมานุปสฺสนาสงฺขาตานํ จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ
กุสลา เฉกา สติสมฺโพชฺฌงฺคาทีนํ สตฺตนฺนํ สมฺโพชฺฌงฺคานํ ภาวนาย วฑฺฒนาย
รตา อลฺลีนา.
     [๓๑๔] อุฬุราชาว ตารกราชา อิว จ โสภสิ.
     [๓๑๕] รุกฺขปพฺพตรตนสตฺตาทโย ธาเรตีติ ธรณี, ธรณิยํ รุหา สญฺชาตา
วฑฺฒิตา จาติ ธรณีรุหา รุกฺขา. ปวิยํ ปติฏฺาย รุหนฺติ วฑฺฒนฺติ วุฑฺฒึ
วิรุฬฺหึ อาปชฺชนฺติ. เวปุลฺลตํ วิปุลฺลภาวํ ปริปูรภาวํ ปาปุณนฺติ, เต รุกฺขา
กเมน ผลํ ทสฺสยนฺติ ผลธาริโน โหนฺติ.
     [๓๑๗-๙] ปุนปิ ภควนฺตเมว โถเมนฺโต สินฺธุ สรสฺสตีติอาทิมาห. ตตฺถ
สินฺธุวาทิ ๒- นาม คงฺคา จ, สรสฺสตี นาม คงฺคา จ, นนฺทิยคงฺคา จ จนฺทภาคาคงฺคา
จ, คงฺคา นาม คงฺคา จ, ยมุนา นาม คงฺคา จ, สรภู นาม คงฺคา จ, มหี
นาม คงฺคา จ. สนฺทมานานํ คจฺฉนฺตีนํ เอตาสํ คงฺคานํ สาคโรว สมุทฺโท เอว
สมฺปฏิจฺฉติ ปฏิคฺคณฺหาติ ธาเรติ. ตทา เอตา สพฺพคงฺคา ปุริมํ นามํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อาสีสกา.   ๒ สี. สินฺธุวาร.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๘๑.
สินฺธุวาทิคงฺคาตฺยาทิกํ ปุริมํ นามปญฺตฺติโวหารํ ชหนฺติ ฉฑฺเฑนฺติ สาคโรเตว
สาคโร อิติ เอว ายติ ปากฏา ภวติ ยถา. ตเถว ตถา เอว อิเม จตุพฺพณฺณา
ขตฺติยพฺราหฺมณเวสฺสสุทฺทสงฺขาตา จตฺตาโร กุลา ตวนฺติเก ตว อนฺติเก สมีเป
ปพฺพชิตฺวา ปตฺตกาสายจีวรธาริโน ปริจรนฺตา ปุริมํ นามํ ขตฺติยาทินามเธยฺยํ
ปญฺตฺติโวหารํ ชหนฺติ จชนฺติ, พุทฺธปุตฺตาติ พุทฺธสฺส โอรสาติ ฌายเร
ปากฏา ภเวยฺยุํ.
     [๓๒๐-๔] จนฺโท จนฺทมณฺฑโล อพฺภา มหิกา รโช ธุโม ราหูติ
ปญฺจหิ อุปกฺกิเลเสหิ วิรหิตตฺตา วิมโล วิคตมโล นิมฺมโล อากาสธาตุยา
อากาสคพฺเภ คจฺฉํ คจฺฉนฺโต สพฺเพ ตารกสมูเห อาภาย มทฺทมาโน โลเก
อติโรจติ ททฺทลฺลติ ยถา. ตเถว ตถา เอว ตฺวํ ฯเปฯ.
     [๓๒๕-๗] อุทเก ชาตา อุทเก สํวฑฺฒา กุมุทา มนฺทาลกา จ พหู
สงฺขาติกฺกนฺตา โตเยน อุทเกน กทฺทมกลเลน จ อุปลิมฺปนฺติ อลฺลียนฺติ ยถา,
ตเถว พหุกา สตฺตา อปริมาณา สตฺตา โลเก ชาตา สํวฑฺฒา ราเคน จ
โทเสน จ อฏฺฏิตา พนฺธิตา วิรูหเร วิรุหนฺติ. กทฺทเม กุมุทํ ยถา วิรุหติ
สญฺชายติ. เกสรีติ ปทุมํ.
     [๓๒๙-๓๐] รมฺมเก มาเสติ กตฺติกมาเส "โกมุทิยา จาตุมาสินิยา"ติ
วุตฺตตฺตา. วาริชา ปทุมปุปฺผาทโย พหู ปุปฺผา ปุปฺผนฺติ วิกสนฺติ, ตํ มาสํ
ตํ กตฺติกมาสํ นาติวตฺตนฺติ วาริชาติ สมฺพนฺโธ. สมโย ปุปฺผนาย โสติ
โส กตฺติกมาโส ปุปฺผนาย วิกสนาย สมโย กาโลติ อตฺโถ. ยถา ปุปฺผนฺติ
ตเถว ตฺวํ สกฺยปุตฺต ปุปฺผิโต วิกสิโต อสิ. ปุปฺผิโต เต วิมุตฺติยาติ เต
ตุยฺหํ สิสฺสา กตสมฺภารา ภิกฺขู วิมุตฺติยา อรหตฺตผลาเณน ปุปฺผิโต วิกสิโต.
ยถา วาริชํ ปทุมํ ปุปฺผนสมยํ นาติกฺกมติ, ตถา เต สาสนํ โอวาทานุสาสนึ
นาติวตฺตนฺติ นาติกฺกมนฺตีติ อตฺโถ.
     [๓๓๓-๔] ยถาปิ เสโล หิมวาติ หิมวา นาม เสลมยปพฺพโต.
สพฺพปาณินํ สพฺเพสํ พฺยาธิตานํ สตฺตานํ โอสโธ โอสธวนฺโต สพฺพนาคานํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๘๒.
สพฺพอสุรานํ สพฺพเทวานญฺจ อาลโย อคารภูโต ยถา, ตเถว ตฺวํ มหาวีร
สพฺพปาณินํ ชราพฺยาธิมรณาทีหิ ปโมจนโต โอสโธ วิย. ยถา โส หิมวา
นาคาทีนํ อาลโย, ตถา, ตเถว ตฺวํ มหาวีร สพฺพปาณินํ ชราพฺยาธิมรณาทีหิ
ปโมจนโต โอสโธ วิย. ยถา โส หิมวา นาคาทีนํ อาลโย, ตถา เตวิชฺชาย
จ ฉฬภิญฺาย จ อิทฺธิยา จ ปารมึ ปริโยสานํ คตา ปตฺตา ตุวํ นิสฺสาย
วสนฺตีติ สมฺพนฺโธ. เหฏฺา วา อุปริ วา อุปมาอุปเมยฺยวเสน คาถานํ
สมฺพนฺธนยา สุวิญฺเยฺยาว.
     [๓๔๒] อาสยานุสยํ ตฺวาติ เอตฺถ อาสโยติ อชฺฌาสโย จริยา,
อนุสโยติ ถามคตกิเลโส. "อยํ ราคจริโต อยํ โทสจริโต อยํ โมหจริโต"ติอาทินา
อาสยญฺจ อนุสยํ กิเลสปวตฺติญฺจ ชานิตฺวาติ อตฺโถ. อินฺทฺริยานํ พลาพลนฺติ
สทฺธินฺทฺริยาทีนํ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ติกฺขินฺทฺริโย มุทินฺทฺริโย สฺวากาโร
ทฺวากาโร สุวิญฺาปโย ทุวิญฺาปโยติ เอวํ พลาพลํ ชานิตฺวา. ภพฺพาภพฺเพ
วิทิตฺวานาติ "มยา เทสิตํ ธมฺมํ ปฏิวิชฺฌิตุํ อยํ ปุคฺคโล ภพฺโพ สมตฺโถ อยํ
ปุคฺคโล อภพฺโพ"ติ วิทิตฺวา ปจฺจกฺขํ กตฺวา ภนฺเต สพฺพญฺุ ตฺวํ
จาตุทฺทีปิกมหาเมโฆ วิย ธมฺมเทสนาสีหนาเทน อภีตนาเทน คชฺชสิ สกลํ จกฺกวาฬํ
เอกนินฺนาทํ กโรสิ.
     [๓๔๓-๔] จกฺกวาฬปริยนฺตาติ สมนฺตา จกฺกวาฬคพฺภํ ปูเรตฺวา ปริสา
นิสินฺนา ภเวยฺย. เต เอวํ นิสินฺนา นานาทิฏฺี อเนกทสฺสนคาหิโน วิวทมาโน
เทฺวฬฺหกชาโต วิวทนฺติ, ตํ เตสํ วิมติจฺเฉทนาย ทุพุทฺธิฉินฺทนตฺถาย สพฺเพสํ
สตฺตานํ จิตฺตมญฺาย จิตฺตาจารํ ตฺวา โอปมฺมกุสโล อุปมาอุปเมยฺเยสุ ทกฺโข
ตฺวํ มุนิ เอกํ ปญฺหํ กเถนฺโตว เอเกเนว ปญฺหกถเนน สกลจกฺกวาฬคพฺเภ
นิสินฺนานํ ปาณีนํ วิมตึ สํสยํ ฉินฺทสิ นิกฺกงฺขํ กโรตีติ อตฺโถ.
     [๓๔๕] อุปทิสสทิเสเหวาติ เอตฺถ อุทกสฺส อุปริ ทิสฺสนฺติ ปากฏา
โหนฺตีติ อุปทิสา, เสวาลา. อุปทิเสหิ สทิสา อุปทิสสทิสา, มนุสฺสา. ยถา
หิ อุปทิสา เสวาลา อุทกํ อทิสฺสมานํ กตฺวา ตสฺสุปริ ปตฺถริตฺวา ิตาโหนฺติ,
ตถา วสุธา ปวี เตหิ อุปทิสสทิเสหิ เอว มนุสฺเสหิ นิรนฺตรํ ปตฺถริตฺวา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๘๓.
ิเตหิ ปูริตา ภเวยฺย. เต สพฺเพว ปวึ ปูเรตฺวา ิตา มนุสฺสา ปญฺชลิกา สิรสิ
อญฺชลึ ปคฺคหิตา กิตฺตยุํ โลกนายกํ โลกนายกสฺส พุทฺธสฺส คุณํ กเถยฺยุํ.
     [๓๔๖] เต สพฺเพ เทวมนุสฺสา กปฺปํ วา สกลํ กปฺปํ กิตฺตยนฺตา
คุณํ กเถนฺตาปิ นานาวณฺเณหิ นานปฺปกาเรหิ คุเณหิ กิตฺตยุํ. ตถาปิ เต สพฺเพ
ปริเมตุํ คุณปมาณํ กเถตุํ น ปปฺเปยฺยุํ น สมฺปาปุเณยฺยุํ น สกฺกุเณยฺยุํ.
อปฺปเมยฺโย ตถาคโต สมฺมาสมฺพุทฺโธ อปริเมยฺโย คุณาติเรโก. เอเตน
คุณมหนฺตตํ ทีเปติ.
     [๓๔๗] สเกน ถาเมน อตฺตโน พเลน เหฏฺา อุปมาอุปเมยฺยวเสน
ชิโน ชิตกิเลโส พุทฺโธ มยา กิตฺติโต โถมิโต ยถา อโหสิ, เอวเมว สพฺเพ
เทวมนุสฺสา กปฺปโกฏีปิ ๑- กปฺปโกฏิสเตปิ กิตฺเตนฺตา ปกิตฺตยุํ กเถยฺยุนฺติ อตฺโถ.
     [๓๔๘] ปุนปิ คุณานํ อปฺปมาณตํ ทีเปตุํ สเจ หิ โกจิ เทโว วาติอาทิมาห.
ปูริตํ ปริกฑฺเฒยฺยาติ มหาสมุทฺเท ปูริตอุทกํ สมนฺตโต อากฑฺเฒยฺย. โส ปุคฺคโล
วิฆาตํ ทุกฺขเมว ลเภยฺย ปาปุเณยฺยาติ อตฺโถ.
     [๓๕๐] วตฺเตมิ ชินสาสนนฺติ ชิเนน ภาสิตํ สกลํ ปิฏกตฺตยํ. วตฺเตมิ
ปวตฺเตมิ รกฺขามีติ อตฺโถ. ธมฺมเสนาปตีติ ธมฺเมน ปญฺาย ภควโต
จตุปริสสงฺขาตาย ปริสาย ปติ ปธาโนติ ธมฺมเสนาปติ. สกฺยปุตฺตสฺส ภควโต
สาสเน อชฺช อิมสฺมึ วตฺตมานกาเล จกฺกวตฺติรญฺโ เชฏฺปุตฺโต วิย สกลํ
พุทฺธสาสนํ ปาเลมีติ อตฺโถ.
     [๓๕๒-๓] อตฺตโน สํสารปริพฺภมํ ทสฺเสนฺโต โย โกจิ มนุโช ภารนฺติอาทิมาห.
โย โกจิ มนุโช มานุโส ภารํ สีสภารํ มตฺถเก สีเส เปตฺวา
ธาเรยฺย วเหยฺย, สทา สพฺพกาลํ โส มนุโช เตน ภาเรน ทุกฺขิโต ปีฬิโต
อภิภูโต อสฺส ภเวยฺย. ภาโร ภริตภาโร ภริโต อตีว ภาริโต. ตถา เตน
ปกาเรน อหํ ราคคฺคิโทสคฺคิโมหคฺคิสงฺขาเตหิ ตีหิ อคฺคีหิ ฑยฺหมาโน คิรึ
อุทฺธริโต ยถา มหาเมรุปพฺพตํ อุทฺธริตฺวา อุกฺขิปิตฺวา สีเส ปิโต ภวภาเรน
ภวสํสารุปฺปตฺติภาเรน ภริโต ทุกฺขิโต ภเวสุ สํสรึ ปริพฺภมินฺติ สมฺพนฺโธ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. กปฺปโกฏึ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๘๔.
     [๓๕๔] โอโรปิโต จ เม ภาโรติ อิทานิ ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺาย
โส ภวภาโร มยา โอโรปิโต นิกฺขิตฺโต. ภวา อุคฺฆาฏิตา มยาติ สพฺเพ นว
ภวา มยา วิทฺธํสิตา. สกฺยปุตฺตสฺส ภควโต สาสเน ยํ กรณียํ กตฺตพฺพํ
มคฺคปฏิปาฏิยา กิเลสวิทฺธํสนกมฺมํ อตฺถิ, ตํ สพฺพํ มยา กตนฺติ อตฺโถ.
     [๓๕๕] ปุน อตฺตโน วิเสสํ ทสฺเสนฺโต ยาวตา พุทฺธเขตฺตมฺหีติอาทิมาห.
ตตฺถ ยาวตา ยตฺตเก ทสสหสฺสจกฺกวาฬสงฺขาเต พุทฺธเขตฺเต สกฺยปุงฺควํ
สกฺยกุลเชฏฺกํ ภควนฺตํ เปตฺวา อวเสสสตฺเตสุ โกจิปิ ปญฺาย เม มยา สโม
นตฺถีติ ทีเปติ. เตนาห "อหํ อคฺโคมฺหิ ปญฺาย, สทิโส เม น วิชฺชตี"ติ.
     [๓๕๖] ปุน อตฺตโน อานุภาวํ ปกาเสนฺโต สมาธิมฺหีตฺยาทิมาห. ตํ
สุวิญฺเยฺยเมว.
     [๓๖๐] ฌานวิโมกฺขานขิปฺปปฏิลาภีติ ปมชฺฌานาทีนํ ฌานานํ โลกโต
วิมุจฺจนโต "วิโมกฺขนฺ"ติ สงฺขํ คตานํ อฏฺนฺนํ โลกุตฺตรวิโมกฺขานญฺจ ขิปฺปลาภี
สีฆํ ปาปุณาตีติ อตฺโถ.
     [๓๖๒] เอวํ มหานุภาวสฺสาปิ อตฺตโน สพฺรหฺมจารีสุ คารวพหุมานตํ
ปกาเสนฺโต อุทฺธตวิโสวาติอาทิมาห. ๑- ตตฺถ อุทฺธตวิโส อุปฺปาฏิตโฆรวิโส สปฺโป
อิว ฉินฺนวิสาโณว ฉินฺทิตสิงฺโค อุสโภ อิว อหํ อิทานิ นิกฺขิตฺตมานทปฺโปว
ฉฑฺฑิตโคตฺตมทาทิมานทปฺโปว คณํ สํฆสฺส สนฺติกํ ครุคารเวน อาทรพหุมาเนน
อุเปมิ อุปคจฺฉามิ.
     [๓๖๓] อิทานิ อตฺตโน ปญฺาย มหตฺตตํ ปกาเสนฺโต ยทิ รูปินีติอาทิมาห.
เอวรูปา เม มหตี ปญฺา อรูปินี สมานา ยทิ รูปินี ภเวยฺย, ตทา เม มม
ปญฺา วสุปตีนํ ปวิสฺสรานํ ราชูนํ สเมยฺย สมา ภเวยฺยาติ อธิปฺปาโย.
เอวํ อตฺตโน ปญฺาย มหตฺตภาวํ ทสฺเสตฺวา ตโต ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาเณน
ปุพฺเพ กมฺมํ สริตฺวา อโนมทสฺสิสฺสาติอาทิมาห. ตตฺถ อโนมทสฺสิสฺส ภควโต
มยา กตาย าณโถมนาย ผลํ เอตํ มม ปญฺามหตฺตนฺติ อตฺโถ.
@เชิงอรรถ: ๑ ปาฬิ. อุทฺธฏทาโฒว.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๘๕.
     [๓๖๔] ปวตฺติตํ ธมฺมจกฺกนฺติ เอตฺถ จกฺกสทฺโท ปนายํ "จตุจกฺกยานนฺ"ติอาทีสุ
วาหเน วตฺตติ. "ปวตฺติเต จ ปน ภควตา ธมฺมจกฺเก"ติอาทีสุ ๑-
เทสนายํ. "จกฺกํ วตฺตย สพฺพปาณินนฺ"ติอาทีสุ ๒- ทานมยปุญฺกิริยายํ. "จกฺกํ
วตฺเตติ อโหรตฺตนฺ"ติอาทีสุ อิริยาปเถ. "อิจฺฉาหตสฺส โปสสฺส, จกฺกํ ภมติ
มตฺถเก"ติอาทีสุ ๓- ขุรจกฺเก. "ราชา จกฺกวตฺตี จกฺกานุภาเวน วตฺตนโก"ติอาทีสุ ๔-
รตนจกฺเก. อิธ ปนายํ เทสนายํ. ตาทินา ตาทิคุณสมนฺนาคเตน สกฺยปุตฺเตน
โคตมสมฺพุทฺเธน ปวตฺติตํ เทสิตํ ปิฏกตฺตยสงฺขาตํ ธมฺมจกฺกํ อหํ สมฺมา
อวิปรีเตน อนุวตฺเตมิ อนุคนฺตฺวา วตฺเตมิ, เทเสมิ เทสนํ กโรมิ. อิทํ อนุวตฺตนํ
เทสิตสฺส อนุคนฺตฺวา ปจฺฉา เทสนํ ปุริมพุทฺธานํ กตาย าณโถมนาย
ผลนฺติ สมฺพนฺโธ.
     [๓๖๕] ตโต สปฺปุริสูปนิสฺสยโยนิโสมนสิการาทิปุญฺผลํ ทสฺเสนฺโต
มา เม กทาจิ ปาปิจฺโฉติอาทิมาห. ตตฺถ ปาปิจฺโฉ ลามกาย อิจฺฉาย
สมนฺนาคโต ปาปจารี ปุคฺคโล จ านนิสชฺชาทีสุ วตฺตปฏิวตฺตกรเณ กุสีโต จ
ฌานสมาธิมคฺคภาวนาทีสุ หีนวีริโย จ คนฺถธุรวิปสฺสนาธุรวิรหิตตฺตา อปฺปสฺสุโต
จ อาจริยุปชฺฌายาทีสุ อาจารวิรหิตตฺตา อนาจาโร จ ปุคฺคโล กทาจิ กาเล
กตฺถจิ าเน เม มยา สห สเมโต สมาคโต มา อหุ มา ภวตูติ สมฺพนฺโธ.
     [๓๖๖] พหุสฺสุโตติ ปริยตฺติปฏิเวธวเสน ทุวิโธ พหุสฺสุโต จ ปุคฺคโล.
เมธาวีติ เมธาย ปญฺาย สมนฺนาคโต จ. สีเลสุ สุสมาหิโตติ
จตุปาริสุทฺธิสีลมคฺคสมฺปยุตฺตสีลอฏฺงฺคุโปสถสีลาทีสุ สุฏฺุ อาหิโต ปิตจิตฺโต
จ. เจโตสมถานุยุตฺโตติ จิตฺตสฺส เอกีภาวมนุยุตฺโต จ ปุคฺคโล. อปิ มุทฺธนิ ติฏฺตุ
เอวรูโป ปุคฺคโล มยฺหํ มุทฺธนิ สิรสิ อปิ ติฏฺตูติ อตฺโถ.
     [๓๖๗] อตฺตโน ลทฺธผลานิสํสํ วตฺวา ตตฺถญฺเ นิโยเชนฺโต ตํ โว
วทามิ ภทฺทนฺเตติอาทิมาห. ตํ สุวิญฺเยฺยเมว.
@เชิงอรรถ: ๑ วิ. มหา. ๔/๑๗/๑๕, สํ. มหา. ๑๙/๑๐๘๑/๓๖๙.  ๒ ขุ. ชา. ๒๗/๑๔๙/๑๘๑.
@๓ ขุ. ชา. ๒๗/๑๐๓/๑๓๗.  ๔ ที.สี. ๙/๒๕๘/๘๘, ขุ. อิติ. ๒๕/๒๒/๒๔๖.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๘๖.
     [๓๖๘-๙] ยมหนฺติ ยํ อสฺสชิตฺเถรํ อหํ ปมํ อาทิมฺหิ ทิสฺวา
โสตาปตฺติมคฺคปฏิลาเภน สกฺกายทิฏฺาทีนํ กิเลสานํ ปหีนตฺตา วิมโล มลรหิโต
อหุํ อโหสิ, โส อสฺสชิตฺเถโร เม มยฺหํ อาจริโย โลกุตฺตรธมฺมสิกฺขาปโก
อหุํ. อหํ ตสฺส สวนาย อนุสาสเนน อชฺช ธมฺมเสนาปติ อหุํ. สพฺพตฺถ
สพฺเพสุ คุเณสุ ปารมึ ปตฺโต ปริโยสานํ ปตฺโต อนาสโว นิกฺกิเลโส วิหรามิ.
     [๓๗๐] อตฺตโน อาจริเย สคารวํ ทสฺเสนฺโต โย เม อาจริโยติอาทิมาห.
โย อสฺสชิ นาม เถโร สตฺถุ สาวโก เม มยฺหํ อาจริโย อาสิ อโหสิ, โส
เถโร ยสฺสํ ทิสายํ ยสฺมึ ทิสาภาเค วสติ, อหํ ตํ ทิสาภาคํ อุสฺสีสมฺหิ
สีสุปริภาเค กโรมีติ สมฺพนฺโธ.
     [๓๗๑] ตโต อตฺตโน านนฺตรปฺปตฺตภาวํ ทสฺเสนฺโต มม กมฺมนฺติอาทิมาห.
โคตโม ภควา สกฺยปุงฺคโว สกฺยกุลเกตุ สพฺพญฺุตญฺาเณน มม
ปุพฺเพ กตกมฺมํ สริตฺวาน ตฺวา ภิกฺขุสํฆมชฺเฌ นิสินฺโน อคฺคฏฺาเน
อคฺคสาวกฏฺาเน มํ เปสีติ สมฺพนฺโธ.
     อตฺถปฏิสมฺภิทา ธมฺมปฏิสมฺภิทา นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา ปฏิภานปฏิสมฺภิทาติ
อิมา จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา จ, ตาสํ เภโท ปฏิสมฺภิทามคฺเค ๑- วุตฺโตเยว.
จตุมคฺคจตุผลวเสน วา รูปารูปฌานวเสน วา อฏฺ วิโมกฺขา สํสารวิมุจฺจนธมฺมา จ
อิทฺธิวิธาทโย ฉ อภิญฺาโย จ สจฺฉิกตา ปจฺจกฺขํ กตา. กตํ พุทฺธสฺส สาสนนฺติ
พุทฺธสฺส อนุสิฏฺิ โอวาทสงฺขาตํ สาสนํ กตํ อรหตฺตมคฺคาเณน นิปฺผาทิตนฺติ
อตฺโถ.
     อิตฺถํ สุทนฺติ เอตฺถ อิตฺถนฺติ นิทสฺสนตฺเถ นิปาโต. อิมินา ปกาเรนาติ
อตฺโถ. เตน สกลสาริปุตฺตาปทานํ นิทสฺเสติ สุทนฺติ ปทปูรเณ นิปาโต.
อายสฺมาติ ครุคารวาธิวจนํ. สาริปุตฺโตติ มาตุนามวเสน กตนามเธยฺโย เถโร.
อิมา คาถาโยติ อิมา สกลา สาริปุตฺตตฺเถราปทานคาถาโย อภาสิ กเถสิ.
อิติ-สทฺโท ปริสมาปนตฺเถ นิปาโต, สกลํ สาริปุตฺตาปทานํ นิฏฺิตนฺติ อตฺโถ.
               สาริปุตฺตตฺเถราปทานวณฺณนา นิฏฺิตา. ๒-
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ. ปฏิ. ๓๑/๒๘/๙๒, อภิ. วิ. ๓๕/๗๑๘/๓๕๙.  ๒ ฉ.ม. สมตฺตา, เอวมุปริปิ.

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๙ หน้า ๒๖๔-๒๘๖.
http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=49&A=6580&modeTY=1&pagebreak=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=49&A=6580&modeTY=1&pagebreak=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=32&i=3
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=32&A=290
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=32&A=438
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=32&A=438
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๒
http://84000.org/tipitaka/read/?index_32