อรรถกถาเล่มที่ ๕ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ที.อ. (สุมงฺคล.๒)

      กปฺปสตสหสฺสํ ปน ทานํ ททมาโนว อมฺหากํ โพธิสตฺเตน สทฺธึ
ตุสิตปุเร นิพฺพตฺติตฺวา ตโต จุโต อมิโตทนสกฺกสฺส เคเห ปฏิสนฺธึ คเหตฺวา
อนุปุพฺเพน กตาภินิกฺขมเน ๑- สมฺมมาสมฺโพธึ ปตฺวา ปฐมคมเนน กปิลวตฺถุํ
อาคนฺตฺวา ตโต นิกฺขมนฺเต ๒- ภควติ ภควโต ปริวารตฺถํ ราชกุมาเรสุ
ปพฺพชิเตสุ ๓- ภทฺทิยาทีหิ สทฺธึ นิกฺขมิตฺวา ภควโต สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา น
จิรสฺเสว อายสฺมโต ปุณฺณสฺส มนฺตาณีปุตฺตสฺส สนฺติเก ธมฺมกถํ สุตฺวา
โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิ. ๔- เอวเมส อายสฺมา ปุพฺพูปนิสฺสยสมฺปนฺโน, ตสฺสีมาย
ปุพฺพูปนิสฺสยสมฺปตฺติยา คมฺภีโรปิ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท อุตฺตานโก วิย อุปฏฺฐาสิ.
                          ติตฺถวาสาทิวณฺณนา
      ติตฺถวาโสติ ปุนปฺปุนํ ครูนํ สนฺติเก อุคฺคหณสวนปริปุจฺฉนธารณานิ
วุจฺจนฺติ. โส เถรสฺส อติวิย ปริสุทฺโธ, เตนาปิสฺสายํ คมฺภีโรปิ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท
อุตฺตานโก วิย อุปฏฺฐาสิ.
      โสตาปนฺนานญฺจ นาม ปจฺจยากาโร อุตฺตานโกว หุตฺวา อุปฏฺฐาสิ, ๕-
อยญฺจ อายสฺมา โสตาปนฺโน.
      พหุสฺสุตานญฺจ จตุหตฺเถ โอวรเก ปทีเป ชลมาเน มญฺจปีฐํ วิย
นามรูปปริจฺเฉโท ปากโฏ โหติ, อยญฺจ อายสฺมา พหุสฺสุตานํ อคฺโค โหติ
อิติ ๖- พาหุสจฺจานุภาเวนปิสฺส คมฺภีโรปิ ปจฺจยากาโร อุตฺตานโก วิย อุปฏฺฐาสิ.
                        ปฏิจฺจสมุปฺปาทคมฺภีรตา
      ตตฺถ อตฺถคมฺภีรตาย ธมฺมคมฺภีรตาย เทสนาคมฺภีรตาย
ปฏิเวธคมฺภีรตายาติ จตูหิ อากาเรหิ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท คมฺภีโร นาม.
      ตตฺถ ชรามรณสฺส ชาติปจฺจยสมฺภูตสมุทาคตฏฺโฐ คมฺภีโร ฯเปฯ
สงฺขารานํ อวิชฺชาปจฺจยสมฺภูตสมุทาคตฏฺโฐ คมฺภีโรติ อยํ อตฺถคมฺภีรตา.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. กตาภินิกฺขมโน.    ๒ อิ. นิกฺขนฺเต.    ๓ อิ. ปพฺพชนฺเตสุ.
@๔ สํ. ขนฺธ ๑๗/๘๓/๘๔ อานนฺทสุตฺต   ๕ ฉ.ม.,อิ. อุปฏฺฐาติ.  ๖ ฉ.ม.,อิ.
@อิติสทฺโท น ทิสฺสติ.
      อวิชฺชาย สงฺขารานํ ปจฺจยฏฺโฐ คมฺภีโร ฯเปฯ ชาติยา ชรามรณสฺส
ปจฺจยฏฺโฐ คมฺภีโรติ อยํ ธมฺมคมฺภีรตา. กตฺถจิ วา สุตฺเต ปฏิจฺจสมุปฺปาโท
อนุโลมโต เทสิยติ, กตฺถจิ ปฏิโลมโต, กตฺถจิ อนุโลมปฏิโลมโต, กตฺถจิ
มชฺฌโต ปฏฺฐาย อนุโลมโต วา ปฏิโลมโต วา, อนุโลมปฏิโลมโต วา. กตฺถจิ
อนฺตโต ปฏฺฐาย อนุโลมโต วา ปฏิโลมโต วา กตฺถจิ ติสนฺธิ จตุสงฺเขโป,
กตฺถจิ ทฺวิสนฺธิ ติสงฺเขโป, กตฺถจิ เอกสนฺธิ ทฺวิสงฺเขโปติ อยํ เทสนาคมฺภีรตา.
      อวิชฺชาย ปน อญฺญาณอทสฺสนสจฺจาปฏิเวธฏฺโฐ คมฺภีโร, สงฺขารานํ
อภิสงฺขรณายุหนสราควิราคฏฺโฐ, วิญฺญาณสฺส สุญฺญตา อพฺยาปารอสงฺกนฺติ-
ปฏิสนฺธิปาตุภาวฏฺโฐ, นามรูปสฺส เอกุปฺปาทวินิพฺโภคาวินิพฺโภคนมนรุปฺปนฏฺโฐ,
สฬายตนสฺส อธิปติโลกทฺวารเขตฺตวิสยีภาวฏฺโฐ, ผสฺสสฺส ผุสนสงฺฆฏฺฏนสงฺคติ-
สนฺนิปาตฏฺโฐ, เวทนาย อารมฺมณรสานุภวนสุขทุกฺขมชฺฌตฺตภาวนิชฺชีวเวทยิตฏฺโฐ,
ตณฺหาย อภินนฺทิตอชฺโฌสานสริตาลตาตณฺหานทีตณฺหาสมุทฺททุปฺปูรณฏฺโฐ, ๑-
อุปาทานสฺส อาทานคฺคหณาภินิเวสปรามาสทุรติกฺกมฏฺโฐ, ภวสฺส อายุหนาภิสงฺขาร-
โยนิคติฐิตินิวาเสสุขิปนฏฺโฐ, ชาติยา ชาติสญฺชาติโอกฺกนฺตินิพฺพตฺติปาตุภาวฏฺโฐ,
ชรามรณสฺส ขยวยเภทวิปริณามฏฺโฐ คมฺภีโรติ เอวํ โย ๒- อวิชฺชาทีนํ สภาโว,
เยน ปฏิเวเธน อวิชฺชาทโย ธมฺมา สรสลกฺขณโต ปฏิวิทฺธา โหนฺติ, โส
คมฺภีโรติ อยํ ปฏิเวธคมฺภีรตาติ เวทิตพฺโพ. โส สพฺโพปิ ๓- เถรสฺส อุตฺตานโก ๔-
วิย อุปฏฺฐาสิ. เตน ภควา อายสฺมนตํ อานนฺทํ อุสฺสาเทนฺโต "มา เหวนฺ"ติ
อาทิมาห. อยญฺเจตฺถ อธิปฺปาโย:- อานนฺท ตฺวํ มหาปญฺโญ วิสทญาโณ, เตน
เต คมฺภีโรปิ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท อุตฺตานโก วิย ขายติ,  ตสฺมา มยฺหเมว นุ
โข เอส อุตฺตานโกว ๕- หุตฺวา อุปฏฺฐาติ, อุทาหุ อญฺเญสมฺปี"ติ มา เอวํ
อวจาติ. ๖-
                          อปสาทนาวณฺณนา
      ยํ ปน วุตฺตํ "อปสาเทนฺโต"ติ, ตตฺถ อยํ อธิปฺปาโย:- อานนฺท
"อถ จ ปน เม อุตฺตานกุตฺตานโก วิย ขายตี"ติ มา เหวํ อวจ. ยทิ หิ
@เชิงอรรถ: ๑ ม......สโมสริตา...., อิ.....สโมสริตตาลตา...  ๒ อี. เอวํ โย โย, ม. เอวมาทโย.
@๓ ฉ.ม., อิ. สา สพฺพาปิ.      ๔ ฉ.ม. อุตฺตานกา.
@๕ ฉ.ม. วสทฺโท น ทิสฺสติ.      ๖ อิ. อิติสทฺโท น ทิสฺสติ.
เต เอส อุตฺตานกุตฺตานโก วิย ขายติ, กสฺมา ตฺวํ อตฺตโน ธมฺมตาย โสตาปนฺโน
นาโหสิ, มยา ทินฺนนเย ๑- ฐตฺวา โสตาปตฺติมคฺคํ ปฏิวิชฺฌิ. ๒- อานนฺท อิทํ
นิพฺพานเมว คมฺภีรํ, ปจฺจยากาโร ปน ตว อุตฺตานโก ชาโต, อถ กสฺมา
โอฬาริกํ กามราคสํโยชนํ ปฏิฆสํโยชนํ, โอฬาริกํ กามราคานุสยํ ปฏิฆานุสยนฺติ
อิเม จตฺตาโร กิเลเส สมุคฺฆาเตตฺวา สกทาคามิผลํ น สจฺฉิกโรสิ, เตเยว
อนุสหคเต จตฺตาโร กิเลเส สมุคฺฆาเตตฺวา อนาคามิผลํ น สจฺฉิกโรสิ,
รูปราคาทีนิ ปญฺจ สํโยชนานิ, ภวราคานุสยํ มานานุสยํ อวิชฺชานุสยนฺติ อิเม
อฏฺฐ กิเลเส สมุคฺฆาเตตฺวา อรหตฺตํ น สจฺฉิกโรสิ.
      กสฺมา จ สตสหสฺสกปฺปาธิกํ เอกํ อสงฺเขยฺยํ ปูริตปารมิโน
สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานา วิย สาวกปารมีญาณํ น ปฏิวิชฺฌสิ, สตสหสฺสกปฺปาธิกานิ
เทฺว อสงฺเขยฺยานิ ปูริตปารมิโน ปจฺเจกพุทฺธา วิย จ ปจฺเจกโพธิญาณํ น
ปฏิวิชฺฌสิ? ยทิ หิ ๓- วา เต สพฺพถาว ๔- เอส อุตฺตานโก หุตฺวา อุปฏฺฐาติ,
อถ กสฺมา สตสหสฺสกปฺปาธิกานิ จตฺตาริ อฏฺฐ โสฬส วา อสงฺเขยฺยานิ
ปูริตปารมิโน พุทฺธา วิย สพฺพญฺญุตญาณํ น สจฺฉิกโรสิ, กึ อนตฺถิโกสิ
เอเตหิ วิเสสาธิคเมหิ, ปสฺส ยาวญฺจ เต อปรทฺธํ, ตฺวํ นาม สาวโก ปเทสญาเณ
ฐิโต อติคมฺภีรํ ปจฺจยาการํ "อุตฺตานโก เม อุปฏฺฐาตี"ติ วทสิ, ตสฺส เต อิทํ
วจนํ พุทฺธานํ กถาย ปจฺจนีกํ โหติ, ตาทิเสน นาม ภิกฺขุนา พุทฺธานํ กถาย
ปจฺจนีกํ กเถตพฺพนฺติ น ยุตฺตเมตํ.
      นนุ มยฺหํ อานนฺท อิมํ ปจฺจยาการํ ปฏิวิชฺฌิตุํ วายมนฺตสฺเสว
สตสหสฺสกปฺปาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺเขยฺยานิ อติกฺกนฺตานิ. ปจฺจยาการํ
ปฏิวิชฺฌนตฺถาย จ ปน เม อทินฺนํ ทานํ นาม นตฺถิ, อปูริตา ปารมี
นาม นตฺถิ. อชฺช ๕- ปจฺจยาการํ ปฏิวิชฺฌิสฺสามีติ จ ปน เม นิรุสฺสาสํ ๖- วิย
มารพลํ วิธมนฺตสฺส อยํ มหาปฐวี ทฺวงฺคุลมตฺตํปิ นากมฺปิ, ตถา ปฐมยาเม
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ทินฺนนเยว   ๒ ฉ.ม. ปฏิวิชฺฌสิ         ๓ ฉ.ม.,อิ. หิสทฺโท น ทิสฺสติ
@๔ อิ. สพฺพถา จ     ๕ ฉ.ม. อชฺชาติ น ทิสฺสติ.  ๖ ฉ.ม.,อิ. นิรุสฺสาหํ.
ปุพฺเพนิวาสํ มชฺฌิมยาเม ทิพฺพจกฺขุํ สมฺปาเทนฺตสฺส. ปจฺฉิมยาเม ปน เม
พลวปจฺจูสสมเย "อวิชา สงฺขารานํ นวหิ อากาเรหิ ปจฺจโย โหตี"ติ
ทิฏฐมตฺเตว ทสสหสฺสีโลกธาตุ อยทณฺเฑน อาโกฏฺฏิตกํสตาลํ วิย วิรวสหสฺสํ
วิรวสหสฺสํ ๑- มุญฺจมานา วาตาหตปทุมินิปณฺเณ อุทกพินฺทุ วิย กมฺปิตฺถ. เอวํ
คมฺภีโร จายํ อานนฺท ปฏิจฺจสมุปฺปาโท คมฺภีราวภาโส จ. เอตสฺส อานนฺท
ธมฺมสฺส อนนุโพธา อปฏิเวธา สํสารํ นาติวตฺตนฺติ.
      เอตสฺส ธมฺมสฺสาติ เอตสฺส ปจฺจยธมฺมสฺส. อนนุโพธาติ
ญาตปริญฺญาวเสน อนนุพุชฺฌนา. อปฏิเวธาติ ตีรฌปหานปริญฺญาวเสน อปฏิวิชฺฌนา.
ตนฺตากุลกชาตาติ ตนฺตํ วิย อากุลชาตา. ยถา นาม ทุนฺนิกฺขิตฺตํ มูสิกจฺฉินฺนํ
เปสการานํ ตนฺตํ ตหึ ตหึ อากุลํ โหติ, อิทํ อคฺคํ อิทํ มูลนฺติ อคฺเคน วา
อคฺคํ มูเลน วา มูลํ สมาเนตุํ ทุกฺกรํ โหติ, เอวเมว สตฺตา อิมสฺมึ
ปจฺจยากาเร ขลิตา อากุลพฺยากุลา โหนฺติ, น สกฺโกนฺติ ปจฺจยาการํ ๒- อุชํ
กาตุํ. ตตฺถ ตนฺตํ ปจฺจตฺตปุริสกาเร ฐตฺวา สกฺกาปิ ภเวยฺย อุชุํ กาตุํ, ฐเปตฺวา
ปน เทฺว โพธิสตฺเต อญฺเญ สตฺตา อตฺตโน ธมฺมตาย ปจฺจยาการํ อุชุํ กาตุํ
สมตฺถา นาม นตฺถิ. ยถา ปน อากุลํ ตนฺตํ กญฺชิยํ ทตฺวา โกจฺเฉน ปหตํ
ตตฺถ ตตฺถ กุลกชาตํ โหติ คณฺฐิพทฺธํ, เอวมิเม สตฺตา ปจฺจเยสุ ปกฺขลิตฺวา
ปจฺจเย อุชุํ กาตุํ อสกฺโกนฺตา ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิคตวเสน อากุลกชาตา โหนฺติ
คณฺฐิพทฺธา. เย หิ เกจิ ทิฏฺฐิโย ๓- นิสฺสิตา, สพฺเพ ปจฺจยาการํ อุชุํ กาตุํ
อสกฺโกนฺตาเยว.
      คุณคณฺฐิกชาตาติ ๔- คุณคณฺฐิกํ วุจฺจติ เปสการกญฺชิยสุตฺตํ. คุณา
นาม สกุณิกา, ตสฺสา กุลาวโกติปิ เอเก. ยถา หิ ตทุภยํปิ อากุลํ อคฺเคน
วา อคฺคํ มูเลน วา มูลํ สมาเนตุํ ทุกฺกรนฺติ ปุริมนเยเนว โยเชตพฺพํ.
      มุญฺชปพฺพชภูตาติ มุญฺชติณํ วิย ปพฺพชติณํ วิย จ ภูตา. ยถา
ตานิ ติณานิ โกฏฺเฏตฺวา กตรชฺชุํ ชิณฺณกาเล กตฺถจิ ปติตํ คเหตฺวา เตสํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วิรวสตํ วิรวสหสฺสํ, อิ. วิราวสตํ วิราวสหสฺสํ  ๒ ฉ.ม.,อิ. ตํปจฺจยาการํ
@๓ ฉ.ม. ทิฏฺฐิคตนิสฺสิตา ๔ ฉ.ม. กุลาคณฺฐิกชาตา, อิ. คุลาคุณฺฑิกชาตา, เอวมุปริปิ
ติณานํ อิทํ อคฺคํ อิทํ มูลนฺติ อคฺเคน วา อคฺคํ มูเลน วา มูลํ สมาเนตุํ
ทุกฺกรนฺติ. ตํปิ ปจฺจตฺตปุริสกาเร ฐตฺวา สกฺกา ภเวยฺย อุชุํ กาตุํ, ฐเปตฺวา
ปน เทฺว โพธิสตฺเต อญฺเญ สตฺตา อตฺตโน ธมฺมตาย ปจฺจยาการํ อุชุํ กาตุํ
สมตฺถา นาม นตฺถิ. เอวมยํ ปชา ปจฺจยาการํ ๑- อุชุํ กาตุํ อสกฺโกนฺตี
ทิฏฺฐิคตวเสน คณฺฐิกชาตา หุตฺวา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ สํสารํ นาติวตฺตติ.
      ตตฺถ อปาโยติ นิรยติรจฺฉานโยนิปิตฺติวิสยอสุรกายา. สพฺเพปิ หิ
เต วุฑฺฒิสงฺขาตสฺส อยสฺส อภาวโต "อปาโย"ติ ๒- วุจฺจนฺติ. ตถา ทุกฺขสฺส
คติภาวโต ทุคฺคติ. สุขสมุสฺสยโต วินิปติตตฺตา วินิปาโต. อิตโร ปน:-
                ขนฺธานญฺจ ปฏิปาฏิ           ธาตุอายตนาน จ
                อพฺโพจฺฉินฺนํ วตฺตมานา ๓-     สํสาโรติ ปวุจฺจตีติ.
      ตํ สพฺพํปิ นาติวตฺตติ นาติกฺกมติ, อถโข จุติโต ปฏิสนฺธึ,
ปฏิสนฺธิโต จุตินฺติ เอวํ ปุนปฺปุนํ จุติปฏิสนฺธิโย คณฺหนฺตา ตีสุ ภเวสุ จตูสุ
โยนีสุ ปญฺจสุ คตีสุ สตฺตสุ วิญฺญาณฏฺฐิตีสุ นวสุ สตฺตาวาเสสุ มหาสมุทฺเท
วาตุกฺขิตฺตา นาวา วิย ยนฺเต ๔- ยุตฺตโคโณ วิย จ ปริพฺภมติเยว. อิติ สพฺพเมตํ
ภควา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อปสาเทนฺโต อาหาติ เวทิตพฺพํ.
                         ปฏิจฺจสมุปฺปาทวณฺณนา
      [๙๖] อิทานิ ยสฺมา อิทํ สุตฺตํ "คมฺภีโร จายํ อานนฺท
ปฏิจฺจสมุปฺปาโท"ติ จ "ตนฺตากุลกชาตา"ติ จ ทฺวีหิเยว ปเทหิ อารทฺธํ, ๕-
ตสฺมา "คมฺภีโร จายํ อานนฺท ปฏิจฺจสมุปฺปาโท"ติ อิมินา ตาว อนุสนฺธินา
ปจฺจยาการสฺส คมฺภีรภาวทสฺสนตฺถํ เทสนํ อารภนฺโต อตฺถิ อิทปฺปจฺจยา
ชรามรณนฺติ อาทิมาห. ตตฺรายมตฺโถ:-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. ปจฺจยากาเร.   ๒ อิ. อปายาติ.         ๓ อิ. วตฺตมานํ
@๔ ฉ.ม. ยนฺเตสุ              ๕ ฉ.ม., อิ. อาพทฺธํ
      อิมสฺส ชรามรณสฺส ปจฺจโย อิทปฺปจฺจโย, ตสฺมา อิทปฺปจฺจยา
อตฺถิ ชรามรณํ, อตฺถิ นุ โข โส ๑- ชรามรณสฺส ปจฺจโย, ยมฺหา ปจฺจยา
ชรามรณํ ภเวยฺยาติ เอวํ ปุฏฺเฐน สตา อานนฺท ปณฺฑิเตน ปุคฺคเลน ยถา
"ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺ"ติ วุตฺเต ฐปนียตฺตา ปญฺหสฺส ตุณฺหี ภวิตพฺพํ โหติ,
"อพฺยากตเมตํ ตถาคเตนา"ติ วา วตฺตพฺพํ โหติ, เอวํ อปฏิปชฺชิตฺวา, ยถา
"จกฺขุ สสฺสตํ อสสฺสตนฺ"ติ วุตฺเต อสสฺสตนฺติ เอกํเสเนว วตฺตพฺพํ โหติ,
เอวํ เอกํเสเนว อตฺถีติสฺส วจนียํ. ปุน กึปจฺจยา ชรามรณํ, โก นาม โส
ปจฺจโย, ยโต ชรามรณํ โหตีติ วุตฺเต ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติ อิจฺจสฺส วจนียํ,
เอวํ วตฺตพฺพํ ภเวยฺยาติ อตฺโถ. เอส นโย สพฺพตฺถ ปเทสุ.
      นามรูปปจฺจยา ผสฺโสติ อิทํ ปน ยสฺมา สฬายตนปจฺจยาติ วุตฺเต
จกฺขุสมฺผสฺสาทีนํ ฉนฺนํ  วิปากสมฺผสฺสานํเยว คหณํ โหติ, อิธ จ
"สฬายตนปจฺจยา"ติ อิมินา ปเทน คหิตํปิ อคฺคหิตํปิ ปจฺจยุปฺปนฺนวิเสสํ, ผสฺสสฺส จ
สฬายตนโต อติริตฺตํ อญฺญํปิ วิเสสปจฺจยํ ทสฺเสตุกาโม, ตสฺมา วุตฺตนฺติ
เวทิตพฺพํ. อิมินา ปน วาเรน ภควตา กึ กถิตนฺติ. ปจฺจยานํ นิทานํ กถิตํ.
อิทํ หิ สุตฺตํ ปจฺจเย นิปฺปจฺจเย นิชฺชเฏ นิคฺคุมฺเพ กตฺวา กถิตตฺตา
มหานิทานนฺติ วุจฺจติ.
      [๙๘] อิทานิ เตสํ เตสํ ปจฺจยานํ ตถอวิตถอนญฺญถปจฺจยภาวํ
ทสฺเสตุํ ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติ อิติ โข ปเนตํ วุตฺตนฺติ อาทิมาห.
      ตตฺถ ปริยาเยนาติ การเณน. สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพนฺติ
นิปาตทฺวยเมตํ. ตสฺสตฺโถ "สพฺพากาเรน สพฺพา สพฺเพน สภาเวน สพฺพา
ชาติ นาม ยทิ น ภเวยฺยา"ติ. ภวาทีสุปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
กสฺสจีติ อมิยมวจนเมตํ, เทวาทีสุ ยสฺส กสฺสจิ. กิมฺหิจีติ อิทํปิ อนิยมวจนเมว,
กามภวาทีสุ นวสุ ภเวสุ ยตฺถ กตฺถจิ. เสยฺยถีทนฺติ อนิยมิตนิยมนิกฺขิตฺตอตฺถ-
วิภาชนฏฺเฐ ๒- นิปาโต, ตสฺสตฺโถ "ยํ วุตฺตํ `กสฺสจิ กิมฺหิจี'ติ, ตสฺส เต อตฺถํ
วิภชิสฺสามี"ติ. อถ นํ วิภชนฺโต "เทวานํ วา เทวตฺตายา"ติ อาทิมาห.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. โสติ น ทิสฺสติ.   ๒ ฉ.ม. อนิยมิตนิกฺขิตฺตอตฺถวิภชนตฺเถ,
@อิ. อยมิธ นิกฺขิตฺตสฺส อตฺถวิภชนตฺเถ
      ตตฺถ เทวานํ วา เทวตฺตายาติ ยา อยํ เทวานํ เทวภาวาย ขนฺธชาติ,
ยาย ขนฺธชาติยา เทวา "เทวา"ติ วุจฺจนฺติ, สเจ หิ ชาติ สพฺเพน
สพฺพํ นาภวิสฺสาติ อิมินาว นเยน สพฺพปเทสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เอตฺถ จ
เทวาติ อุปปตฺติเทวา. คนฺธพฺพาติ มูลขนฺธาทีสุ อธิวฏฺฐเทวตา. ๑- ยกฺขาติ
อมนุสฺสา. ภูตาติ เย เกจิ นิพฺพตฺตสตฺตา. ปกฺขิโนติ เย เกจิ อฏฺฐิปกฺขา วา
จมฺมปกฺขา วา โลมปกฺขา วา. สิรึสปาติ ๒- เย เกจิ ภูมิยํ สรนฺตา คจฺฉนฺติ.
เตสํ เตสนฺติ เตสํ เตสํ เทวคนฺธพฺพาทีนํ. ตถตฺตายาติ เทวคนฺธพฺพาทิภาวาย.
ชาตินิโรธาติ ชาติวิคมา, ชาติอภาวาติ อตฺโถ.
      เหตูติ อาทีนิ สพฺพานิปิ การณเววจนานิเอว. การณญฺหิ ยสฺมา
อตฺตโน ผลตฺถาย หิโนติ ปวตฺตติ, ตสฺมา "เหตู"ติ วุจฺจติ. ยสฺมา ตํ ผลํ
นิเทติ "อิทํ ๓- คณฺหถ นนฺ"ติ อปฺเปติ วิย, ตสฺมา นิทานํ. ยสฺมา ผลํ ตโต
สมุเทติ อุปฺปชฺชติ, ตญฺจ ปฏิจฺจ เอติ ปวตฺตติ, ตสฺมา สมุทโยติ จ ปจฺจโยติ
จ วุจฺจติ. เอส นโย สพฺพตฺถ. อปิจ ยทิทํ ชาตีติ เอตฺถ ยทิทนฺติ นิปาโต,
ตสฺส สพฺพปเทสุ ลิงฺคานุรูปโต อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อิธ ปน "ยา เอสา ชาตี"ติ ๔-
อยมสฺส อตฺโถ. ชรามรณสฺส หิ ชาติ อุปนิสฺสยโกฏิยา ปจฺจโย โหติ.
      [๙๙] ภวปเท "กิมฺหิจี"ติ อิมินา โอกาสปริคฺคโห กโต. ตตฺถ เหฏฺฐา
อวีจิปริยนฺตํ กตฺวา อุปริ ปรนิมฺมิตวสวตฺติเทเว อนฺโต กริตฺวา กามภโวติ
เวทิตพฺโพ. อยํ นโย อุปปตฺติภเว. อิธ ปน กมฺมภโว ๕- ยุชฺชติ. โส หิ ชาติยา
อุปนิสฺสยโกฏิยาว ปจฺจโย โหติ. อุปาทานปทาทีสุปิ "กิมฺหิจี"ติ อิมินา
โอกาสปริคฺคโหว กโตติ เวทิตพฺโพ.
      [๑๐๐] อุปาทานปจฺจยา ภโวติ เอตฺถ กามูปาทานํ ติณฺณํ ๖-
กมฺมภวานํ ติณฺณญฺจ อุปปตฺติภวานํ ปจฺจโย, ตถา เสสานิปีติ อุปาทานปจฺจยา
จตุวีสติ ภวา เวทิตพฺพา. นิปฺปริยาเยเนตฺถ ทฺวาทส กมฺมภวา ลพฺภนฺติ. เตสํ
อุปาทานํ ๗- สหชาตโกฏิยาปิ อุปนิสฺสยโกฏิยาปิ ปจฺจโย.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อธิวตฺถเทวตาว   ๒ ฉ.ม. สรีสปาติ   ๓ ฉ.ม. หนฺท นํ คณฺหถา"ติ
@๔ ก. ยา เอสาติ, ชาติ สทฺโท น ทิสฺสติ.      ๕ ฉ.ม., อิ. กมฺมภเว.
@๖ ฉ.ม. ติณฺณมฺปิ.        ๗ ฉ.ม. อุปาทานานิ อิ. อุปาทานานํ
      [๑๐๑] รูปตณฺหาติ รูปารมฺมเณ ตณฺหา. เอส นโย สทฺทตณฺหาทีสุ.
สา ปเนสา ตณฺหา อุปาทานสฺส สหชาตโกฏิยาปิ อุปนิสฺสยโกฏิยาปิ ปจฺจโย
โหติ.
      [๑๐๒] เอส ปจฺจโย ตณฺหาย, ยทิทํ เวทนาติ เอตฺถ วิปากเวทนา
ตณฺหาย อุปนิสฺสยโกฏิยา ปจฺจโย โหติ, อญฺญา อญฺญถาปีติ.
      [๑๐๓] เอตฺตาวตา ปน ภควา วฏฺฏมูลภูตํ ปุริมตณฺหํ ทสฺเสตฺวา
อิทานิ เทสนํ, ปิฏฺฐิยํ ปหริตฺวา เกเสสุ วา คเหตฺวา วิรวนฺตํ วิรวนฺตํ มคฺคโต
โอกฺกเมนฺโต วิย นวหิ ปเทหิ สมุทาจารตณฺหํ ทสฺเสนฺโต "อิติ โข ปเนตํ
อานนฺท เวทนํ ปฏิจฺจ ตณฺหา"ติ อาทิมาห.
      ตตฺถ ตณฺหาติ เทฺว ตณฺหา เอสนาตณฺหา จ, เอสิตตณฺหา จ.
ยาย ตณฺหาย อชปถสงฺกุปถาทีนิ ปฏิปชฺชิตฺวา โภเค เอสติ คเวสติ, อยํ
เอสนาตณฺหา นาม. ยา เตสุปิ เอสิเตสุ คเวสิเตสุ ปฏิลทฺเธสุ ตณฺหา, อยํ
เอสิตตณฺหา นาม. ตทุภยํปิ สมุทาจารตญฺหายเอว อธิวจนํ. ตสฺมา ทุวิธา
เจสา เวทนํ ปฏิจฺจ ตณฺหา นาม. ปริเยสนาติ รูปาทิอารมฺมณปริเยสนา, สา หิ
ตณฺหาย สติ โหติ. ลาโภติ รูปาทิอารมฺมณปฏิลาโภ, โส หิ ปริเยสนาย สติ
โหติ.
      วินิจฺฉโย ปน ญาณตณฺหาทิฏฺฐิวิตกฺกวเสน จตุพฺพิโธ. ตตฺถ
"สุขวินิจฺฉยํ ชญฺญา, สุขวินิจฺฉยํ ญตฺวา อชฺฌตฺตํ สุขมนุยุญฺเชยฺยา"ติ ๑- อยํ
ญาณวินิจฺฉโย. "วินิจฺฉโยติ เทฺว วินิจฺฉยา ตณฺหาวินิจฺฉโย จ ทิฏฺฐิวินิจฺฉโย
จา"ติ ๒- เอวํ อาคตานิ อฏฺฐสตตณฺหาวิจริตานิ ตณฺหาวินิจฺฉโย. ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิโย
ทิฏฺฐิวินิจฺฉโย. "ฉนฺโท โข เทวานมินฺท วิตกฺกนิทาโน"ติ ๓- อิมสฺมึ ปน สุตฺเต
อิธ วินิจฺฉโยติ วุตฺโต วิตกฺโกเยว อาคโต. ลาภํ ลภิตฺวา หิ อิฏฺฐานิฏฺฐํ
สุนฺทราสุนฺทรญฺจ วิตกฺเกเนว วินิจฺฉินนฺติ ๔- "เอตฺตกํ เม รูปารมฺมณตฺถาย
ภวิสฺสติ, เอตฺตกํ สทฺทาทิอารมฺมณตฺถาย, เอตฺตกํ มยฺหํ ภวิสฺสติ, เอตฺตกํ ปรสฺส,
@เชิงอรรถ: ๑ ม.อุปริ. ๑๔/๓๒๓/๒๙๖ อรณวิภงฺคสุตฺต   ๒ ขุ.มหา. ๒๙/๔๗๐/๓๑๙
@  กลหวิวาทสุตฺตนิทฺเทส (สยา)   ๓ ที. มหา. ๑๐/๓๕๘/๒๓๗ สกฺกปญฺหสุตฺต
@๔ ฉ.ม. วินิจฺฉินาติ, อิ. วินิจฺฉิตนฺติ
เอตฺตกํ ปริภุญฺชิสฺสามิ, เอตฺตกํ นิทหิสฺสามี"ติ. เตน วุตฺตํ "ลาภํ ปฏิจฺจ
วินิจฺฉโย"ติ.
      ฉนฺทราโคติ เอวํ อกุสลวิตกฺเกน วิตกฺกิตวตฺถุสฺมึ ทุพฺพลราโค จ พลวราโค
จ อุปฺปชฺชติ, อิทํ หิ อิธ ตณฺหา. ฉนฺโทติ ทุพฺพลราคสฺสาธิวจนํ. อชฺโฌสานนฺติ
อหํ มมนฺติ พลวสนฺนิฏฺฐานํ. ปริคฺคโหติ ตณฺหาทิฏฺฐิวเสน ปริคฺคหณกรณํ.
มจฺฉริยนฺติ ปเรหิ สาธารณภาวสฺส อสหนตา. เตเนวสฺส โปราณา เอวํ วจนตฺถํ
วทนฺติ "อิทํ อจฺฉริยํ มยฺหเมว โหตุ, มา อญฺเญสํ อจฺฉริยํ โหตูติ ปวตฺตตฺตา
มจฺฉริยนฺติ วุจฺจตี"ติ. อารกฺโขติ ทฺวารปิทหนมญฺชุสโคปนาทิวเสน สุฏฺฐุ
รกฺขนํ. อธิกโรตีติ อธิกรณํ, การณสฺเสตํ นามํ. อารกฺขาธิกรณนฺติ ภาวนปุํสกํ,
อารกฺขเหตูติ อตฺโถ. ทณฺฑาทานาทีสุ ปรํ นิสฺเสธนตฺถํ ทณฺฑสฺส อาทานํ
ทณฺฑาทานํ. เอกโตธาราทิโน สตฺถสฺส อาทานํ สตฺถาทานํ. กลโหติ กายกลโหปิ
วาจากลโหปิ. ปุริโม ปุริโม วิโรโธ วิคฺคโห. ปจฺฉิโม ปจฺฉิโม วิวาโท. ตุวํ
ตุวนฺติ อคารววจนํ ตุวํ ตุวํ.
      [๑๑๒] อิทานิ ปฏิโลมนเยนาปิ ตํ สมุทาจารตณฺหํ ทสฺเสตุํ ปุน
"อารกฺขาธิกรณนฺ"ติ อารภนฺโต เทสนํ นิวตฺเตสิ. ตตฺถ กามตณฺหาติ
ปญฺจกามคุณิกราควเสน อุปฺปนฺนา รูปาทิตณฺหา. ภวตณฺหาติ สสฺสตทิฏฺฐิสหคโต ราโค.
วิภวตณฺหาติ อุจฺเฉททิฏฺฐิสหคโต ราโค. อิเม เทฺว ธมฺมาติ วฏฺฏมูลตณฺหา จ
สมุทาจารตณฺหา จาติ อิเม เทฺว ธมฺมา. ทฺวเยนาติ ตณฺหาลกฺขเณน ๑- เอกภาวํ
คตาปิ วฏฺฏมูลสมุทาจารวเสน ทฺวีหิ โกฏฺฐาเสหิ เวทนาย เอกสโมสรณา
ภวนฺติ, เวทนาปจฺจเยน เอกปจฺจยาติ อตฺโถ. ติวิธํ หิ สโมสรณํ
โอสรณสโมสรณํ, สหชาตสโมสรณํ, ปจฺจยสโมสรณญฺจ. ตตฺถ "อถ โข สพฺพานิ ตานิ
คามสโมสรณานิ ภวนฺตี"ติ ๒- อิทํ โอสรณสโมสรณํ นาม. "ฉนฺทมูลกา อาวุโส
เอเต ธมฺมา ผสฺสสมุทยา เวทนาสโมสรณา"ติ ๓- อิทํ สหชาตสโมสรณํ นาม.
"ทฺวเยน เวทนาย เอกสโมสรณา"ติ อิทํ ปน ปจฺจยสโมสรณนฺติ เวทิตพฺพํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ตณฺหาลกฺขณวเสน                ๒ ที.สี. ๙/๕๒๔/๒๓๔ เตวิชฺชสุตฺต
@๓ องฺ. อฏฺฐก. ๒๓/๑๘๙/๓๕๑ มูลกสุตฺต, องฺ. ทสก. ๒๔/๕๘/๘๕ มูลกสุตฺต (สยา)
      [๑๑๓] จกฺขุสมฺผสฺโสติ อาทโย สพฺเพ วิปากผสฺสาเยว. เตสุ ๑-
ฐเปตฺวา จตฺตาโร โลกุตฺตรวิปากผสฺเส อวเสสา พตฺตึส ผสฺสา โหนฺติ. ยทิทํ
ผสฺโสติ เอตฺถ ปน ผสฺโส พหุธา เวทนาย ปจฺจโย โหติ.
     [๑๑๔] เยหิ อานนฺท อากาเรหีติ อาทีสุ อาการา วุจฺจนฺติ
เวทนาทีนํ อญฺญมญฺญํ อสทิสสภาวา. เตเยว สาธุกํ ทสฺสิยมานา ตํ ตํ ลีนมตฺถํ
คเมนฺตีติ ลิงฺคานิ. ตสฺส ตสฺส สญฺชานนเหตุโต นิมิตฺตานิ. ตถา ตถา
อุทฺทิสิตพฺพโต อุทฺเทสา. ตสฺมา อยเมตฺถ อตฺโถ:- "อานนฺท เยหิ อากาเรหิ ฯเปฯ
เยหิ อุทฺเทเสหิ นามกายสฺส นามสมูหสฺส ปญฺญตฺติ โหติ, ยา เอสา จ
เวทนาย เวทยิตากาเร เวทยิตลิงฺเค เวทยิตนิมิตฺเต เวทนาติ อุทฺเทเส สติ,
สญฺญาย สญฺชานนากาเร สญฺชานนลิงฺเค สญฺชานนนิมิตฺเต สญฺญาติ อุทฺเทเส
สติ, สงฺขารานํ เจตนากาเร เจตนาลิงฺเค เจตนานิมิตฺเต เจตนาติ อุทฺเทเส
สติ, วิญฺญาณสฺส วิชานนากาเร วิชานนลิงฺเค วิชานนนิมิตฺเต วิญฺญาณนฺติ
อุทฺเทเส สติ `อยํ นามกาโย'ติ นามกายสฺส ปญฺญตฺติ โหติ, เตสุ
นามกายปญฺญตฺติเหตูสุ เวทนาทีสุ อาการาทีสุ อสติ อปิ นุ โข รูปกาเย
อธิวจนสมฺผสฺโส ปญฺญาเยถ. ยฺวายํ จตฺตาโร ขนฺเธ วตฺถุํ กตฺวา มโนทฺวาเร
อธิวจนสมฺผสฺสเววจโน มโนสมฺผสฺโส อุปฺปชฺชติ, อปิ นุ โข โส รูปกาเย ปญฺญาเยถ,
ปญฺจ ปสาเท วตฺถุํ กตฺวา ๒- อุปฺปชฺเชยฺยา"ติ. อถ อายสฺมา อานนฺโท
อมฺพรุกฺเข อสติ ชมฺพูรุกฺขโต อมฺพปกฺกสฺส อุปฺปตฺตึ วิย รูปกายโต ตสฺส อุปฺปตฺตึ
อสมฺปฏิจฺฉนฺโต โนเหตํ ภนฺเตติ อาห.
      ทุติยปเญฺห รุปฺปนาการรุปฺปนลิงฺครุปฺปนนิมิตฺตวเสน รูปนฺติ
อุทฺเทสวเสน จ อาการาทีนํ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ปฏิฆสมฺผสฺโสติ ๓- สปฺปฏิฆรูปกฺขนฺธํ
วตฺถุํ กตฺวา อุปฺปชฺชนกสมฺผสฺโส. อิธาปิ เถโร ชมฺพูรุกฺเข อสติ อมฺพรุกฺขโต
ชมฺพูปกฺกสฺส อุปฺปตฺตึ วิย นามกายโต ตสฺส อุปฺปตฺตึ อสมฺปฏิจฺฉนฺโต "โนเหตํ
ภนฺเต"ติ อาห.
@เชิงอรรถ: ๑ อิ. เต     ๒ ฉ.ม. กตฺวา กตฺวา.    ๓ ม. สปฺปฏิฆสมฺผสฺโสติ.
      ตติยปโญฺห อุภยวเสเนว วุตฺโต. ตตฺร เถโร อากาเส อมฺพชมฺพูปกฺกานํ
อุปฺปตฺตึ วิย นามรูปาภาเว ทฺวินฺนํปิ ผสฺสานํ อุปฺปตฺตึ อสมฺปฏิจฺฉนฺโต
"โนเหตํ ภนฺเต"ติ อาห.
      เอวํ ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ วิสุํ วิสุํ ปจฺจยํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ทฺวินฺนํปิ
เตสํ อวิเสสโต นามรูปปจฺจยตํ ทสฺเสตุํ "เยหิ อานนฺท อากาเรหี"ติ
จตุตฺถปญฺหํ อารภิ.
      ยทิทํ นามรูปนฺติ ยํ อิทํ นามรูปํ, ยํ เอตํ ๑- ฉสุปิ ทฺวาเรสุ
นามรูปํ, เอเสว เหตุ เอเสว ปจฺจโยติ อตฺโถ. จกฺขุทฺวาราทีสุ หิ จกฺขฺวาทีนิ
เจว รูปารมฺมณาทีนิ จ รูปํ, สมฺปยุตฺตกา ขนฺธา นามนฺติ เอวํ ปญฺจวิโธปิ
โส ผสฺโส นามรูปปจฺจยาว ผสฺโส. มโนทฺวาเรปิ หทยวตฺถุญฺเจว ยญฺจ รูปํ
อารมฺมณํ โหติ, อิทํ รูปํ. สมฺปยุตฺตธมฺมา เจว ยญฺจ อรูปํ อารมฺมณํ โหติ,
อิทํ นามนฺติ. ๒- เอวํ มโนสมฺผสฺโสปิ นามรูปปจฺจยาว ๓- ผสฺโสติ เวทิตพฺโพ.
นามรูปํ ปนสฺส พหุธา ปจฺจโย โหติ.
      [๑๑๕] น โอกฺกมิสฺสถาติ ปวิสิตฺวา วตฺตมานํ ๔- วิย ปฏิสนฺธิวเสน
น วตฺติสฺสถ. สมุจฺฉิสฺสถาติ ๕- ปฏิสนฺธิวิญฺญาเณ อสติ อปิ นุ โข สุทฺธํ
อวเสสํ นามรูปํ อนฺโตมาตุกุจฺฉิสฺมึ กลลาทิภาเวน สมุจฺฉิตํ ๖- มิสฺสกภูตํ หุตฺวา
วตฺติสฺสถ. โอกฺกมิตฺวา โวกฺกมิสฺสถาติ ปฏิสนฺธิวเสน โอกฺกมิตฺวา จุติวเสน
โวกฺกมิสฺสถ, นิรุชฺฌิสฺสถาติ อตฺโถ. โส ปนสฺส นิโรโธ น ตสฺเสว จิตฺตสฺส
นิโรเธน โหติ, ตโต ทุติยตติยานํ นิโรเธน น โหติ.
      ปฏิสนฺธิจิตฺเตน หิ สทฺธึ สมุฏฺฐิตานิ สมตึส กมฺมชรูปานิ
นิพฺพตฺตนฺติ. เตสุ ปน ฐิเตสุเยว โสฬส ภวงฺคจิตฺตานิ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌนฺติ.
เอตสฺมึ อนฺตเร คหิตปฏิสนฺธิกสฺส ทารกสฺส วา มาตุยา วา ปนสฺส อนฺตราโย
นตฺถิ. อยญฺหิ อโนกาโส นาม. สเจ ปน ปฏิสนฺธิจิตฺเตน สทฺธึ สมุฏฺฐิตรูปานิ
สตฺตรสมสฺส ภวงฺคสฺส ปจฺจยํ ทาตุํ สกฺโกนฺติ, ปวตฺติ ปวตฺตติ, ปเวณี
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. อิทํ                 ๒ ฉ.ม. อรูปํ นาม, อิ. อิทํ อรูปนฺติ
@๓ ฉ.ม., อิ. วสทฺโท น ทิสฺสติ       ๔ ฉ.ม., อิ. ปวตฺตมานํ
@๕ ฉ.ม. สมุจฺจิสฺสถาติ              ๖ ฉ.ม. สมุจฺจิตํ
ฆฏิยติ. สเจ ปน น สกฺโกนฺติ, ปวตฺติ นปฺปวตฺตติ, ปเวณี น ฆฏิยติ,
โวกฺกมนํ ๑- นาม โหติ, ตํ สนฺธาย "โอกฺกมิตฺวา โวกฺกมิสฺสถา"ติ  วุตฺตํ.
           อิตฺถตฺตายาติ อิตฺถภาวาย, เอวํ ปริปุณฺณปญฺจกฺขนฺธภาวายาติ อตฺโถ.
           ทหรสฺเสว สโตติ มนฺทสฺเสว สนฺตสฺส. ๒- โวจฺฉิชฺชิสฺสถาติ
อุปจฺฉิชฺชิสฺสถ. วุฑฺฒึ วิรุฬฺหึ เวปุลฺลนฺติ วิญฺญาเณ อุปจฺฉินฺเน สุทฺธํ
นามรูปเมว อุฏฺฐหิตฺวา ปฐมวยวเสน วุฑฺฒึ, มชฺฌิมวยวเสน วิรุฬฺหึ, ปจฺฉิมวยวเสน
เวปุลฺลํ อปิ นุ โข อาปชฺชิสฺสถาติ. ทสวสฺสวีสติวสฺส ฯเปฯ วสฺสสหสฺสสมฺปาปเนน
วา อปิ นุ โข วุฑฺฒึ วิรุฬฺหึ  เวปุลฺลํ อาปชฺชิสฺสถาติ อตฺโถ.
      ตสฺมาติหานนฺทาติ ยสฺมา มาตุ กุจฺฉิยํ ปฏิสนฺธิคฺคหเณปิ กุจฺฉิวาเสปิ
กุจฺฉิโต นิกฺขมเนปิ, ปวตฺติยํ ทสวสฺสาทิกาเลปิ วิญฺญาณเมวสฺส ปจฺจโย, ตสฺมา
เอเสว เหตุ เอส ปจฺจโย นามรูปสฺส ยทิทํ วิญฺญาณํ. ยถา หิ ราชา อตฺตโน
ปริสํ นิคฺคณฺหนฺโต เอวํ วเทยฺย "ตฺวํ อุปราชา, ตฺวํ เสนาปตีติ เกน กโต,
นนุ มยา กโต, สเจ หิ มยิ อกโรนฺเต ตฺวํ อตฺตโน ธมฺมตาย อุปราชา วา
เสนาปติ วา ภเวยฺยาสิ, ชาเนยฺยาม เต ๓- พลนฺ"ติ. เอวเมว วิญฺญาณํ
นามรูปสฺส ปจฺจโย โหติ. อตฺถโต เอวํ นามรูปํ วทติ วิย "ตฺวํ นามํ นาม, ๔-
ตฺวํ รูปํ นาม, ตฺวํ นามรูปํ นามาติ เกน กตํ, นนุ มยา กตํ, สเจ หิ มยิ
ปุเรจาริเก หุตฺวา มาตุ กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธึ อคฺคณฺหนฺเต ตฺวํ นามํ วา รูปํ
วา นามรูปํ วา ภเวยฺยาสิ, ชาเนยฺยาม เต พลนฺ"ติ. ตมฺปเนตํ วิญฺญาณํ
นามรูปสฺส พหุธา ปจฺจโย โหติ.
      [๑๑๖] ทุกฺขสมุทยสมฺภโวติ ทุกฺขราสิสมฺภโว. ยทิทํ  นามรูปนฺติ
ยํ อิทํ นามรูปํ, เอเสว เหตุ เอส ปจฺจโย. ยถา หิ ราชปุริสา ราชานํ
นิคฺคณฺหนฺตํ ๕- เอวํ วเทยฺยุํ "ตฺวํ ราชาติ เกน กโต, นนุ อเมฺหหิ ๖- กโต,
สเจ หิ มยิ อุปราชฏฺฐาเน, มยิ เสนาปติฏฺฐาเน อติฏฺฐนฺเต ตฺวํ เอกโกว
ราชา ภเวยฺยาสิ, ปสฺเสยฺยาม เต ราชภาวนฺ"ติ, เอวเมว นามรูปมฺปิ อตฺถโต
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. โวกฺกมติ                 ๒ ฉ.ม., อิ. มนฺทสฺส พาลสฺเสว สนฺตสฺส.
@๓ ฉ.ม., อิ. โว เอวมุปริปิ         ๔ ฉ.ม., อิ. นามสทฺโท น ทิสฺสติ.
@๕ ฉ.ม., อิ. นิคฺคณฺหนฺโต              ๖ ฉ.ม., อิ. มยา.
เอวํ วิญฺญาณมฺปิ ๑- วทติ วิย  "ตฺวํ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณนฺติ เกน กตํ, นนุ
อเมฺหหิ กตํ, สเจ หิ ตฺวํ ตโย ขนฺเธ หทยวตฺถุญฺจ อนิสฺสาย ปฏิสนฺธิวิญฺญาณํ
นาม ภเวยฺยาสิ, ปสฺเสยฺยาม เต ปฏิสนฺธิวิญฺญาณภาวนฺ"ติ. ตญฺจ ปเนตํ นามรูปํ
วิญฺญาณสฺส พหุธา  ปจฺจโย โหติ.
      เอตฺตาวตา โขติ วิญฺญาเณ นามรูปสฺส ปจฺจเย โหนฺเต, นามรูเป
วิญฺญาณสฺส ปจฺจเย โหนฺเต, ทฺวีสุ อญฺญมญฺญปจฺจยวเสน ปวตฺเตสุ เอตฺตเกน
ชาเยถ วา ฯเปฯ อุปปชฺเชถ ๒- วา, ชาติอาทโย ปญฺญเยยฺยุํ อปราปรํ วา
จุติปฏิสนฺธิโยติ.
      อธิวจนปโถติ "สิริวฑฺฒโก ธนวฑฺฒโก"ติ อาทิกสฺส อตฺถํ อทิสฺวา
นามวจนมตฺตเมว ๓- อธิกิจฺจ ปวตฺตสฺส โวหารสฺส ปโถ. นิรุตฺติปโถติ สรตีติ
สโต, สมฺปชานาตีติ สมฺปชาโนติ อาทิกสฺส การณาปเทสวเสน ปวตฺตสฺส
โวหารสฺส ปโถ. ปญฺญตฺติปโถติ "ปณฺฑิโต พฺยตฺโต เมธาวี นิปุโณ
กตปรปฺปวาโท"ติ อาทิกสฺส นานปฺปการโต วิญฺญาปนวเสน ๔- ปวตฺตสฺส
โวหารสฺส ปโถ. อิติ ตีหิ ปเทหิ ๕- อธิวจนาทีนํ วตฺถุภูตา ขนฺธาปิ ๖- กถิตา.
ปญฺญาวจรนฺติ ปญฺญาย อวจริตพฺพํ ชานิตพฺพํ. วฏฺฏํ วตฺตตีติ ๗- สํสารวฏฺฏํ
วตฺตติ, ๗- อิตฺถตฺตนฺติ อิตฺถภาโว, ๘- ขนฺธปญฺจกสฺเสตํ นามํ. ปญฺญาปนายาติ
นามปญฺญตฺตตฺถาย. "เวทนา สญฺญา"ติ อาทินา นามปญฺญตฺตตฺถาย, ขนฺธปญฺจกํปิ
เอตฺตาวตา ปญฺญายตีติ อตฺโถ. ยทิทํ นามรูปํ สห วิญฺญาเณนาติ ยํ อิทํ
นามรูปํ สห วิญฺญาเณน อญฺญมญฺญปจฺจยตาย ปวตฺตติ, เอตฺตาวตาติ วุตฺตํ
โหติ. อิทํ เหตฺถ นิยฺยาตวจนํ ๙-.
                          อตฺตปญฺญตฺติวณฺณนา
      [๑๑๗] อิติ ภควา "คมฺภีโร จายํ อานนฺท ปฏิจฺจสมุปฺปาโท
คมฺภีราวภาโส จา"ติ ปทสฺส อนุสนฺธึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ "ตนฺตากุลกชาตา"ติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.อิ. ปิสทฺโท น ทิสฺสติ  ๒ อิ. อุปฺปชฺเชยฺยาถ  ๓ ฉ.ม. วจนมตฺตเมว
@๔ ฉ.ม.,อิ. ญาปนวเสน  ๕ อิ. ตีหิปิ อิเมหิ.  ๖ ฉ.ม. ขนฺธาว  ๗ ก. วฏฺฏตีติ...
@  วฏฺฏติ  ๘ ฉ.ม.,อิ. อิตฺถํภาโว  ๙ ฉ.ม. นิยฺยาติตวจนํ, อิ. นิยฺยาตนวจนํ
ปทสฺส อนุสนฺธึ ทสฺเสนฺโต "กิตฺตาวตา จา"ติ อาทิกํ เทสนํ อารภิ. ตตฺถ
รูปึ วา หิ อานนฺท ปริตฺตํ อตฺตานนฺติ อาทีสุ โย อวฑฺฒิตํ กสิณนิมิตฺตํ
อตฺตาติ คณฺหาติ, โส รูปึ ปริตฺตํ ปญฺญเปติ. ๑- โย ปน นานากสิณลาภี โหติ,
โส ตํ กทาจิ นีโล, กทาจิ ปีตโกติ ปญฺญเปติ. โย วฑฺฒิตํ กสิณนิมิตฺตํ
อตฺตาติ คณฺหาติ, โส รูปึ ๒- อนนฺตํ ปญฺญเปติ. โย วา ปน อวฑฺฒิตกสิณนิมิตฺตํ
อุคฺฆาเตตฺวา นิมิตฺตผุฏฺโฐกาสํ วา ตตฺถ ปวตฺเต จตฺตาโร ขนฺเธ วา เตสุ
วิญฺญาณมตฺตเมว วา อตฺตาติ คณฺหาติ, โส อรูปึ ปริตฺตํ ปญฺญเปติ. โย
วฑฺฒิตกสิณนิมิตฺตํ ๓- อุคฺฆาเตตฺวา นิมิตฺตผุฏฺโฐกาสํ วา ตตฺถ ปวตฺเต จตฺตาโร
ขนฺเธ วา เตสุ วิญฺญาณมตฺตเมว วา อตฺตาติ คณฺหาติ, โส อรูปึ ๔- อนนฺตํ ๕-
ปญฺญเปติ.
      [๑๑๘] ตตฺรานนฺทาติ เอตฺถ ตตฺราติ เตสุ จตูสุ ทิฏฺฐิคติเกสุ.
เอตรหิ วาติ อิทาเนว, น อิโต ปรํ. อุจฺเฉทวเสเนตํ วุตฺตํ. ตถาภาวึ ๖- วาติ
๗- ตถาวาเส โลเก ภาวึ. สสฺสตวเสเนตํ วุตฺตํ. อตถํ วา ปน สนฺตนฺติ อตถสภาวํ
สมานํ วา. ๘- ตถตฺตายาติ ตถภาวาย. อุปกปฺเปสฺสามีติ สมฺปาเทสฺสามิ. อิมินาปิ ๙-
วิวาทํ ทสฺเสติ. อุจฺเฉทวาที หิ "สสฺสตวาทิโน อตฺตานํ อตถํ อนุจฺเฉทสภาวํปิ
สมานํ ตถตฺตาย ๑๐- อุจฺเฉทสภาวาย อุปกปฺเปสฺสามิ, สสฺสตวาทํ จ ชานาเปตฺวา
อุจฺเฉทวาทเมว นํ คาเหสฺสามี"ติ จินฺเตสิ. ๑๑- สสฺสตวาทีปิ "อุจฺเฉทวาทิโน
อตฺตานํ อตถํ อสสฺสตสภาวํปิ สมานํ ตถตฺตาย สสฺสตภาวาย อุปกปฺเปสฺสามิ,
อุจฺเฉทวาทํ จ ชานาเปตฺวา สสฺสตวาทเมว นํ คาเหสฺสามี"ติ ๑๒- จินฺเตสิ.
      เอวํ สนฺตํ โขติ เอวํ สมานํ รูปึ ปริตฺตํ อตฺตานํ ปญฺญาปยนฺตนฺติ ๑๓-
อตฺโถ. รูปินฺติ รูปกสิณลาภึ. ปริตฺตตฺตานุทิฏฺฐิ อนุเสตีติ ปริตฺโต อตฺตาติ อยํ
ทิฏฺฐิ อนุเสติ, สา ปน น วลฺลิ วิย จ ลตา วิย จ อนุเสติ. อปฺปหีนฏฺเฐน
@เชิงอรรถ: ๑ อิ. ปญฺญาเปติ เอวมุปริปิ.   ๒ ก. รูปินํ   ๓ ฉ.ม.,อิ. วฑฺฒิตํ นิมิตฺตํ.
@๔ ก. อรูปินํ   ๕ อิ. อนตฺตํ.  ๖ ฉ.ม.,อิ. ตตฺถภาวึ   ๗-๗ ฉ.ม.,อิ. ตตฺถ วา
@ ปรโลเก ภาวึ. ๘ ฉ.ม.,อิ. วา สทฺโท น ทิสฺสติ.  ๙ ฉ.ม.,อิ. ปิ สทฺโท น ทิสฺสติ.
@๑๐ ตถตฺถาย เอวมุปริปิ.   ๑๑ ฉ.ม. จินฺเตติ เอวมุปริปิ.
@๑๒ อิ. คาหาเปสฺสามิ.    ๑๓ ปญฺญเปนฺตนฺติ, อิ. ปญฺญาเปนฺติ เอวมุปริปิ.
อนุเสตีติ เวทิตพฺพา. ๑- อิจฺจาลํ วจนายาติ ตํ ปุคฺคลํ เอวรูปา ทิฏฺฐิ อนุเสตีติ
วตฺตุํ ยุตฺตํ. เอส นโย สพฺพตฺถ.
      อรูปินฺติ เอตฺถ ปน อรูปกสิณลาภึ, อรูปกฺขนฺธโคจรํ วาติ เอวมตฺโถ
ทฏฺฐพฺโพ. เอตฺตาวตา ลาภิโน จตฺตาโร, เตสํ อนฺเตวาสิกา จตฺตาโร, ตกฺกิกา
จตฺตาโร, เตสํ อนฺเตวาสิกา จตฺตาโรติ อตฺถโต ๒- โสฬสทิฏฺฐิคติกา ทสฺสิตา
โหนฺติ.
                         นอตฺตปญฺญตฺติวณฺณนา
      [๑๑๙] เอวํ เย อตฺตานํ ปญฺญเปนฺติ, เต ทสฺเสตฺวา อิทานิ
เย น ปญฺญเปนฺติ, เต ทสฺเสตุํ "กิตฺตาวตา จ อานนฺทา"ติ อาทิมาห. เก
ปน น ปญฺญเปนฺติ?  สพฺเพ ตาว อริยปุคฺคลา น ปญฺญเปนฺติ. เย จ พหุสฺสุตา
ติปิฏกธรา ทฺวิปิฏกธรา เอกปิฏกธรา, อนฺตมโส เอกนิกายํปิ สาธุกํ วินิจฺฉินิตฺวา
อุคฺคหิตธมฺมกถิโกปิ อารทฺธวิปสฺสโกปิ ปุคฺคโล, เต น ปญฺญเปนฺติเยว. ๓-
เอเตสํ หิ ปฏิภาคกสิเณ ปฏิภาคกสิณมิจฺเจว สญฺญา ๔- โหติ. อรูปกฺขนฺเธสุ จ
อรูปกฺขนฺธา อิจฺเจว.
                        อตฺตสมนุปสฺสนาวณฺณนา
      [๑๒๑] เอวํ เย น ปญฺญเปนฺติ, เต ทสฺเสตฺวา อิทานิ เย เต
ปญฺญเปนฺติ, เต ยสฺมา ทิฏฺฐิวเสน สมนุปสฺสิตฺวา ปญฺญเปนฺติ, สา ๕- ปเนสา ๕-
สมนุปสฺสนา วีสติวตฺถุกาย สกฺกายทิฏฺฐิยา อปฺปหีนตฺตา โหติ, ตสฺมา ตํ
วีสติวตฺถุกํ สกฺกายทิฏฺฐึ ทสฺเสตุํ ปุน กิตฺตาวตา จ ๖- อานนฺทาติ อาทิมาห,
      ตตฺถ เวทนํ วา หีติ อิมินา เวทนากฺขนฺธวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺฐิ
กถิตา. ๗- อปฺปฏิสํเวทโน เม อตฺตาติ อิมินา รูปกฺขนฺธวตฺถุกา. อตฺตา เม
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เวทิตพฺโพ, อิ. เวทิตพฺพํ.   ๒ ฉ.ม. อตฺตโต    ๓ อิ. ปญฺญาเปติเยว.
@๔ ฉ.ม. ญาณํ.   ๕-๕ ฉ.ม. สา จ เนสํ, อิ. สา หิ จ เนสํ.
@๖ อิ. จสทฺโท น ทิสฺสติ.   ๗ อิ. วุตฺตา.
เวทิยติ, เวทนาธมฺโม หิ เม อตฺตาติ อิมินา สญฺญาสงฺขารวิญฺญาณกฺขนฺธวตฺถุกา.
อิทํ หิ ขนฺธตฺตยํ เวทนาสมฺปยุตฺตตฺตา เวทิยติ. เอตสฺส จ เวทนาธมฺโม
อวิปฺปยุตฺตสภาโว.
      [๑๒๒] อิทานิ ตตฺถ โทสํ ทสฺเสนฺโต "ตตฺรานนฺทา"ติ อาทิมาห.
ตตฺถ ตตฺราติ เตสุ ตีสุ ทิฏฺฐิคติเกสุ. ยสฺมึ อานนฺท สมเยติ อาทิ โย โย
ยํ ยํ เวทนํ อตฺตาติ สมนุปสฺสติ, ตสฺส ตสฺส อตฺตโน กทาจิ ภาวํ, กทาจิ
อภาวนฺติ เอวมาทิโทสทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ.
      [๑๒๓] อนิจฺจาทีสุ หุตฺวา อภาวโต อนิจฺจา. เตหิ เตหิ การเณหิ
สงฺคมฺม สมาคมฺม กตาติ สงฺขตา. ตํ ตํ ปจฺจยํ ปฏิจฺจ สมฺมา การเณเนว
อุปฺปนฺนาติ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา. ขโยติ อาทิ สพฺพํ ภงฺคสฺส เววจนํ. ยํ หิ ภิชฺชติ,
ตํ ขียติปิ วยติปิ วิรชฺชติปิ นิรุชฺฌติปิ, ตสฺมา ขยธมฺมาติ อาทิ วุตฺตํ.
      พฺยคา เมติ วิ อคาติ พฺยคา, วิคโต นิรุทฺโธ เม อตฺตาติ อตฺโถ.
กึ ปน เอกสฺเสว ตีสุปิ กาเลสุ "เอโส เม อตฺตา"ติ โหตีติ, กึ ปน น
ภวิสฺสติ. ทิฏฺฐิคติกสฺส หิ ถูสราสิมฺหิ นิกฺขิตฺตขาณุกสฺเสว ๑- นิจฺจลตา นาม
นตฺถิ, วนมกฺกโฏ วิย อญฺญํ คณฺหาติ, อญฺญํ มุญฺจติ. อนิจฺจํ สุขํ ทุกฺขํ
โวกิณฺณนฺติ ๒- วิเสเสน ตํ ตํ เวทนํ อตฺตาติ สมนุปสฺสนฺโต อนิจฺจญฺเจว
สุขญฺจ ทุกฺขญฺจ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ, อวิเสเสน ๓- เวทนํ อตฺตาติ สมนุปสสนฺโต
โวกิณฺณํ อุปฺปาทวยธมฺมํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ. เวทนา หิ ติวิธา
เจว อุปฺปาทวยธมฺมา จ,  ตญฺเจส อตฺตาติ สมนุปสฺสติ. อิจฺจสฺส อนิจฺโจ เจว
อตฺตา อาปชฺชติ, เอกกฺขเณ จ พหุนฺนํ เวทนานํ อุปฺปาโท. ตํ ๔- โข ปเนส
อนิจฺจํ อตฺตานํ อนุชานาติ,  น เอกกฺขเณ พหุนฺนํ เวทนานํ อุปฺปตฺติ อตฺถิ.
อิมมตฺถํ สนฺธาย "ตสฺมาติหานนฺท เอเตนเปตํ นกฺขมติ" `เวทนา เม อตฺตา'ติ
สมนุปสฺสิตุนฺ"ติ วุตฺตํ.
      [๑๒๔] ยตฺถ ปนาวุโสติ ยตฺถ สุทฺธรูปกฺขนฺเธ สพฺพโส เวทยิตํ
นตฺถิ. อปิ นุโข ตตฺถาติ อปิ นุโข ตสฺมึ เวทนา วิรหิเต ตาลวณฺเฏ วาตปาเน
@เชิงอรรถ: ๑ อิ. นิขาตขาณุกสฺเสว               ๒ ฉ.ม. อนิจฺจสุขทุกฺขโวกิณฺณนฺติ
@๓ อิ. อวิเสเสเนว                  ๔ อิ. น โข ปเนส
วา อสฺมีติ เอวํ อหํกาโร อุปฺปชฺเชยฺยาติ อตฺโถ. ตสฺมาติหานนฺทาติ ยสฺมา
สุทฺธรูปกฺขนฺโธ อุฏฺฐาย อสฺมีติ ๑- น วทติ, ตสฺมา เอเตนปิ เอตํ นกฺขมตีติ
อตฺโถ.
      [๑๒๕] อปิ นุโข ตตฺถ อยมหมสฺมีติ สิยาติ อปิ นุโข เตสุ
เวทนาธมฺเมสุ ตีสุ ขนฺเธสุ เอกกฺขนฺโธปิ ๒- อยํ นาม อหมสฺมีติ เอวํ วตฺตพฺโพ
สิยา. อถวา เวทนานิโรธา สเหว เวทนาย นิรุทฺเธสุ เตสุ ตีสุ ขนฺเธสุ อปิ
นุโข อยมหมสฺมีติ วา อหมสฺมีติ วา อุปฺปชฺเชยฺยาติ อตฺโถ. อถายสฺมา
อานนฺโท สสวิสาณสฺส ติขิณภาวํ วิย ตํ อสมฺปฏิจฺฉนฺโต โน เหตํ ภนฺเตติ อาห.
      เอตฺตาวตา กึ กถิตํ โหติ? วฏฺฏกถา กถิตา โหติ. ภควา หิ
วฏฺฏกถํ กเถนฺโต กตฺถจิ อวิชฺชาสีเสน กเถสิ, ๓- กตฺถจิ  ตณฺหาสีเสน, กตฺถจิ
ทิฏฺฐิสีเสน. ตตฺถ "ปุริมา ภิกฺขเว โกฏิ น ปญฺญายติ อวิชฺชาย `อิโต ปุพฺเพ
อวิชฺชา นาโหสิ, อถ ปจฺฉา สมฺภวี'ติ, เอวญฺจิทํ ภิกฺขเว วุจฺจติ. อถ จ ปน
ปญฺญายติ อิทปฺปจฺจยา อวิชฺชา"ติ ๔- เอวํ อวิชฺชาสีเสน กถิตา. "ปุริมา ภิกฺขเว
โกฏิ น ปญฺญายติ ภวตญฺหาย `อิโต ปุพฺเพ ภวตณฺหา นาโหสิ, อถ ปจฺฉา
สมฺภวี'ติ, เอวญฺจิทํ ภิกฺขเว วุจฺจติ. อถ จ ปน ปญฺญายติ อิทปฺปจฺจยา
ภวตญฺหาติ ๕- เอวํ ตณฺหาสีเสน กถิตา. "ปุริมา ภิกฺขเว โกฏิ น ปญฺญายติ
ภวทิฏฺฐิยา `อิโต ปุพฺเพ ภวทิฏฺฐิ นาโหสิ, อถ ปจฺฉา สมฺภวี'ติ, เอวญฺจิทํ
ภิกฺขเว วุจฺจติ. อถ จ ปน ปญฺญายติ อิทปฺปจฺจยา ภวทิฏฺฐี"ติ เอวํ ทิฏฺฐิสีเสน
กถิตา. อิธาปิ ทิฏฺฐิสีเสเนว กถิตา. ทิฏฺฐิคติโก หิ สุขาทิเวทนํ อตฺตาติ
คเหตฺวา อหํการมมํการปรามาสวเสน สพฺพภวโยนิคติวิญฺญาณฏฺฐิติสตฺตาวาเสสุ
ตโต ตโต จวิตฺวา ตตฺถ ตตฺถ อุปปชฺชนฺโต มหาสมุทฺเท วาตุกฺขิตฺตนาวา วิย
สตฺตํ สมิตํ ปริพฺภมติ, วฏฺฏโต สีสํ อุกฺขิปิตุํเยว น สกฺโกติ.
      [๑๒๖] อิติ ภควา ปจฺจยาการมุฬฺหสฺส ทิฏฺฐิคติกสฺส เอตฺตเกน
กถามคฺเคน วฏฺฏํ กเถตฺวา อิทานิ วิวฏฺฏํ กเถนฺโต ยโต โข ปน อานนฺท
ภิกฺขูติ อาทิมาห.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. อหมสฺมีติ   ๒ ฉ.ม.,อิ. เอกธมฺโมปิ.   ๓ อิ. กเถติ เอวมุปริปิ.
@๔ องฺ. ทสก ๒๔/๖๑/๙๐ อวิชฺชาสุตฺต      ๕ องฺ. ทสก ๒๔/๖๒/๙๒ ตณฺหาสุตฺต
      ตญฺจ ปน วิวฏฺฏกถํ ภควา เทสนาสุ กุสลตาย ๑- วิสฏฺฐกมฺมฏฺฐานํ
นวกมฺมาทิวเสน วิกฺขิตฺตปุคฺคลํ อนามสิตฺวา การกสฺส สติปฏฺฐานวิหาริโน
ปุคฺคลสฺส วเสน อารภนฺโต เนว เวทนํ อตฺตานํ สมนุปสฺสตีติ อาทิมาห. เอวรูโป
หิ ภิกฺขุ "ยํกิญฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา
โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ  วา ยํ ทูเร วา สนฺติเก วา, สพฺพํ
รูปํ อนิจฺจโต ววฏฺฐเปติ, เอกํ สมฺมสนํ ทุกฺขโต ววฏฺฐเปติ, เอกํ สมฺมสนํ
อนตฺตโต ววฏฺฐเปติ, เอกํ สมฺมสนนฺ"ติ ๒- อาทินา นเยน วุตฺตสฺส
สมฺมสนญาณสฺส วเสน สพฺพธมฺเมสุ ปวตฺตตฺตา เนว เวทนํ อตฺตานํ ๓- สมนุปสฺสติ,
น อญฺเญ ๔- ธมฺเม, ๔- โส เอวํ อสมนุปสฺสนฺโต น กิญฺจิ โลเก อุปาทิยตีติ
ขนฺธโลกาทิเภเท โลเก รูปาทีสุ ธมฺเมสุ กิญฺจิ เอกํ ธมฺมํปิ อตฺตาติ วา
อตฺตนิยนฺติ วา น อุปาทิยติ.
      อนุปาทิยํ จ น ปริตสฺสตีติ อนุปาทิยนฺโต ตณฺหาทิฏฺฐิมานปริตสฺสนายปิ
น ปริตสฺสติ. อปริตสฺสนฺติ อปริตสฺสมาโน. ปจฺจตฺตญฺเญว ปรินิพฺพายตีติ
อตฺตนาว กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพายติ, เอวํ ปรินิพฺพุตสฺส ปนสฺส
ปจฺจเวกฺขณปวตฺติทสฺสนตฺถํ ขีณา ชาตีติ อาทิ วุตฺตํ.
      อิติ สา ทิฏฺฐีติ ยา ตถา วิมุตฺตสฺส อรหโต ทิฏฺฐิ, สา เอวํ
ทิฏฺฐิ. "อิติสฺส ทิฏฺฐี"ติปิ ปาโฐ. โส ๕- ตถา วิมุตฺโต อรหา, เอวํ อสฺส
ทิฏฺฐีติ อตฺโถ. ตทกลฺลนฺติ ตํ น ยุตฺตํ. กสฺมา? เอวํ หิ สติ "อรหา น
กิญฺจิ ชานาตี"ติ วุตฺตํ ภเวยฺย, เอวํ ญตฺวา วิมุตฺตญจ อรหนฺตํ "น กิญฺจิ
ชานาตี"ติ วตฺตุํ น ยุตฺตํ. เตเนว จตุนฺนํปิ นยานํ อวสาเน "ตํ กิสฺส เหตู"ติ
อาทิมาห.
      ตตฺถ ยาวตานนฺท อธิวจนนฺติ ยตฺตโก อธิวจนสงฺขาโต โวหาโร
อตฺถิ. ยาวตา อธิวจนปโถติ ยตฺตโก อธิวจนปโถ, ขนฺธา อายตนานิ ธาตุโย
วา อตฺถิ. เอส นโย สพฺพตฺถ. ปญฺญาวจรนฺติ ปญฺญาย อวจริตพฺพํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. กุสลตฺตา.  ๒ ขุ. ปฏิ ๓๑/๔๘ สมฺมสนญาณนิทฺเทส   ๓ ฉ.ม. อตฺตาติ.
@๔-๔ ฉ.ม. น อญฺญํ โส เอวํ อิ. น อญฺญ' ธมฺมํ โส เอวํ       ๕ ฉ.ม.,อิ. โย
ขนฺธปญฺจกํ. ตทภิญฺญาติ ตํ อภิชานิตฺวา. เอตฺตเกน ภควตา กึ ทสฺสิตํ.
ตนฺตากุลกปทสฺเสว อนุสนฺธิ ทสฺสิตา. ๑-
                        สตฺตวิญฺญาณฏฺฐิติวณฺณนา
      [๑๒๗] อิทานิ โย โส ๒- "น ปญฺญเปตี"ติ วุตฺโต, โส ยสฺมา
คจฺฉนฺโต คจฺฉนฺโต อุภโตภาควิมุตฺโต นาม โหติ. โย จ "น สมนุปสฺสตี"ติ
วุตฺโต, โส ยสฺมา คจฺฉนฺโต คจฺฉนฺโต ปญฺญาวิมุตฺโต นาม โหติ. ตสฺมา เตสํ
เหฏฺฐา วุตฺตานํ ทฺวินฺนํ ภิกฺขูนํ นิคมนํ จ นามํ จทสฺเสตุํ สตฺต โข อิมา
อานนฺท วิญฺญาณฏฺฐิติโยติ อาทิมาห.
      ตตฺถ สตฺตาติ ปฏิสนฺธิวเสน วุตฺตา, อารมฺมณวเสน สงฺคีติสุตฺเต ๓-
วุตฺตา จตสฺโส อาคมิสฺสนฺติ. วิญฺญาณํ ติฏฺฐติ เอตฺถาติ วิญฺญาณฏฺฐิติ,
วิญฺญาณปติฏฺฐานสฺเสตํ อธิวจนํ. เทฺว จ อายตนานีติ เทฺว นิวาสนฏฺฐานานิ.
นิวาสนฏฺฐานญฺจ อิธายตนนฺติ อธิปฺเปตํ. เตเนว วกฺขติ "อสญฺญีสตฺตายตนํ ๔-
เนวสญฺญานาสญฺญายตนเมว ทุติยนฺติ. กสฺมา ปเนตํ สพฺพํ คหิตนฺติ?
วฏฺฏปริยาทานตฺถํ. วฏฺฏํ หิ น สุทฺธวิญฺญาณฏฺฐิติวเสน วา สุทฺธายตนวเสน วา
ปริยาทานํ คจฺฉติ, ภวโยนิคติสตฺตาวาสวเสน ปน คจฺฉติ, ตสฺมา สพฺเพเมตํ คหิตํ.
อิทานิ อนุกฺกเมน ตมตฺถํ วิภชนฺโต กตมา สตฺตาติ อาทิมาห.
      ตตฺถ เสยฺยถาปีติ นิทสฺสนฏฺเฐ นิปาโต, ยถา มนุสฺสาติ อตฺโถ.
อปริมาเณสุ หิ จกฺกวาเฬสุ อปริมาณานํ มนุสฺสานํ วณฺณสณฺฐานาทิวเสน
เทฺวปิ เอกสทิสา นตฺถิ. เยปิ หิ กตฺถจิ ยมกภาตโร วณฺเณน วา สณฺฐาเนน
วา เอกสทิสา โหนฺติ, เตสํปิ อาโลกิตวิโลกิตกถิตหสิตคมนฐานาทีหิ วิเสโส
โหติเยว. ตสฺมา นานตฺตกายาติ วุตฺตา. ปฏิสนฺธิสญฺญา ปน เนสํ ติเหตุกาปิ
ทฺวิเหตุกาปิ อเหตุกาปิ โหนฺติ, "นานตฺตสญฺญิโน"ติ วุตฺตา.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. ทสฺสิโต                    ๒ ฉ.ม. โส น ทิสฺสติ
@๓ ที. ปาฏิ ๑๑/๓๑๑/๒๐๓ สงฺคีติสุตฺต (๑๘)    ๔ ฉ.ม., อิ. อสญฺญสตฺตายตนํ.
      เอกจฺเจ จ เทวาติ ฉกามาวจรเทวา. เตสุ หิ เกสญฺจิ กาโย นีโล
โหติ, เกสญฺจิ ปีตกาทิวณฺโณ. สญฺญา ปน เนสํ ทฺวิเหตุกาปิ ติเหตุกาปิ
โหนฺติ อเหตุกา นตฺถิ.
      เอกจฺเจ จ วินิปาติกาติ จตุอปายวินิมุตฺตกา อุตฺตรมาตา ยกฺขินี,
ปิยงฺกรมาตา, ปุสฺสมิตฺตา ๑- ธมฺมคุตฺตาติ เอวมาทิกา เวมานิกเปตา. ๒- เอเตสํ หิ
ปีตโอทาตกาฬมงฺคุรุจฺฉวิสามวณฺณาทิวเสน เจว กีสถูลรสฺสทีฆวเสน จ กาโย
นานา โหติ, มนุสฺสานํ วิย ทฺวิเหตุกติเหตุกาเหตุกวเสน สญฺญาปิ. เต ปน เทวา
วิย น มเหสกฺขา, กปณมนุสฺสา วิย อปฺเปสกฺขา, ทุลฺลภฆาสจฺฉาทนา ทุกฺขปีฬิตา
วิหรนฺติ. เอกจฺเจ กาฬปกฺเข ทุกฺขิตา ชุณฺหปกฺเข สุขิตา โหนฺติ, ตสฺมา
สุขสมุสฺสยโต วินิปติตตฺตา วินิปาติกาติ วุตฺตา. เย ปเนตฺถ ติเหตุกา เตสํ
ธมฺมาภิสมโยปิ โหติ,  ปิยงฺกรมาตา หิ ยกฺขินี ปจฺจูสสมเย อนุรุทฺธตฺเถรสฺส
ธมฺมํ สชฺฌายโต สุตฺวา:-
                "มา สทฺทมกริ ปิยงฺกร
                ภิกฺขุ ธมฺมปทานิ ภาสติ.
                อปิจ ธมฺมปทํ วิชานิย
                ปฏิปชฺเชม หิตาย โน สิยา.
                ปาเณสุ จ สญฺญมามเส ๓-
                สมฺปชานมุสา น ภณาม เส
                สิกฺเขม สุสีลฺยมตฺตโน
                อปิ มุจฺเจม ปิสาจโยนิยา"ติ. ๔-
      เอวํ ปุตฺตกํ สญฺญาเปตฺวา ตํทิวสํ โสตาปตฺติผลํ ปตฺตา. อุตฺตรมาตา
ปน ภควโต ธมฺมํ สุตฺวาว โสตาปนฺนา ชาตา.
      พฺรหฺมกายิกาติ พฺรหฺมปาริสชฺชา พฺรหฺมปุโรหิตา มหาพฺรหฺมาโน.
ปฐมาภินิพฺพตฺตาติ เต สพฺเพปิ ปฐเมน ฌาเนน อภินิพฺพตฺตา. เตสุ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ผุสฺสมิตฺตา. อิ. ปุนพฺพสุมิตฺตา  ๒ ฉ.ม., อิ. อญฺเญ จ เวมานิกา เปตา.
@๓ ก. สํยมามเส    ๔ สํ.สคา. ๑๕/๒๔๐/๒๕๒ ปิยงฺกรสุตฺต
พฺรหฺมปาริสชฺชา ปน ปริตฺเตน อภินิพฺพตฺตา, เตสํ กปฺปสฺส ตติโย ภาโค
อายุปฺปมาณํ. พฺรหฺมปุโรหิตา มชฺฌิเมน, เตสํ อุปฑฺฒกปฺโป อายุปฺปมาณํ,
กาโย จ เตสํ วิปฺผาริกตโร โหติ. มหาพฺรหฺมาโน ปณีเตน, เตสํ กปฺโป
อายุปฺปมาณํ, กาโย ปน เตสํ อติวิปฺผาริกตโรว ๑- โหติ. อิติ เต กายสฺส
นานตฺตา, ปฐมชฺฌานวเสน สญฺญาย เอกตฺตา นานตฺตกายา เอกตฺตสญฺญิโนติ
เวทิตพฺพา.
      ยถา จ เต, เอวํ จตูสุ อปาเยสุ สตฺตา. นิรเยสุ หิ เกสญฺจิ
คาวุตํ, เกสญฺจิ อฑฺฒโยชนิกํ, เกสญฺจิ โยชนํ อตฺตภาโว โหติ, เทวทตฺตสฺส
ปน โยชนสติโก ชาโต. ติรจฺฉาเนสุปิ เกจิ ขุทฺทกา, เกจิ มหนฺตา. ปิตฺติวิสเยสุ ๒-
เกจิ สฏฺฐิหตฺถา โหนฺติ, เกจิ สตฺตติหตฺถา, เกจิ อสีติหตฺถา, เกจิ สุวณฺณา, เกจิ
ทุพฺพณฺณา โหนฺติ. ตถา กาลกญฺชิกา ๓- อสุรา. อปิเจตฺถ ทีฆปิฏฺฐิกเปตา นาม
สฏฺฐิโยชนิกาปิ โหนฺติ. สญฺญา ปน สพฺเพสํปิ อกุสลวิปากาเหตุกาปิ ๔- โหนฺติ.
อิติ อาปายิกาปิ นานตฺตกายา เอกตฺตสญฺญิโนเตฺวว สงฺขยํ คจฺฉนฺติ.
      อาภสฺสราติ ทณฺฑอุกฺกาย อจฺจิ วิย เอเตสํ สรีรโต อาภา ฉิชฺชิตฺวา
ฉิชฺชิตฺวา ปตนฺตี วิย สรตีติ ๕- อาภสฺสรา. เตสุ จตุกฺกปญฺจกนเยสุ ๖-
ทุติยตติยชฺฌานทฺวยํ ปริตฺตํ ภาเวตฺวา อุปปนฺนา ปริตฺตาภา นาม โหนฺติ,
เตสํ เทฺว กปฺปา อายุปฺปมาณํ. มชฺฌิมํ ภาเวตฺวา อุปปนฺนา อปฺปมาณาภา
นาม โหนฺติ. เตสํ จตฺตาโร กปฺปา อายุปฺปมาณํ. ปณีตํว ภาเวตฺวา อุปปนฺนา
อาภสฺสรา นาม โหนฺติ, เตสํ อฏฺฐ กปฺปา อายุปฺปมาณํ. อิธ ปน
อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉทวเสน สพฺเพปิ เต คหิตา. สพฺเพสํปิ ๗- เตสํ กาโย เอกวิปฺผาโรว
โหติ, สญฺญา ปน อวิตกฺกวิจารมตฺตา วา อวิตกฺกาวิจารา วาติ นานา.
      สุภกิณฺหาติ ๘- สุเภน โอกิณฺณา วิกิณฺณา, สุเภน สรีรปฺปภาวณฺเณน
เอกฆนาติ อตฺโถ. เอเตสํ หิ อาภสฺสรานํ วิย น ฉิชฺชิตฺวา ฉิชฺชิตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อติวิปฺผาริโก, อิ. อติวิปฺผาริโกว. ๒ ฉ.ม. เปตฺติวิสเยปิ,
@  อิ. เปตฺติวิสเยสุปิ.  ๓ อิ. กาลกญฺชา.  ๔ ฉ.ม.,อิ....อเหตุกาว.  ๕ ฉ.ม. สรติ
@  วิสฺสรตีติ, อิ. สรติ วิสรตีติ.          ๖ ฉ.ม. ปญฺจกนเยน, อิ. ปญฺจกนเย
@๗ ฉ.ม.,อิ. สพฺเพสญฺหิ.               ๘ อิ. สุภกิณฺณา เอวมุปริปิ
ปภา คจฺฉติ. ปญฺจกนเย ปน ปริตฺตมชฺฌิมปณีตสฺส จตุตฺถชฺฌานสฺส วเสน
โสฬสทฺวตฺตึสจตุสฏฺฐิกปฺปายุกา ปริตฺตสุภา อปฺปมาณสุภา สุภกิณฺหา นาม
หุตฺวา นิพฺพตฺตนฺติ. อิติ สพฺเพปิ เต เอกตฺตกายา เจว จตุตฺถชฺฌานสญฺญาย
เอกตฺตสญฺญิโน จาติ เวทิตพฺพา. เวหปฺผลาปิ จ จตุตฺถวิญฺญาณฏฺฐิติเมว ภชนฺติ.
อสญฺญีสตฺตา ๑- วิญฺญาณาภาวา เอตฺถ สงฺคหํ น คจฺฉนฺติ, สตฺตาวาเสสุ
คจฺฉนฺติ.
      สุทฺธาวาสาปิ วิวฏฺฏปกฺเข ฐิตา, น สพฺพกาลิกา กปฺปสตสหสฺสํปิ
อสงฺเขยฺยํปิ พุทฺธสุญฺเญ โลเก น อุปฺปชฺชนฺติ. โสฬสกปฺปสหสฺสพฺภนฺตเร
พุทฺเธสุ อุปฺปชฺชนฺเตสุเยว อุปฺปชฺชนฺติ. ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตสฺส ภควโต
ขนฺธวารฏฺฐานสทิสา โหนฺติ, ตสฺมา เนว วิญฺญาณฏฺฐิตึ น สตฺตาวาสํ ภชนฺติ.
มหาสิวตฺเถโร ปน "น โข ปน โส สาริปุตฺต สตฺตาวาโส สุลภรูโป, โย มยา
อนาวุฏฺฐปุพฺโพ ๒- อิมินา ทีเฆน อทฺธุนา อญฺญตฺร สุทฺธาวาเสหิ เทเวหี"ติ ๓-
อิมินา สุตฺเตน สุทฺธาวาสาปิ จตุตฺถวิญฺญาณฏฺฐิตึ จตุตฺถสตฺตาวาสํเยว ภชนฺตีติ
วทติ, ตํ อปฏิพาหิยตฺตา สุตฺตสฺส อนุญฺญาตํ.
      สพฺพโส รูปสญฺญานนฺติ อาทีนํ อตฺโถ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺโต.
เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ ปน ยเถว สญฺญาย, เอวํ วิญฺญาณสฺสาปิ สุขุมตฺตา
เนว วิญฺญาณํ นาวิญฺญาณํ. ตสฺมา วิญฺญาณฏฺฐิตีสุ อวตฺวา อายตเนสุ วุตฺตํ.
      [๑๒๘] ตตฺราติ ตาสุ วิญฺญาณฏฺฐิตีสุ. ตญฺจ ปชานาตีติ ตญฺจ
วิญฺญาณฏฺฐิตึ ปชานาติ. ตสฺสา จ สมุทยนฺติ "อวิชฺชาสมุทยา รูปสมุทโย"ติ ๔-
อาทินา นเยน ตสฺสา สมุทยญฺจ ปชานาติ. ตสฺสา จ อตฺถงฺคมนฺติ  "อวิชฺชานิโรธา
รูปนิโรโธ"ติ ๕- อาทินา นเยน ตสฺสา อตฺถงฺคมญฺจ ปชานาติ. อสฺสาทนฺติ
ยํ รูปํ ฯเปฯ ยํ วิญฺญาณํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ, อยํ วิญฺญาณสฺส
อสฺสาโทติ ๖- เอวํ ตสฺสา อสฺสาทญฺจ ปชานาติ. อาทีนวนฺติ ยํ รูปํ ฯเปฯ ยํ
วิญฺญาณํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, อยํ  วิญฺญาณสฺส อาทีนโวติ ๖- เอวํ
ตสฺสา อาทีนวญฺจ ปชานาติ. นิสฺสรณนฺติ โย รูปสฺมึ ฯเปฯ โย วิญฺญาเณ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. อสญฺญสตฺตา.   ๒ ฉ.ม. อนิวุตฺถปุพฺโพ.   ๓ ม.มู. ๑๒/๑๖๐/๑๒๔
@ มหาสีหนาทสุตฺต  ๔ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๑๐๖/๗๙ อุทยพฺพยญาณนิทฺเทส  ๕ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๑๐๗/๘๐
@ อุทยพฺพยญาณนิทฺเทส (สยา)   ๖ สํ.ขนฺธ. ๑๗/๒๖/๒๓ อสฺสาทสุตฺต.
ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานํ อิทํ วิญฺญาณสฺส นิสฺสรณนฺติ ๑- เอวํ ตสฺสา
นิสฺสรณญฺจ ปชานาติ. กลฺลํ นุ  เตนาติ ยุตฺตํ นุ เตน ภิกฺขุนา ตํ วิญฺญาณฏฺฐิตึ
ตณฺหามานทิฏฺฐีนํ วเสน อหนฺติ วา มมนฺติ วา อภินนฺทิตุนฺติ เอเตนุปาเยน
สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ยตฺถ ปน รูปํ นตฺถิ, ตตฺถ จตุนฺนํ ขนฺธานํ
วเสน, ยตฺถ วิญฺญาณํ นตฺถิ, ตตฺถ เอกสฺส ขนฺธสฺส วเสน สมุทยาทโย ๒-
โยเชตพฺพา. ๒- อาหารสมุทยา, อาหารนิโรธาติ อํทํ เจตฺถ ปทํ น โยเชตพฺพํ.
      ยโต โข อานนฺท ภิกฺขูติ ยทา โข อานนฺท ภิกฺขุ. อนุปาทา
วิมุตฺโตติ จตูหิ อุปาทาเนหิ อคฺคเหตฺวา วิมุตฺโต. ปญฺญาวิมุตฺโตติ ปญฺญาย
วิมุตฺโต, อฏฺฐ วิโมกฺเข อสจฺฉิกตฺวา ปญฺญาพเลเนว นามกายสฺส จ รูปกายสฺส
จ อปฺปวตฺตึ กตฺวา วิมุตฺโตติ อตฺโถ. โส สุกฺขวิปสฺสโก จ ปฐมชฺฌานาทีสุ
อญฺญตรสฺมึ ฐตฺวา อรหตฺตํ ปตฺโต จาติ ปญฺจวิโธ โหติ. ๓- วุตฺตมฺปิ เจตํ
"กตโม จ ปุคฺคโล ปญฺญาวิมุตฺโต, อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล น เหว โข อฏฺฐ
วิโมกฺเข กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, ปญฺญาย จสฺส ทิสฺวา อาสวา ปริกฺขีณา
โหนฺติ, อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ปญฺญาวิมุตฺโต"ติ. ๔-
                          อฏฺฐวิโมกฺขวณฺณนา
      [๑๒๙] เอวํ เอกสฺส ภิกฺขุโน นิคมนญฺจ นามญฺจ ทสฺเสตฺวา
อิตรสฺส ทสฺเสตุํ อฏฺฐ โข อิเมติ อาทิมาห. ตตฺถ วิโมกฺโขติ เกนฏฺเฐน
วิโมกฺโข? อธิมุจฺจนฏฺเฐน. โก ปนายํ อธิมุจฺจนฏฺโฐ นาม? ปจฺจนีกธมฺเมหิ จ
สุฏฺฐุ มุจฺจนฏฺโฐ, อารมฺมเณ จ อภิรติวเสน สุฏฺฐุ มุจฺจนฏฺโฐ, ปิตุ องฺเก
วิสฏฺฐงฺคปจฺจงฺคสฺส ทารกสฺส สยนํ วิย อนิคฺคหิตภาเวน นิราสงฺกตาย
อารมฺมเณ ปวตฺตตีติ ๕- วุตฺตํ โหติ. อยํ ปนตฺโถ ปจฺฉิเม วิโมกฺเข นตฺถิ,
ปุริเมสุ สพฺเพสุ อตฺถิ.
      รูปี รูปานิ ปสฺสตีติ เอตฺถ อชฺฌตฺตํ เกสาทีสุ นีลกสิณาทีสุ
นีลกสิณาทิวเสน อุปฺปาทิตํ รูปชฺฌานํ รูปํ, ตทสฺสตฺถีติ รูปี. พหิทฺธา รูปานิ
@เชิงอรรถ: ๑ สํ.ขนฺธ. ๑๗/๒๖/๒๓ อสฺสาทสุตฺต  ๒-๒ ฉ.ม. สมุทโย โยเชตพฺโพ  ๓ ฉ.ม. โหตีติ น
@ทิสฺสติ  ๔ อภิ.ปุ. ๓๖/๔๑/๑๔๕, เอกกปุคฺคลปญฺญตฺติ, ๓๖/๑๕๑/๒๓๔ นวกนิทฺเทส (สยา)
@๕ ฉ.ม. ปวตฺตีติ
ปสฺสตีติ พหิทฺธาปิ นีลกสิณาทีนิ รูปานิ ฌานจกฺขุนา ปสฺสติ. อิมินา
อชฺฌตฺตพหิทฺธาวตฺถุเกสุ กสิเณสุ อุปฺปาทิตชฺฌานสฺส ปุคฺคลสฺส จตฺตาริ
รูปาวจรชฺฌานานิ ทสฺสิตานิ. อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺญีติ อชฺฌตฺตํ น รูปสญฺญี, อตฺตโน
เกสาทีสุ อนุปฺปาทิตรูปาวจรชฺฌาโนติ อตฺโถ. อิมินา พหิทฺธา ปริกมฺมํ กตฺวา
พหิทฺธาว อุปฺปาทิตชฺฌานสฺส ปุคฺคลสฺส รูปาวจรชฺฌานานิ ทสฺสิตานิ.
      สุภนฺเตว อธิมุตฺโต โหตีติ อิมินา สุวิสุทฺเธสุ นีลาทีสุ วณฺณกสิเณสุ
ฌานานิ ทสฺสิตานิ. ตตฺถ กิญฺจาปิ อนฺโต อปฺปนายํ สุภนฺติ อาโภโค
นตฺถิ, โย ปน สุวิสุทฺธํ สุภํ กสิณํ อารมฺมณํ กริตฺวา วิหรติ, โส ยสฺมา
สุภนฺติ อธิมุตฺโต โหตีติ วตฺตพฺพตํ อาปชฺชติ. ตสฺมา เอวํ เทสนา กตา.
ปฏิสมฺภิทามคฺเค ปน "กถํ สุภนฺเตว อธิมุตฺโต โหตีติ วิโมกฺโข, อิธ ภิกฺขุ
เมตฺตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ ฯเปฯ เมตฺตาย ภาวิตตฺตา
สตฺตา อปฏิกูลา โหนฺติ. กรุณามุทิตาอุเปกฺขาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา
วิหรติ ฯเปฯ อุเปกฺขาย ภาวิตตฺตา สตฺตา อปฏิกูลา โหนฺติ. เอวํ สุภนฺเตว
อธิมุตฺโต โหตีติ วิโมกฺโข"ติ ๑- วุตฺตํ.
      สพฺพโส รูปสญฺญานนฺติ อาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ สพฺพํ วิสุทฺธิมคฺเค
วุตฺตเมว. อยํ อฏฺฐโม วิโมกฺโขติ อยํ จตุนฺนํ ขนฺธานํ สพฺพโส วิสุทฺธตฺตา
วิมุตฺตตฺตา อฏฺฐโม อุตฺตโม วิโมกฺโข นาม.
      [๑๓๐] อนุโลมนฺติ อาทิโต ปฏฺฐาย ยาว ปริโยสานา. ปฏิโลมนฺติ
ปริโยสานโต ปฏฺฐาย ยาว อาทิโต. อนุโลมปฏิโลมนฺติ อิทํ อติปคุณตฺตา
สมาปตฺตีนํ อฐตฺวาว อิโต จิโต จ สญฺจรณวเสน วุตฺตํ. ยตฺถิจฺฉกนฺติ
โอกาสปริทีปนํ, ยตฺถ ยตฺถ โอกาเส อิจฺฉติ. ยทิจฺฉกนฺติ สมาปตฺติปริทีปนํ, ๒-
ยํ ยํ สมาปตฺตึ อิจฺฉติ. ยาวติจฺฉกนฺติ อทฺธานปริจฺเฉททีปนํ, ยาวตกํ อทฺธานํ
อิจฺฉติ. สมาปชฺชตีติ ตํ ตํ สมาปตฺตึ ปวิสติ. วุฏฺฐาตีติ ตโต วุฏฺฐาย ติฏฺฐติ.
      อุภโตภาควิมุตฺโตติ ทฺวีหิ ภาเคหิ วิมุตฺโต, อรูปสมาปตฺติยา รูปกายโต
วิมุตฺโต มคฺเคน นามกายโต วิมุตฺโตติ. วุตฺตมฺปิ. เจตํ:-
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ. ปฏิ. ๓๑/๔๗๖/๓๕๙ วิโมกฺขกถา (สยา)         ๒ ฉ.ม., อิ. สมาปตฺติทีปนํ
                "อจฺจี ยถา วาตเวเคน ขิตฺตํ ๑- (อุปสีวาติ ภควา)
                อตฺถํ ปเลติ น อุเปติ สงฺขํ ๒-
                เอวํ มุนี นามกายา วิมุตฺโต
                อตฺถํ ปเลติ น อุเปติ สงฺขนฺติ. ๓-
      โส ปเนส อุภโตภาควิมุตฺโต อากาสานญฺจายตนาทีสุ อญฺญตรโต
วุฏฺฐาย อรหตฺตํ ปตฺโต จ อนาคามี หุตฺวา นิโรธา วุฏฺฐาย อรหตฺตํ ปตฺโต
จาติ ปญฺจวิโธ โหติ. ๔- เกจิ ปน "ยสฺมา รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานํปิ ทุวงฺคิกํ
อุเปกฺขาสหคตํ, อรูปาวจรชฺฌานํปิ ตาทิสเมว. ตสฺมา รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานโต
วุฏฺฐาย อรหตฺตํ ปตฺโตปิ อุภโตภาควิมุตฺโต"ติ. อยํ ปน อุภโตภาควิมุตฺตปโญฺห
เหฏฺฐาโลหปาสาเทปิ ๕- สมุฏฺฐหิตฺวา เตปิฏกจุลฺลสุมนตฺเถรสฺส ๖- วณฺณนํ นิสฺสาย
จิเรน วินิจฺฉยํ ปตฺโต.
      คิริวิหาเร กิร เถรสฺส อนฺเตวาสิโก เอกสฺส ปิณฺฑปาติกสฺส มุขโตว
ตํ ปญฺหํ สุตฺวา อาห "อาวุโส เหฏฺฐาโลหปาสาเท อมฺหากํ อาจริยสฺส ธมฺมํ
วณฺณยโต น เกนจิ สุตปุพฺพนฺ"ติ. กึ ปน ภนฺเต เถโร อวจาติ?
รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานํ กิญฺจาปิ ทุวงฺคิกํ อุเปกฺขาสหคตํ, กิเลเส วิกฺขมฺเภติ,
กิเลสานํ ปน อาสนฺนปกฺเขปิ รูปารมฺมณฏฺฐาเน ๗- สมุทาจรติ. อิเม หิ กิเลสา
นาม ปญฺจโวการภเว นีลาทีสุ อญฺญตฺรมารมฺมณํ อุปนิสฺสาย สมุทาจรนฺติ,
รูปาวจรชฺฌานญฺจ ตํ อารมฺมณํ น สมติกฺกมติ. ตสฺมา สพฺพโส รูปํ นิวตฺเตตฺวา
อรูปชฺฌานวเสน กิเลเส วิกฺขมฺเภตฺวา อรหตฺตํ ปตฺโตว อุภโตภาควิมุตฺโตติ อิทํ
อาวุโส เถโร อวจ. อิทญฺจ  ปน วตฺวา อิทํ สุตฺตํ อาหริ "กตโม จ ปุคฺคโล
อุภโตภาควิมุตฺโต. อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล อฏฺฐ วิโมกฺเข กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ,
ปญฺญาย จสฺส ทิสฺวา อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺติ, อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล
อุภโตภาควิมุตฺโต"ติ. ๘-
      อิมาย จ อานนฺท อุภโตภาควิมุตฺติยาติ อานนฺท อิโต อุภโตภาควิมุตฺติโต.
เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
                     มหานิทานสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. ขิตฺตา   ๒ ก. สํขฺยํ เอวมุปริปิ   ๓ ขุ.สุ. ๒๕/๑๐๘๑/๕๓๙
@  อุปสีวมาณวกปญฺหา   ๔ ฉ.ม. โหตีติ น ทิสฺสติ   ๕ ฉ.ม.,อิ. ปิ สทฺโท น ทิสฺสติ
@๖ ฉ.ม. ติปิฏกจูฬสุมนตฺเถรสฺส    ๗ ฉ.ม.,อิ. อาสนฺนปกฺเข วิรูหนฏฺฐาเน
@๘ อภิ.ปุ. ๓๖/๔๐/๑๔๕ เอกกปุคฺคลปญฺญตฺติ

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕ หน้า ๙๐-๑๑๔.
http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=5&A=2307&modeTY=2
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=5&A=2307&modeTY=2
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=10&i=57
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=10&A=1455
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=10&A=1340
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=10&A=1340
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๐
http://84000.org/tipitaka/read/?index_10