บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ |
นครทฺวาเร นาคาปโลกิตํ นาม เจติยํ กตฺวา คนฺธมาลาทีหิ ปูเชสฺสนฺติ, ตํ เนสํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสตีติ เตสํ อนุกมฺปาย อปโลเกสิ. ทุกฺขสฺสนฺตงฺกโรติ วฏฺฏทุกฺขสฺส อนฺตกโร. จกฺขุมาติ ปญฺจหิ จกฺขูหิ จกฺขุมา. ปรินิพฺพุโตติ กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพุโต. จตุมหาปเทสกถาวณฺณนา [๑๘๗] มหาปเทเสติ มหาโอกาเส, มหาอปเทเส วา, พุทฺธาทโย มหนฺเต มหนฺเต อปทิสิตฺวา วุตฺตานิ มหาการณานีติ อตฺโถ. [๑๘๘] เนว ๑- อภินนฺทิตพฺพนฺติ หฏฺฐตุฏฺเฐหิ สาธุการํ ทตฺวา ปุพฺเพว น โสตพฺพํ, เอวํ กเต หิ ปจฺฉา "อิทํ น สเมตี"ติ วุจฺจมาโนปิ "กึ ปุพฺเพว อยํ ธมฺโม, อิทานิ น ธมฺโม"ติ วตฺวา ลทฺธึ น วิสชฺเชติ. นปฺปฏิกฺโกสิตพฺพนฺติ "กึ เอส พาโล วทตี"ติ เอวํ ปุพฺเพว น วตฺตพฺพํ, เอวํ วุตฺเต หิ วตฺตุํ ยุตฺตํปิ น วกฺขติ. เตนาห "อนภินนฺทิตฺวา อปฺปฏิกฺโกสิตฺวา"ติ. ปทพยญฺชนานีติ ปทสงฺขาตานิ พยญฺชนานิ. สาธุกํ อุคฺคเหตฺวาติ อิมสฺมึ ฐาเน ปาลิ วุตฺตา, อิมสฺมึ ฐาเน อตฺโถ วุตฺโต, อิมสฺมึ ฐาเน อนุสนฺธิ กถิตา ๒- อิมสฺมึ ฐาเน ปุพฺพาปรํ กถิตนฺติ สุฏฺฐุ คเหตฺวา. สุตฺเต โอตาเรตพฺพานีติ. ๓- สุตฺเต โอตาเรตพฺพานิ. วินเย สนฺทสฺเสตพฺพานีติ วินเยน สํสนฺเทตพฺพานิ. ๔- เอตฺถ จ สุตฺตนฺติ วินโย. ยถาห "กตฺถ ปฏิกฺขิตฺตํ, สาวตฺถิยา สุตฺตวิภงฺเค"ติ. ๕- วินโยติ ขนฺธโก. ยถาห "โกสมฺพิยํ ๖- วินยาติสาเร"ติ. เอวํ วินยปิฏกํปิ น ปริยาทิยติ. อุภโตวิภงฺคา ปน สุตฺตํ, ขนฺธกปริวารา วินโยติ เอวํ วินยปิฏกํ ปริยาทิยติ. อถวา สุตฺตนฺตปิฏกํ สุตฺตํ วินยปิฏกํ วินโยติ เอวํ เทฺวเยว ปิฏกานิ ปริยาทิยนฺติ. สุตฺตนฺตาภิธมฺมปิฏกกานิ วา สุตฺตํ, วินยปิฏกํ วินโยติ เอวมฺปิ ตีณิ ปิฏกานิ น ตาว ปริยาทิยนฺติ. @เชิงอรรถ: ๑ ก. เนวาติ สทฺโท น ทิสฺสติ ๒ ฉ.ม. กถิโต ๓ ฉ.ม. โอสาเรตพฺพานีติ @๔ อิ. สนฺทสฺเสตพฺพานิ ๕ วินย. ๗/๔๕๗/๓๐๑ สตฺตสติกฺขนฺธก @๖ ฉ.ม. โกสมฺพิยนฺติ อยํ น ทิสฺสติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๐.
อสุตฺตนามกํ ๑- กิญฺจิ พุทฺธวจนํ นาม อตฺถิ. เสยฺยถีทํ:- ชาตกํ ปฏิสมฺภิทา นิทฺเทโส สุตฺตนิปาโต ธมฺมปทํ อุทานํ อิติวุตฺตกํ วิมานวตฺถุ เปตวตฺถุ เถรคาถา เถรีคาถา อปทานนฺติ. สุทินฺนตฺเถโร ปน "อสุตฺตกํ นาม กึ พุทฺธวจนํ อตฺถี"ติ ตํ สพฺพํ ปฏิกฺขิปิตฺวา "ตีณิ ปิฏกานิ สุตฺตํ, วินโย ปน การณนฺ"ติ อาห. ตโต ตํ การณํ ทสฺเสนฺโต อิทํ สุตฺตมาหริ:- เย โข ตฺวํ โคตมิ ธมฺเม ชาเนยฺยาสิ, อิเม ธมฺมา สราคาย สํวตฺตนฺติ โน วิราคาย, สญฺโญคาย สํวตฺตนฺติ โน วิสญฺโญคาย, อาจยาย สํวตฺตนฺติ โน อปจยาย, มหิจฺฉตาย สํวตฺตนฺติ โน อปฺปิจฺฉตาย, อสนฺตุฏฺฐิยา สํวตฺตนฺติ โน สนฺตุฏฺฐิยา, สงฺคณิกาย สํวตฺตนฺติ โน ปวิเวกาย, โกสชฺชาย สํวตฺตนฺติ โน วิริยารมฺภาย, ทุพฺภรตาย สํวตฺตนฺติ โน สุภรตาย, เอกํเสน โคตมิ ธาเรยฺยาสิ "เนโส ธมฺโม, เนโส วินโย, เนตํ สตฺถุสาสนนฺ"ติ. เย จ โข ตฺวํ โคตมิ ธมฺเม ชาเนยฺยาสิ อิเม ธมฺมา วิราคาย สํวตฺตนฺติ โน สราคาย, วิสญฺโญคาย สํวตฺตนฺติ โน สญฺโญคาย, อปจยาย สํวตฺตนฺติ โน อาจยาย, อปฺปิจฺฉตาย สํวตฺตนฺติ โน มหิจฺฉตาย, สนฺตุฏฺฐิยา สํวตฺตนฺติ โน อสนฺตุฏฺฐิยา, ปวิเวกาย สํวตฺตนฺติ โน สงฺคณิกาย, วิริยารมฺภาย สํวตฺตนฺติ โน โกสชฺชาย, สุภรตาย สํวตฺตนฺติ โน ทุพฺภรตาย, เอกํเสน โคตมิ ธาเรยฺยาสิ "เอโส ธมฺโม, เอโส วินโย, เอตํ สตฺถุสาสนนฺ"ติ. ๒- ตสฺมา สุตฺเตติ เตปิฏเก พุทฺธวจเน โอตาเรตพฺพานิ. วินเยติ เอตสฺมึ ราคาทิวินยการเณ สํสนฺเทตพฺพานีติ อยเมตฺถ อตฺโถ. น เจว สุตฺเต โอตรนฺตีติ ๓- สุตฺตปฏิปาฏิยา กตฺถจิ อนาคนฺตฺวา ฉลฺลึ อุฏฺฐเปตฺวา คุฬฺหเวสฺสนฺตรคุฬฺห- อุมฺมคฺคคุฬฺหวินยเวทลฺลปิฏกานํ อญฺญตรโต อาคตานิ ปญฺญายนฺตีติ อตฺโถ. เอวํ อาคตานิ หิ ราคาทิวินเย ปน น ปญฺญายมานานิ ฉฑฺเฑตพฺพานิ โหนฺติ. เตน วุตฺตํ "อิติ เหตํ ภิกฺขเว ฉฑฺเฑยฺยาถา"ติ. เอเตนุปาเยน สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. อสุกนามกญฺหิ ๒ วินย. ๗/๔๐๖/๒๓๙ ภิกฺขุนิกฺขนฺธก, องฺ.อฏฺฐก. @ ๒๓/๑๔๓/๒๘๘ (สยา) ๓ ฉ.ม. โอสรนฺตีติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๑.
อิทํ ภิกฺขเว จตุตฺถํ มหาปเทสํ ธาเรยฺยาถาติ อิทํ จตุตฺถธมฺมสฺส ปติฏฺฐาโนกาสํ ธาเรยฺยาถ. อิมสฺมึ ปน ฐาเน อิมํ ปกิณฺณกํ เวทิตพฺพํ:- สุตฺเต จตฺตาโร มหาปเทสา, ขนฺธเก จตฺตาโร มหาปเทสา, จตฺตาริ ปญฺหาพฺยากรณานิ, สุตฺตํ, สุตฺตานุโลมํ, อาจริยวาโท, อตฺตโน มติ, ติสฺโส สงฺคีติโยติ. ตตฺถ "อยํ ธมฺโม, อยํ วินโย"ติ ธมฺมวินิจฺฉเย ปตฺเต อิเม จตฺตาโร มหาปเทสา ปมาณํ. ยํ เอตฺถ สเมติ ตเทว คเหตพฺพํ, อิตรํ วิรุชฺฌนฺตสฺสาปิ ๑- น คเหตพฺพํ. "อิทํ กปฺปติ, อิทํ น กปฺปตี"ติ กปฺปิยากปฺปิยวินิจฺฉเย ปตฺเต "ยํ ภิกฺขเว มยา "อิทํ น กปฺปตี"ติ อปฺปฏิกฺขิตฺตํ, ตญฺเจ อกปฺปิยํ อนุโลเมติ, กปฺปิยํ ปฏิพาหติ, ตํ โว น กปฺปตี"ติอาทิมา ๒- นเยน ขนฺธเก วุตฺตา จตฺตาโร มหาปเทสา ปมาณํ. เตสํ วินิจฺฉยกถา สมนฺตปาสาทิกาย วุตฺตา. ตตฺถ วุตฺตนเยน ยํ กปฺปิยํ อนุโลเมติ, ตเทว กปฺปิยํ, อิตรํ อกปฺปิยนฺติ เอวํ สนฺนิฏฺฐานํ กาตพฺพํ. เอกํสพฺยากรณีโย ปโญฺห, วิภชฺชพฺยากรณีโย ปโญฺห, ปฏิปุจฺฉาพฺยากรณีโย ปโญฺห, ฐปนีโย ปโญฺหติ อิมานิ จตฺตาริ ปญฺหาพฺยากรณานิ นาม. ตตฺถ "จกฺขุํ อนิจฺจนฺ"ติ ปุฏฺเฐน "อาม อนิจฺจนฺ"ติ เอกํเสเนว พฺยากาตพฺพํ. เอส นโย โสตาทีสุ. อยํ เอกํสพฺยากรณีโย ปโญฺห. "อนิจฺจํ นาม จกฺขุนฺ"ติ ปุฏฺเฐน ปน "น จกฺขุเมว, โสตมฺปิ อนิจฺจํ ฆานํปิ อนิจฺจนฺ"ติ เอวํ วิภชิตฺวา พฺยากาตพฺพํ. อยํ วิภชฺชพฺยากรณีโย ปโญฺห. "ยถา จกฺขุํ ตถา โสตํ, ยถา โสตํ ตถา จกฺขุนฺ"ติอาทีนิ ปุฏฺเฐน "เกนฏฺเฐน ปุจฺฉสี"ติ ปฏิปุจฺฉิตฺวา "ทสฺสนฏฺเฐน ปุจฺฉามี"ติ วุตฺเต "น หี"ติ พฺยากาตพฺพํ, "อนิจฺจฏเฐน ปุจฺฉามี"ติ วุตฺเต อามาติ พฺยากาตพฺพํ. อยํ ปฏิปุจฺฉาพฺยากรณีโย ปโญฺห. "ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺ"ติอาทีนิ ปุฏฺเฐน ปน "อพฺยากตเมตํ ภควตา"ติ ฐเปตพฺโพ, @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. วิรวนฺตสฺสปิ ๒ วินย. ๕/๓๐๕/๙๐ เภสชฺชกฺขนฺธก--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๒.
เอส ปโญห. น พฺยากาตพฺโพ. อยํ ฐปนีโย ปโญฺห. อิติ เตนากาเรน ปเญฺห สมฺปตฺเต อิมานิ จตฺตาริ ปญฺหาพฺยากรณานิ ปมาณํ. อิเมสํ วเสน โส ปโญฺห พฺยากาตพฺโพ. สุตฺตาทีสุ ปน สุตฺตํ นาม ติสฺโส สงฺคีติโย อารุฬฺหานิ ตีณิ ปิฏกานิ. สุตฺตานุโลมํ นาม อนุโลมกปฺปิยํ. อาจริยวาโท นาม อฏฺฐกถา. อตฺตโน มติ นาม นยคฺคาเหน อนุพุทฺธิยา อตฺตโน ปฏิภาณํ. ตตฺถ สุตฺตํ อปฏิพาหิยํ, ตํ ปฏิพาหนฺเตน พุทฺโธว ปฏิพาหิโต โหติ. อนุโลมกปฺปิยํ ปน สุตฺเตน สเมนฺตเมว คเหตพฺพํ, น อิตรํ. อาจริยวาโทปิ สุตฺเตน สเมนฺโตเยว คเหตพฺโพ, น อิตโร. อตฺตโน มติ ปน สพฺพทุพฺพลา, สาปิ สุตฺเตน สเมนฺตาเยว คเหตพฺพา, น อิตรา. ปญฺจสติกา, สตฺตสติกา, สหสฺสิกาติ อิมา ปน ติสฺโส สงฺคีติโย. สุตฺตํปิ ตาสุ อาคตเมว ปมาณํ, อิตรํ คารยฺหสุตฺตํ น คเหตพฺพํ. ตตฺถ โอตรนฺตานิปิ หิ ปทพฺยญฺชนานิ น เจว สุตฺเต โอตรนฺติ, น จ วินเย สนฺทิสฺสนฺตีติ เวทิตพฺพานิ. กมฺมารปุตฺตจุนฺทวตฺถุวณฺณนา [๑๘๙] กมฺมารปุตฺตสฺสาติ สุวณฺณการปุตฺตสฺส. โส กิร อฑฺโฒ มหากุฏุมฺพิโก ภควโต ปฐมทสฺสเนเนว โสตาปนฺโน หุตฺวา อตฺตโน อมฺพวเน วิหารํ การาเปตฺวา นิยฺยาเทสิ. ตํ สนฺธาย วุตฺตํ "อมฺพวเน"ติ สูกรมทฺทวนฺติ นาติตรุณสฺส นาติชิณฺณสฺส เอกเชฏฺฐกสูกรสฺส ปวตฺตมํสํ. ตํ กิร มุทุญฺเจว สินิทฺธญฺจ โหติ, ตํ ปฏิยาทาเปตฺวา สาธุกํ ปจาเปตฺวาติ อตฺโถ. เอเก ๑- ภณนฺติ "สูกรมทฺทวนฺติ ปน มุทุโอทนสฺส ปญฺจโครสยูสปาจนวิธานสฺส นาเมตํ, ยถา ควปานํ นาม ปากนามนฺ"ติ. เกจิ ภณนฺติ "สูกรมทฺทวํ นาม รสายนวิธิ, ตํ ปน รสายนสตฺเถ อาคจฺฉติ, ตํ จุนฺเทน `ภควโต ปรินิพฺพานํ น ภเวยฺยา'ติ รสายนํ ปฏิยตฺตนฺ"ติ. ๑- ตตฺถ ปน ทฺวิสหสฺสทีปปริวาเรสุ จตูสุ มหาทีเปสุ เทวตา โอชํ ปฏิกฺขิปึสุ. ๒- @เชิงอรรถ: ๑-๑ อิ.เอเก ภณนฺติ ฯเปฯ ปฏิยตฺตนฺติ อิเม ปาฐา น ทิสฺสนติ ๒ ฉ.ม.,อิ. ปกฺขิปึสุ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๓.
นาหนฺตนฺติ อิทํ สีหนาทํ กิมตฺถํ นทติ? ปรูปวาทโมจนตฺถํ. อตฺตนา ปริภุตฺตาวเสสํ เนว ภิกฺขูนํ, น มนุสฺสานํ ทาตุํ อทาสิ, อาวาเฏ นิกฺขณาเปตฺวา วินาเสสีติ หิ วตฺตุกามานํ อิทํ สุตฺวา วจโนกาโส น ภวิสฺสตีติ ปเรสํ อุปวาทโมจนตฺถํ สีหนาทํ นทติ. [๑๙๐] ภุตฺตสฺส จ สูกรมทฺทเวนาติ ภุตฺตสฺส อุทปาทิ, น ปน ภุตฺตปจฺจยา. ยทิ หิ อภุตฺตสฺส อุปฺปชฺชิสฺสติ, ๑- อติขโร อาพาโธ ๒- ภวิสฺสติ. ๓- สินิทฺธโภชนํ ภุตฺตตฺตา ปนสฺส ตนุเวทนา อโหสิ. เตเนว ปทสา คนฺตุํ อสกฺขิ. วิเรจมาโนติ ๔- อภิณฺหํ ปวตฺตโลหิตวิเรจมาโนว สมาโน. อโวจาติ อตฺตนา คาถาโยติ เวทิตพฺพา. ปฏฺฐิตฏฺฐาเน ปรินิพฺพานตฺถาย เอวมาห. อิมา ปน ธมฺมสงฺคาหกตฺเถเรหิ ฐปิตา ปานียาหรณวณฺณนา [๑๙๑] อิงฺฆาติ โจทนฏฺเฐ นิปาโต. อจฺโฉทกาติ ปสนฺโนทกา. สาโตทกาติ มธุโรทกา. สีโตทกาติ สีตลสลิลา. ๕- เสโตทกาติ ๖- นิกฺกทฺทมา. สุปฺปติตฺถาติ สุนฺทรติตฺถา. ๗- ปุกฺกุสมลฺลปุตฺตวตฺถุวณฺณนา [๑๙๒] ปุกฺกุโสติ ตสฺส นามํ. มลฺลปุตฺโตติ มลฺลราชปุตฺโต. มลฺลา กิร วาเรน รชฺชํ กาเรนฺติ. ยาว เยสํ ๘- วาโร น ปาปุณาติ, ตาว วาณิชฺชํ ๙- กโรนฺติ. อยํปิ วาณิชฺชเมว กโรนฺโต ปญฺจ สกฏสตานิ โยเชตฺวา ๑๐- ปุรโต วาเต ๑๑- วายนฺเต ปุรโต คจฺฉติ, ปจฺฉา วาเต วายนฺเต สตฺถวาหํ ปุรโต เปเสตฺวา สยํ ปจฺฉา คจฺฉติ. ตทา ปน ปจฺฉา วาโต วายิ, ตสฺมา เอส ปุรโต สตฺถวาหํ เปเสตฺวา สพฺพรตนยาเน นิสีทิตฺวา กุสินาราโต ๑๒- นิกฺขมิตฺวา @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. อุปฺปชฺชิสฺสถ ๒ ฉ.ม.,อิ. อาพาโธติ อยํ น ทิสฺสติ ๓ อิ. อภวิสฺส @๔ สี. วิริจฺจมาโน ๕ ฉ.ม. ตนุสีตลสลิลา, อิ. อนุสีตลสลิลา ๖ ฉ.ม. สี.,อิ. เสตกาติ @๗ ก. สุปติฏฺฐาติ สุนฺทรติฏฺฐา ๘ ฉ.ม. เนสํ, อิ. เตสํ ๙ ฉ.ม. วณิชฺชํ เอวมุปริปิ @๑๐ ฉ.ม.,อิ. โยชาเปตฺวา ๑๑ ฉ.ม.,อิ. ธุรวาเต ๑๒ ฉ.ม. กุสินารโต--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๔.
"ปาวํ คมิสฺสามี"ติ มคฺคํ ปฏิปชฺชิ. เตน วุตฺตํ "กุสินาราย ปาวํ อทฺธานมคฺคปฏิปนฺโน โหตี"ติ. อาฬาโรติ ตสฺส นามํ. ทีฆปิงฺคโล กิเรโส, เตนสฺส อาฬาโรติ นามํ อโหสิ. กาลาโมติ โคตฺตํ. ยตฺร หิ นามาติ โย หิ นาม. เนว ทกฺขตีติ น อทฺทส. ยตฺรสทฺทยุตฺตตฺตา ปเนตํ อนาคตวเสน วุตฺตํ. เอวรูปํ หิ อีทิเสสุ ฐาเนสุ สทฺทลกฺขณํ. [๑๙๓] นิจฺฉรนฺตีสูติ วิรวนฺตีสุ. ๑- อสนิยา ผลนฺติยาติ นววิธาย อสนิยา ภิชฺชมานาย วิย มหารวํ วิรวนฺติยา. นววิธา หิ อสนี อสญฺญา วิจกฺกา สเตรา คคฺครา กปิสีสา มจฺฉวิโลลิกา กุกฺกุฏกา ทณฺฑมณิกา สุกฺขาสนีติ. ตตฺถ อสญฺญา อสญฺญํ กโรติ. วิจกฺกา เอกาจกฺกํ กโรติ. สเตรา ลการสทิสา ๒- หุตฺวา ปตติ. คคฺครา คคฺครายมานา ปตติ. กปิสีสา ภมุกํ อุกฺขิปนฺโต มกฺกโฏ วิย โหติ. มจฺฉวิโลลิกา วิลุลิตมจฺโฉ ๓- วิย โหติ. กุกฺกุฏกา กุกฺกุฏสทิสา หุตฺวา ปตติ. ทณฺฑมณิกา นงฺคลสทิสา หุตฺวา ปตติ. สุกฺขาสนี ปติตฏฺฐานํ สมุคฺฆาเตติ. เทเว วสฺสนฺเตติ สุกฺขคชฺชิตํ คชฺชิตฺวา อนฺตรนฺตรา วสฺสนฺเต. อาตุมายนฺติ อาตุมํ นิสฺสาย วิหรามิ. ภุสาคาเรติ ขลสาลายํ. เอตฺเถโสติ ๔- เอตสฺมึ การเณ เอโส มหาชนกาโย สนฺนิปติโต. กฺว อโหสีติ กุหึ อโหสิ. โส ตํ ภนฺเตติ โส ตฺวํ ภนฺเต. [๑๙๔] สิงฺคีวณฺณนฺติ สิงฺคีสุวณฺณวณฺณํ. ยุคมฏฺฐนฺติ มฏฺฐยุคํ, สณฺหํ สาฏกยุคลนฺติ อตฺโถ. ธารณียนฺติ อนฺตรนฺตรา มยา ธาเรตพฺพํ, ปริทหิตพฺพนฺติ อตฺโถ. ตํ กิร โส ตถารูเป ฉณทิวเสเยว ธาเรตฺวา เสสกาเล นิกฺขิปติ. เอวํ อุตฺตมํ มงฺคลวตฺถยุคํ สนฺธายาห. อนุกมฺปํ อุปาทายาติ มยิ อนุกมฺปํ ปฏิจฺจ. อจฺฉาเทหีติ อุปจารวจนเมตํ, เอกํ มยฺหํ เทหิ, เอกํ อานนฺทสฺสาติ อตฺโถ. กึ ปน เถโร ตํ คณฺหีติ. อาม คณฺหีติ. กสฺมา? มตฺถกปฺ- ปตฺตกิจฺจตฺตา. กิญจาปิ เหส เอวรูปํ ลาภํ ปฏิกฺขิปิตฺวา อุปฏฺฐากฏฺฐานํ ปฏิปนฺโน, @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. วิจรนฺตีสุ ๒ ฉ.ม., อิ. สเตรสทิสา, ม. สงฺการสทิสา @๓ ฉ.ม. วิโลลิตมจฺโฉ ๔ ก. เอตฺถ โสติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๕.
ตํ ปนสฺส อุปฏฺฐากกิจฺจํ มตฺถกํ ปตฺตํ, ตสฺมา อคฺคเหสิ. เย ๑- วา ปน เอวํ วเทยฺยุํ "อนาราธโก มญฺเญ อานนฺโท, ปญฺจวีสติ วสฺสานิ อุปฏฺฐหนฺเตน น กิญฺจิ ภควโต สนฺติกา เตน ลทฺธปุพฺพนฺ"ติ เตสํ วจโนกาสจฺเฉทนตฺถํปิ อคฺคเหสิ. อปิจ ชานาติ ภควา "อานนฺโท คเหตฺวาปิ อตฺตนา น ธาเรสฺสติ, มยฺหํเยว ปูชํ กริสฺสติ. มลฺลปุตฺเตน ปน อานนฺทํ ปูชนฺเตน สํโฆปิ ปูชิโต ภวิสฺสติ, เอวมสฺส มหาปุญฺญราสิ ภวิสฺสตี"ติ เถรสฺส เอกํ ทาเปสิ. เถโรปิ เตเนว การเณน อคฺคเหสีติ. ธมฺมิยา กถายาติ วตฺถานุโมทนกถาย. [๑๙๕] ภควโต กายํ อุปนามิตนฺติ นิวาสนปารุปนวเสน อลฺลิยาปิตํ. ภควาปิ ตโต เอกํ นิวาเสสิ, เอกํ ปารุปิ. หตจฺจิกํ วิยาติ ๒- ยถา หตจฺจิโก องฺคาโร อนฺตนฺเตเนว โชตติ, พหิ ปนสฺส ปภา นตฺถิ, เอวํ พหิ ปจฺฉินฺนปฺปภํ ๓- หุตฺวา ขายตีติ อตฺโถ. อิเมสุ โข อานฺนท ทฺวีสุ กาเลสูติ กสฺมา อิเมสุ ทฺวีสุ กาเลสุ เอวํ โหติ? อาหารวิเสเสน เจว พลวโสมนสฺเสน จ. เอเตสุ ทฺวีสุ กาเลสุ สกลจกฺกวาฬเทวตา อาหาเร โอชํ ปกฺขิปนฺติ, ตํ ปน โภชนํ ๔- กุจฺฉึ ปวิสิตฺวา ปสนฺนรูปํ สมุฏฺฐาเปติ. อาหารสมุฏฺฐานรูปสฺส ปสนฺนตฺตา มนจฺฉฏฺฐานิ อินฺทฺริยานิ อติวิย วิโรจนฺติ. สมฺโพธิทิวเส จสฺส "อเนกกปฺปโกฏิสตสหสฺสสญฺจิโต วต เม กิเลสราสิ อชฺช ปหีโน"ติ อาวชฺเชนฺตสฺส ๕- พลวโสมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ, จิตฺตํ ปสีทติ, จิตฺเต ปสนฺเน โลหิตํ ปสีทติ, โลหิเต ปสนฺเน มนจฺฉฏฺฐานิ อินฺทฺริยานิ อติวิย วิโรจนฺติ. ปรินิพฺพานทิวเส "อชฺชทานาหํ อเนเกหิ พุทฺธสตสหสฺเสหิ ปวิฏฺฐํ อมตมหานิพฺพานนครํ ๖- ปวิสิสฺสามี"ติ อาวชฺเชนฺตสฺส พลวโสมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ, จิตฺตํ ปสีทติ, จิตฺเต ปสนฺเน โลหิตํ ปสีทติ, โลหิเต ปสนฺเน มนจฺฉฏฺฐานิ อินฺทฺริยานิ อติวิย วิโรจนฺติ. อิติ อาหารวเสน ๗- เจว พลวโสมนสฺเสน จ อิเมสุ ทฺวีสุ กาเลสุ เอวํ โหตีติ เวทิตพฺพํ. อุปวตฺตเนติ ปาจีนโต นิวตฺตนสาลวเน. อนฺตเร ๘- ยมกสาลานนฺติ ยมกสาลรุกฺขานํ มชฺเฌ. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อิ. เย จาปิ ๒ สี.,อิ. วีตจฺจิกํ วิยาติ ๓ ฉ.ม. ปฏิจฺฉนฺนปฺปภํ, @อิ. ปจฺฉินฺนปภา ๔ ฉ.ม.,อิ. ปณีตโภชนํ ๕ ฉ.ม. อาวชฺชนฺตสฺส เอวมุปริปิ @๖ ฉ.ม.,อิ. อมตมหานิพฺพานํ นาม นครํ ๗ ฉ.ม.,อิ. อาหารวิเสเสเนว @๘ ฉ.ม.,อิ. อนฺตเรน--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๖.
สิงฺคีวณฺณนฺติ คาถา สงฺคีติกาเล ฐปิตา. [๑๙๖] นฺหาตฺวา จ ปิวิตฺวา จาติ เอตฺถ ตทา กิร ภควติ นฺหายนฺเต อนฺโตนทิยํ มจฺฉกจฺฉปา จ อุภโต ตีเรสุ วนสณฺโฑ จ สพฺพํ สุวณฺณวณฺณเมว อโหสิ. ๑- อมฺพวนนฺติ ตสฺสาเยว นทิยา ตีเร อมฺพวนํ. อายสฺมนฺตํ จุนฺทกนฺติ ตสฺมึ กิร ขเณ อานนฺทตฺเถโร อุทกสาฏกํ ปีเฬนฺโต โอหิยิ, จุนฺทตฺเถโร สมีเป อโหสิ. ตํ ภควา อามนฺเตสิ. คนฺตฺวาน พุทฺโธ นทิกํ กกุธนฺติ อิมาปิ คาถา สงฺคีติกาเลเยว ฐปิตา. ตตฺถ ปวตฺตา ภควา อิธ ธมฺเมติ ภควา อิธ สาสเน ธมฺเม ปวตฺตา, จตุรา- สีติธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานิ ปวตฺตานีติ อตฺโถ. ปมุเข ๒- นิสีทีติ สตฺถุ ปุรโต นิสีทิ. เอตฺตาวตา จ เถโร อนุปฺปตฺโต. เอวํ อนุปฺปตฺตํ อถโข ภควา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อามนฺเตสิ. [๑๙๗] เต อลาภาติ เย อญฺเญสํ ทานานิสํสสงฺขาตา ลาภา โหนฺติ, เต อลาภา. ทุลฺลทฺธนฺติ ปุญญวิเสเสนปิ ลทฺธมฺปิ มนุสฺสตฺตํ ทุลฺลทฺธํ. ยสฺส เตติ ยสฺส ตว. อุตฺตณฺฑุลํ วา อติกิลินฺนํ วา โก ชานาติ, กีทิสํปิ ปจฺฉิมํ ปิณฺฑปาตํ ปริภุญฺชิตฺวา ตถาคโต ปรินิพฺพุโต, อทฺธา เต ยํ วา ตํ วา ทินฺนํ ภวิสฺสตีติ. ลาภาติ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกทานานิสํสสงฺขาตา ลาภา. สุลทฺธนฺติ ตุยฺหํ มนุสฺสตฺตํ สุลทฺธํ. สมสมผลาติ สพฺพากาเรน สมสมผลา. ๓- นนุ จ ยํ สุชาตาย ทินฺนํ ปิณฺฑปาตํ ภุญฺชิตฺวา ตถาคโต อภิสมฺพุทฺโธ, โส สราคสโทสสโมหกาเล ปริภุตฺโต, อยํ ปน จุนฺเทน ทินฺโน วีตราควีตโทสวีตโมหกาเล ปริภุตฺโต, กสฺมา เอเต สมสมผลาติ. ๔- ปรินิพฺพาน- สมตาย จ สมาปตฺติสมตาย จ อนุสฺสรณสมตาย จ. ภควา หิ สุชาตาย ทินฺนํ ปิณฺฑปาตํ ปริภุญฺชิตฺวา สอุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพุโต, จุนฺเทน ทินฺนํ ปริภุญฺชิตฺวา อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพุโตติ เอวํ ปรินิพฺพาน- สมตายปิ สมผลา. อภิสมฺพุชฺฌนทิวเส จ จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสสงฺขฺยา สมาปตฺติโย สมาปชฺชิ, ปรินิพฺพานทิวเสปิ สพฺพา ตา สมาปชฺชีติ เอวํ @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. โหติ ๒ ม. สมฺมุเข ๓ ฉ.ม. สมานผลา ๔ ฉ.ม. สมผลาติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๗.
สมาปตฺติสมตายปิ สมผลา. สุชาตา จ อปรภาเค อสฺโสสิ "น หิ กิร สา ๑- รุกฺขเทวตา, โพธิสตฺโต โส, ๒- ตํ กิร ปิณฺฑปาตํ ปริภุญฺชิตฺวา อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธ, สตฺตสตฺตาหํ กิรสฺส เตน ยาปนํ อโหสี"ติ. ตสฺสา อิทํ สุตฺวา "ลาภา วต เม"ติ อนุสฺสรนฺติยา พลวปีติโสมนสฺสํ อุทปาทิ. จุนฺทสฺสาปิ อปรภาเค "อวสานปิณฺฑปาโต กิร มยา ทินฺโน, ธมฺมสีสํ กิร เม คหิตํ, มยฺหํ กิร ปิณฺฑปาตํ ปริภุญฺชิตฺวา สตฺถา อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพุโต"ติ สุตฺวา "ลาภา วต เม"ติ อนุสฺสรโต พลวโสมนสฺสํ อุทปาทีติ เอวํ อนุสฺสรณสมตายปิ สมผลาติ เวทิตพฺพา. ยสสํวตฺตนิกนฺติ ปริวารสํวตฺตนิกํ. อธิปเตยฺยสํวตฺตนิกนฺติ ๓- เชฏฺฐกภาวสํวตฺตนิกํ. สํยมโตติ สีลสํยเมน สํยมนฺตสฺส, ๔- สํวเร ฐิตสฺสาติ อตฺโถ. เวรํ น จียตีติ ปญฺจวิธํ เวรํ น วฑฺฒติ. กุสโล จ ชหาติ ปาปกนฺติ กุสโล ปน ญาณสมฺปนฺโน อริยมคฺเคน อนวเสสํ ปาปกํ ลามกํ อกุสลํ ชหาติ. ราคโทส- โมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ โส อิมํ ปาปกํ ชหิตฺวา ราคาทีนํ ขยา กิเลสนิพฺพาเนน นิพฺพุโตติ. อิติ จุนฺทสฺส จ ทกฺขิณํ, อตฺตโน จ ทกฺขิเณยฺยสมฺปตฺตึ สมฺปสฺสมาโน อุทานํ อุทาเนสีติ. จตุตฺถภาณวารวณฺณนา นิฏฺฐิตา. ------------- ยมกสาลาวณฺณนา [๑๙๘] มหตา ภิกฺขุสํเฆน สทฺธินฺติ อิธ ภิกฺขูนํ คณนปริจฺเฉโท นตฺถิ. เวฬุวคาเม เวทนาวิกฺขมฺภนโต ปฏฺฐาย หิ "น จิเรน ภควา ปรินิพฺพายิสฺสตี"ติ สุตฺวา ตโต ตโต อาคเตสุ ภิกฺขูสุ เอกภิกฺขุปิ ปกฺกนฺโต นาม นตฺถิ. ตสฺมา คณนวีติวตฺโต สํโฆ อโหสิ. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. น กิเรสา ๒ ฉ.ม., อิ. โพธิสตฺโต กิเรส @๓ ฉ.ม. อาธิปเตยฺยสํวตฺตนิกนฺติ ๔ ก. สีลสญฺญเมน สญฺญมนฺตสฺส--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๘.
อุปวตฺตนํ มลฺลานํ สาลวนนฺติ ยเถว หิ กลมฺพนทีตีรโต ราชมาตุวิหารทฺวาเรน ถูปารามํ คนฺตพฺพํ โหติ, เอวํ หิรญฺญวติยา ปาริมตีรโต สาลวนํ อุยฺยานํ, ยถา อนุราธปุรสฺส ถูปาราโม, เอวํ ตํ กุสินาราย โหติ. ยถา ถูปารามโต ทกฺขิณทฺวาเรน นครํ ปวิสนมคฺโค ปาจีนมุโข คนฺตฺวา อุตฺตเรน นิวตฺโต, เอวํ อุยฺยานโต สาลวนํ ปาจีนมุขํ คนฺตฺวา อุตฺตเรน นิวตฺตํ. ตสฺมา ตํ "อุปวตฺตนนฺ"ติ วุจฺจติ. อนฺตเรน ยมกสาลานํ อุตฺตรสีสกนฺติ ตสฺส กิร มญฺจกสฺส เอกา สาลปนฺตี สีสภาเค โหติ, เอกา ปาทภาเค. ตตฺราปิ เอโก ตรุณสาโล สีสภาคสฺส อาสนฺโน โหติ, เอโก ปาทภาคสฺส. อปิจ ยมกสาลา นาม มูลขนฺธวิฏปปตฺเตหิ อญฺญมญฺญํ สํสิพฺพิตฺวา ฐิตา สาลาติ วุตฺตํ. มญฺจกํ ปญฺญเปหีติ ตสฺมึ กิร อุยฺยาเน ราชกุลสฺส สยนมญฺโจ อตฺถิ, ตํ สนฺธาย ปญฺญเปหีติ อาห. เถโรปิ ตํเยว ปญฺญเปตฺวา อทาสิ. กิลนฺโตสฺมิ อานนฺท, นิปชฺชิสฺสามีติ ตถาคตสฺส หิ:- โคจริ กลาโป คงฺเคยฺโย ปิงฺคโล ปพฺพเตยฺยโก. เหมวโต จ ตมฺโพ จ มนฺทากินิ อุโปสโถ. ฉทฺทนฺโตเยว ทสโม เอเต นาคานมุตฺตมาติ. เอตฺถ ยํ ทสนฺนํ โคจริสงฺขาตานํ ปกติหตฺถีนํ พลํ, ตํ เอกสฺส กลาปสฺสาติ เอวํ ทสคุณวฑฺฒิตาย คณนาย ปกติหตฺถีนํ โกฏิสหสฺสพลปฺปมาณํ พลํ, ตํ สพฺพํปิ จุนฺทสฺส ปิณฺฑปาตํ ปริภุตฺตกาลโต ปฏฺฐาย ปงฺกวาเร ๑- ปกฺขิตฺตํ อุทกํ วิย ปริกฺขยํ คตํ. ปาวานครโต ตีณิ คาวุตานิ กุสินารานครํ, เอตสฺมึ อนฺตเร ปญฺจวีสติยา ฐาเนสุ นิสีทิตฺวา มหตา อุสฺสาเหน อาคจฺฉนฺโตปิ สุริยตฺถงฺคตเวลายํ ๒- สายณฺหสมเย ๓- ภควา สาลวนํ ปวิฏฺโฐ. เอวํ โรโค สพฺพํ อาโรคฺยํ มทฺทนฺโต อาคจฺฉติ. เอตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต วิย สพฺพโลกสฺส สํเวคกรํ วาจํ ภาสนฺโต "กิลนฺโตสฺมิ อานนฺท, นิปชฺชิสฺสามี"ติ อาห. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. จงฺควาเร, ม. จงฺกวาเร ๒ ฉ.ม. สุริยสฺส อตฺถงฺคมิตเวลายํ @๓ ฉ.ม. สญฺชาสมเย--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๙.
กสฺมา ปน ภควา เอวํ มหนฺเตน อุสฺสาเหน อิธาคโต, กึ อญฺญตฺถ น สกฺกา ปรินิพฺพายิตุนฺติ? ปรินิพฺพายิตุํ นาม น กตฺถจิ น สกฺกา, ตีหิ ปน การเณหิ อิธาคโต, อิทํ หิ ภควา เอวํ ปสฺสติ "มยิ อญฺญตฺถ ปรินิพฺพายนฺเต มหาสุทสฺสนสุตฺตสฺส อตฺถุปฺปตฺติ น ภวิสฺสติ, กุสินารายํ ปน ปรินิพฺพายนฺเต ยมหํ เทวโลเก อนุภวิตพฺพํ สมฺปตฺตึ มนุสฺสโลเกเยว อนุภวึ, ตํ ทฺวีหิ ภาณวาเรหิ มณฺเฑตฺวา เทเสสฺสามิ, ตํ เม สุตฺวา พหุชนา กุสลํ กตฺตพฺพํ มญฺญิสฺสนฺตี"ติ. อปรํปิ ปสฺสติ "มํ อญฺญตฺถ ปรินิพฺพายนฺตํ สุภทฺโท น ปสฺสิสฺสติ, โส จ พุทฺธเวเนยฺโย น สาวกเนยฺโย, น ตํ สาวกา วิเนตุํ สกฺโกนฺติ, กุสินารายํ ปรินิพฺพายนฺตํ ปน มํ โส อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺหํ ปุจฺฉิสฺสติ, ปญฺหาวิสชฺชนปริโยสาเน จ สรเณสุ ปติฏฺฐาย มม สนฺติเก ปพฺพชฺชญฺจ อุปสมฺปทญฺจ ลภิตฺวา กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา มยิ ธรมาเนเยว อรหตฺตํ ปตฺวา ปจฺฉิมสาวโก ภวิสฺสตี"ติ. อปรํปิ ปสฺสติ "มยิ อญฺญตฺถ ปรินิพฺพายนฺเต ธาตุภาชนีเย มหากลโห ภวิสฺสติ, โลหิตนที ๑- สนฺทิสฺสติ. กุสินารายํ ปน ๒- ปรินิพฺพุเต โทณพฺราหฺมโณ ตํ วิวาทํ วูปสเมตฺวา ธาตุโย วิภชิสฺสตี"ติ. อิเมหิ ตีหิ การเณหิ ภควา เอวํ มหนฺเตน อุสฺสาเหน อิธาคโตติ เวทิตพฺโพ. สีหเสยฺยนฺติ เอตฺถ เปตเสยฺยา, กามโภคิเสยฺยา, สีหเสยฺยา, ตถาคตเสยฺยาติ ๓- จตสฺโส เสยฺยา. ตตฺถ "เยภุยฺเยน ภิกฺขเว กามโภคี สตฺตา วาเมน ปสฺเสน เสนฺตี"ติ ๓- อยํ กามโภคิเสยฺยา. เต ๔- หิ เยภุยฺเยน ทกฺขิณปสฺเสน สยนฺตา นาม นตฺถิ. "เยภุยฺเยน ภิกฺขเว เปตา อุตฺตานา เสนฺตี"ติ ๓- อยํ เปตเสยฺยา. อปฺปมํสโลหิตตฺตา หิ เปตา อฏฺฐิสงฺฆาฏชฏิตา เอเกน ปสฺเสน สยิตุํ น สกฺโกนฺติ, อุตฺตานาว เสนฺติ. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. โลหิตํ นที วิย, อิ. โลหิตํ นทิ วิย ๒ ฉ.ม. ปนสทฺโท น ทิสฺสติ @๓-๓ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๒๔๖/๒๗๒ เสยฺยาสุตฺต ๔ ฉ.ม. เตสุ, อิ. ตตฺถ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘๐.
"สีโห ภิกฺขเว มิคราชา ทกฺขิเณน ปสฺเสน เสยฺยํ กปฺเปติ ฯเปฯ อตฺตมโน โหตี"ติ ๑- อยํ สีหเสยฺยา. เตชุสฺสทตฺตา หิ สีโห มิคราชา เทฺว ปุริมปาเท เอกสฺมึ ฐาเน ฐเปตฺวา ปจฺฉิมปาเท เอกสฺมึ ฐาเน ฐเปตฺวา นงฺคุฏฺฐํ อนฺตรสตฺถิมฺหิ ปกฺขิปิตฺวา ปุริมปาทปจฺฉิมปาทนงฺคุฏฺฐานํ ฐิโตกาสํ สลฺลกฺเขตฺวา ทฺวินฺนํ ปุริมปาทานํ มตฺถเก สีสํ ฐเปตฺวา สยติ. ทิวสํ สยิตฺวาปิ ปพุชฺฌมาโน น อุตฺรสนฺโต ปพุชฺฌติ, สีสํ ปน อุกฺขิปิตฺวา ปุริมปาทาทีนํ ฐิโตกาสํ สลฺลกฺเขติ. สเจ กิญฺจิ ฐานํ วิชหิตฺวา ฐิตํ โหติ, "นยิทํ ตุยฺหํ ชาติยา จ สูรภาวสฺส จ อนุรูปนฺ"ติ อนตฺตมโน หุตฺวา ตตฺเถว สยติ, น โคจราย ปกฺกมติ. อวิชหิตฺวา ฐิเต ปน "ตุยฺหํ ชาติยา จ สูรภาวสฺส จ อนุรูปมิทนฺ"ติ หฏฺฐตุฏฺโฐ อุฏฺฐาย สีหวิชมฺภิตํ วิชมฺภิตฺวา เกสรภารํ วิธูนิตฺวา ติกฺขตฺตุํ สีหนาทํ นทิตฺวา โคจราย ปกฺกมติ. จตุตฺถชฺฌานเสยฺยา ปน ตถาคตเสยฺยาติ ๑- วุจฺจติ. ตาสุ อิธ สีหเสยฺยา อาคตา, อยญฺหิ เตชุสฺสทอิริยาปถตฺตา อุตฺตมเสยฺยา นาม. ปาเท ปาทนฺติ ทกฺขิณปาเท วามปาทํ. อจฺจาธายาติ อติอาธาย, อีสกํ อติกฺกมฺม ฐเปตฺวา. โคปฺผเกน หิ โคปฺผเก ๒- ชานุนา วา ชานุมฺหิ สงฺฆฏฺฏิยมาเน อภิณฺหํ เวทนา อุปฺปชฺชติ, จิตฺตํ เอกคฺคํ น โหติ, เสยฺยา อผาสุกา โหติ. ยถา ปน น สงฺฆฏฺเฏติ เอวํ อติกฺกมฺม ฐปิเต น เวทนา อุปฺปชฺชติ, จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติ, เสยฺยา ผาสุกา โหติ. ตสฺมา เอวํ นิปชฺชิ. อนุฏฺฐานเสยฺยํ อุปคตตฺตา ปเนตฺถ "อุฏฺฐานสญฺญํ มนสิกริตฺวา"ติ น วุตฺตํ. กายวเสน เจตฺถ อนุฏฺฐานํ เวทิตพฺพํ, นิทฺทาวเสน ปน ตํ รตฺตึ ภควโต ภวงฺคสฺส โอกาโสเยว นาโหสิ. ปฐมยามสฺมิญฺหิ มลฺลานํ ธมฺมเทสนา อโหสิ, มชฺฌิมยาเม สุภทฺทสฺส, ปจฺฉิมยาเม ภิกฺขุสํฆํ โอวทิ, พลวปจฺจูเส ปรินิพฺพายิ. สพฺพผาลิผุลฺลาติ ๓- สพฺเพ สมนฺตโต ปุปฺผิตา มูลโต ปฏฺฐาย ยาว อคฺคา เอกจฺฉนฺนา อเหสุํ, น เกวลญฺจ ยมกสาลาเยว, สพฺเพปิ รุกฺขา @เชิงอรรถ: ๑-๑ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๒๔๖/๒๗๒ เสยฺยาสุตฺต ๒ ก. โคปฺปเกน โคปฺปกมฺหิ @๓ ฉ.ม. สพฺพปาลิผุลฺลาติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘๑.
สพฺพผาลิผุลฺลาว อเหสุํ. น เกวลํ หิ ตสฺมึเยว อุยฺยาเน, สกเลปิ ๑- ทสสหสฺสจกฺกวาเฬ ปุปฺผูปคา ปุปฺผํ คณฺหึสุ, ผลูปคา ผลํ คณฺหึสุ. สพฺพรุกฺขานํ ขนฺเธสุ ขนฺธปทุมานิ, สาขาสุ สาขาปทุมานิ, วลฺลีสุ วลฺลิปทุมานิ, อากาเสสุ อากาสปทุมานิ ปฐวีตลํ ภินฺทิตฺวา ทณฺฑปทุมานิ ปุปฺผึสุ. สพฺโพ มหาสมุทฺโท ปญฺจวณฺณปทุมสญฺฉนฺโน อโหสิ, ติโยชนสหสฺสวิตฺถโต หิมวา ฆนพทฺธโมรปิญฺชกลาโป ๒- วิย, นิรนฺตรํ มาลาทามควจฺฉิโก วิย, สุฏฺฐุ ปีเฬตฺวา อาพทฺธปุปฺผวฏํสโก วิย, สุปูริตํ ปุปฺผจงฺโกฏกํ วิย จ อติรมณีโย อโหสิ. เต ตถาคตสฺส สรีรํ โอกิรนฺตีติ เต ยมกสาลา ภุมฺมเทวตาหิ สญฺจาลิตขนฺธสาขาวิฏปา ตถาคตสฺส สริรํ อวกิรนฺติ, สรีรสฺส อุปริ ปุปฺผานิ วิกิรนฺตีติ อตฺโถ. อชฺโฌกิรนฺตีติ อชฺโฌตฺถรนฺตา วิย กิรนฺติ. อภิปฺปกิรนฺตีติ อภิณฺหํ ปุนปฺปุนํ ปกิรนฺติเยว. ทิพฺพานีติ เทวโลเก นนฺทโปกฺขรณีสมฺภวานิ, ตานิ โหนฺติ สุวณฺณวณฺณานิ ปณฺณจฺฉตฺตปฺปมาณปตฺตานิ, มหาตุมฺพมตฺตํ เรณุํ คณฺหนฺติ. น เกวลญฺจ มณฺฑารวปุปฺผาเนว, ๓- อญฺญานิปิ ทิพฺพานิ ๔- ปาริจฺฉตฺตโกวิฬารปุปฺผาทีนิ ๕- สุวณฺณจงฺโกฏกานิ ปูเรตฺวา จกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํปิ ติทสปุเรปิ พฺรหฺมโลเกปิ ฐิตาหิ เทวตาหิ ปวิฏฺฐานิ อนฺตลิกฺขา ปปตนฺติ. ๖- ตถาคตสฺส สรีรนฺติ อนฺตรา อวิกิณฺณาเนว อาคนฺตฺวา ปตฺตกิญฺชกฺขเรณุจุณฺเณหิ ตถาคตสฺส สรีรเมว โอกิรนฺติ. ทิพฺพานิปิ จนฺทนจุณฺณานีติ เทวตานํ อุปกปฺปนจนฺทนจุณฺณานิ. น เกวลญฺจ เทวตานํเยว, นาคสุปณฺณมนุสฺสานํปิ อุปกปฺปนจนฺทนจุณฺณานิ. น เกวลญฺจ จนฺทนจุณฺณาเนว, กาฬานุสาริกโลหิตจนฺทนาทิสพฺพทิพฺพคนฺธชาตจุณฺณานิ, ๗- หริตาลอญฺชนรชตสุวณฺณจุณฺณานิ สพฺพทิพฺพคนฺธวาสวิกติโย สุวณฺณรชตาทิสมุคฺเค ปูเรตฺวา จกฺกวาฬมุขวฏฺฏิอาทีสุ ฐิตาหิ เทวตาหิ ปวิฏฺฐานิ อนฺตรา อวิปฺปกิริตฺวา ตถาคตสฺเสว สรีรํ โอกิรนฺติ. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สกลมฺหิปิ ๒ ฉ.ม......โมรปิญฺฉ... ๓ อิ. มณฺฑารปุปฺผาเนว ๔ อิ. สพฺพานิ @๕ ฉ.ม.,อิ. ปาริจฺฉตฺตกโกวิฬารปุปฺผาทีนิ ๖ ฉ.ม. ปตนฺติ ๗ ฉ.ม....ทิพฺพคนฺธชาล..--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘๒.
ทิพฺพานิปิ ตุริยานีติ เทวตานํ อุปกปฺปนตุริยานิ. น เกวลญฺจ ตานิเยว, สพฺพานิปิ ตนฺติพทฺธจมฺมปริโยนทฺธฆนสุสิรเภทานิ ทสสหสฺสจกฺกวาฬ- เทวตานาคสุปณฺณมนุสฺสานํ ตุริยานิ เอกจกฺกวาเฬ สนฺนิปติตฺวา อนฺตลิกฺเข วชฺชนฺตีติ เวทิตพฺพานิ. ทิพฺพานิปิ สงฺคีตานีติ วรุณวารุณเทวตา ๑- กิร นาเมตา ทีฆายุกา เทวตา "มหาปุริโส มนุสฺสปเถ นิพฺพตฺติตฺวา พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ สุตฺวา "ปฏิสนฺธิทิวเส ๒- นํ คเหตฺวา คมิสฺสามา"ติ มาลํ คนฺถิตุํ อารภึสุ. ตา คนฺถมานา จ ๓- "มหาปุริโส มาตุ กุจฺฉิยํ นิพฺพตฺโต"ติ สุตฺวา "ตุเมฺห กสฺส คนฺถถา"ติ วุตฺตา น ตาว นิฏฺฐนฺติ ๔- "กุจฺฉิโต นิกฺขมนทิวเส คนฺถิตฺวา คมิสฺสามา"ติ อาหํสุ. "ปุนปิ นิกฺขนฺโต"ติ สุตฺวา "มหาภินิกฺขมนทิวเส คมิสฺสามา"ติ. เอกูนตึส วสฺสานิ ฆเร วสิตฺวา "อชฺช มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมนฺโต"ติปิ ๕- สุตฺวา "อภิสมฺโพธิทิวเส คมิสฺสามา"ติ ฉพฺพสฺสานิ มหาปธานํ ๖- กตฺวา "อชฺช อภิสมฺพุทฺโธ"ติปิ สุตฺวา "ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนทิวเส คมิสฺสามา"ติ. "สตฺตสตฺตาหานิ โพธิมณฺเฑ วีตินาเมตฺวา อิสิปตนํ คนฺตฺวา ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติตนฺ"ติปิ สุตฺวา "ยมกปาฏิหาริยทิวเส คมิสฺสามา"ติ. "อชฺช ยมกปาฏิหาริยํ กรี"ติปิ สุตฺวา "เทโวโรหณทิวเส คมิสฺสามา"ติ. "อชฺช เทโวโรหณํ กรี"ติปิ สุตฺวา "อายุสงฺขาโรสฺสชฺชเน คมิสฺสามา"ติ. "อชฺช อายุสงฺขารํ โอสฺสชี"ติปิ สุตฺวา "น ตาว นิฏฺฐนฺติ ปรินิพฺพานทิวเส คมิสฺสามา"ติ. "อชฺช ภควา ยมกสาลานมนฺตเร ทกฺขิเณน ปสฺเสน สโต สมฺปชาโน สีหเสยฺยํ อุปคโต พลวปจฺจูสสมเย ปรินิพฺพายิสฺสติ. ตุเมฺห กสฺส คนฺถถา"ติ สุตฺวา ปน "กึ นาเมตํ, `อชฺเชว มาตุ กุจฺฉิยํ ปฏิสนฺธึ คณฺหิ, อชฺเชว มาตุ กุจฺฉิโต นิกฺขมิ, อชฺเชว มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิ, อชฺเชว พุทฺโธ อโหสิ, อชฺเชว ธมฺมจกฺกํ ปวตฺตยิ, อชฺเชว ยมกปาฏิหาริยํ อกาสิ, อชฺเชว เทวโลกา โอติณฺโณ, อชฺเชว อายุสงฺขารํ โอสฺสชิ, อชฺเชว กิร ปรินิพฺพายิสฺส"ตีติ. ๗- นนุ นาม ทุติยทิวเส ยาคุปานกาลมตฺตมฺปิ ฐาตพฺพํ อสฺส. ทส ปารมิโย ปูเรตฺวา พุทฺธตฺตํ ปตฺตสฺส นาม @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. วารุณวารณเทวตา ๒ ฉ.ม. ปฏิสนฺธิคฺคหณทิวเส ๓ ฉ.ม.,อิ. ว @๔ ฉ.ม.,อิ. นิฏฺฐาติ เอวมุปริปิ ๕ ฉ.ม.,อิ. นิกฺขนฺโต"ติปิ ๖ ฉ.ม.,อิ. ปธานํ @๗ อิ. ปรินิพฺพุโต--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘๓.
อนนุจฺฉวิกเมตนฺ"ติ อปรินิฏฺฐิตาว มาลาโย คเหตฺวา อาคมฺม อนฺโตจกฺกวาเฬ โอกาสํ อลภมานา จกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ ลมฺพิตฺวา จกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยาว อาธาวนฺติโย หตฺเถน หตฺถํ คีวาย คีวํ คเหตฺวา ตีณี รตนานิ อารพฺภ ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณานิ ฉพฺพณฺณรสฺมิโย ทสปารมิโย อฑฺฒฉฏฺฐานิ ชาตกสตานิ จุทฺทส พุทฺธญาณานิ ๑- อารพฺภ คายิตฺวา ตสฺส ตสฺส อวสาเน "ปหายเมฺห ปหายเมฺห"ติ ๒- วทนฺติ. อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ "ทิพฺพานิปิ สงฺคีตานิ อนฺตลิกฺเข วชฺชนฺติ ๓- ตถาคตสฺส ปูชายา"ติ. [๑๙๙] ภควา ปน ยมกสาลานํ อนฺตเร ๔- ทกฺขิเณน ปสฺเสน นิปนฺโนเยว ปฐวีตลโต ยาว จกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยา, จกฺกวาฬมุขวฏฺฏิโต จ ยาว พฺรหฺมโลกา สนฺนิปติตาย ปริสาย มหนฺตํ อุสฺสาหํ ๕- ทิสฺวา อายสฺมโต อานนฺทสฺส อาโรเจสิ. เตน วุตฺตํ "อถโข ภควา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ ฯเปฯ ตถาคตสฺส ปูชายา"ติ. เอวํ มหาสกฺการํ ทสฺเสตฺวา เตนาปิ อตฺตโน อสกฺกตภาวเมว ทสฺเสนฺโต น โข อานนฺท เอตฺตาวตาติ อาทิมาห. อิทํ วุตฺตํ โหติ:- "อานนฺท มยา ทีปงฺกรปาทมูเล นิปนฺเนน อฏฺฐ ธมฺเม สโมธาเนตฺวา อภินีหารํ กโรนฺเตน น มาลาคนฺธตุริยสงฺคีตานํ อตฺถาย อภินีหาโร กโต, น เอตทตฺถาย ปารมิโย ปูริตา. ตสฺมา น โข อหํ เอตาย ปูชาย ปูชิโต ๖- นาม โหมี"ติ. กสฺมา ปน ภควา อญฺญตฺถ เอกํ อุมฺมาปุปฺผมตฺตํปิ ๗- คเหตฺวา พุทฺธคุเณ อาวชฺชิตฺวา กตาย ปูชาย พุทฺธญาเณนปิ อปริจฺฉินฺนํ วิปากํ วณฺ- เณตฺวา อิธ เอวํ มหตึ ปูชํ ปฏิกฺขิปตีติ. ปริสานุคฺคเหน เจว สาสนสฺส จ จิรฏฺฐิติกามตาย. สเจ หิ ภควา เอวํ น ปฏิกฺขิเปยฺย, อนาคเต สีลสฺส อาคตฏฺ- ฐาเน สีลํ น ปริปูเรสฺสนฺติ, สมาธิสฺส อาคตฏฺฐาเน สมาธึ น ปริปูเรสฺสนฺติ, วิปสฺสนาย อาคตฏฺฐาเน วิปสฺสนํ คพฺภํ น คาหาเปสฺสนฺติ. อุปฏฺฐาเก สมาท- เปตฺวา สมาทเปตฺวา ปูชํเยว กโรนฺตา วิหริสฺสนฺติ. อามิสปูชา จ นาเมสา สาสนํ เอกทิวสํปิ เอกยาคุปานกาลมตฺตมฺปิ สนฺธาเรตุํ น สกฺโกติ. @เชิงอรรถ: ๑ ม. พุทฺธคุณานิ ๒ ฉ.ม. มหายโส มหายโสติ, อิ. สหาย เห สหาย เหติ @๓ ฉ.ม.,อิ. วตฺตนฺติ ๔ ฉ.ม.,อิ. อนฺตรา ๕ อิ. อุสฺสวํ ๖ อิ. ปูริโต @๗ ฉ.ม. อุมาปุปฺผมตฺตมฺปิ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘๔.
มหาวิหารสทิสญฺหิ วิหารสหสฺสํ มหาเจติยสทิสญฺจ เจติยสหสฺสํปิ สานํ ธาเรตุํ น สกฺโกนฺติ. เยน กตํ, ๑- ตสฺเสว โหติ. สมฺมาปฏิปตฺติ ปน ตถาคตสฺส อนุจฺฉวิกา ปูชา. สา หิ เตน ปฏฺฐิตา เจว, สกฺโกติ สาสนํ จ สนฺธาเรตุํ, ตสฺมา ตํ ทสฺเสนฺโต โย โข อานนฺทาติ อาทิมาห. ตตฺถ ธมฺมานุธมฺมปฏิปนฺโนติ นววิธสฺส โลกุตฺตรธมฺมสฺส อนุธมฺมํ ปุพฺพภาคปฏิปทํ ปฏิปนฺโน. สาเยว ปน ปฏิปทา อนุจฺฉวิกตฺตา "สามีจี"ติ วุจฺจติ, ตํ สามีจึ ปฏิปนฺโนติ สามีจิปฏิปนฺโน. ตเมว ปุพฺพภาคปฏิปทาสงฺขาตํ อนุธมฺมํ จรติ ปูเรตีติ อนุธมฺมจารี. ปุพฺพภาคปฏิปทาติ จ สีลํ อาจารปณฺณตฺติ ธุตงฺคสมาทานํ ยาว โคตฺรภูโต สมฺมาปฏิปทา เวทิตพฺพา. ตสฺมา โย ภิกฺขุ ฉสุ อคารเวสุ ปติฏฺฐาย ปญฺญตฺตึ อติกฺกมติ, อเนสนาย ชีวิตํ ๒- กปฺเปติ, อยํ น ธมฺมานุธมฺมปฏิปนฺโน. ๓- โย ปน สพฺพํ อตฺตโน ปญฺญตฺตสิกฺขาปทํ ชินเวลํ ชินมริยาทํ ชินกาฬสุตฺตํ อนุมตฺตํปิ น วีติกฺกมติ, อยํ ธมฺมานุธมฺมปฏิปนฺโน นาม. ภิกฺขุนิยาปิ เอเสว นโย. โย ปน อุปาสโก ปญฺจ เวรานิ ทส อกุสลกมฺมปเถ สมาทาย วตฺตติ อปฺเปติ, ๔- อยํ น ธมฺมานุธมฺมปฏิปนฺโน. โย ปน ตีสุ สรเณสุ ปญฺจสุ สีเลสุ ทสสุ สีเลสุ ปริปูรีการี ๕- โหติ, มาสสฺส อฏฺฐ อุโปสเถ กโรติ, ทานํ เทติ, คนฺธปูชํ มาลาปูชํ กโรติ, มาตรํ อุปฏฺฐาติ, ปิตรํ อุปฏฺฐาติ, ธมฺมิเก สมณพฺราหฺมเณ อุปฏฺฐาติ, อยํ ธมฺมานุธมฺมปฏิปนฺโน นาม โหติ. อุปาสิกายปิ เอเสว นโย. ปรมาย ปูชายาติ อุตฺตมาย ปูชาย, อยํ หิ นิรามิสปูชา นาม สกฺโกติ มม สาสนํ สนฺธาเรตุํ. ยาว หิ อิมา จตสฺโส ปริสา มํ อิมาย ปูชาย ปูเชสฺสนฺติ, ตาว มม สาสนํ มชฺเฌ นภสฺส ปุณฺณจนฺโท วิย วิโรจิสฺสตีติ ทสฺเสติ. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. เยน กมฺมํ กตํ ๒ ฉ.ม.,อิ. ชีวิกํ ๓ อิ. ธมฺมานุธมฺมปฏิปทํ ปฏิปนฺโน @๔ อิ. อปฺเปตีติ อยํ น ทิสฺสติ ๕ ฉ.ม. ปริปูรการี--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘๕.
อุปวาณตฺเถรวณฺณนา [๒๐๐] อปสาเทตีติ อปเนติ. ๑- อเปหีติ อปคจฺฉ. เถโร เอกวจเนเนว ตาลปณฺณํ ๒- นิกฺขิปิตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺฐาสิ. อุปฏฺฐาโกติ อาทิ ปฐมโพธิยํ อนิพทฺธูปฏฺฐากภาวํ ๓- สนฺธายาห. อยํ ภนฺเต อายสฺมา อุปวาโณติ เอวํ เถเรน วุตฺเต อานนฺโท อุปวาณสฺส สโทสภาวํ สลฺลกฺเขติ, หนฺทสฺส นิทฺโทสภาวํ กเถสฺสามีติ ภควา เยภุยฺเยน อานนฺทาติ อาทิมาห. ตตฺถ เยภุยฺเยนาติ อิทํ อสญฺญสตฺตานญฺเจว อรูปเทวตานญฺจ โอหีนภาวํ ๔- สนฺธาย วุตฺตํ. อปฺผุโฏติ ๕- อปฺผุฏฺโฐ ๖- อภริโต ๗- วา. ภควโต กิร อาสนฺนปฺปเทเส วาลคฺคมตฺเต โอกาเส สุขุมตฺตภาวํ มาเปตฺวา ทส ทส มเหสกฺขา เทวตา อฏฺฐํสุ. ตาสํ ปรโต วีสติ วีสติ. ตาสํ ปรโต ตึสํ ตึสํ. ตาสํ ปรโต จตฺตาลีสํ จตฺตาลีสํ. ตาสํ ปรโต ปญฺญาสํ ปญฺญาสํ. ตาสํ ปรโต สฏฺฐี สฏฺฐี เทวตา อฏฺฐํสุ. ตา อญฺญมญฺญํ หตฺเถน วา ปาเทน วา วตฺเถน วา น พฺยาพาเธนฺติ. "อเปหิ, มา มํ ฆฏฺเฏหี"ติ วตฺตพฺพการณํ ๘- นาม นตฺถิ. "ตา โข ปน สาริปุตฺต ๙- เทวตาโย ทสปิ หุตฺวา วีสติปิ หุตฺวา ตึสมฺปิ หุตฺวา จตฺตาลีสมฺปิ หุตฺวา ปญฺญาสมฺปิ หุตฺวา สฏฺฐิมฺปิ ๑๐- หุตฺวา อารคฺคโกฏินิตุทนมตฺเตปิ ติฏฺฐนฺติ, น จ อญฺญมญฺญํ พฺยาพาเธนฺตี"ติ ๑๑- วุตฺตสทิสาว อเหสุํ. โอวาเรนฺโตติ อวธาเรนฺโต. ๑๒- เถโร กิร ปกติยาปิ มหาสรีโร หตฺถิโปตกสทิโส ปํสุกูลจีวรํ ปารุปิตฺวา อติมหา วิย อโหสิ. ตถาคตํ ทสฺสนายาติ ภควโต มุขํ ทฏฺฐุํ อลภมานา เอวํ อุชฺฌายึสุ. กึ ปน ตา เถรํ วินิวิชฺฌ ปสฺสิตุํ น สกฺโกนฺตีติ. อาม น สกฺโกนฺติ. เทวตา หิ ปุถุชฺชเน วินิวิชฺฌ ปสฺสิตุํ สกฺโกนฺติ, น ขีณาสเว. เถรสฺส จ มเหสกฺขตาย เตชุสฺสทตาย อุปคนฺตุํปิ น สกฺโกนฺติ. กสฺมา ปน เถโรว เตชุสฺสโท, น อญฺเญ อรหนฺโตติ? ยสฺมา กสฺสปพุทฺธสฺส เจติเย อารกฺขเทวตา อโหสิ. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. อปสาเรสีติ อปเนสิ ๒ ฉ.ม.,อิ. ตาลวณฺฏํ ๓ อิ. อาทิพุทฺธุปฏฺฐายกภาวํ @๔ อิ. โอหิตภาวํ ๕ อิ. อปฺผุฏฺโฐติ ๖ ฉ.ม. อสมฺผุฏฺโฐ ๗ อิ. อหริโต @๘ อิ. กึ วตฺตพฺพการณํ, ฉ.ม. วตฺตพฺพาการํ ๙ ฉ.ม. สาริปุตฺตาติ อยํ น ทิสฺสติ @๑๐ ฉ.ม.,อิ. สฏฺฐิมฺปิ หุตฺวาติ อยํ น ทิสฺสติ ๑๑ องฺ.ทุก. ๒๐/๓๗/๖๓ สมจิตฺตวคฺค @๑๒ ฉ.ม.,อิ. อาวาเรนฺโต--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘๖.
วิปสฺสิมฺหิ กิร สมฺมาสมฺพุทฺเธ ปรินิพฺพุเต เอกฆนสุวณฺณกฺขนฺธสทิสสฺส ธาตุสรีรสฺส เอกเมว เจติยํ อกํสุ, ทีฆายุกพุทฺธานญฺหิ เอกเมว เจติยํ โหติ. ตํ มนุสฺสา รตนายามาหิ วิทตฺถิวิตฺถฏาหิ อฏฺฐงฺคุลพหลาหิ ๑- สุวณฺณิฏฺฐกาหิ หริตาเลน จ มโนสิลาย จ มตฺติกากิจฺจํ ติลเตเลเนว อุทกกิจฺจํ สาเธตฺวา โยชนปฺปมาณํ อฏฺฐเปสุํ. ตโต ภุมฺมา เทวตา โยชนปฺปมาณํ, ตโต อากาสฏฺฐกเทวตา, ตโต อุณฺหวลาหกเทวตา, ตโต อพฺภวลาหกเทวตา, ตโต จาตุมฺมหาราชิกา เทวตา, ตโต ตาวตึสา เทวตา โยชนปฺปมาณํ อุฏฺฐเปสุนฺติ เอวํ สตฺตโยชนิกํ เจติยํ อโหสิ. มนุสฺเสสุ มาลาคนฺธวตฺถาทีนิ คเหตฺวา อาคเตสุ อารกฺขเทวตา คเหตฺวา เตสํ ปสฺสนฺตานํเยว เจติยํ ปูเชนฺติ. ตทา อยํ เถโร พฺราหฺมณมหาสาโล หุตฺวา เอกํ ปีตวตฺถํ อาทาย คโต. เทวตา ตสฺส หตฺถโต วตฺถํ คเหตฺวา เจติยํ ปูเชสุํ. พฺราหฺมโณ ตํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต หุตฺวา "อหํปิ อนาคเต เอวรูปสฺส พุทฺธสฺส เจติเย อารกฺขเทวตา โหมี"ติ ปตฺถนํ กตฺวา ตโต จุโต เทวโลเก นิพฺพตฺติ. ตสฺส เทวโลเก จ มนุสฺสโลเก จ สํสรนฺตสฺเสว กสฺสโป ภควา โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา ปรินิพฺพายิ. ตสฺสาปิ เอกเมว ธาตุสรีรํ อโหสิ. ตํ คเหตฺวา โยชนิกํ เจติยํ กาเรสุํ. โส ตตฺถ อารกฺขเทวตา หุตฺวา สาสเน อนฺตรหิเต สคฺเค นิพฺพตฺติตฺวา อมฺหากํ ภควโต กาเล ตโต จุโต มหากุเล ปฏิสนฺธึ คเหตฺวา นิกฺขมฺม ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺโต. อิติ เจติเย อารกฺขเทวตา หุตฺวา อาคตตฺตา เถโร เตชุสฺสโทติ เวทิตพฺโพ. เทวตา อานนฺท อุชฺฌายนฺตีติ อิติ อานนฺท เทวตา อุชฺฌายนฺติ, น มยฺหํ ปุตฺตสฺส อญฺโญ โกจิ โทโส อตฺถีติ ทสฺเสติ. [๒๐๑] กถํ ภูตา ปน ภนฺเตติ กสฺมา อาห. ภควา "ตุเมฺห `เทวตา อุชฺฌายนฺตี'ติ วทถ, กถํ ภูตา ปน ตุเมฺห มนสิกโรถ, ๒- กึ ตุมฺหากํ ปรินิพฺพานํ อธิวาเสนฺตี"ติ ปุจฺฉติ. อถ ภควา "นาหํ อธิวาสนการณํ วทามี"ติ ตาสํ อนธิวาสนภาวํ ทสฺเสนฺโต สนฺตานนฺทาติ อาทิมาห. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ทฺวงฺคุลพหลาหิ, อิ. จตุรงฺคุลพหลาหิ ๒ ภ. มนสิกโรนฺติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘๗.
ตตฺถ อากาเส ปฐวีสญฺญินิโยติ อากาเส ปฐวึ มาเปตฺวา ตตฺถ ปฐวีสญฺญินิโย. กนฺทนฺตีติ โรทนฺติ. ฉินฺนปาทํ ๑- วิย ปปตนฺตีติ มชฺเฌ ฉินฺนา วิย หุตฺวา ยโต วา ตโต วา ปตนฺติ. อาวฏฺฏนฺตีติ อาวฏฺฏนฺติโย ๒- ปติตฏฺฐานเมว อาคจฺฉนฺติ. วิวฏฺฏฺนฺตีติ ปติตฏฺฐานโต ปรภาคํ วฏฺฏมานา คจฺฉนฺติ. อปิจ เทฺว ปาเท ปสาเรตฺวา สกึ ปุรโต สกึ ปจฺฉโต สกึ วามโต สกึ ทกฺขิณโต สมฺปริวตฺตมานาปิ "อาวฏฺฏนฺติ วิวฏฺฏนฺตี"ติ วุจฺจนฺติ. สนฺตานนฺท เทวตา ปฐวิยา ปฐวีสญฺญินิโยติ ปกติปฐวิยํ ๓- กิร เทวตา ธาเรตุํ น สกฺโกนฺติ, ๔- ตตฺถ หตฺถกพฺรหฺมา วิย เทวตา โอสีทนฺติ. เตนาห ภควา "โอฬาริกํ หตฺถก อตฺตภาวํ อภินิมฺมินาหี"ติ. ๕- ตสฺมา ยา เทวตา ปฐวิยํ ปฐวึ มาเปสุํ, ตา สนฺธาย วุตฺตํ "ปฐวิยํ ปฐวีสญฺญินิโย"ติ. วีตราคาติ ปหีนโทมนสฺสา สิลาถมฺภสทิสา อนาคามิขีณาสวเทวตา. จตุสํเวชนียฏฺฐานวณฺณนา [๒๐๒] วสฺสํ วุตฺถาติ พุทฺธกาเล กิร ทฺวีสุ กาเลสุ ภิกฺขู สนฺนิปตนฺติ อุปกฏฺฐาย วสฺสูปนายิกาย กมฺมฏฺฐานคหณตฺถํ, วุตฺถวสฺสา จ คหิตกมฺมฏฺฐานานุโยเคน นิพฺพตฺติตวิเสสาโรจนตฺถํ. ยถา จ พุทฺธกาเล, เอวํ ตามฺพปณฺณิทีเปปิ อปรคงฺคาย ๖- ภิกฺขู โลหปาสาเท สนฺนิปตึสุ, ปรคงฺคาย ภิกฺขู ติสฺสมหาวิหาเร เอวเมว กโรนฺติ. ๗- เตสุ อปรคงฺคาย ภิกฺขู สงฺการฉฑฺฑนสมฺมชฺชนิโย คเหตฺวา มหาวิหาเร สนฺนิปติตฺวา เจติเย สุธากมฺมํ กตฺวา วุตฺถวสฺสา อาคนฺตฺวา โลหปาสาเท สนฺนิปติตฺวา ๘- วตฺตํ กตฺวา ผาสุกฏฺฐาเนสุ วสิตฺวา วุตฺถวสฺสา อาคนฺตฺวา โลหปาสาเท ปญฺจนิกายมณฺฑเล, เยสํ ปาลิ ปคุณา, เต ปาลึ สชฺฌายนฺติ. เยสํ อฏฺฐกถา ปคุณา, เต อฏฺฐกถํ สชฺฌายนฺติ. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ฉินฺนปาตํ ๒ ก. วฏฺฏนฺติโย ๓ ฉ.ม.,อิ. ปกติปถวี ๔ ฉ.ม.,อิ. สกฺโกติ @๕ องฺ.ติก. ๒๐/๑๒๘/๒๗๒ หตฺถกสุตฺต ๖ ฉ.ม. ปารคงฺคาย เอวมุปริปิ @๗ ฉ.ม.,อิ. เอวเมว กโรนฺตีติ อยํ น ทิสฺสติ ๘ ฉ.ม.,อิ. สนฺนิปตถาติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘๘.
โย ปาลึ วา อฏฺฐกถํ วา วิราเธติ, ตํ "กสฺส สนฺติเก ตยา คหิตนฺ"ติ วิจาเรตฺวา อุชุํ กตฺวา คาหาเปนฺติ. ปรคงฺคาวาสิโนปิ ติสฺสมหาวิหาเร เอวเมว กโรนฺติ. เอวํ ทฺวีสุ กาเลสุ สนฺนิปติเตสุ ภิกฺขูสุ เย ปุเร วสฺสูปนายิกาย กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา คตา วิเสสาโรจนตฺถํ อาคจฺฉนฺติ, เอวรูเป สนฺธาย "ปุพฺเพ ภนฺเต วสฺสํ วุตฺถา"ติ อาทิมาห. มโนภาวนีเยติ มนสา ภาวิเต สมฺภาวิเต. เย วา มโน มนํ ภาเวนฺติ วฑฺเฒนฺติ ราครชาทีนิ ปวาเหนฺติ, เอวรูเปติ อตฺโถ. เถโร กิร วตฺตสมฺปนฺโน มหลฺลกภิกฺขุ ทิสฺวา ถทฺโธ หุตฺวา น นิสีทติ, ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา หตฺถโต ฉตฺตญฺจ ปตฺตจีวรญฺจ คเหตฺวา ปีฐํ ปปฺโผเฏตฺวา เทติ, ตตฺถ นิสินฺนสฺส วตฺตํ กตฺวา เสนาสนํ ปฏิชคฺคิตฺวา เทติ. นวกํ ภิกฺขุํ ทิสฺวา ตุณฺหีภูโต น นิสีทติ, สมีเป ฐตฺวา วตฺตํ กโรติ. ๑- โส ตาย วตฺตปฏิปตฺติยา อปริหานึ ปตฺถยมาโน เอวมาห. อถ ภควา "อานนฺโท มโนภาวนียานํ ทสฺสนํ น ลภิสฺสามีติ จินฺเตติ, หนฺทสฺส มโนภาวนียานํ ทสฺสนฏฺฐานํ อาจิกฺขิสฺสามิ, ยตฺถ วสนฺโต อิโตจิโตจ อนาหิณฺฑิตฺวาว ลจฺฉติ มโนภาวนีเย ภิกฺขู ทสฺสนายา"ติ จินฺเตตฺวา จตฺตาริมานีติ อาทิมาห. ตตฺถ สทฺธสฺสาติ พุทฺธาทีสุ ปสนฺนจิตฺตสฺส วตฺตสมฺปนฺนสฺส, ยสฺส ปาโต ปฏฺฐาย เจติยงฺคณวตฺตาทีนิ สพฺพวตฺตานิ กตาเนว ปญฺญายนฺติ. ทสฺสนียานีติ ทสฺสนารหานิ ทสฺสนตฺถาย คนฺตพฺพานิ. สํเวชนียานีติ สํเวคชนกานิ. ฐานานีติ การณานิ, ปเทสฏฺฐานานิ วา. เย หิ เกจีติ อิทํ เจติยจาริกาย สาตฺถกภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ตตฺถ เจติยจาริกํ อาหิณฺฑนฺตาติ เย จ ตาว ตตฺถ ตตฺถ เจติยงฺคณํ สมฺมชฺชิตฺวา ๒- อาสนานิ โธวนฺตา ๓- โพธิมฺหิ อุทกํ อาสิญฺจนฺตา อาหิณฺฑนฺติ, เตสุ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. อสุกวิหาเร "เจติยํ วนฺทิสฺสามา"ติ นิกฺขมิตฺวา ปสนฺนจิตฺตา อนฺตรา กาลํ กโรนฺตาปิ อนนฺตราเยน สคฺเค ปติฏฺฐหิสฺสนฺติเยวาติ ทสฺเสติ. @เชิงอรรถ: ๑ อิ. กาเรติ ๒ ฉ.ม., อิ. สมฺมชฺชนฺตา ๓ ม. โธวนฺติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘๙.
อานนฺทปุจฺฉากถาวณฺณนา [๒๐๓] อทสฺสนํ อานนฺทาติ ยเทตํ มาตุคามสฺส อทสฺสนํ, อยเมตฺถ อนุธมฺมปฏิปตฺตีติ ๑- ทสฺเสติ. ทฺวารํ ปิทหิตฺวา เสนาสเน นิสินฺโน หิ ภิกฺขุ อาคนฺตฺวา ทฺวาเร ฐิตํปิ มาตุคามํ ยาว น ปสฺสติ, ตาวสฺส เอกํเสเนว โลโภ น อุปฺปชฺชติ, น จิตฺตํ จลติ. ทสฺสเน ปน สติเยว ตทุภยํปิ อสฺส. เตนาห "อทสฺสนํ อานนฺทา"ติ. ทสฺสเน ภควา สติ กถนฺติ ภิกฺขํ คเหตฺวา อุปคตฏฺฐานาทีสุ ทสฺสเน สติ กถํ ปฏิปชฺชิตพฺพนฺติ ปุจฺฉติ. อถ ภควา ยสฺมา ขคฺคํ คเหตฺวา "สเจ มยา สทฺธึ อาลปสิ, เอตฺเถว เต สีสํ ปาเตสฺสามี"ติ ฐิตปุริเสน วา, "สเจ มยา สทฺธึ อาลปสิ, เอตฺเถว เต มํสํ วธาเปตฺวา ๒- ขาทิสฺสามี"ติ ฐิตาย วา ยกฺขินิยา อาลปิตุํ วรํ. เอกสฺเสว หิ อตฺตภาวสฺส ตปฺปจฺจยา วินาโส โหติ, น อปาเยสุ อปริจฺฉินฺนทุกฺขานุภวนํ. มาตุคาเมน ปน อลฺลาปสลฺลาเป สติ วิสฺสาโส โหติ, วิสฺสาเส สติ โอตาโร โหติ, โอติณฺณจิตฺโต สีลพฺยสนํ ปตฺวา อปายปูรโก โหติ, ตสฺมา อนาลาโปติ อาห. วุตฺตมฺปิ เจตํ:- สลฺลเป อสิหตฺเถน ปิสาเจนาปิ สลฺลเป อาสีวิสมฺปิ อาสีเท เยน ทฏฺโฐ น ชีวติ นเตฺวว เอโก เอกาย มาตุคาเมน สลฺลเปติ. ๓- อาลปนฺเตติ ๔- สเจ มาตุคาโม ทิวสํ วา ปุจฺฉติ, สีลํ วา ยาจติ, ธมฺมํ วา โสตุกาโม โหติ, ปญฺหํ วา ปุจฺฉติ, ตถารูปํ วา ปนสฺส ปพฺพชิเตหิ กตฺตพฺพกมฺมํ โหติ, เอวรูเป กาเล อนาลปนฺตํ "มูโค อยํ, พธิโร อยํ, ภุตฺวาว ถทฺธมุโข นิสีทตี"ติ วทติ, ตสฺมา อวสฺสํ อาลปิตพฺพํ โหติ. เอวํ อาลปนฺเตน ปน ภนฺเต ๕- กถํ ปฏิปชฺชิตพฺพนฺติ ปุจฺฉติ. อถ ภควา "เอถ ตุเมฺห ภิกฺขเว @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. อุตฺตมา ปฏิปตฺตีติ ๒ ฉ.ม. มุรุมุราเปตฺวา, อิ. ปฏปฏาเปตฺวา ขาทามีติ @๓ องฺ.ปญฺจก. ๒๒/๕๕/๗๘ มาตุปุตฺตสุตฺต (สฺยา) ๔ ฉ.ม.,อิ. อาลปนฺเตน ปนาติ @๕ ฉ.ม.,อิ. ภนฺเตติ อยํ น ทิสฺสติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๐.
มาตุมตฺตีสุ มาตุจิตฺตํ อุปฏฺฐเปถ, ภคินีมตฺตีสุ ภคินีจิตฺตํ อุปฏฺฐเปถ, ธีตุมตฺตีสุ ธีตุจิตฺตํ อุฏฺฐเปถา"ติ ๑- อิทํ โอวาทํ สนฺธาย สติ อานนฺท อุปฏฺฐเปตพฺพาติ อาห. [๒๐๔] อพฺยาวฏาติ อตนฺติพทฺธา นิรุสฺสุกฺกา โหถ. สทตฺเถ ๒- ฆฏถาติ อุตฺตมตฺเถ อรหตฺเต ฆฏถ. อนุยุญฺชถาติ ตทธิคมาย อนุโยคํ กโรถ. อปฺปมตฺตาติ ตตฺถ อวิปฺปวุฏฺฐสตี. ๓- วิริยาตาปโยเคน อาตาปิโน. กาเย จ ชีวิเต จ นิรเปกฺขตาย ปหิตตฺตา เปสิตจิตฺตา วิหรถ. [๒๐๕] กถํ ปน ภนฺเตติ เตหิ ขตฺติยปณฺฑิตาทีหิ กถํ ปน ปฏิปชฺชิตพฺพํ. อทฺธา มํ เต ปฏิปุจฺฉิสฺสนฺติ "กถํ ภนฺเต อานนฺท ตถาคตสฺส สรีเร ปฏิปชฺชิตพฺพนฺ"ติ, "เตสาหํ กถํ ปฏิวจนํ เทมี"ติ ปุจฺฉติ. อหเตน วตฺเถนาติ นเวน กาสิกวตฺเถน. วิหเตน กปฺปาเสนาติ สุโปถิเตน กปฺปาเสน. กาสิกวตฺถํ หิ สุขุมตฺตา เตลํ น คณฺหาติ, กปฺปาโส ปน คณฺหาติ. ตสฺมา "วิหเตน กปฺปาเสนา"ติ อาห. อยสายาติ ๔- โสวณฺณาย. โสวณฺณํ หิ อิธ "อยสนฺ"ติ อธิปฺเปตํ. ถูปารหปุคฺคลวณฺณนา [๒๐๖] ราชา จกฺกวตฺตีติ เอตฺถ กสฺมา ภควา อคารมชฺเฌ วสิตฺวา กาลกตสฺส รญฺโญ ถูปกรณํ ๕- อนุชานาติ, น สีลวโต ปุถุชฺชนภิกฺขุสฺสาติ. อนจฺฉริยตฺตา. ปุถุชฺชนภิกฺขูนญฺหิ ถูเป อนุญฺญายมาเน ตามฺพปณฺณิทีเป ตาว ถูปานํ โอกาโส น ภเวยฺย, ตถา อญฺเญสุ ฐาเนสุ. ตสฺมา "อนจฺฉริยา เต ภวิสฺสนฺตี"ติ นานุชานาติ. ราชา จกฺกวตฺตี ๖- เอโกว นิพฺพตฺตติ, เตนสฺส ถูโป อจฺฉริโย โหติ. ปุถุชฺชนสีลวโต ปน ปรินิพฺพุตภิกฺขุโน วิย มหนฺตํปิ สกฺการํ กาตุํ วฏฺฏติเยว. @เชิงอรรถ: ๑ สํ. สฬา. ๑๘/๑๙๕/๑๔๐ ภารทฺวาชสุตฺต (สฺยา) ๒ ฉ.ม. สารตฺเถ ๓ ฉ.ม. @อวิปมุฏฺฐิสติ ๔ ฉ.ม. อายสายาติ ๕ ฉ.ม. ถูปารหตํ ๖ อิ. จกฺกวตฺตีติ อยํ น ทิสฺสติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๑.
อานนฺทอจฺฉริยธมฺมวณฺณนา [๒๐๗] วิหารนฺติ อิธ มณฺฑลมาโล วิหาโรติ อธิปฺเปโต, ตํ ปวิสิตฺวา. กปิสีสนฺติ ทฺวารพาหาโกฏิยํ ฐิตํ อคฺคฬรุกฺขํ. โรทมาโน อฏฺฐาสีติ โส กิร อายสฺมา จินฺเตสิ "สตฺถารา มม สํเวคชนกํ วสนฏฺฐานํ กถิตํ, เจติย- จาริกาย สาตฺถกภาโว กถิโต, มาตุคาเม ปฏิปชฺชิตพฺพปโญฺห วิสชฺชิโต, อตฺตโน สรีเร ปฏิปตฺติ อกฺขาตา, จตฺตาโร ถูปารหา กถิตา, ธุวํ อชฺช ภควา ปรินิพฺพายิสฺสตี"ติ, ตสฺเสวํ จินฺตยโต พลวโทมนสฺสํ อุปฺปชฺชิ. อถสฺส เอตทโหสิ "ภควโต สนฺติเก โรทนํ นาม อผาสุกํ, เอกมนฺตํ คนฺตฺวา โสกํ ตนุกํ กริสฺสามี"ติ, โส ตถา อกาสิ. เตน วุตฺตํ "โรทมาโน อฏฺฐาสี"ติ. อหญฺจ วตมฺหีติ อหญฺจ วต อมฺหิ. อหํ วตมฺหีติปิ ปาโฐ. โย มม อนุกมฺปโกติ โย มํ อนุกมฺปติ อนุสาสติ, เสฺวทานิ ปฏฺฐาย กสฺส มุขโธวนํ ทสฺสามิ, กสฺส ปาเท โธวิสฺสามิ, กสฺส เสนาสนํ ปฏิชคฺคิสฺสามิ, กสฺส ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา วิจริสฺสามีติ พหุลํ ๑- วิลปิ. อามนฺเตสีติ ภิกฺขุสํฆสฺส อนฺตเร เถรํ อทิสฺวา อามนฺเตสิ. เมตฺเตน กายกมฺเมนาติ เมตฺตจิตฺตวเสน ปวตฺติเตน มุขโธวนทานาทิกายกมฺเมน. หิเตนาติ หิตวุฑฺฒิยา กเตน. สุเขนาติ สุขโสมนสฺสวเสน ๒- กเตน, น ทุกฺขินา ทุมฺมเนน หุตฺวาติ อตฺโถ. อทฺวเยนาติ เทฺว โกฏฐาเส กตฺวา อกเตน. ยถา หิ เอโก สมฺมุขาว กโรติ น ปรมฺมุขา, เอโก ปรมฺมุขาว กโรติ น สมฺมุขา, เอวํ วิภาคํ อกตฺวา กเตนาติ วุตฺตํ โหติ. อปฺปมาเณนาติ ปมาณวิรหิเตน. จกฺกวาฬํปิ หิ อติสมฺพาธํ, ภวคฺคํปิ อตินีจํ, ตยา กตกายกมฺมเมว พหุนฺติ ทสฺเสติ. เมตฺเตน วจีกมฺเมนาติ เมตฺตจิตฺตวเสน ปวตฺติเตน มุขโธวน- กาลาโรจนาทินา วจีกมฺเมน. อปิจ โอวาทํ สุตฺวา "สาธุ ภนฺเต"ติ วจนํปิ เมตฺตํ วจีกมฺมเมว, เมตฺเตน มโนกมฺเมนาติ กาลสฺเสว สรีรปฏิชคฺคนํ กตฺวา วิวิตฺตาสเน นิสีทิตฺวา "สตฺถา อโรโค โหตุ, อพฺยาปชฺโฌ สุขี"ติ เอวํ ปวตฺติเตน @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. พหุํ ๒ ฉ.ม. สุขโสมนสฺเสเนว--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๒.
มโนกมฺเมน. กตปุญฺโญสีติ กปฺปสตสหสฺสํ อภินีหารสมฺปนฺโนสีติ ทสฺเสติ. กตปุญฺโญมฺหีติ ๑- จ เอตฺตาวตา มา วิสฏฺโฐ ปมาทมาปชฺชิ, อถโข ปธานมนุยุญฺช. เอวํ หิ อนุยุตฺโต ขิปฺปํ โหหิสิ อนาสโว, ธมฺมสงฺคีติกาเล อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสสิ. น หิ มาทิสสฺส กตปาริจริยา นิปฺผลา นาม โหตีติ ทสฺเสติ. [๒๐๘] เอวญฺจ ปน วตฺวา มหาปฐวึ ปตฺถรนฺโต วิย อากาสํ วิตฺถาเรนฺโต วิย จกฺกวาฬคิรึ อุสฺสาเทนฺโต ๒- วิย สิเนรุํ อุกฺขิเปนฺโต วิย มหาชมฺพุํ ขนฺเธ คเหตฺวา จาเลนฺโต วิย อายสฺมโต อานนฺทสฺส คุณกถํ อารภนฺโต อถโข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ. ตตฺถ "เยปิ เต ภิกฺขเว เอตรหี"ติ กสฺมา น วุตฺตํ. อญฺญสฺส พุทฺธสฺส นตฺถิตาย. เอเตเนว เจตํ เวทิตพฺพํ "ยถา จกฺกวาฬนฺตเรปิ อญฺโญ พุทฺโธ นตฺถีติ. ปณฺฑิโตติ วิยตฺโต. ๓- เมธาวีติ ขนฺธธาตุอายตนาทีสุ กุสโล. [๒๐๙] ภิกฺขุปริสา อานนฺทํ ทสฺสนายาติ เย ภควนฺตํ ปสฺสิตุกามา เถรํ อุปสงฺกมนฺติ, เย จ "อายสฺมา กิร อานนฺโท สมนฺตปาสาทิโก อภิรูโป ทสฺสนีโย พหุสฺสุโต สํฆโสภโน"ติ เถรสฺส คุเณ สุตฺวาว อาคจฺฉนฺติ, เต สนฺธาย "ภิกฺขุปริสา อานนฺทํ ทสฺสนาย อุปสงฺกมนฺตี"ติ วุตฺตํ. เอส นโย สพฺพตฺถ. อตฺตมนาติ สวเนน โน ทสฺสนํ สเมตีติ สกมนา ตุฏฺฐจิตฺตา. ธมฺมนฺติ "กจฺจิ อาวุโส ขมนียํ, กจฺจิ ยาปนียํ, กจฺจิ โยนิโสมนสิกาเร ๔- กมฺมํ กโรถ, อาจริยูปชฺฌายวตฺตํ ปูเรถา"ติ เอวรูปํ ปฏิสนฺถารธมฺมํ. ตตฺถ ภิกฺขุนีสุ "กจฺจิ ภคินิโย อฏฺฐ ครุธมฺเม สมาทาย วตฺตถา"ติ อิทํปิ นานากรณํ โหติ. อุปาสเกสุ อาคเตสุ "อุปาสก น เต กจฺจิ สีสํ วา องฺคํ วา รุชฺชติ, อโรคา เต ปุตฺตภาตโร"ติ น เอวํ ปฏิสนฺถารํ กโรติ, เอวํ ปน กโรติ "กถํ ปน อุปาสกา ตีณิ สรณานิ ปญฺจ สีลานิ รกฺขถ, มาสสฺส อฏฺฐ อุโปสถงฺคานิ ๕- กโรถ, มาตาปิตูนํ อุปฏฺฐานวตฺตํ กโรถ, ๖- ธมฺมิกสมณพฺราหฺมเณ ปฏิชคฺคถา"ติ อุปาสิกาสุปิ เอเสว นโย. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. กตปุญฺโญสีติ ๒ ฉ.ม. โอสาเรนฺโต, อิ. อุพฺพาเทนฺโต, ม. โอตาเรนฺโต @๓ ฉ.ม. พฺยตฺโต, อิ. วยตฺโต ๔ ฉ.ม.,อิ. โยนิ โสมนสิกาเรน @๕ ฉ.ม.,อิ. อุโปสเถ ๖ ฉ.ม.,อิ. ปูเรถ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๓.
อิทานิ อานนฺทตฺเถรสฺส จกฺกวตฺตินา สทฺธึ โอปมฺมํ กโรนฺโต จตฺตาโรเม ภิกฺขเวติ อาทิมาห. ตตฺถ ขตฺติยาติ อภิสิตฺตา จ อนภิสิตฺตา จ ขตฺติยชาติกา. เต กิร "ราชา จกฺกวตฺตี นาม อภิรูโป ทสฺสนีโย ปาสาทิโก อากาเสน วิจรนฺโต รชฺชํ อนุสาสติ ธมฺมิโก ธมฺมราชา"ติ ตสฺส คุณกถํ สุตฺวา สวเนน ทสฺสนมฺหิ สเมนฺเต ๑- อตฺตมนา โหนฺติ. ภาสตีติ กเถนฺโต "กถํ ตาตา ราชธมฺมํ ปูเรถ, ปเวณึ รกฺขถา"ติ ปฏิสนฺถารํ กโรติ. พฺราหฺมเณสุ ปน "กถํ อาจริยา มนฺเต วาเจถ, กถํ อนฺเตวาสิกา มนฺเต คณฺหนฺติ, ทกฺขิณํ วา วตฺถานิ วา กปิลกํ วา ลภถา"ติ ๒- เอวํ ปฏิสนฺถารํ กโรติ. คหปตีสุ "กถํ ตาตา น โว ราชกุลโต ทณฺเฑน วา พลินา วา ปีฬา อตฺถิ, สมฺมา เทโว ธารํ อนุปเวจฺฉติ, สสฺสานิ สมฺปชฺชนฺตี"ติ เอวํ ปฏิสนฺถารํ กโรติ. สมเณสุ "กถํ ภนฺเต กจฺจิ ๓- ปพฺพชิตปริกฺขารา สุลภา, สมณธมฺเม น ปมชฺชถา"ติ เอวํ ปฏิสนฺถารํ กโรติ. มหาสุทสฺสนสุตฺตเทสนาวณฺณนา [๒๑๐] ขุทฺทกนครเกติ นครปฏิรูปเก สมฺพาเธ ขุทฺทกนครเก. อุชฺชงฺคลนครเกติ วิสมนครเก. สาขานครเกติ ยถา รุกฺขานํ สาขา นาม ขุทฺทกา โหนฺติ, เอวเมว อญฺเญสํ มหานครานํ สาขาสทิเส ขุทฺทกนครเก. ขตฺติยมหาสาลาติ ขตฺติยมหาสารปฺปตฺตา มหาขตฺติยา. เอส นโย สพฺพตฺถ. เตสุ ขตฺติยมหาสาลา นาม เยสํ โกฏิสตํปิ โกฏิสหสฺสํปิ ธนํ นิกฺขณิตฺวา ฐปิตํ, ทิวสปริพฺพโย เอกํ กหาปณสกฏํ นิคฺคจฺฉติ, สายํ เทฺว ปวิสนฺติ. พฺราหฺมณมหาสาลา นาม เยสํ อสีติโกฏิธนํ นิหิตํ โหติ, ทิวสปริพฺพโย เอกํ กหาปณกุมฺภํ ๔- นิคฺคจฺฉติ, สายํ เอกสกฏํ ปวิสติ. คหปติมหาสาลา นาม เยสํ จตฺตาลีสโกฏิธนํ นิหิตํ โหติ, ทิวสปริพฺพโย ปญฺจ กหาปณมฺพณานิ นิคฺคจฺฉติ, สายํ กุมฺโภ ปวิสติ. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สมนฺติ, อิ. สเมตีติ ๒ ฉ.ม. อลตฺถาติ @๓ ฉ.ม. กจฺจิสทฺโท น ทิสฺสติ ๔ ฉ.ม. เอโก กหาปณกุมฺโภ, อิ. เอโก กหาปณตุมฺโพ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๔.
มา เหวํ อานนฺท อวจาติ อานนฺท มา เอวํ อวจ, "น อิทํ ขุทฺทกนครกนฺ"ติ วตฺตพฺพํ. อหํ หิ อิมสฺเสว นครสฺส สมฺปตฺตึ กเถตุํ "อเนกวารํ ติฏฺฐํ นิสีทํ มหนฺเตนุสฺสาเหน มหนฺเตน ปรกฺกเมน อิธาคโต"ติ วตฺวา ภูตปฺพฺพนฺติ อาทิมาห. สุภิกฺขาติ ขชฺชโภชฺชสมฺปนฺนา. หตฺถิสทฺเทนาติ เอกสฺมึ หตฺถิมฺหิ สทฺทํ กโรนฺเต จตุราสีติหตฺถิสหสฺสานิ สทฺทํ กโรนฺติ, อิติ หตฺถิสทฺเทน อวิวิตฺตา โหติ. ตถา อสฺสสทฺเทน. ปุญฺญวนฺโต ปเนตฺถ สตฺตา จตุสินฺธวยุตฺเตหิ รเถหิ อญฺญมญฺญํ อนุพนฺธมานา อนฺตรวีถีสุ วิจรนฺติ, รถส ทฺเทน อวิวิตฺตา โหติ. นิจฺจปฺปโยชิตาเนว ปเนตฺถ เภริอาทีนิ ตุริยานิ, อิติ เภริสทฺทาทีหิปิ อวิวตฺตาว โหติ. ตตฺถ สมฺมสทฺโทติ กํสตาลสทฺโท. ตาลสทฺโทติ ๑- ปาณิตาลจตุรสฺสอมฺพณตาลสทฺโท. ๒- "กูฏเภริสทฺโท"ติปิ วทนฺติ. อสถ ปิวถ ขาทถาติ อสฺนาถ ปิวถ ขาทถ. อยํ ปเนตฺถ สงฺเขโป, ภุญฺชถ โภติ อิมินา ทสเมน สทฺเทน อวิวิตฺตา โหติ อนุปจฺฉินฺนสทฺทา. ยถา ปนญฺเญสุ นคเรสุ "กจวรํ ฉฑฺเฑถ, กุทฺทาลํ คณฺหถ, ปจฺฉึ คณฺหถ, ปวาสํ คมิสฺสาม, ตณฺฑุลปุฏํ คณฺหถ, ภตฺตปุฏํ คณฺหถ, ผลกาวุธานิ สชฺชาเปถา"ติ ๓- เอวรูปา สทฺทา โหนฺติ, น อิธ เอวํ อโหสีติ ทสฺเสติ. "ทสเมน สทฺเทนา"ติ จ วตฺวา "กุสาวตี อานนฺท ราชธานี สตฺตหิ ปากาเรหิ ปริกฺขิตฺตา อโหสี"ติ สพฺพํ มหาสุทสฺสนสุตฺตํ นิฏฺฐาเปตฺวา คจฺฉ ตฺวํ อานนฺทาติ อาทิมาห. ตตฺถ อภิกฺกมถาติ อภิมุขา กมถ, อาคจฺฉถาติ อตฺโถ. กึ ปน เต ภควโต อาคตภาวํ น ชานนฺตีติ? ชานนฺติ. พุทฺธานํ คตคตฏฺฐาเน ๔- นาม มหนฺตํ โกลาหลํ โหติ, เกนจิเทว กรณีเยน นิสินฺนตฺตา นาคตา. "เต อาคนฺตฺวา ภิกฺขุสํฆสฺส ฐานนิสชฺโชกาสํ สํวิทหิตฺวา ทสฺสนฺตี"ติ เตสํ สนฺติเก อเวลายํปิ ภควา เปเสสิ. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. ปาณิตาลสทฺโทติ ๒ ฉ.ม. ปาณินา จตุรสฺสอมฺพฺณ.... @๓ ฉ.ม., อิ. สชฺชานิ กโรถาติ ๔ ฉ.ม. คตคตฏฺฐานํ, อิ. คตฏฺฐาเน--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๕.
มลฺลานํ วนฺทนาวณฺณนา [๒๑๑] อมฺหากํ จ โนติ เอตฺถ โนกาโร นิปาตมตฺโต. อฆาวิโนติ อุปฺปนฺนทุกฺขา. ทุมฺมนาติ อนตฺตมนา. เจโตทุกฺขสมปฺปิตาติ โทมนสฺสสมปฺปิตา. กุลปริวตฺตโส กุลปริวตฺตโส ฐเปตฺวาติ เอเกกํ กุลปริวตฺตํ กุลสํเขปํ วีถิสภาเคน เจว รจฺฉาสภาเคน จ วิสุํ วิสุํ ฐเปตฺวา. สุภทฺทปริพฺพาชกวตฺถุวณฺณนา [๒๑๒] สุภทฺโท นาม ปริพฺพาชโกติ อุทิจฺจพฺราหฺมณมหาสาลกุลา ปพฺพชิโต ฉนฺนปริพฺพาชโก. กงฺขาธมฺโมติ วิมติธมฺโมติ วิมติธมฺโม. กสฺมา ปนสฺส อชฺช เอวํ อโหสีติ? ตถาวิธอุปนิสฺสยตฺตา. ปุพฺเพ กิร ปุญฺญกรณกาเล เทฺว ภาตโร อเหสุํ. เต เอกโตว สสฺสํ อกํสุ. ตตฺถ เชฏฺฐกสฺส "เอกสฺมึ สสฺเส นว วาเร อคฺคสสฺสทานํ มยา กตฺตพฺพนฺ"ติ ๑- อโหสิ. โส วปฺปกาเล วีชคฺคํ นาม ทตฺวา คพฺภกาเล กนิฏฺเฐน สทฺธึ มนฺเตสิ "คพฺภกาเล คพฺภํ ผาลิตฺวา ทสฺสามา"ติ. กนิฏฺโฐ "ตรุณสสฺสํ นาเสตุกาโมสี"ติ อาห. เชฏฺโฐ กนิฏฺฐสฺส อนนุวตฺตนภาวํ ญตฺวา เขตฺตํ วิภชิตฺวา อตฺตโน โกฏฺฐาสโต คพฺภํ ผาลิตฺวา ขีรํ นีหริตฺวา สปฺปิผาณิเตน ๒- สํโยเชตฺวา อทาสิ, ปุถุกกาเล ปุถุกํ กาเรตฺวา อทาสิ, ลายนกาเล ลายนคฺคํ อทาสิ, เวณิกรณกาเล เวณิคฺคํ ๓- อทาสิ, กลาปทีสุ กลาปคฺคํ, ขลคฺคํ, มทฺทคคํ, ๔- โกฏฺฐคฺคนฺติ เอวํ เอกสสฺเส นว วาเร อคฺคทานํ อทาสิ. กนิฏฺโฐ ปน อุทฺธริตฺวา อทาสิ. เตสุ เชฏฺฐโก อญฺญาโกณฺฑญฺญตฺเถโร ๕- ชาโต, ภควา "กสฺส นุโข อหํ ปฐมํ ธมฺมํ เทเสยฺยนฺ"ติ โอโลเกนฺโต "อญฺญาโกณฺฑญฺโญ ๕- เอกสฺมึ สสฺเส นว วาเร ๖- อคฺคทานานิ อทาสิ, อิมํ อคฺคธมฺมํ ตสฺส เทเสสฺสามี"ติ สพฺพปฐมํ ธมฺมํ เทเสสิ. โส อฏฺฐารสหิ พฺรหฺมโกฏีหิ สทฺธึ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาสิ. กนิฏฺโฐ ปน โอหิยิตฺวา ปจฺฉา ทานสฺส ทินฺนตฺตา สตฺถุ ปรินิพฺพานกาเล เอวํ จินฺเตตฺวา สตฺถารํ ทฏฺฐุกาโม อโหสิ. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. ทาตพฺพนฺติ ๒ ฉ.ม. สปฺปินวนีเตน ๓ ฉ.ม. เวณิกรเณ เวณคฺคํ @๔ ฉ.ม. ขลภณฺฑคฺคํ, อิ. ภณฺฑคฺคํ ๕-๕ ฉ.ม. อญฺญาสิโกณฺฑญฺญตฺเถโร, อญฺญาสิ... @๖ ฉ.ม.,อิ. วาเรติ ทิสฺสติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๖.
มา ตถาคตํ วิเหเฐสีติ เถโร กิร "เอเต อญฺญติตฺถิยา นาม อตฺตคฺคหณเมว คณฺหนฺติ, ตสฺส วิสชฺชาปนตฺถาย ภควโต พหุํ ภาสมานสฺส กายิกวาจสิกวิเหสา ภวิสฺสติ, ปกติยาปิ จ กิลนฺโตเยว ภควา"ติ มญฺญมาโน เอวมาห. ปริพฺพาชโก "น เม อยํ ภิกฺขุ โอกาสํ กโรติ, อตฺถิเกน ปน อนุวตฺติตฺวา กาเรตพฺโพ"ติ เถรํ อนุวตฺเตนฺโต ทุติยมฺปิ ตติยมฺปิ อาห. [๒๑๓] อสฺโสสิ โขติ สาณิทฺวาเร ฐิตสฺส ภาสโต ปกติโสเตเนว อสฺโสสิ, สุตฺวา จ ปน สุภทฺทสฺเสว อตฺถาย มหตา อุสฺสาเหน อาคตตฺตา อลํ อานนฺทาติ อาทิมาห. ตตฺถ อลนฺติ ปฏิกฺเขปฏฺเฐ นิปาโต. อญฺญาเปกฺโข วาติ ญาตุกาโมว ๑- หุตฺวา. อพฺภญฺญึสูติ ยถา เตสํ ปฏิญฺญา, ตเถว ชานึสุ. อิทํ วุตฺตํ โหติ:- สเจ เนสํ สา ปฏิญฺญา นิยฺยานิกา, สพฺเพ อพฺภญฺญึสุ, โน เจ, น อพฺภญฺญึสุ. ตสฺมา กึ เตสํ ปฏิญฺญา นิยฺยานิกา, น นิยฺยานิกาติ อยเมว ตสฺส ปญฺหสฺส อตฺโถ. อถ ภควา เตสํ อนิยฺยานิกภาวกถเนน อฏฺฐานภาวโต ๒- เจว โอกาสาภาวโต จ "อลนฺ"ติ ปฏิกฺขิปิตฺวา ธมฺมเมว เทเสสิ. ปฐมยามมฺหิ มลฺลานํ ธมฺมํ เทเสตฺวา มชฺฌิมยาเม สุภทฺทสฺส, ปจฺฉิมยาเม ภิกฺขุสํฆํ โอวทิตฺวา พลวปจฺจูสสมเย ปรินิพฺพายิสฺสามีติ ๓- ภควา อาคโต. [๒๑๔] สมโณปิ ตตฺถ น อุปลพฺภตีติ ปฐโม โสตาปนฺนสมโณปิ ตตฺถ นตฺถิ, ทุติโย สกทาคามิสมโณปิ, ตติโย อนาคามิสมโณปิ, จตุตฺโถ อรหนฺตสมโณปิ ตตฺถ นตฺถีติ อตฺโถ. "อิมสฺมึ โข"ติ ปุริมเทสนาย อนิยมโต วตฺวา อิทานิ อตฺตโน สาสนํ นิยเมนฺโต อาห. สุญฺญา ปรปฺปวาทา สมเณภีติ จตุนฺนํ มคฺคานํ อตฺถาย อารทฺธวิปสฺสเกหิ จตูหิ, มคฺคฏฺเฐหิ จตูหิ, ผลฏฺเฐหิ จตูหีติ ทฺวาทสหิ สมเณหิ ปรปฺปวาทา สุญฺญา ตุจฺฉา ริตฺตกา. อิเม จ สุภทฺทาติ อิเม ทฺวาทส ภิกฺขู. สมฺมา วิหเรยฺยุยฺนติ เอตฺถ โสตาปนฺโน อตฺตนา ๔- อธิคตฏฺฐานํ อญฺญสฺส กเถตฺวา ตํ โสตาปนฺนํ กโรนฺโต สมฺมา วิหรติ นาม. เอส นโย สกทาคามิอาทีสุ. โสตาปตฺติมคฺคฏฺโฐ อญฺญํปิ โสตาปตฺติมคฺคฏฺฐํ @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อญฺญาตุกาโมว ๒ ฉ.ม. อตฺถาภาวโต, อิ. อภาวโต @๓ ฉ.ม., อิ. ปรินิพฺพายิสฺสามิจฺเจว ๔ ฉ.ม. อตฺตโน--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๗.
กโรนฺโต สมฺมา วิหรติ นาม. เอส นโย เสสมคฺคฏฺเฐสุ. โสตาปตฺติมคฺคตฺถาย อารทฺธวิปสฺสโก อตฺตนา ปคุณํ กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา อญฺญํปิ โสตาปตฺติมคฺคตฺถาย อารทฺธวิปสฺสกํ กโรนฺโต สมฺมา วิหรติ นาม. เอส นโย เสสมคฺคตฺถาย อารทฺธวิปสฺสเกสุ. อิทํ สนฺธายาห "สมฺมา วิหเรยฺยุนฺ"ติ. อสุญฺโญ โลโก อรหนฺเตหิ อสฺสาติ นฬวนํ สรวนํ วิย นิรนฺตโร อสฺส. เอกูนตึโส วยสาติ วเยน เอกูนตึสวสฺโส หุตฺวา. ยํ ปพฺพชินฺติ เอตฺถ ยนฺติ นิปาตมตฺตํ. กึกุสลานุเอสีติ "กึกุสลนฺ"ติ อนุเอสนฺโต ปริเยสนฺโต. ตตฺถ "กึกุสลนฺ"ติ สพฺพญฺญุตญาณํ อธิปฺเปตํ, ตํ คเวสนฺโตติ อตฺโถ. ยโต อหนฺติ ยโต ปฏฺฐาย อหํ ปพฺพชิโต, เอตฺถนฺตเร สมาธิกานิ ปญฺญาส วสฺสานิ โหนฺตีติ ทสฺเสติ. ญายสฺส ธมฺมสฺสาติ อริยมคฺคธมฺมสฺส. ปเทสวตฺตีติ ปเทเส วิปสฺสนามคฺเคปิ วตฺเตนฺโต. อิโต พหิทฺธาติ มม สาสนโต พหิทฺธา. สมโณปิ นตฺถีติ ปเทสวตฺติวิปสฺสโกปิ นตฺถิ, ปฐมสมโณ โสตาปนฺโนปิ นตฺถีติ วุตฺตํ โหติ. [๒๑๕] เย เอตฺถาติ เย ตุเมฺห เอตฺถ สาสเน สตฺถารา สมฺมุขา อนฺเตวาสิกาภิเสเกน อภิสิตฺตา, เตสํ เต ลาภา เตสํ เต สุลทฺธนฺติ. พาหิรสมเย กิร ยํ อนฺเตวาสิกํ อาจริโย "อิมํ ปพฺพาเชหิ, อิมํ โอวท, อิมํ อนุสาสา"ติ วทติ, โส เตน อตฺตโน ฐาเน ฐปิโต โหติ, ตสฺมา ตสฺส "อิมํ ปพฺพาเชหิ, อิมํ โอวท, อิมํ อนุสาสา"ติ อิเม ลาภา โหนฺติ. เถรํปิ สุภทฺโท ตเมว พาหิรสมยํ คเหตฺวา เอวมาห. อลตฺถ โขติ กถํ อลตฺถ? เถโร กิร ตํ เอกมนฺตํ เนตฺวา อุทกตุมฺพโต ปานีเยน สีสํ เตเมตฺวา ตจปญฺจกกมฺมฏฺฐานํ กเถตฺวา เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาทาเปตฺวา สรณานิ ทตฺวา ภควโต สนฺติกํ อาเนสิ. ภควา อุปสมฺปาเทตฺวา กมฺมฏฺฐานํ อาจิกฺขิ. โส ตํ คเหตฺวา อุยฺยานสฺส เอกมนฺเต จงฺกมํ อธิฏฺฐาย ฆเฏนฺโต วายมนฺโต วิปสฺสนํ โสเธนฺโต ๑- สห ปฏิสมฺภิทาหิ @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วฑฺเฒนฺโต, อิ. มารํ นิเสเธนฺโต--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๘.
อรหตฺตํ ปตฺวา อาคมฺม ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา นิสีทิ. ตํ สนฺธาย "อจิรูปสมฺปนฺโน โข ปนา"ติ อาทิ วุตฺตํ. โส จ ภควโต ปจฺฉิโม สกฺขิสาวโก อโหสีติ สงฺคีติการกานํ วจนํ. ตตฺถ โย ภควติ ธรมาเน ปพฺพชิตฺวา อปรภาเค อุปสมฺปทํ ลภิตฺวา กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ, อุปสมฺปทํปิ วา ภควติ ธรมาเนเยว ลภิตฺวา อปรภาเค กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ, กมฺมฏฺฐานํปิ วา ธรมาเนเยว คเหตฺวา อปรภาเค อรหตฺตเมว ปาปุณาติ, สพฺโพปิ โส ปจฺฉิโม สกฺขิสาวโก. อยํ ปน ธรมาเน ภควติ ปพฺพชิโต จ อุปสมฺปนฺโน จ กมฺมฏฺฐานํ จ คเหตฺวา อรหตฺตํ ปตฺโตติ. ปญฺจมภาณวารวณฺณนา นิฏฺฐิตา. ------------ ตถาคตปจฺฉิมวาจาวณฺณนา [๒๑๖] อิทานิ ภิกฺขุสํฆสฺส โอวาททานํ ๑- อารทฺธํ, ตํ ทสฺเสตุํ อถโข ภควาติ อาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ เทสิโต ปญฺญตฺโตติ ธมฺโมปิ เทสิโต เจว ปญฺญตฺโต จ, วินโยปิ เทสิโต เจว ปญฺญตฺโต จ. ปญฺญตฺโต นาม ฐปิโต ปฏฺฐปิโตติ อตฺโถ. โส โว มมจฺจเยนาติ โส ธมฺมวินโย ตุมฺหากํ มมจฺจเยน สตฺถา. มยา หิ โว ฐิเตเนว "อิทํ ลหุกํ, อิทํ ครุกํ, อิทํ สเตกิจฺฉํ, อิทํ อเตกิจฺฉํ, อิทํ โลกวชฺชํ, อิทํ ปณฺณตฺติวชฺชํ, อยํ อาปตฺติ ปุคฺคลสฺส สนฺติเก วุฏฺฐาติ, อยํ อาปตฺติ คณสฺส สนฺติเก วุฏฺฐาติ, อยํ อาปตฺติ สํฆสฺส สนฺติเก วุฏฺฐาตี"ติ สตฺตาปตฺติกฺขนฺธวเสน โอติณฺเณ วตฺถุสฺมึ สขนฺธกปริวาโร อุภโตวิภงฺโค วินโย นาม เทสิโต, ตํ สกลํปิ วินยปิฏกํ มยิ ปรินิพฺพุเต ตุมฺหากํ สตฺถุ กิจฺจํ สาเธสฺสติ. ฐิเตเนว จ มยา "อิเม จตฺตาโร สติปฏฺฐานา, จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา, ปญฺจินฺทฺริยานิ, ปญฺจ พลานิ, สตฺต โพชฺฌงฺคา, อริโย @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. โอวาทํ อารภิ.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๙.
อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค"ติ เตน เตนากาเรน อิเม ธมฺเม วิภชิตฺวา วิภชิตฺวา สุตฺตนฺตปิฏกํ เทสิตํ. ตํ สกลํปิ สุตฺตนฺตปิฏกํ มยิ ปรินิพฺพุเต ตุมฺหากํ สตฺถุ กิจฺจํ สาเธสฺสติ. ฐิเตเนว จ มยา "อิเม ปญฺจกฺขนฺธา, ทฺวาทสายตนานิ, อฏฺฐารส ธาตุโย, จตฺตาริ สจฺจานิ, พาวีสตินฺทฺริยานิ, นว เหตู, จตฺตาโร อาหารา, สตฺต ผสฺสา, สตฺต เวทนา, สตฺต สญฺญา, สตฺต สญฺเจตนา, สตฺต จิตฺตานิ. ตตฺราปิ `เอตฺตกา ธมฺมา กามาวจรา, เอตฺตกา รูปาวจรา, เอตฺตกา อรูปาวจรา, เอตฺตกา ปริยาปนฺนา, เอตฺตกา อปริยาปนฺนา, เอตฺตกา โลกิยา, เอตฺตกา โลกุตฺตรา"ติ อิเม ธมฺเม วิภชิตฺวา วิภชิตฺวา จตุวีสติสมนฺตปฏฺฐานํ อนนฺตนยมหาปฏฺฐานปฏิมณฺฑิตํ อภิธมฺมปิฏกํ เทสิตํ, ตํ สกลํปิ อภิธมฺมปิฏกํ มยิ ปรินิพฺพุเต ตุมฺหากํ สตฺถุ กิจฺจํ สาเธสฺสตีติ. อิติ สพฺพํ เจตํ อภิสมฺโพธิโต ปฏฺฐาย ยาว ปรินิพฺพานา ปญฺจจตฺตาลีสวสฺสานิ ภาสิตํ ลปิตํ "ตีณิ ปิฏกานิ ปญฺจ นิกายา นวงฺคานิ จตุราสีติธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานี"ติ เอวํ มหปฺปเภทํ โหติ. อิติ อิมานิ จตุราสีติธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานิ ติฏฺฐนฺติ, อหํ เอกโกว ปรินิพฺพายิสฺสามิ. ๑- อหญฺจ โข ปนิทานิ เอกโกว โอวทามิ อนุสาสามิ, มยิ ปรินิพฺพุเต อิมานิ จตุราสีติธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานิ ตุเมฺห โอวทิสฺสนฺติ อนุสาสิสฺสนฺตีติ เอวํ ภควา พหูนิ การณานิ ทสฺเสนฺโต "โส โว มมจฺจเยน สตฺถา"ติ โอวทิตฺวา ปุน อนาคเต จาริตฺตํ ทสฺเสนฺโต ยถา โข ปนาติ อาทิมาห. ตตฺถ สมุทาจรนฺตีติ กเถนฺติ โวหรนฺติ. นาเมน วา โคตฺเตน วาติ "นวกา"ติ อวตฺวา "ติสฺส, นาคา"ติ เอวํ นาเมน วา, "กสฺสป, โคตฺตา"ติ ๒- เอวํ โคตฺเตน วา, "อาวุโส ติสฺส, อาวุโส กสฺสปา"ติ เอวํ อาวุโส วาเทน วา สมุทาจริตพฺโพ. ภนฺเตติ วา อายสฺมาติ วาติ ภนฺเต ติสฺส, อายสฺมา ติสฺสาติ เอวํ สมุทาจริตพฺโพ. สมูหนตูติ อากงฺขมาโน สมูหนตุ, ยทิ อิจฺฉติ สมูหเนยฺยาติ อตฺโถ. กสฺมา ปน สมูหนถาติ เอกํเสเนว อวตฺวา วิกปฺปวจเนน ฐเปสีติ. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. ปรินิพฺพายามิ ๒ ฉ.ม., อิ. โคตมาติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๐.
มหากสฺสปสฺส พลํ ทิฏฺฐตฺตา. ปสฺสติ หิ ภควา "สมูหนถาติ วุตฺเตปิ สงฺคีติกาเล กสฺสโป น สมูหนิสฺสตี"ติ. ตสฺมา วิกปฺเปเนว ฐเปสิ. ตตฺถ "เอกจฺเจ เถรา เอวมาหํสุ จตฺตาริ ปาราชิกานิ ฐเปตฺวา อวเสสานิ ขุทฺทานุขุทฺทกานี"ติ อาทินา นเยน ปญฺจสติกสงฺคีติยํ ขุทฺทานุขุทฺทกกถา อาคตาว. วินิจฺฉโย เจตฺถ สมนฺตปาสาทิกาย วุตฺโต. เกจิ ปนาหุ:- "ภนฺเต นาคเสน กตมํ ขุทฺทกํ, กตมํ อนุขุทฺทกนฺ"ติ มิลินฺเทน รญฺญา ปุจฺฉิเตน ๑- "ทุกฺกฏํ มหาราช ขุทฺทกํ, ทุพฺภาสิตํ อนุขุทฺทกนฺ"ติ วุตฺตตฺตา นาคเสนตฺเถโร ขุทฺทานุขุทฺทกํ ชานาติ. มหากสฺสปตฺเถโร ปน ตํ อชานนฺโต:- สุณาตุ เม อาวุโส สํโฆ, สนฺตมฺหากํ สิกฺขาปทานิ คิหิคตานิ, คิหิโนปิ ชานนฺติ "อิทํ โว สมณานํ สกฺยปุตฺติยานํ กปฺปติ, อิทํ โว น กปฺปตี"ติ. สเจ มยํ ขุทฺทานุขุทฺทกานิ สิกฺขาปทานิ สมูหนิสฺสาม, ภวิสฺสนฺติ วตฺตาโร "ธูมกาลิกํ สมเณน โคตเมน สาวกานํ สิกฺขาปทํ ปญฺญตฺตํ, ยาวิเมสํ สตฺถา อฏฺฐาสิ, ตาวิเม สิกฺขาปเทสุ สิกฺขึสุ, ยโต ๒- อิเมสํ สตฺถา ปรินิพฺพุโต, นทานิเม ๓- สิกฺขาปเทสุ สิกฺขนฺตี"ติ. ยทิ สํฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, สํโฆ อปญฺญตฺตํ น ปญฺญเปยฺย, ปญฺญตฺตํ น สมุจฺฉินฺเทยฺย, ยถาปญฺญตฺเตสุ สิกฺขาปเทสุ สมาทาย วตฺเตยฺย, เอสา ญตฺตีติ กมฺมวาจํ สาเวสีติ. น ตํ เอวํ คเหตพฺพํ. นาคเสนตฺเถโร หิ "ปรวาทิโน โอกาโส มา อโหสี"ติ เอวมาห. มหากสฺสปตฺเถโร "ขุทฺทกานุขุทฺทกาปตฺตึ น สมูหนิสฺสามี"ติ กมฺมวาจํ สาเวสีติ. พฺรหฺมทณฺฑกถาปิ สงฺคีติยํ อาคตตฺตา สมนฺตปาสาทิกายํ วินิจฺฉิตา. [๒๑๗] กงฺขาติ เทฺวฬฺหกํ. วิมตีติ วินิจฺฉิตุํ อสมตฺถตา, พุทฺโธ นุโข, น พุทฺโธ นุโข, ธมฺโม นุโข, น ธมฺโม นุโข, สํโฆ นุโข, น สํโฆ นุโข, มคฺโค นุโข, น มคฺโค นุโข, ปฏิปทา นุโข, น ปฏิปทา นุโขติ ยสฺส สํสโย อุปฺปชฺเชยฺย, ตํ โว วทามิ "ปุจฺฉถ ภิกฺขเว"ติ อยเมตฺถ สํเขปตฺโถ. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. ปุจฺฉิโต ๒ อิ. ยทา ๓ อิ. นทานิเมสุ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๑.
สตฺถุคารเวนาปิ น ปุจฺเฉยฺยาถาติ มยํ สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิมฺหา, ๑- จตฺตาโร ปจฺจยาปิ โน สตฺถุ สนฺตกาว, เต มยํ เอตฺตกํ กาลํ กงฺขํ อกตฺวา น อรหาม อชฺช ปจฺฉิมกาเล กงฺขํ กาตุนฺติ สเจ เอวํ สตฺถริ คารเวน น ปุจฺฉถ. สหายโกปิ ภิกฺขเว สหายกสฺส อาโรเจตูติ ตุมฺหากํ โย ยสฺส ภิกฺขุโน สนฺทิฏฺโฐ สมฺภตฺโต, โส ตสฺส อาโรเจตุ, อหํ เอกภิกฺขุสฺส ๒- กเถสฺสามิ, ตสฺส กถํ สุตฺวา สพฺเพ นิกฺกงฺขา ภวิสฺสถาติ ทสฺเสติ. เอวํ ปสนฺโนติ เอวํ สทฺทหามิ อหนฺติ อตฺโถ. ญาณเมวาติ นิกกงฺขภาวํ ปจฺจกฺขกรณํ ญาณเมว, เอตฺถ ตถาคตสฺส น สทฺธามตฺตนฺติ อตฺโถ. อิเมสํ หิ อานฺนทาติ อิเมสํ อนฺโตสาณิยํ นิสินฺนานํ ปญฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ. โย ปจฺฉิมโกติ โย คุณวเสน ปจฺฉิมโก. อานนฺทตฺเถรํเยว สนฺธายาห. [๒๑๘] อปฺปมาเทน สมฺปาเทถาติ สติอวิปฺปวาเสน สพฺพกิจฺจานิ สมฺปาเทยฺยาถ. อิติ ภควา ปรินิพฺพานมญฺเจ นิปนฺโน ปญฺจจตฺตาลีสวสฺสานิ ทินฺนํ โอวาทํ สพฺพํ เอกสฺมึ อปฺปมาทปเทเยว ปกฺขิปิตฺวา อทาสิ. อยํ ตถาตตสฺส ปจฺฉิมา วาจาติ อิทํ ปน สงฺคีติการกานํ วจนํ. ปรินิพฺพุตกถาวณฺณนา [๒๑๙] อิโต ปรํ ยํ ปรินิพฺพานปริกมฺมํ กตฺวา ภควา ปรินิพฺพุโต, ตํ ทสฺเสตุํ อถโข ภควา ปฐมชฺฌานนฺติ อาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ปรินิพฺพุโต ภนฺเตติ นิโรธํ สมาปนฺนสฺส ภควโต อสฺสาสปสฺสาสานํ อภาวํ ทิสฺวา ปุจฺฉติ. น อาวุโสติ เถโร กถํ ชานาติ? เถโร กิร สตฺถารา สทฺธึเยว ตํ ตํ สมาปตฺตึ สมาปชฺชนฺโต ยาว เนวสญฺญานาสญฺญายตนา วุฏฺฐานํ, ตาว คนฺตฺวา อิทานิ ภควา นิโรธสมาปตฺตึ สมาปนฺโน, อนฺโต นิโรเธ ๓- จ กาลกิริยา นาม นตฺถีติ ชานาติ. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปพฺพชิมฺห ๒ ฉ.ม. เอตสฺส ภิกฺขุสฺส ๓ อิ. อนฺโต นิโรโธ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๒.
อกโข ภควา สญฺญาเวทยิตนิโรธสมาปตฺติยา วุฏฺฐหิตฺวา เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ สมาปชฺชิ ฯเปฯ ตติยชฺฌานา วุฏฺฐหิตฺวา จตุตฺถํ ฌานํ สมาปชฺชีติ เอตฺถ ภควา จตุวีสติยา ฐาเนสุ ปฐมํ ฌานํ สมาปชฺชติ, ๑- เตรสสุ ฐาเนสุ ทุติยํ, ตถา ตติยํ, ปณฺณรสสุ ฐาเนสุ จตุตฺถํ ฌานํ สมาปชฺชิ. กถํ? ทสสุ อสุเภสุ, ทฺวตฺตึสากาเร, อฏฺฐสุ กสิเณสุ, เมตฺตากรุณามุทิตาสุ, อานาปาเน, ปริจฺเฉทากาเสติ อิเมสุ ตาว จตุวีสติยา ฐาเนสุ ปฐมํ ฌานํ สมาปชฺชิ. ฐเปตฺวา ปน ทฺวตฺตึสาการญฺจ ทส อสุภานิ จ เสเสสุ เตรสสุ ทุติยํ ฌานํ, เตสุเยว จ ตติยํ ฌานํ สมาปชฺชิ. อฏฺฐสุ ปน กสิเณสุ, อุเปกฺขาพฺรหฺมวิหาเร, อานาปาเน, ปริจฺเฉทากาเส, จตูสุ อารุปฺเปสูติ อิเมสุ ปณฺณรสสุ ฐาเนสุ จตุตฺถํ ฌานํ สมาปชฺชิ. อยํปิ จ สงฺเขปกถาว. นิพฺพานปุรํ ปวิสนฺโต ปน ภควา ธมฺมสฺสามิ สพฺพาปิ จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสสงฺขาตา สมาปตฺติโย ปวิสิตฺวา วิเทสํ คจฺฉนฺโต ญาติชนํ อาลิงฺคิตฺวา วิย สพฺพํ สมาปตฺติสุขํ อนุภวิตฺวา ปวิฏฺโฐ. จตุตฺถชฺฌานา วุฏฺฐหิตฺวา สมนนฺตรา ภควา ปรินิพฺพายีติ เอตฺถ ฌานสมนนฺตรํ, ปจฺจเวกฺขณา สมนนฺตรนฺติ เทฺว สมนนฺตรานิ. ตตฺถ ฌานา ๒- วุฏฺฐาย ภวงฺคํ โอติณฺณสฺส ตตฺเถว ปรินิพฺพานํ ฌานสมนนฺตรํ นาม. ฌานา วุฏฺฐหิตฺวา ปุน ฌานงฺคานิ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ภวงฺคํ โอติณฺณสฺส ตตฺเถว ปรินิพฺพานํ ปจฺจเวกฺขณสมนนฺตรํ นาม. อิมานิ เทฺวปิ สมนนฺตราเนว. ภควา ปน ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ฌานา วุฏฺฐาย ฌานงฺคานิ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ภวงฺคจิตฺเตน อพฺยากเตน ทุกฺขสจฺเจน ปรินิพฺพายิ. เย หิ เกจิ พุทฺธา วา สาวกา ๓- วา อนฺตมโส กุนฺถกิปิลิกํ ๔- อุปาทาย สพฺเพ ภวงฺคจิตฺเตเนว อพฺยากเตน ทุกฺขสจฺเจน กาลํ กโรนฺตีติ. [๒๒๐] มหาภูมิจาลาทีนิ วุตฺตนยาเนวาติ. ภูตาติ สตฺตา. อปฺปฏิปุคฺคโลติ ปฏิภาคปุคฺคลวิรหิโต. พลปฺปตฺโตติ ทสวิธญาณพลปฺปตฺโต. [๒๒๑] อุปฺปาทวยธมฺมิโนติ อุปฺปาทวยสภาวา. เตสํ วูปสโมติ เตสํ สงฺขารานํ วูปสโม, อสงฺขตํ นิพฺพานเมว สุขนฺติ อตฺโถ. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สมาปชฺชิ ๒ อิ. จตุตฺถชฺฌานา ๓ ฉ.ม., อิ. ปจฺเจกพุทฺธา วา @ อริยสาวกา วา ๔ ฉ.ม. กุนฺถกิปิลฺลิกํ,--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๓.
[๒๒๒] นาหุ อสฺสาสปสฺสาโสติ น ชาโต อสฺสาสปสฺสาโส. อเนโชติ ตณฺหาสงฺขาย เอชาย อภาเวน อเนโช. สนฺติมารพฺภาติ อนุปาทิเสสนิพฺพานํ อารพฺภ ปฏิจฺจ สนฺธาย. ยํ กาลมกรีติ โย กาลํ อกริ. อิทํ วุตฺตํ โหติ "อาวุโส โย มม สตฺถา พุทฺธมุนิ สนฺตึ คมิสฺสามีติ สนฺตึ อารพฺภ กาลมกริ, ตสฺส ฐิตจิตฺตสฺส ตาทิโน อิทานิ อสฺสาสปสฺสาโส น ชาโต นตฺถิ นปฺปวตฺตตี"ติ. อสลฺลีเนนาติ อลีเนน อสงฺกุฏิเตน สุวิกสิเตเนว จิตฺเตน. เวทนํ อชฺฌวาสยีติ เวทนํ อธิวาเสสิ, น เวทนานุวตฺตี หุตฺวา อิโตจิโตจ สมฺปริวตฺตยิ. ๑- วิโมกฺโขติ เกนจิ ธมฺเมน อนาวรณวิโมกฺโข สพฺพโส อปญฺญตฺติภาวูปคโม ปชฺโชตนิพฺพานสทิโส ชาโตติ. ๒- [๒๒๓] ตทาสีติ "สห ปรินิพฺพานา มหาภูมิจาโล"ติ เอวํ เหฏฺฐา วุตฺตภูมิจาลเมว สนฺธายาห. ตญฺหิ โลมหํสนญฺจ ภึสนกญฺจ อาสิ. สพฺพาการวรูเปเตติ สพฺพวรการณูเปเต. [๒๒๔] อวีตราคาติ ปุถุชฺชนา เจว โสตาปนฺนสกทาคามิโน จ. เตสํ หิ โทมนสฺสํ อปฺปหีนํ. ตสฺมา เตปิ พาหา ปคฺคยฺห กนฺทนฺติ. อุโภปิ หตฺเถ สีเส ฐเปตฺวา โรทนฺตีติ สพฺพํ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพํ. [๒๒๕] อุชฺฌายนฺตีติ "อยฺยา อตฺตนาปิ อธิวาเสตุํ น สกฺโกนฺติ, เสสชนํ กถํ สมสฺสาเสสฺสนฺตี"ติ วทนฺติโย อุชฺฌายนฺติ. กถํ ภูตา ปน ภนฺเต อนุรทฺธาติ ๓- เทวตา ภนฺเต กถํ ภูตา อายสฺมา อนุรุทฺโธ สลฺลกฺเขติ, กึ ตา สตฺถุ ปรินิพฺพานํ อธิวาเสนฺติ. อถ ตาสํ ปวุตฺตึ ๔- ทสฺสนตฺถํ เถโร สนฺตาวุโสติ อาทิมาห. ตํ วุตฺตตฺถเมว. รตฺตาวเสสนฺติ พลวปจฺจูเส ปรินิพฺพุตตฺตา รตฺติยาวเสสํ จุลฺลกทฺธานํ. ธมฺมิยา กถายาติ อญฺญา ปาฏิเยกฺกา ธมฺมกถา นาม นตฺถิ, "อาวุโส สเทวเก นาม โลเก อปฏิปุคฺคลสฺส สตฺถุโน อยํ มจฺจุราชา น ลชฺชติ, กิมงฺคํ ปน @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สมฺปริวตฺติ. ๒ ฉ.ม. อิติสทฺโท น ทิสฺสติ ๓ ฉ.ม. กถํ ภูตา ปน ภนฺเต @อายสฺมา อนุรุทฺโธ เทวตา มนสิกโรตีติ, อิ. กถํ ภูตา ปน ภนฺเต อายสฺมา อนุรุทฺโธ @สลฺลกฺเขตีติ ๔ ฉ.ม. ปวตฺตึ เอวมุปริปิ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๔.
โลกิยมหาชนสฺส ลชฺชิสฺสตี"ติ เอวรูปาย ปน มรณปฏิสํยุตฺตาย กถาย วีตินาเมสุํ. เตสญฺหิ ตํ กถํ กเถนฺตานํ มุหุตฺเตเนว อรุณํ อุคฺคจฺฉิ. [๒๒๖] อถโขติ อรุณุคฺคมฺหิ ๑- เถโร เถรํ เอตทโวจ. เตเนว กรณีเยนาติ กีทิเสน นุโข ปรินิพฺพานฏฺฐาเน มาลาคนฺธาทิสกฺกาเรน ภวิตพฺพํ, กีทิเสน ภิกฺขุสํฆสฺส นิสชฺชนฏฺฐาเนน ภวิตพฺพํ, กีทิเสน ขาทนียโภชนีเยน ภวิตพฺพนฺติ เอวํ ยํ ภควโต ปรินิพฺพุตภาวํ สุตฺวา กตฺตพฺพํ, เตเนว กรณีเยน. พุทฺธสรีรปูชาวณฺณนา [๒๒๗] สพฺพญฺจ ตาลาวจรนฺติ สพฺพํ ตุริยภณฺฑํ. สนฺนิปาเตถาติ เภริญฺจาราเปตฺวา สมาหรถ. เต ตเถว อกํสุ. มณฺฑลมาเลติ ทุสฺสมณฺฑลมาเล. ปฏิยาเทนฺตาติ สชฺเชนฺตา. ทกฺขิเณน ทกฺขิณนฺติ นครสฺส ทกฺขิณทิสาภาเคเนว ทกฺขิณทิสาภาคํ. พาหิเรน พาหิรนฺติ อนฺโตนครํ อปฺปเวเสตฺวา พาหิเรเนว นครสฺส พาหิรปสฺสํ หริตฺวา. ทกฺขิณโต นครสฺสาติ อนุราธปุรสฺส ทกฺขิณทฺวารสทิเส ฐาเน ฐเปตฺวา สกฺการสมฺมานํ กตฺวา เชตวนสทิเส ฐาเน ฌาเปสฺสามาติ อตฺโถ. [๒๒๘] อฏฺฐ มลฺลปาโมกฺขาติ มชฺฌิมวยา ถามสมฺปนฺนา อฏฺฐ มลฺลราชาโน. สีสํ นฺหาตาติ สีสํ โธวิตฺวา นฺหาตา. อายสฺมนฺตํ อนุรุทฺธนฺติ เถโรว ทิพฺพจกฺขุโกติ ปากโฏ, ตสฺมา เต สนฺเตสุปิ อญฺเญสุ มหาเถเรสุ "อยํ โน ปากฏํ กตฺวา กเถสฺสตี"ติ เถรํ ปุจฺฉึสุ. กถํ ปน ภนฺเต เทวตานํ อธิปฺปาโยติ ภนฺเต อมฺหากํ ตาว อธิปฺปายํ ชานาม, เทวตานํ กถํ อธิปฺปาโยติ ปุจฺฉนฺติ. เถโร ปฐมํ เตสํ อธิปฺปายํ ทสฺเสนฺโต ตุมฺหากํ โขติ อาทิมาห. มกุฏพนฺธนํ นาม มลฺลานํ เจติยนฺติ มลฺลราชูนํ ปสาธนมงฺคลสาลาย เอตํ นามํ. จิตฺตีกตฏฺเฐน ปเนสา "เจติยนฺ"ติ วุจฺจติ. [๒๒๙] ยาว สนฺธิสมลสงฺกฏิราติ เอตฺถ สนฺธิ นาม ฆรสนฺธิ. สมลํ นาม คูถราสินิทฺธมนปนาฬี. สงฺกฏิรํ นาม สงฺการฏฺฐานํ. ทิพฺเพหิ จ @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. อรุณุคฺคํ ทิสฺวาว--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๕.
มนุสฺสเกหิ จ นจฺเจหีติ อุปริ เทวตานํ นจฺจานิ โหนฺติ, เหฏฺฐา มนุสฺสานํ. เอส นโย คีตาทีสุ. อปิจ เทวตานํ อนฺตเร มนุสฺสา, มนุสฺสานํ อนฺตเร เทวตาติ เอวํปิ สกฺกโรนฺตา ปูเชนฺตา อคมํสุ. มชฺเฌน มชฺฌํ นครสฺส หริตฺวาติ เอวํ หริยมาเน ภควโต สรีเร พนฺธุลมลฺลเสนาปติภริยา มลฺลิกา นาม. "ภควโต สรีรํ อาหรนฺตี"ติ สุตฺวา อตฺตโน สามิกสฺส กาลกิริยโต ปฏฺฐาย อปริภุญฺชิตฺวา ฐปิตํ วิสาขาปสาธนสทิสํ มหาลตาปสาธนํ นีหราเปตฺวา "อิมินา สตฺถารํ ปูเชสฺสามี"ติ ตํ มชฺชาเปตฺวา คนฺโธทเกน โธวิตฺวา ทฺวาเร ฐิตา. ตํ กิร ปสาธนํ ตาสํ จ ทฺวินฺนํ อิตฺถีนํ, เทวทานิยโจรสฺส เคเหติ ตีสุเยว ฐาเนสุ อโหสิ. สา จ สตฺถุ สรีเร ทฺวารํ สมฺปตฺเต "โอตาเรถ ตาตา สตฺถุ สรีรนฺ"ติ วตฺวา ตํ ปสาธนํ สตฺถุ สรีเร ปฏิมุญฺจิ. ตํ สีสโต ปฏฺฐาย ปฏิมุกฺกํ ยาว ปาทตลา คตํ. สุวณฺณวณฺณํ ภควโต สรีรํ สตฺตรตนมเยน มหาลตาปสาธเนน ๑- ปสาธิตํ อติวิย วิโรจิตฺถ. ตํ สา ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺตา ปตฺถนํ อกาสิ "ภควา ยาว วฏฺเฏ สนฺธาวิสฺสามิ, ๒- ตาว เม ปาฏิเยกฺกํ ปสาธนกิจฺจํ มา โหตุ, นิจฺจํ ปฏิมุกฺกปสาธนสทิสเมว สรีรํ โหตู"ติ. อถ ภควนฺตํ สตฺตรตนมเยน มหาปสาธเนน อุกฺขิปิตฺวา ปุรตฺถิเมน ทฺวาเรน นีหริตฺวา ปุรตฺถิเมน นครสฺส มกุฏพนฺธนํ มลฺลานํ เจติยํ, เอตฺถ ภควโต สรีรํ นิกฺขิปึสุ. มหากสฺสปตฺเถรวตฺถุวณฺณนา [๒๓๑] ปาวาย กุสินารนฺติ ปาวานคเร ปิณฺฑาย จริตฺวา "กุสินารํ คมิสฺสามี"ติ อทฺธานมคฺคปฏิปนฺโน โหติ. รุกฺขมูเล นิสีทีติ เอตฺถ กสฺมา ทิวาวิหารนฺติ น วุตฺตํ? ทิวาวิหารตฺถาย อนิสินฺนตฺตา. เถรสฺส หิ ปริวารา ภิกฺขู สพฺเพ สุขสํวฑฺฒิตา มหาปุญฺญา. เต มชฺฌนฺติกสมเย ๓- ตตฺตปาสาณสทิสาย ภูมิยา ปทสา คจฺฉนฺตา กิลมึสุ. เถโร เต ภิกฺขู ทิสฺวา "ภิกฺขู กิลมนฺติ @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. มหาปสาธเนน, อิ. ปาสาธเนน ๒ ฉ.ม.,อิ. สํสริสฺสามิ @๓ ฉ.ม. มชฺฌนฺหิกสมเย--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๖.
คนฺตพฺพฏฺฐานํ จ ๑- ทูรํ โถกํ วิสฺสมิตฺวา ทรถํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภตฺวา สายณฺหสมเย กุสินารํ คนฺตฺวา ทสพลํ ปสฺสิสฺสามี"ติ มคฺคา โอกฺกมฺม อญฺญตรสฺมึ รุกฺขมูเล สงฺฆาฏึ ปญฺญเปตฺวา อุทกตุมฺพโต อุทเกน หตฺถปาเท สีตเล กตฺวา นิสีที. ปริวารภิกฺขูปิสฺส รุกฺขมูเล นิสีทิตฺวา โยนิโสมนสิกาเรน กมฺมฏฺฐานํ กุรุมานา ติณฺณํ รตนานํ วณฺณํ ภณมานา นิสีทึสุ. อิติ ทรถปฏิวิโนทนตฺถาย ๒- นิสินฺนตฺตา "ทิวา วิหารนฺ"ติ น วุตฺตํ. มณฺฑารวปุปฺผํ คเหตฺวาติ มหาปาติปฺปมาณํ ปุปฺผํ อาคนฺตุกทณฺฑเก ฐเปตฺวา ฉตฺตํ วิย คเหตฺวา. อทฺทสา โขติ อาคจฺฉนฺตํ ทูรโตว อทฺทส. ทิสฺวา จ ปน จินฺเตสิ:- "เอตํ อาชีวกสฺส หตฺเถ มณฺฑารวปุปฺผํ ปญฺญายติ, เอตญฺจ น สพฺพทา มนุสฺสปเถ ปญฺญายติ, ยทา ปน โกจิ อิทฺธิมา อิทฺธึ วิกุพฺพติ, ตทา สพฺพญฺญุโพธิสตฺตสฺส จ มาตุ กุจฺฉิโอกฺกมนาทีสุ โหติ. น โข ปนชฺช เกนจิ อิทฺธิวิกุพฺพนํ กตํ, น เม สตฺถา มาตุ กุจฺฉึ โอกฺกนฺโต, น กุจฺฉิโต นิกฺขมนํ, ๓- นาปิสฺส อชฺช อภิสมฺโพธิ, น ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนํ, น ยมกปาฏิหาริยํ, น เทโวโรหณํ, น อายุสงฺขาโรสฺสชฺชนํ. มหลฺลโก ปน เม สตฺถา ธุวํ ปรินิพฺพุโต ภวิสฺสตี"ติ. ตโต "ปุจฺฉามิ นนฺ"ติ จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา "สเจ โข ปน นิสินฺนโกว ปุจฺฉามิ, สตฺถริ อคารโว กโต ภวิสฺสตี"ติ อุฏฺฐหิตฺวา ฐิตฏฺฐานโต อปกฺกมฺม ฉนฺทนฺโต นาคราชา มณิจมฺมํ วิย ทสพลทตฺติยเมฆ- วณฺณปํสุกูลจีวรํ ปารุปิตฺวา ทสนขสโมธานสมุชฺชลํ อญฺชลึ สิรสฺมึ ปติฏฺฐเปตฺวา สตฺถริ กเตน คารเวน อาชีวกสฺส อภิมุโข หุตฺวา "อปาวุโส ๔- อมฺหากํ สตฺถารํ ชานาสี"ติ อาห. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. น ทูรํ ๒ ฉ.ม. ทรถวิโนทนตฺถาย, อิ. อาตปวิโนทนตฺถาย @๓ ฉ.ม., อิ. นิกฺขมนฺโต ๔ ฉ.ม, อาวุโส.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๗.
กึ ปน สตฺถุ ปรินิพฺพานํ ชานนฺโต ปุจฺฉิ อชานนฺโตติ. อาวชฺชนปฏิพทฺธํ ขีณาสวานํ ชานนํ. อนาวชฺชิตตฺตา ปเนส อชานนฺโต ปุจฺฉีติ เอเก. เถโร สมาปตฺติพหุโล, รตฺติฏฺฐานทิวาฏฺฐานเลณมณฺฑปาทีสุ นิจฺจํ สมาปตฺติพาหุลฺเลน ๑- ยาเปติ, กุลสนฺตกํ คามํ ปวิสิตฺวา ทฺวาเร ๒- ทฺวาเร สมาปตฺตึ สมาปชฺชิตฺวา สมาปตฺติโต วุฏฺฐิโตว ภิกฺขํ คณฺหาติ. เถโร กิร อิมินา ปจฺฉิเมน อตฺตภาเวน มหาชนานุคฺคหํ กริสฺสามิ "เย มยฺหํ ภิกฺขํ วา เทนฺติ คนฺธมาลาทีหิ วา สกฺการํ กโรนฺติ, เตสนฺตํ มหปฺผลํ โหตู"ติ เอวํ กโรติ. ตสฺมา สมาปตฺติพหุลตาย น ชานาติ. อิติ อชานนฺโตว ปุจฺฉีติ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํ. น เหตฺถ อชานนการณํ อตฺถิ, อภิสลฺลกฺขิตํ สตฺถุ ปรินิพฺพานํ อโหสิ. ทสสหสฺสีโลกธาตุกมฺปนาทีหิ นิมิตฺเตหิ. เถรสฺส ปน ปริสาย เกหิจิ ภิกฺขูหิ ภควา ทิฏฺฐปุพฺโพ, เกหิจิ น ทิฏฺฐปุพฺโพ, ตตฺถ เยหิปิ ทิฏฺฐปุพฺโพ, เตปิ ปสฺสิตุกามาว, เยหิปิ อทิฏฺฐปุพฺโพ, เตปิ ปสฺสิตุกามาว. ตตฺถ เยหิ น ทิฏฺฐปุพฺโพ, เต อติทสฺสนกามตาย คนฺตฺวา "กุหึ ภควา"ติ ปุจฺฉนฺตา "ปรินิพฺพุโต"ติ สุตฺวา สณฺฐาเรตุํ ๓- นาสกฺขิสฺสนฺติ. จีวรญฺจ ปตฺตญฺจ ฉฑฺเฑตฺวา เอกวตฺถา วา ทุนฺนิวตฺถา วา ทุปฺปารุตา วา อุรานิ ปฏิปึสยนฺตา ๔- ปโรทิสฺสนฺติ. ตตฺถ มนุสฺสา "มหากสฺสปตฺเถเรน สทฺธึ อาคตา ปํสุกูลิกา สยํปิ อิตฺถิโย วิย โรทนฺติ, ๕- เต กึ อเมฺห สมสฺสาเสสฺสนฺตี"ติ มยฺหํ โทสํ ทสฺสนฺติ. อิมํ ปน สุญฺญํ มหาอรญฺญํ, อิธ ยถา ตถา โรทนฺเตสุ โทโส นาม นตฺถิ. ปุริมตรํ สุตฺวา นาม โสโกปิ ตนุโก โหตีติ ภิกฺขูนํ สตุปฺปาทนตฺถํ ชานนฺโตว ปุจฺฉิ. อชฺช สตฺตาหํ ปรินิพฺพุโต สมโณ โคตโมติ อชฺช สมโณ โคตโม สตฺตาหํ ปรินิพฺพุโต. ตโต เม อิทนฺติ ตโต สมณสฺส โคตมสฺส ปรินิพฺพุตฏฺฐานโต. [๒๓๒] สุภทฺโท นาม วุฑฺฒปพฺพชิโตติ "สุภทฺโท"ติ ตสฺส นามํ. วุฑฺฒกาเล ปน ปพฺพชิตตฺตา "วุฑฺฒปพฺพชิโต"ติ วุจฺจติ, กสฺมา ปน โส @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. สมาปตฺติพเลเนว. ๒ ฉ.ม.,อิ. ทฺวาเร สทฺโท เอโก ทิสฺสติ @๓ ฉ.ม.,อิ. สนฺธาเรตุํ. ๔ ฉ.ม. ปฏิปิสนฺตา, อิ. ปฏิปึสนฺตา. ๕ ฉ.ม. ปโรทนฺติ.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๘.
เอวมาห. ภควติ อาฆาเตน. อยํ กิร โส ขนฺธเก อาคเต อาตุมาวตฺถุสฺมึ นฺหาปิตปุพฺพโก วุฑฺฒปพฺพชิโต ภควติ กุสินารโต นิกฺขมิตฺวา อฑฺฒเตรเสหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธึ อาตุมํ คจฺฉนฺเต ภควา อาคจฺฉตีติ สุตฺวา "อาคตกาเล ยาคุทานํ ๑- กริสฺสามี"ติ สามเณรภูมิยํ ฐิเต เทฺว ปุตฺเต เอตทโวจ "ภควา กิร ตาตา อาตุมํ อาคจฺฉติ มหตา ภิกฺขุสํเฆน สทฺธึ อฑฺฒเตรเสหิ ภิกฺขุสเตหิ, คจฺฉถ ตุเมฺห ตาตา ขุรภณฺฑํ อาทาย นาฬิยา วาปเกน อนุฆรกํ อนุฆรกํ อาหิณฺฑถ, โลณํปิ เตลํปิ ตณฺฑุลํปิ ขาทนียํปิ สํหรถ, ภควโต อาคตสฺส ยาคุทานํ กริสฺสามา"ติ. ๒- เต ตถา อกํสุ. มนุสฺสา เต ทารเก มญฺชุเก ปฏิภาเณยฺยเก ทิสฺวา กาเรตุกามาปิ อกาเรตุกามาปิ กาเรนฺติเยว. กตกาเล จ "ปฏิคฺคณฺหิสฺสถ ๓- ตาตา"ติ ปุจฺฉนฺติ. เต วทนฺติ "น อมฺหานํ อญฺเญน เกนจิ อตฺโถ, ปิตา ปน โน ภควโต อาคตกาเล ยาคุทานํ ทาตุกาโม"ติ. ตํ สุตฺวา มนุสฺสา อปริคเณตฺวาว ยํ เต สกฺโกนฺติ หริตุํ, ๔- สพฺพํ เทนฺติ. ยมฺปิ น สกฺโกนฺติ, มนุสฺเสหิ เปเสนฺติ. อถ ภควติ อาตุมํ อาคนฺตฺวา ภูสาคารกํ ปวิฏฺเฐ สุภทฺโท สายณฺหสมเย คามทฺวารํ คนฺตฺวา มนุสฺเส อามนฺเตสิ "อุปาสกา นาหํ ตุมฺหากํ สนฺติกา อญฺญํ กิญฺจิ คณฺหิสฺสามิ, ๕- มยฺหํ ทารเกหิ อาภตานิ ตณฺฑุลาทีนิเยว ๖- สํฆสฺส ปโหนฺติ. หตฺถกมฺมมตฺตเมว ๗- เทถา"ติ. "กึ ภนฺเต กโรมาติ. ๘- "อิทํ จ อิทํ จ คณฺหถา"ติ สพฺพูปกรณานิ คาหาเปตฺวา วิหาเร อุทฺธนานิ กาเรตฺวา เอกํ กาฬกํ กาสาวํ นิวาเสตฺวา ตาทิสเมว ปารุปิตฺวา "อิทํ กโรถ อิทํ กโรถา"ติ สพฺพรตฺตึ วิจาเรนฺโต สตสหสฺสํ วิสชฺเชตฺวา โภชฺชยาคุญฺจ มธุโคฬกญฺจ ปฏิยาทาเปสิ. โภชฺชยาคุ นาม ภุญฺชิตฺวา ปาตพฺพยาคุ, ตตฺถ สปฺปิมธุผาณิตมจฺฉมํสปุปฺผผลรสาทิ ยํ กิญฺจิ ขาทนียํ นาม สพฺพํ ปกฺขิปติ, กีฬิตุกามานํ สีสมกฺขนโยคฺคา โหติ สุคนฺธคนฺธา. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ยาคุปานํ ๒ วินย. ๕/๓๐๓/๘๘ เภสชฺชกฺขนฺธก ๓ ฉ.ม. กตกาเล "กึ คณฺหิสฺสถ @ตาตา"ติ ๔ ฉ.ม. อาหริตุํ ๕ ฉ.ม.,อิ. ปจฺจาสีสามิ. ๖ ม. อาภตเตลาทีนิ. @๗ ฉ.ม. ยํ หตฺถกมฺมํ, ตํ เม เทถาติ ๘ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๙.
อถ ภควา กาลสฺเสว สรีรปฏิชคฺคนํ กตฺวา ภิกฺขุสํฆปริวุโต ปิณฺฑาย จริตุํ อาตุมานคราภิมุโข ปายาสิ. มนุสฺสา ตสฺส อาโรเจสุํ "ภควา คามํ ปิณฺฑาย ปวิสติ, ตยา กสฺส ยาคุ ปฏิยาทิตา"ติ. โส ยถานิวตฺถปารุเตเหว เตหิ กาฬกกาสาเวหิ เอเกน หตฺเถน ทพฺพิญฺจ กฏจฺฉุญฺจ คเหตฺวา พฺรหฺมา วิย ทกฺขิณชานุมณฺฑลํ ภูมิยํ ปติฏฺฐเปตฺวา วนฺทิตฺวา "ปฏิคฺคณฺหตุ เม ภนฺเต ภควา ยาคุนฺ"ติ อาห. ตโต "ชานนฺตาปิ ตถาคตา ปุจฺฉนฺตี"ติ ขนฺธเก อาคตนเยน ภควา ปุจฺฉิตฺวา จ ตํ ๑- สุตฺวา จ ตํ วุฑฺฒปพฺพชิตํ วิครหิตฺวา ตสฺมึ วตฺถุสฺมึ อกปฺปิยสมาทปนสิกฺขาปทญฺจ, ขุรภณฺฑปริหรณสิกฺขาปทญฺจาติ เทฺว สิกฺขาปทานิ ปญฺญเปตฺวา "ภิกฺขเว อเนกกปฺปโกฏิโย โภชนํ ปริเยสนฺเตเหว วีตินามิตา, อิทํ ปน ตุมฺหากํ อกปฺปิยํ อธมฺเมน อุปฺปนฺนํ โภชนํ, อิมํ ปริภุตฺตานํ อเนกานิ อตฺตภาวสตสหสฺสานิ ๒- อปาเยเสฺวว นิพฺพตฺติสฺสนฺติ, อเปถ มา คณฺหิตฺถา"ติ ๓- ภิกฺขาจาราภิมุโข อคมาสิ. เอกภิกฺขุนาปิ น กิญฺจิ คหิตํ. สุภทฺโท อนตฺตมโน หุตฺวา อยํ "สพฺพํ ชานามี"ติ อาหิณฺฑติ, สเจ น คเหตุกาโม เปเสตฺวา อาโรเจตพฺพํ. อยํ ปกฺกาหาโร นาม สพฺพจิรํ ติฏฺฐนฺโต สตฺตาหมตฺตํ ติฏฺเฐยฺย. อิทญฺหิ มม ยาวชีวํ ปริยตฺตํ อสฺส สพฺพํ เตน นาสิตํ, อหิตกาโม อยํ มยฺหนฺติ ภควติ อาฆาตํ พนฺธิตฺวา ทสพเล ธรนฺเต กิญฺจิ วตฺตุํ นาสกฺขิ. เอวํ กิรสฺส อโหสิ "อยํ อุจฺจากุลา ปพฺพชิโต มหาปุริโส, สเจ กิญฺจิ วกฺขามิ, มมํเยว ๔- สนฺตชฺเชสฺสตี"ติ. สฺวายํ อชฺช "ปรินิพฺพุโต ภควา"ติ สุตฺวา ลทฺธอสฺสาโส วิย หฏฺฐตุฏฺโฐ เอวมาห. เถโร ตํ สุตฺวา หทเย ปหารทานํ วิย มตฺถเก ปติตสุกฺกาสนี ๕- วิย อมญฺญิ, ธมฺมสํเวโค จสฺส อุปฺปชฺชิ. "สตฺตาหมตฺตํ ปรินิพฺพุโต ภควา, อชฺชาปิ หิสฺส. สุวณฺณวณฺณํ สรีรํ ธรติเยว, ทุกฺเขน ภควตา อาหริตสาสเน ๖- @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. ตํ สทฺโท น ทิสฺสติ. ๒ ฉ.ม. อตฺตภาวสหสฺสานิ ๓ ฉ.ม., อิ. คณฺหถาติ @๔ ฉ.ม. มํเยว. ๕ ฉ.ม. ปติตสุกฺขาสนิ ๖ ฉ.ม., อิ. อาราธิตสาสเน--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๐.
นาม เอวํ ลหุํ ๑- มหนฺตํ ปาปกสฏํ กณฺฏโก อุปฺปนฺโน, อยํ ๒- โข ปเนส ปาโป วฑฺฒมาโน อญฺเญปิ เอวรูเป สหาเย ลภิตฺวา สกฺกา สาสนํ โอสกฺกาเปตุนฺ"ติ. ตโต เถโร จินฺเตสิ:- "สเจ โข ปนาหํ อิมํ มหลฺลกํ อิเธว ปิโลติกํ นิวาสาเปตฺวา ฉาริกาย สีสํ โอกิราเปตฺวาปิ นีหราเปสฺสามิ, มนุสฺสา `สมณสฺส โคตมสฺส สรีเร ธรมาเนเยว สาวกา วิวทนฺตี"ติ อมฺหากํ โทสํ ทสฺเสสฺสนฺตีติ อธิวาเสมิ ตาว. ภควตา หิ เทสิโต ธมฺโม อสงฺคหิตปุปฺผราสิสทิโส. ตตฺถ ยถา วาเตน ปหฏปุปฺผานิ ยโต วา ตโต วา คจฺฉนฺติ, เอวเมว เอวรูปานํ ปาปปุคฺคลานํ วเสน คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต กาเล วินเย เอกํ เทฺว สิกฺขาปทานิ นสฺสิสฺสนฺติ, สุตฺเต เอโก เทฺว ปญฺหาวารา นสฺสิสฺสนฺติ, อภิธมฺเม เอกํ เทฺว ภูมนฺตรานิ นสฺสิสฺสนฺติ, เอวํ อนุกฺกเมน มูเล นฏฺเฐ ปิสาจสทิสา ภวิสฺสาม, ตสฺมา ธมฺมวินยสงฺคหํ กริสฺสาม. เอวญฺหิ สติ ทเฬฺหน ๓- สงฺคหิตปุปฺผานิ วิย อยํ ธมฺโม อยํ วินโย นิจฺจโล ภวิสฺสติ. เอตทตฺถํ หิ ภควา มยฺหํ ตีณิ คาวุตานิ ปจฺจุคฺคมนํ อกาสิ, ตีหิ โอวาเทหิ อุปสมฺปทํ อทาสิ, กายโต อปเนตฺวา กาเย จีวรปริวฏฺฏนํ อกาสิ, อากาเส ปาณึ จาเลตฺวา จนฺทูปมปฏิปทํ กเถนฺโต มํ กายสกฺขึ กตฺวา กเถสิ, ติกฺขตฺตุํ สกลสาสนทายชฺชํ ปฏิจฺฉาเปสิ. มาทิเส ภิกฺขุมฺหิ ติฏฺฐมาเน อยํ ปาโป สาสเน วุฑฺฒึ มา อลตฺถ. ยาว อธมฺโม น ทิปฺปติ, ธมฺโม น ปฏิพาหิยติ. อวินโย น ทิปฺปติ, วินโย น ปฏิพาหิยติ. อธมฺมวาทิโน น พลวนฺโต โหนฺติ, ธมฺมวาทิโน น ทุพฺพลา โหนฺติ. อวินยวาทิโน น พลวนฺโต โหนฺติ, วินยวาทิโน น ทุพฺพลา โหนฺติ. ตาว ธมฺมญฺจ วินยญฺจ สงฺคายิสฺสามิ, ตโต ภิกฺขู อตฺตโน อตฺตโน ปโหนกํ คเหตฺวา กปฺปิยากปฺปิยํ กเถสฺสนฺติ. อถายํ ปาโป สยเมว นิคฺคหํ ปาปุณิสฺสติ, ปุน สีสํ อุกฺขิปิตุํ น สกฺขิสฺสติ, สาสนํ อิทฺธญฺเจว ผีตญฺจ ภวิสฺสตี"ติ. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ลหุ ๒ ฉ.ม. อลํ ๓ ฉ.ม. ทฬฺหํ, อิ. ทฬฺหสุตฺเตน.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๑.
โส เอวํ นาม มยฺหํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนนฺติ กสฺสจิ อนาโรเจตฺวา ภิกฺขุสํฆํ สมสฺสาเสสิ. เตน วุตฺตํ "อถโข อายสฺมา มหากสฺสโป ฯเปฯ เนตํ ฐานํ วิชฺชตี"ติ. [๒๓๓] จิตกนฺติ วีสรตนสติกํ จนฺทนจิตกํ. อาฬิมฺเปสฺสามาติ อคฺคึ คาหาเปสฺสาม. น สกฺโกนฺติ อาฬิมฺเปตุนฺติ อฏฺฐปิ โสฬสปิ ทวตฺตึสาปิ ชนา ชาลตฺถาย ยมกยมกอุกฺกาโย คเหตฺวา ตาลปณฺเณหิ ๑- วีชนฺตา ภสฺตาหิ ธมนฺตา ตานิ ตานิ การณานิ กโรนฺตาปิ น สกฺโกนฺติเยว อคฺคึ คาหาเปตุํ. เทวตานํ อธิปฺปาโยติ เอตฺถ ตา กิร เทวตา เถรสฺส อุปฏฺฐากเทวตาว. อสีติมหาสาวเกสุ หิ จิตฺตานิ ปสาเทตฺวา เตสํ อุปฏฺฐากานิ อสีติกุลสหสฺสานิ สคฺเค นิพฺพตฺตานิ. อถ ๒- เถเร จิตฺตํ ปสาเทตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺตา เทวตา ตสฺมึ สมาคเม เถรํ อทิสฺวา "กุหึ นุโข อมฺหากํ กุลูปกตฺเถโร"ติ อนฺตรามคฺเค ปฏิปนฺนํ ทิสฺวา "อมฺหากํ กุลูปกตฺเถเรน อวนฺทิเต จิตโก มา ปชฺชลิตฺถา"ติ อธิฏฺฐหึสุ. มนุสฺสา ตํ สุตฺวา "มหากสฺสโป กิร นาม โภ ภิกขุ ปญฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธึ `ทสพลสฺส ปาเท วนฺทิสฺสามี'ติ อาคจฺฉติ. ตสฺมึ กิร อนาคเต จิตโก น ปชฺชลิสฺสติ. กีทิโส โภ โส ภิกฺขุ กาโฬ โอทาโต ทีโฆ รสฺโส, เอวรูเป นาม โภ ภิกฺขุมฺหิ ฐิเต กึ ทสพลสฺส ปรินิพฺพานํ นามา"ติ เกจิ คนฺธมาลาทิหตฺถา ปฏิปถํ คจฺฉึสุ. เกจิ วีถิโย วิจิตฺตา กตฺวา อาคมนมคฺคํ โอโลกยมานา อฏฺฐํสุ. [๒๓๔] อถโข อายสฺมา มหากสฺสโป, เยน กุสินารายํ ฯเปฯ สิรสา วนฺทีติ เถโร กิร จิตกํ ปทกฺขิณํ กตฺวา อาวชฺเชนฺโตว สลฺลกฺเขสิ "อิมสฺมึ ฐาเน สีสํ, อิมสฺมึ ฐาเน ปาทา"ติ. ตโต ปาทานํ สมีเป ฐตฺวา อภิญฺญาปาทกํ จตุตฺถชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย ๓- "อรสหสฺสปฏิมณฺฑิตจกฺกลกฺขณปติฏฺฐิตา ทสพลสฺส ปาทา สทฺธึ กปฺปาสปฏเลหิ ปญฺจ ทุสฺสยุคสตานิ สุวณฺณโทณึ จนฺทนจิตกญฺจ เทฺวธา กตฺวา มยฺหํ อุตฺตมงฺเค สิรสฺมึ ปติฏฺฐหนฺตู"ติ อธิฏฺฐาสิ. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. ตาลวณฺเฏหิ. ๒ ฉ.ม. ตตฺถ, อิ. ตถา ๓ ฉ.ม. อราสหสฺส..,--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๒.
สห อธิฏฺฐานจิตฺเตน ตานิ ปญฺจทุสฺสยุคสตาทีนิ ๑- เทฺวธา กตฺวา พลาหกนฺตรา ปุณฺณจนฺโท วิย ปาทา นิกฺขมึสุ. เถโร วิกสิตรตฺตปทุมสทิเส หตฺเถ ปสาเรตฺวา สุวณฺณวณฺเณ สตฺถุ ปาเท ยาว โคปฺผกา ทฬฺหํ คเหตฺวา อตฺตโน สิรวเร ปติฏฺฐาเปสิ. เตน วุตฺตํ "ปาทโต วิวริตฺวา ๒- ภควโต ปาเท สิรสา วนฺที"ติ. มหาชโน ตํ อจฺฉริยํ ทิสฺวา เอกปฺปหาเรเนว มหานาทํ นทิ, คนฺธมาลาทีหิ ปูเชตฺวา ยถารุจึ วนฺทิ. เอวํ ปน เถเรน จ มหาชเนน จ เตหิ จ ปญฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ วนฺทิตมตฺเต ปุน อธิฏฺฐานกิจฺจํ นตฺถิ. ปกติอธิฏฺฐานวเสเนว เถรสฺส หตฺถโต มุญฺจิตฺวา อลตฺตกวณฺณานิ ภควโต ปาทตลานิ จนฺทนทารุอาทีสุ กิญฺจิ อจาเลตฺวาว ยถาฐาเน ปติฏฺฐหึสุ, ยถาฐิตาเนว ๓- อเหสุํ. ภควโต หิ ปาเทสุ นิกฺขมนฺเตสุ วา ปวิสนฺเตสุ วา กปฺปาสอํสุ วา ทุสฺสตนฺตํ ๔- วา เตลพินฺทุ วา ทารุกฺขนฺธํ วา ฐานา จลิตํ นาม นาโหสิ. สพฺพํ ยถาฐาเน ฐิตเมว อโหสิ. อุฏฺฐหิตฺวา ปน อตฺถงฺคโต จนฺโท วิย สุริโย วิย ๕- จ ตถาคตสฺส ปาเทสุ อนฺตรหิเตสุ มหาชโน มหากนฺทิตํ กนฺทิ. ปรินิพฺพานกาลโต อธิกตรํ การุญฺญมโหสิ. สยเมว ภควโต จิตโก ปชฺชลีติ อิทํ ปน กสฺสจิ ปชฺชลาเปตุํ วายมนฺตสฺส อทสฺสนวเสน วุตฺตํ. เทวตานุภาเวน ปเนส สมนฺตโต เอกปฺปหาเรเนว ปชฺชลิ. [๒๓๕] สรีราเนว อวสิสฺสึสูติ ปุพฺเพ เอกสงฺฆาเฏน ๖- ฐิตตฺตา สรีรํ นาม อโหสิ. อิทานิ วิปฺปกิณฺณตฺตา สรีรานีติ วุตฺตํ. สุมนมกุลสทิสา จ โธตมุตฺตาสทิสา จ สุวณฺณจุณฺณสทิสา ๗- จ ธาตุโย อวสิสฺสึสูติ อตฺโถ. ทีฆายุกพุทฺธานญฺหิ สรีรํ สุวณฺณกฺขนฺธสทิสํ เอกฆนเมว ๘- โหติ. ภควา ปน "อหํ อจิรํ ฐตฺวา ปรินิพฺพายามิ, มยฺหํ สาสนํ น ตาว สพฺพตฺถ วิตฺถาริตํ, ตสฺมา @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. ปญฺจทุสฺสยุคสตานิ. ๒ ฉ.ม.,อิ. ปาทโต วิวริตฺวาติ ปาโฐ น ทิสฺสติ. @๓ ฉ.ม. ยถาฐาเน ฐิตาเนว. ๔ ฉ.ม. ทสิกตนฺตํ, อิ. ทสาตนฺตุ @๕ ฉ.ม.,อิ. อตฺถงฺคเต จนฺเท วิย สูริเย วิย ๖ ฉ.ม. เอกคฺฆเนน @๗ ฉ.ม.,อิ. สุวณฺณสทิสา ๘ ฉ.ม. เอกเมว--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๓.
ปรินิพฺพุตสฺสาปิ เม สาสปมตฺตํปิ ธาตุํ คเหตฺวา อตฺตโน อตฺตโน วสนฏฺฐาเน เจติยํ กตฺวา ปริจรนฺโต มหาชโน สคฺคปรายโน โหตู"ติ ธาตูนํ วิกิรณํ อธิฏฺฐาสิ. กตี ปนสฺส ธาตุโย วิปฺปกิณฺณา, กตี น วิปฺปกิณฺณาติ. จตสฺโส ทาฐา, ๑- เทฺว อกฺขกา, อุณฺหีสนฺติ อิมา สตฺต ธาตุโย น วิปฺปกิรึสุ, เสสา วิปฺปกิรึสูติ. ตตฺถ สพฺพขุทฺทกา ธาตุ สาสปวีชมตฺตา อโหสิ, มหาธาตุ มชฺเฌ ภินนตณฺฑุลมตฺตา, อติมหตี มชฺเฌ ภินฺนมุคฺคมตฺตาติ. ๒- อุทกธาราติ อคฺคพาหุมตฺตาปิ ชงฺฆมตฺตาปิ ตาลกฺขนฺธมตฺตาปิ อุทกธารา อากาสโต ปติตฺวา นิพฺพาเปสิ. อุทกํ สาลโตปีติ ปริวาเรตฺวา ฐิตสาลรุกฺเข สนฺธาเยตํ วุตฺตํ, เตสํปิ หิ ขนฺธนฺตรวิฏปนฺตเรหิ อุทกธารา นิกฺขมิตฺวา นิพฺพาเปสุํ. ภควโต จิตโก มหนฺโต. สมนฺตา ปฐวึ ภินฺทิตฺวาปิ นงฺคลสีสมตฺตา อุทกวฏฺฏิ ผลิกวฏํสกสทิสา อุคฺคนฺตฺวา จิตกเมว คณฺหาติ. ๓- คนฺโธทเกนาติ สุวณฺณฆเฏ รชตฆเฏ จ ปูเรตฺวา ปูเรตฺวา อาภตนานาคนฺโธทเกน. นิพฺพาเปสุนฺติ สุวณฺณมยรชตมเยหิ อฏฺฐทณฺฑเกหิ วิกิริตฺวา จนฺทนจิตกํ นิพฺพาเปสุํ. เอตฺถ จ จิตเก ฌายมาเน ปริวาเรตฺวา ฐิตสาลรุกฺขานํ สาขนฺตเรหิ วิฏปนฺตเรหิ ปตฺตนฺตเรหิ จ ชาลา อุคฺคจฺฉนฺติ, ปตฺตา ๔- วา สาขา วา ปุปฺผา วา ทฑฺฒา นาม นตฺถิ, กิปีลิกาปิ มกฺกฏกาปิ ปาณกาปิ ชาลานํ อนฺตเรเนว วิจรนฺติ. อากาสโต ปติตอุทกธาราสุปิ สาลรุกฺเขหิ นิกฺขนฺตอุทกธาราสุปิ ปฐวึ ภินฺทิตฺวา นิกฺขนฺตอุทกธาราสุปิ ธมฺมตาว ๕- ปมาณํ. เอวํ จิตกํ นิพฺพาเปตฺวา ปน มลฺลราชาโน สณฺฐาคาเร จตุชาติยคนฺธปริภณฺฑํ กาเรตฺวา ลาชปญฺจมานิ ปุปฺผานิ วิกิริตฺวา อุปริ เจลวิตานํ พนฺธิตฺวา สุวณฺณตารกาทีหิ ขจิตฺวา ตตฺถ คนฺธทามมาลาทามรตนทามานิ โอลมฺเพตฺวา สณฺฐาคารโต ยาว มกุฏพนฺธนสงฺขาตา สีสปสาธนมงฺคลสาลา, ตาว อุโภหิ ปสฺเสหิ สาณิกิลญฺชปริกฺเขปํ กาเรตฺวา อุปริ เจลวิตานํ พนฺธิตฺวา ๖- สุวณฺณตารกาทีหิ ขจิตฺวา ตตฺถปิ คนฺธทามมาลาทามรตนทามานิ โอลมฺเพตฺวา มณิทณฺฑวณฺเณหิ ๗- จ เวฬูหิ ๘- จ @เชิงอรรถ: ๑ ก. ทาฒา ๒ อิ. ภินฺนมุคฺคพีชาติ, ขุ. พุทฺธ. ๓๓/๒๘/๕๔๘ ธาตุภาชนียกถา (สยา) @๓ ฉ.ม. คณฺหนฺติ ๔ ฉ.ม., อิ. ปตฺตํ ๕ ฉ.ม., อิ. ธมฺมกถาว @๖ ฉ.ม., อิ. พนฺธาเปตฺวา ๗ อิ. มณิทณฺเฑหิ ๘ ฉ.ม. เวณูหิ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๔.
ปญฺจวณฺณธเช อุสฺสาเปตฺวา สมนฺตา ธชปฏากา ๑- ปริกฺขิปิตฺวา สิตฺตสมฏฺฐาสุ ๒- วีถีสุ กทลิโย ปุณฺณฆเฏ จ ฐเปตฺวา ทณฺฑทีปิกา ชาเลตฺวา อลงฺกตหตฺถิกฺขนฺเธ สห ธาตูหิ สุวณฺณโทณึ ฐเปตฺวา มาลาคนฺธาทีหิ ปูเชนฺตา สาธุกีฬิกํ กีฬนฺตา อนฺโตนครํ ปเวเสตฺวา สณฺฐาคาเร สตฺตรตนมยปลฺลงฺเก ๓- ฐเปตฺวา อุปริ เสตจฺฉตฺตํ ธาเรสุํ. เอวํ กตฺวา "อถโข โกสินารกา มลฺลา ภควโต สรีรานิ สตฺตาหํ สณฺฐาคาเร สตฺติปญฺชรํ กริตฺวา"ติ สพฺพํ เวทิตพฺพํ. ตตฺถ สตฺติปญฺชรํ กริตฺวาติ สตฺติหตฺเถหิ ปุริเสหิ ปริกฺขิปาเปตฺวา. ธนุปาการนฺติ ปฐมนฺตาว หตฺถี กุมฺเภน กุมฺภํ ปหรนฺเต ปริกฺขิปาเปสุํ, ตโต อสฺเส คีวาย คีวํ ปหรนฺเต. ตโต รเถ อาณิโกฏิยา อาณิโกฏึ ปหรนฺเต. ตโต โยเธ พาหุนา พาหุํ ปหรนฺเต. เตสํ ปริยนฺเต โกฏิยา โกฏึ ปหรมานานิ ธนูนิ ปริกฺขิปาเปสุํ. อิติ สมนฺตา โยชนปฺปมาณํ ฐานํ สตฺตาหํ สนฺนาหควจฺฉิกํ วิย กตฺวา อารกฺขํ สํวิทหึสุ. ตํ สนฺธาย วุตฺตํ "ธนุปาการํ ปริกฺขิปาเปตฺวา"ติ. กสฺมา ปน เต เอวมกํสูติ. อิโต ปุริเมสุ หิ ทฺวีสุ สตฺตาเหสุ เต ภิกฺขุสํฆสฺส ฐานนิสชฺโชกาสํ กโรนฺตา ขาทนียโภชนียํ สํวิทหนฺตา สาธุกีฬิกาย โอกาสํ น ลภึสูติ. ตโต เนสํ อโหสิ "อิมํ สตฺตาหํ สาธุกีฬิกํ กีฬิสฺสาม, ฐานํ โข ปเนตํ วิชฺชติ ยํ อมฺหากํ ปมตฺตภาวํ ญตฺวา โกจิเทว อาคนฺตฺวาว ธาตุโย คเณฺหยฺย, ตสฺมา อารกฺขํ ฐเปตฺวา กีฬิสฺสามา"ติ. เตน เต เอวมกํสุ. พุทฺธสรีรธาตุวิภชนวณฺณนา [๒๓๖] อสฺโสสิ โข ราชาติ กถํ อสฺโสสิ. ปฐมํเยว กิรสฺส อมจฺจา สุตฺวา จินฺตยึสุ "สตฺถา นาม ปรินิพฺพุโต, น โส สกฺกา ปุน อาหริตุํ. โปถุชฺชนิกสทฺธาย ปน อมฺหากํ รญฺญา สทิโส นตฺถิ, สเจ เอส อิมินาว นิยาเมน สุณิสฺสติ, หทยมสฺส ผลิสฺสติ. ราชา โข ปน อเมฺหหิ @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วาตปฏากา ๒ ฉ.ม. สุสมฺมฏฺฐาสุ ๓ ฉ.ม., อิ. สรภมยปลฺลงฺเก--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๕.
อนุรกฺขิตพฺโพ"ติ. เต ติสฺโส สุวณฺณโทณิโย อาหริตฺวา จตุมธุรสฺส ปูเรตฺวา รญฺโญ สนฺติกํ คนฺตฺวา เอตทโวจุํ "เทว อเมฺหหิ สุปินโก ทิฏฺโฐ, ตสฺส ปฏิฆาตตฺถํ ตุเมฺหหิ ทุกูลทุปฏํ นิวาเสตฺวา ยถา นาสาปุฏมตฺตํ ปญฺญายติ, เอวํ จตุมธุรโทณิยา นิปชฺชิตุํ วฏฺฏตี"ติ. ราชา อตฺถจรานํ อมจฺจานํ วจนํ สุตฺวา "เอวํ โหตุ ตาตา"ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตถา อกาสิ. อเถโก อมจฺโจ อลงฺการํ โอมุญฺจิตฺวา เกเส ปกิริย ยาย ทิสาย สตฺถา ปรินิพฺพุโต, ตทภิมุโข หุตฺวา อญฺชลึ ปคฺคยฺห ราชานํ อาห "เทว มรณโต มุจฺจนกสตฺโต นาม นตฺถิ, อมฺหากํ อายุวฑฺฒโน เจติยฏฺฐานํ ปุญฺญกฺเขตฺตํ อภิเสกปีฐโก ๑- โส ภควา สตฺถา กุสินารายํ ปรินิพฺพุโต"ติ. ราชา สุตฺวาว วิสญฺญี ชาโต จตุมธุรโทณิยา อุสุมํ มุญฺจิ. อถ นํ ตโต อุกขิปิตฺวา ทุติยาย โทณิยา นิปชฺชาเปสุํ. โส ปุน สญฺญํ ลภิตฺวา "ตาตา กึ วเทถา"ติ ปุจฺฉิ. "สตฺถา มหาราช ปรินิพฺพุโต"ติ. ราชา ปุนปิ วิสญฺญี ชาโต จตุมธุรโทณิยา อุสุมํ มุญฺจิ. อถ นํ ตโตปิ อุกฺขิปิตฺวา ตติยาย โทณิยา นิปชฺชาเปสุํ. โส ปุน สญฺญํ ลภิตฺวา "ตาตา กึ วเทถา"ติ ปุจฺฉิ. "สตฺถา มหาราช ปรินิพฺพุโต"ติ. ราชา ปุนปิ วิสญฺญี ชาโต, อถ นํ อุกฺขิปิตฺวา นฺหาเปตฺวา มตฺถเก ฆเฏหิ อุทกํ อาสิญฺจึสุ. ราชา สญฺญํ ลภิตฺวา อาสนา วุฏฺฐาย คนฺธปริภาวิเต มณิวณฺเณ เกเส วิกิริตฺวา สุวณฺณผลกวณฺณายํ ปิฏฺฐิยํ ปกิริตฺวา ปาณินา อุรํ ปหริตฺวา ปวาฬงฺกุรวณฺณาหิ สุวฏฺฏิตงฺคุลีหิ สุวณฺณพิมฺพิสกวณฺณํ อุรํ สํสิพฺพนฺโต ๒- วิย คเหตฺวา ปริเทวมาโน อุมฺมตฺตกเวเสน อนฺตรวีถิยํ โอติณฺโณ, โส อลงฺกต- นาฏกปริวุโต นครโต นิกฺขมฺม ชีวกมฺพวนํ คนฺตฺวา ยสฺมึ ฐาเน นิสินฺเนน ภควตา ธมฺโม เทสิโต, ตํ โอโลเกตฺวา "ภควา สพฺพญฺญู นนุ อิมสฺมึ ฐาเน นิสีทิตฺวา ธมฺมํ เทสยิตฺถ, โสกสลฺลํ เม วิโนทยิตฺถ, ตุเมฺห มยฺหํ โสกสลฺลํ นีหริตฺถ, อหํ ตุมฺหากํ ๓- สนฺติกํ อาคโต ๓- อิทานิ ปน เม ปฏิวจนํ ปิ น เทถ @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อภิเสกสิญฺจโก, อิ. อภิเสกปีฐิกา ๒ ฉ.ม. สิพฺพนฺโต, อิ. สํสินฺเพนฺโต @๓-๓ ฉ.ม., อิ. ตุมฺหากํ สรณํ คโต.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๖.
ภควา"ติ ปุนปฺปุนํ ปริเทวิตฺวา "นนุ ภควา อหํ อญฺญทา เอวรูเป กาเล `ตุเมฺห มหาภิกฺขุสํฆปริวารา ชมฺพูทีปตเล จาริกํ จรถา'ติ สุโณมิ, อิทานิ ปนาหํ ตุมฺหากํ อนนุรูปํ อยุตฺตํ ปวุตฺตึ สุโณมี"ติ เอวมาทีนิ จ วตฺวา สฏฺฐิมตฺตาหิ คาถาหิ ภควโต คุณํ อนุสฺสริตฺวา จินฺเตสิ "มม ปริเทเวน ๑- น สิชฺฌติ, ทสพลสฺส ธาตุโย อาหราเปสฺสามี"ติ. เอวํ อสฺโสสิ. สุตฺวา จ อิมิสฺสา วิสญฺญิภาวาทิปฺปวตฺติยา อวสาเน ทูตํ ปาเหสิ. ตํ สนฺธาย อถโข ราชาติ อาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ทูตํ ปาเหสีติ ทูตํ จ ปณฺณํ จ เปเสสิ. เปเสตฺวา จ ปน "สเจ ทสฺสนฺติ, สุนฺทรํ. โน เจ ทสฺสนฺติ, อาหรณูปาเยน อาหริสฺสามี"ติ จตุรงฺคินีเสนํ สนฺนยฺหิตฺวา สยํปิ นิกฺขนฺโตเยว. ยถา จ อชาตสตฺตุ เอวํ ลิจฺฉวีอาทโยปิ ทูตํ เปเสตฺวา สยํปิ จตุรงฺคินิยา เสนาย นิกฺขมึสุเยว. ตตฺถ ปาเวยฺยกา สพฺเพหิปิ อาสนฺนตรา กุสินารโต ติคาวุตนฺตเร นคเร วสนฺติ, ภควาปิ ปาวํ ปวิสิตฺวา กุสินารํ คโต. อถ กสฺมา ปฐมตรํ น อาคตาติ เจ. มหาปริวารา ปน เต ราชาโน มหาปริวารํ กโรนฺตาว ปจฺฉโต ชาตา. เต สํเฆ คเณ เอตทโวจุนฺติ สพฺเพปิ เต สตฺตนครวาสิเก อาคนฺตฺวา "อมฺหากํ ธาตุโย วา เทนฺตุ, ยุทฺธํ วา"ติ กุสินารานครํ ปริวาเรตฺวา ฐิเต "เอตํ ภควา อมฺหากํ คามกฺเขตฺเต"ติ ปฏิวจนมโวจุํ. เต ราชาโน ๒- กิร เอวมาหํสุ "น มยํ สตฺถุ สาสนํ ปหิณิมฺหา, นาปิ คนฺตฺวา อานยิมฺหา. สตฺถา ปน สยเมว อาคนฺตฺวา สาสนํ เปเสตฺวา อเมฺห ปกฺโกสาเปสิ. ตุเมฺหปิ โข ปน ยํ ตุมฺหากํ คามกฺเขตฺเต รตนํ อุปฺปชฺชติ, น ตํ อมฺหากํ เทถ. สเทวเก จ โลเก พุทฺธรตนสมํ รตนํ นาม นตฺถิ, เอวรูปํ อุตฺตมรตนํ ลภิตฺวา มยํ น ทสฺสาม. น โข ปน ตุเมฺหหิเยว มาตุ ถนโต ขีรํ ปีตํ, อเมฺหหิปิ มาตุ ถนโต ขีรํ ปีตํ. น ตุเมฺหเยว ปุริสา, อเมฺหปิ ปุริสา. โหตู"ติ อญฺญมญฺญํ อหํการํ กตฺวา สาสนปฏิสาสนํ เปเสนฺติ, อญฺญมญฺญํ มานคชฺชิตํ คชฺชนฺติ. ยุทฺเธ ปน สติ โกสินารกานํเยว ชโย อภวิสฺส กสฺมา? ยสฺมา ธาตุปูชนตฺถํ ๓- อาคตา เทวตา @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. ปริเทวิเตเนว ๒ ฉ.ม., อิ. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ @๓ ฉ.ม. ธาตุปาสนตฺถํ, อิ. ธาตุโพสนตฺถํ.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๗.
เนสํ ปกฺขา อเหสุํ. ปาลิยํ ปน "ภควา อมฺหากํ คามกฺเขตฺเต ปรินิพฺพุโต, น มยํ ทสฺสาม ภควโต สรีรานํ ภาคนฺ"ติ เอตฺตกเมว อาคตํ. [๒๓๗] เอวํ วุตฺเต, โทโณ พฺราหฺมโณติ โทณพฺราหฺมโณ อิมํ เตสํ วิวาทํ สุตฺวา "เอเต ราชาโน ภควโต ปรินิพฺพุตฏฺฐาเน วิวาทํ กโรนฺติ, น โข ปเนตํ ปฏิรูปํ, อลํ อิมินา กลเหน, วูปสเมสฺสามิ นนฺ"ติ. โส คนฺตฺวา เต สํเฆ คเณ เอตทโวจ. กึ อโวจ? อุนฺนตปฺปเทเส ฐตฺวา ทฺวิภาณวารปริมาณํ โทณคชฺชิตํ นาม อโวจ. ตตฺถ ปฐมภาณวาเร ตาว เอกปทํปิ เต น ชานึสุ. ทุติยภาณวารปริโยสาเน "อาจริยสฺส วิย โภ สทฺโท, อาจริยสฺส วิย โภ สทฺโท"ติ สพฺเพ นีรวา อเหสุํ. ชมฺพูทีปตเล กิร กุลฆเร ชาโต ๑- เยภุยฺเยน ตสฺส น อนฺเตวาสิโก นาม นตฺถิ. อถ โทโณ เต อตฺตโน วจนํ สุตฺวา นีรเว ตุณฺหีภูเต วิทิตฺวา ปุน เอตทโวจ "สุณนฺตุ โภนฺโต"ติ เอตํ คาถาทฺวยํ อโวจ. ตตฺถ อมฺหาก พุทฺโธติ อมฺหากํ พุทฺโธ. อหุ ขนฺติวาโทติ พุทฺธภูมึ อปฺปตฺวาปิ ปารมิโย ปูเรนฺโต ขนฺติวาทิตาปสกาเล ธมฺมปาลกุมารกาเล ฉทฺทนฺต- หตฺถิราชกาเล ภูริทตฺตนาคราชกาเล จมฺเปยฺยนาคราชกาเล สงฺขปาลนาคราช- กาเล มหากปิกาเล อญฺเญสุ จ พหูสุ ชาตเกสุ ปเรสุ โกปํ อกตฺวา ขนฺติเมว อกาสิ. ขนฺติเมว วณฺณยิ. กิมงฺคํ ปน เอตรหิ อิฏฺฐานิฏเฐสุ ตาทิลกฺขณํ ปตฺโต, สพฺพถาปิ อมฺหากํ พุทฺโธ ขนฺติวาโท อโหสิ, ตสฺส เอวํวิธสฺส. น หิ สาธุ, ยํ อุตฺตมปุคฺคลสฺส สรีรภาเค สิย สมฺปหาโรติ น หิ สาธุ, ยนฺติ น หิ สาธุ อยํ. สรีรภาเคติ สรีรภาคนิมิตฺตํ, ธาตุโกฏฺฐาสเหตูติ อตฺโถ. สิย สมฺปหาโรติ อาวุธสมฺปหาโร น สาธุ สิยาติ วุตฺตํ โหติ. สพฺเพว โภนฺโต สหิตาติ สพฺเพว ภวนฺโต สหิตา โหถ, มา ภิชฺชิตฺถ. สมคฺคาติ กาเยน จ วาจาย จ เอกสนฺนิปาตา เอกวจนา สมคฺคา โหถ. สมฺโมทมานาติ จิตฺเตนปิ อญฺญมญฺญํ สมฺโมทมานา โหถ. กโรมฏฺฐภาเคติ ภควโต สรีรานิ อฏฺฐ ภาเค กโรม. จกฺขุมโตติ ปญฺจหิ จกฺขูหิ จกฺขุมโต @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ชาตา--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๘.
พุทฺธสฺส. น เกวลํ ตุเมฺหเยว, ปสนฺนา พหุชโนปิ ปสนฺโน, เตสุ เอโกปิ ลทฺธุํ อยุตฺโต นาม นตฺถีติ พหุํ การณํ วตฺวา สญฺญาเปสิ. [๒๓๘] เตสํ สํฆานํ คณานํ ปฏิสฺสุณิตฺวาติ เตสํ ตโต ตโต สมาคตสํฆานํ สมาคตคณานํ ปฏิสฺสุณิตฺวา. ภควโต สรีรานิ อฏฺฐธา สมํ สุวิภตฺตํ วิภชิตฺวาติ เอตฺถ อยมนุกฺกโม:- โทโณ กิร เตสํ ปฏิสฺสุณิตฺวา สุวณฺณโทณึ วิวราเปสิ, ราชาโน อาคนฺตฺวา โทณิยํเยว ฐิตา สุวณฺณวณฺณา ธาตุโย ทิสฺวา "ภควา สพฺพญฺญู ปุพฺเพ มยํ ตุมฺหากํ ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณ- ปฏิมณฺฑิตํ ฉพฺพณฺณพุทฺธรสฺมิ ขจิตํ อสีติอนุพฺยญฺชนสมุชฺชลิตโสภํ สุวณฺณวณฺณํ สรีรํ อทฺทสาม, อิทานิ ปน สุวณฺณวณฺณา ธาตุโยว อวสิฏฺฐา ชาตา, น ยุตฺตมิทํ ภควา ตุมฺหากนฺ"ติ ปริเทวึสุ. พฺราหฺมโณปิ ตสฺมึ สมเย เตสํ ปมตฺตภาวํ ญตฺวา ทกฺขิณทาฐํ ๑- คเหตฺวา เวฐนนฺตเร ๒- ฐเปสิ, อถ ปจฺฉา อฏฺฐธา สมํ สุวิภตฺตํ วิภชิ, สพฺพาปิ ธาตุโย ปกตินาฬิยา โสฬส นาฬิโย อเหสุํ, เอเกกนครวาสิโน เทฺว เทฺว นาฬิโย ลภึสุ. พฺราหฺมณสฺส ปน ธาตุโย วิภชนฺตสฺเสว สกฺโก เทวานมินฺโท "เกน นุ โข สเทวกสฺส โลกสฺส กงฺขาเฉทนตฺถาย จตุสจฺจกถาย ปจฺจยภูตา ภควโต ทกฺขิณทาฐา คหิตา"ติ โอโลเกนฺโต "พฺราหฺมเณน คหิตา"ติ ทิสฺวา "พฺราหฺมโณปิ ทาฐาย อนุจฺฉวิกํ สกฺการํ กาตุํ น สกฺขิสฺสติ, คณฺหามิ นนฺ"ติ เวฐนนฺตรโต คเหตฺวา สุวณฺณจงฺโกฏเก ฐเปตฺวา เทวโลกํ เนตฺวา จุฬามณิเจติเย ปติฏฺฐเปสิ. พฺราหฺมโณปิ ธาตุโย วิภชิตฺวา ทาฐํ อปสฺสนฺโต โจริกาย คหิตตฺตา "เกน เม ทาฐา คหิตา"ติ ปุจฺฉิตุํปิ นาสกฺขิ. "นนุ ตยาว ธาตุโย ภาชิตา, กึ ตฺวํ ปฐมํเยว อตฺตโน ธาตุยา อตฺถิภาวํ น อญฺญาสี"ติ อตฺตนิ โทสาโรปนํ สมฺปสฺสนฺโต "มยฺหํปิ โกฏฺฐาสํ เทถา"ติ วตฺตุํ นาสกฺขิ. ตโต "อยํปิ สุวณฺณตุมฺโพ ธาตุคติโกว, เยน ตถาคตสฺส ธาตุโย มิตา, อิมสฺสาหํ ถูปํ กริสฺสามี"ติ จินฺเตตฺวา อิมํ เม โภนฺโต ตุมฺพํ เทนฺตูติ ๓- อาห. ปิปฺผลิวนิยา โมริยาปิ อชาตสตฺตุอาทโย วิย ทูตํ เปเสตฺวา ยุทฺธสชฺชาว นิกฺขมึสุ. @เชิงอรรถ: ๑ ก. ทกฺขิณทาฒํ เอวมุปริปิ ๒ ฉ.ม.,อิ. เวฐนฺตเร เอวมุปริปิ @๓ ฉ.ม.,อิ. ททนฺตูติ.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๙.
ธาตุถูปปูชาวณฺณนา [๒๓๙] ราชคเห ภควโต สรีรานํ ถูปญฺจ มหญฺจ อกาสีติ กถํ อกาสิ. กุสินารโต ยาว ราชคหํ ปญฺจวีสติโยชนานิ, เอตฺถนฺตเร อฏฺฐอุสภวิตฺถฏํ มคฺคํ สมตลํ กาเรตฺวา ยาทิสํ มลฺลราชาโน มกุฏพนฺธนสฺส จ สณฺฐาคารสฺส จ อนฺตเร ปูชํ กาเรสุํ. ตาทิสํ ปญฺจวีสติโยชเนปิ มคฺเค ปูชํ กาเรตฺวา โลกสฺส อนุกฺกณฺฐนตฺถํ สพฺพตฺถ อนฺตราปเณ ปสาเรตฺวา สุวณฺณโทณิยํ ปกฺขิตฺตธาตุโย สตฺติปญฺชเรน ปริกฺขิปาเปตฺวา อตฺตโน วิชิเต ปญฺจโยชนสตปริมณฺฑเล มนุสฺเส สนฺนิปาเตสิ. ๑- เต ธาตุโย คเหตฺวา กุสินารโต สาธุกีฬิกํ กีฬนฺตา นิกฺขมิตฺวา ยตฺถ ยตฺถ สุวณฺณวณฺณานิ ปุปฺผานิ ปสฺสนฺติ, ตตฺถ ๒- ตตฺถ สตฺติอนฺตเร ธาตุโย ตานิ คเหตฺวา ปูเชนฺติ. ๒- เตสํ ปุปฺผานํ ขีณกาเล คจฺฉนฺติ, รถสฺส ธุรฏฺฐานํ ปจฺฉิมฏฺฐาเน สมฺปตฺเต สตฺต สตฺต ทิวเส สาธุกีฬิกํ กีฬนฺติ. เอวํ ธาตุโย คเหตฺวา อาคจฺฉนฺตานํ สตฺต วสฺสานิ สตฺต มาสานิ สตฺต ทิวสานิ วีติวตฺตานิ. มิจฺฉาทิฏฺฐิกา "สมณสฺส โคตมสฺส ปรินิพฺพุตกาลโต ปฏฺฐาย พลกฺกาเรน สาธุกีฬิกาย ๓- อุปทฺทูตมฺหา, ๔- สพฺเพ โน กมฺมนฺตา นฏฺฐา"ติ อุชฺฌายนฺตา มนํ ปโทเสตฺวา ฉฬาสีติสหสฺสมตฺตา อปาเย นิพฺพตฺตา. ขีณาสวา อาวชฺชิตฺวา "มหาชนา มนํ ปโทเสตฺวา อปาเย นิพฺพตฺตา"ติ ทิสฺวา "สกฺกํ เทวราชานํ ธาตุอาหรณูปายํ กาเรสฺสามา"ติ ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ตมตฺถํ อาโรเจตฺวา "ธาตุอาหรณูปายํ กโรหิ มหาราชา"ติ อาหํสุ. สกฺโก อาห "ภนฺเต ปุถุชฺชโน นาม อชาตสตฺตุนา สโม สทฺโธ นตฺถิ, น โส มม วจนํ กริสฺสติ, อปิจ โข มารภึสกสทิสํ ๕- วิภึสนกํ ทสฺสยิสฺสามิ, ๕- มหาสทฺทํ สาเวสฺสามิ, ยกฺขคฺคาหขิปนกอาพาธิเก ๖- กริสฺสามิ, ตุเมฺห `อมนุสฺสา มหาราช กุปิตา ขิปฺปํ ธาตุโย อาหราเปถา'ติ วเทยฺยาถ, เอวํ โส อาหราเปสฺสตี"ติ. อถ โข สกฺโก ตํ สพฺพํ อกาสิ. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. สนฺนิปาตาเปสิ ๒-๒ ฉ.ม. ตตฺถ ตตฺถ ธาตุโย สตฺติอนฺตเร ฐเปตฺวา @ ปูชํ อกํสุ. ๓ ฉ.ม. สาธุกีฬิตาย ๔ ฉ.ม. อุปทฺทุตมฺห @๕-๕ ฉ.ม. มารวิภึสกสทิสํ วิภึสกํ ทสฺเสสฺสามิ ๖ ฉ.ม. ยกฺขคาหกขิปิตกอโรจเก.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๒๐.
เถราปิ ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา "มหาราช อมนุสฺสา กุปิตา, ธาตุโย อาหราเปหี"ติ ภณึสุ. ราชา "น ตาว ภนฺเต มยฺหํ จิตฺตํ ตุสติ, เอวํ สนฺเตปิ อาหรนฺตู"ติ อาห. สตฺตเม ทิวเส ธาตุโย อาหรึสุ. เอวํ อาคตา ๑- ธาตุโย คเหตฺวา ราชคเห ถูปญฺจ มหญฺจ อกาสิ. อิตเรปิ อตฺตโน อตฺตโน พลานุรูเปน หริตฺวา สกสกฏฺฐาเนสุ ถูปญฺจ มหญฺจ อกํสุ. [๒๔๐] เอวเมตํ ภูตปุพฺพนฺติ เอวเมตํ ธาตุวิภชนํ เจว ทสถูป- กรณญฺจ ชมฺพูทีเป ภูตปุพฺพนฺติ. ปจฺฉา สงฺคีติการกา อาหํสุ. เอวํ ปติฏฺฐิเตสุ ปน ถูเปสุ มหากสฺสปตฺเถโร ธาตูนํ อนฺตรายํ ทิสฺวา ราชานํ อชาตสตฺตุํ อุปสงฺกมิตฺวา "มหาราช เอวํ ๒- ธาตุนิธานํ กาตุํ วฏฺฏตี"ติ อาห. สาธุ ภนฺเต นิธานกมฺมํ ตาว มม โหตุ, เสสธาตุโย ปน กถํ อาหรามีติ. น มหาราช ธาตุอาหรณํ ตุยฺหํ ภาโร, อมฺหากํ ภาโรติ, สาธุ ภนฺเต ตุเมฺห ธาตุโย อาหรถ, อหํ นิธานํ ๓- กริสฺสามีติ. เถโร เตสํ เตสํ ราชกุลานํ ปฏิจรณมตฺตเมว ฐเปตฺวา เสสธาตุโย อาหริ. รามคาเม ปน ธาตุโย นาคา ปริคฺคณฺหึสุ, ตาสํ อนฺตราโย นตฺถิ. "อนาคเต กาเล ลงฺกาทีเป มหาวิหาเร มหาเจติยมฺหิ นิทหิสฺสนฺตี"ติ ตา อนาหริตฺวา เสเสหิ สตฺตหิ นคเรหิ อาหริตฺวา ราชคหสฺส ปาจีนทกฺขิณทิสาภาเค ฐเปตฺวา "อิมสฺมึ ฐาเน โย ปาสาโณ อตฺถิ, โส อนฺตรธายตุ, ปํสุ สุวิสุทฺธา โหตุ, อุทกํ มา อุฏฐหตู"ติ อธิฏฺฐาสิ. ราชา ตํ ฐานํ ขณาเปตฺวา ตโต อุทฺธฏปํสุนา อิฏฺฐกา กาเรตฺวา อสีติมหาสาวกานํ เจติยานิ กาเรติ. "อิธ ราชา กึ กาเรตี"ติ ปุจฺฉนฺตานํปิ "มหาสาวกานํ เจติยานี"ติ วทนฺติ, น โกจิ ธาตุนิธานภาวํ ชานาติ. อสีติหตฺถคมฺภีเร ปน ตสฺมึ ปเทเส ชาเต เหฏฺฐา โลหสนฺถรํ สนฺถราเปตฺวา ตตฺถ ถูปาราเม เจติยฆรปฺปมาณํ ตมฺพโลหมยํ เคหํ การาเปตฺวา อฏฺฐ อฏฺฐ หริจนฺทนาทิมเย กรณฺเฑ จ ถูเป จ การาเปสิ. อถ ภควโต ธาตุโย หริจนฺทนกรณฺเฑ ปกฺขิปิตฺวา ตํ หริจนฺทนกรณฺฑมฺปิ อญฺญสฺมึ หริจนฺทนกรณฺเฑ ปกฺขิปิตฺวา ๔- @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. อาหตา. ๒ ฉ.ม., อิ. เอกํ. @๓ ฉ.ม. ธาตุนิธานํ. ๔ ฉ.ม., อิ. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๒๑.
ตมฺปิ อญฺญสฺมินฺติ เอวํ อฏฺฐ หริจนฺทนกรณฺเฑ เอกโต กตฺวา เอเตเนว อุปาเยน เต อฏฺฐ กรณฺเฑ อฏฺฐสุ หริจนฺทนถูเปสุ, อฏฺฐ หริจนฺทนฺถูเป อฏฺฐสุ โลหิตจนฺทนกรณฺเฑสุ, อฏฺฐ โลหิตจนฺทนกรณฺเฑ อฏฺฐสุ โลหิตจนฺทนถูเปสุ, อฏฺฐ โลหิตจนฺทนถูเป อฏฺฐสุ ทนฺตกรณฺเฑสุ, อฏฺฐ ทนฺตกรณฺเฑ อฏฺฐสุ ทนฺตถูเปสุ, อฏฺฐ ทนฺตถูเป อฏฺฐสุ สพฺพรตนกรณฺเฑสุ, อฏฺฐ สพฺพรตนกรณฺเฑ อฏฺฐสุ สพฺพรตนถูเปสุ, อฏฺฐ สพฺพรตนถูเป อฏฺฐสุ สุวณฺณกรณฺเฑสุ, อฏฺฐ สุวณฺณกรณฺเฑ อฏฺฐสุ สุวณฺณถูเปสุ, อฏฺฐ สุวณฺณถูเป อฏฺฐสุ รชตกรณฺเฑสุ, อฏฺฐ รชตกรณฺเฑ อฏฺฐสุ รชตถูเปสุ, อฏฺฐ รชตถูเป อฏฺฐสุ มณิกรณฺเฑสุ, อฏฺฐ มณิกรณฺเฑ อฏฺฐสุ มณิถูเปสุ, อฏฺฐ มณิถูเป อฏฺฐสุ โลหิตงฺคกรณฺเฑสุ, ๑- อฏฺฐ โลหิตงฺคกรณฺเฑ อฏฺฐสุ โลหิตงฺคถูเปสุ, อฏฺฐ โลหิตงฺคถูเป อฏฺฐสุ มสารคลฺลกรณฺเฑสุ, อฏฺฐ มสารคลฺลกรณฺเฑ อฏฺฐสุ มสารคลฺลถูเปสุ, อฏฺฐ มสารคลฺลถูเป อฏฺฐสุ ผลิกมยกรณฺเฑสุ, อฏฺฐ ผลิกมยกรณฺเฑ อฏฺฐสุ ผลิกมยถูเปสุ ปกฺขิปิ. สพฺเพสํ อุปริมํ ผลิกเจติยํ ถูปาราเม เจติยปฺปมาณํ อโหสิ, ตสฺส อุปริ สพฺพรตนมยํ เคหํ กาเรสิ, ตสฺส อุปริ สุวณฺณมยํ, ตสฺส อุปริ รชตมยํ, ตสฺส อุปริ ตมฺพโลหมยํ เคหํ อโหสิ. ๒- ตตฺถ สพฺพรตนมยํ วาลิกํ โอกิริตฺวา ชลชถลชปุปฺผานํ สหสฺสานิ วิปฺปกิริตฺวา อฑฺฒจฺฉฏฺฐานิ ชาตกสตานิ อสีติมหาเถเร สุทฺโธทนมหาราชานํ มหามายาเทวึ สตฺต สหชาเตติ สพฺพานิ ตานิ สุวณฺณมยาเนว กาเรสิ. ปญฺจปญฺจสเต สุวณฺณรชตมเย ปุณฺณฆเฏ ฐปาเปสิ, ปญฺจ สุวณฺณธชสเต อุสฺสาเปสิ. ปญฺจสเต สุวณฺณทีเป ปญฺจสเต รชตทีเป กาเรตฺวา สุคนฺธเตลสฺส ปูเรตฺวา เตสุ ทุกูลวฏฺฏิโย ฐเปสิ. อถายสฺมา มหากสฺสโป "มาลา มา มิลายนฺตุ. คนฺธา มา วินสฺสนฺตุ, ทีปา มา วิชฺฌายนฺตู"ติ อธิฏฺฐหิตฺวา สุวณฺณปเฏ อกฺขรานิ ฉินฺทาเปสิ:- "อนาคเตปิ ๓- ยทา อโสโก นาม กุมาโร ฉตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา อโสโก ธมฺมราชา ภวิสฺสติ, โส อิมา ธาตุโย วิตฺถาริกา กริสฺสตี"ติ. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. โลหิตงฺกกรณฺเฑสุ. เอวมุปริปิ. ๒ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ, @ อิ. อกาสิ. ๓ ฉ.ม.,อิ. อนาคเต ปิยทาโส.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๒๒.
ราชา สพฺพปสาธเนหิ ปูเชตฺวา อาทิโต ปฏฺฐาย ทฺวารํ ปิทหนฺโต นิกฺขมิ, โส ตมฺพโลหทฺวารํ ปิทหิตฺวา อาวิญฺชนรชฺชุยํ กุญฺจิกมุทฺทิกํ พนฺธิตฺวา ตตฺเถว มหนฺตํ มณิขณฺฑํ ฐเปสิ "อนาคเต ทลิทฺทราชา อิมํ มณึ คเหตฺวา ธาตูนํ สกฺการํ กโรตู"ติ อกฺขรํ ฉินฺทาเปสิ. สกฺโก เทวราชา วิสฺสกมฺมํ ๑- อามนฺเตตฺวา "ตาต อชาตสตฺตุนา ธาตุนิธานํ กตํ, ตตฺถ ๒- อารกฺขํ ปฏฺฐเปหี"ติ ปหิณิ, โส อาคนฺตฺวา วาฬสงฺฆาฏยนฺตํ โยเชสิ, กฏฺฐรูปกานิ ตสฺมึ ธาตุคพฺเภ ผลิกวณฺณขคฺเค คเหตฺวา วาตสทิเสน เวเคน อนุปริยายนฺติ ๓- ยนฺตํ โยเชตฺวา เอกายเอว อาณิยา พนฺธิตฺวา สมนฺตโต คิญฺชกาวสถากาเรน สิลาปริกฺเขปํ กตฺวา อุปริ เอกาย ปิทหิตฺวา ปํสุํ ปกฺขิปิตฺวา ภูมึ สมํ กตฺวา ตสฺส อุปริ ปาสาณถูปํ ปติฏฺฐเปสิ. เอวํ ปรินิฏฺฐิเต ๔- ธาตุนิธาเน ยาวตายุกํ ฐตฺวา เถโรปิ ปรินิพฺพุโต, ราชาปิ ยถากมฺมํ คโต, เตปิ มนุสฺสา กาลกตา. อปรภาเคปิ ยทา อโสกกุมาโร ฉตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา อโสโก นาม ธมฺมราชา หุตฺวา ตา ธาตุโย คเหตฺวา ชมฺพูทีเป วิตฺถาริกา อกาสิ. กถํ? โส นิโคฺรธสามเณรํ นิสฺสาย สาสเน ลทฺธปฺปสาโท จตุราสีติ วิหารสหสฺสานิ กาเรตฺวา ภิกฺขุสํฆํ ปุจฺฉิ "ภนฺเต มยา จตุราสีติ วิหารสหสฺสานิ การิตานิ. ธาตุโย กุโต ลภิสฺสามี"ติ. "มหาราช `ธาตุนิธานํ นาม อตฺถี'ติ สุโณม, น ปน ปญฺญายติ อสุกสฺมึ ฐาเน"ติ. ราชา ราชคเห เจติยํ ภินฺทาเปตฺวา ธาตุํ อปสฺสนฺโต ปุน ปฏิปากติกํ กาเรตฺวา ภิกฺขู ภิกฺขุนิโย อุปาสเก อุปาสิกาโยติ จตสฺโส ปริสา คเหตฺวา เวสาลึ คโต. ตตฺราปิ อลภิตฺวา กปิลวตฺถุํ. ตตฺราปิ อลภิตฺวา รามคามํ คโต. รามคาเม นาคา เจติยํ ภินฺทิตุํ น อทํสุ. เจติเย นิปติตกุทฺทาโล ขณฺฑาขณฺฑํ โหติ. เอวํ ตตฺราปิ อลภิตฺวา อลฺลกปฺปํ เวฏฺฐทีปํ ปาวํ กุสินารนฺติ สพฺพตฺถ เจติยานิ ภินฺทิตฺวา ธาตุํ อลภิตฺวาว ปฏิปากติกานิ @เชิงอรรถ: ๑ ม. วิสุกมฺมํ. ๒ ฉ.ม.,อิ. เอตฺถ. ๓ ฉ.ม.,อิ. อนุปริยายนฺตํ. @๔ ฉ.ม.,อิ. นิฏฺฐิเต.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๒๓.
กตฺวา ปุน ราชคหํ คนฺตฺวา จตสฺโส ปริสา สนฺนิปาเตตฺวา "อตฺถิ เกนจิ สุตปุพฺพํ `อสุกฏฺฐาเน นาม ธาตุนิธานนฺ"ติ ปุจฺฉิ. ตเตฺรโก วีสวสฺสสติโก เถโร "อสุกฏฺฐาเน ธาตุนิธานนฺ"ติ น ชานามิ, มยฺหํ ปน ปิตา มหาเถโร มํ สตฺตวสฺสกาเล มาลาจงฺโกฏกํ คาหาเปตฺวา "เอหิ สามเณร อสุกคจฺฉนฺตเร ปาสาณถูโป อตฺถิ, ตตฺถ คจฺฉามา"ติ คนฺตฺวา ปูเชตฺวา "อิมํ ฐานํ อุปธาเรตุํ วฏฺฏติ สามเณรา"ติ อาห. อหํ เอตฺตกํ ชานามิ มหาราชา"ติ อาห. ราชา "เอตเทว ฐานนฺ"ติ วตฺวา คจฺเฉ หาเรตฺวา ปาสาณถูปญฺจ ปํสุํ จ อปเนตฺวา เหฏฺฐา สุธาภูมึ อทฺทส. ตโต สุธา ๑- จ อิฏฺฐกาโย จ หาเรตฺวา อนุปุปฺเพน ปริเวณํ โอรุยฺห สตฺตรตนวาลิกํ อสิหตฺถานิ จ กฏฺฐรูปกานิ สมฺปริวตฺตนฺตานิ อทฺทส. โส ยกฺขทาสเก ปกฺโกสาเปตฺวา พลิกมฺมํ กาเรตฺวาปิ เนว อนฺตํ น โกฏึ ปสฺสนฺโต เทวตาโย ๒- นมสฺสมาโน "อหํ อิมา ธาตุโย คเหตฺวา จตุราสีติยา วิหารสหสฺเสสุ นิทหิตฺวา สกฺการํ กโรมิ, มา เม เทวตา อนฺตรายํ กโรนฺตู"ติ อาห. สกฺโก เทวราชา จาริกํ จรนฺโต ตํ ทิสฺวา วิสฺสกมฺมํ อามนฺเตสิ "ตาต อโสโก ธมฺมราชา `ธาตุโย นีหริสฺสามี"ติ ปริเวณํ โอติณฺโณ, คนฺตฺวา กฏฺฐรูปกานิ หาเรหี"ติ. โส ปญฺจจูฬคามทารกเวเสน คนฺตฺวา รญฺโญ ปุรโต ธนุหตฺโถ ฐตฺวา "หรามิ มหาราชา"ติ อาห. "หร ตาตา"ติ สรํ คเหตฺวา สนฺธิมฺหิเยว วิชฺฌิ, สพฺพํ วิปฺปกิริยิตฺถ. อถ ราชา อาวิญฺชเน พนฺธํ กุญฺจิกมุทฺทิกํ คณฺหิตฺวา ๓- มณิขณฺฑํ ๔- ปสฺสิ. "อนาคเต ทลิทฺทราชา อิมํ มณึ คเหตฺวา ธาตูนํ สกฺการํ กโรตู"ติ ปุน อกฺขรานิ ทิสฺวา กุชฺฌิตฺวา "มาทิสํ นาม ราชานํ ทลิทฺทราชาติ วตฺตุํ อยุตฺตนฺ"ติ ปุนปฺปุนํ ฆเฏตฺวา ทฺวารํ วิวราเปตฺวา อนฺโตเคหํ ปวิฏฺโฐ. อฏฺฐารสวสฺสาธิกานํ ทฺวินฺนํ วสฺสสตานํ อุปริ อาโรปิตทีปา ตเถว ชลนฺติ, นีลุปฺปลปุปฺผานิ ตํขณํ อาหริตฺวา อาโรปิตานิ วิย, ปุปฺผสนฺถาโร ตํขณํ สนฺถโฏ วิย, คนฺธา ตํ มุหุตฺตํ ปิเสตฺวา ฐปิตา วิย. ราชา สุวณฺณปฏํ @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สุธํ. ๒ ฉ.ม. เทวตานํ, อิ. เทวตา ๓ ฉ.ม.,อิ. คณฺหิ, @๔ ฉ.ม. มณิกฺขนฺธํ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๒๔.
คเหตฺวา "อนาคเตปิ ยทา อโสโก นาม กุมาโร ฉตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา อโสโก นาม ธมฺมราชา ภวิสฺสติ, โส อิมา ธาตุโย วิตฺถาริกา กริสฺสตี"ติ วาเจตฺวา "ทิฏฺโฐ โภ อหํ อยฺเยน มหากสฺสปตฺเถเรนา"ติ วตฺวา วามหตฺถํ อาภุชิตฺวา ทกฺขิณหตฺเถน อปฺโผเฏสิ. โส ตสฺมึ ฐาเน ปริจรณธาตุมตฺตเมว ฐเปตฺวา เสสา ธาตุโย สพฺพา ๑- คเหตฺวา ธาตุเคหํ ปุพฺเพ ปิทหิตนเยเนว ปิทหิตฺวา สพฺพํ ยถาปาติกเมว กตฺวา อุปริ ปาสาณเจติยํ ปติฏฺฐาเปตฺวา จตุราสีติยา วิหารสหสฺเสสุ ธาตุโย ปติฏฺฐเปตฺวา มหาเถเร วนฺทิตฺวา ปุจฺฉิ "ทายาโทมฺหิ ภนฺเต พุทฺธสาสเน"ติ. กิสฺส ทายาโท ตฺวํ มหาราช, พาหิรโก ตฺวํ สาสนสฺสาติ. ภนฺเต ฉนฺนวุติโกฏิธนํ วิสชฺเชตฺวา จตุราสีติ วิหารสหสฺสานิ กาเรตฺวา อหํ น ทายาโท, อญฺโญ โก ทายาโทติ, ปจฺจยทายโก นาม ตฺวํ มหาราช. โย ปน อตฺตโน ปุตฺตญฺจ ธีตรญฺจ ปพฺพาเชติ, อยํ สาสนสฺส ๒- ทายาโท นามาติ. โส ปุตฺตญฺจ ธีตรญฺจ ปพฺพาเชสิ. อถ นํ เถรา อาหํสุ "อิทานิ มหาราช สาสเน ทายาโทสี"ติ. เอวเมตํ ภูตปุพฺพนฺติ เอวํ เอตํ อตีเต ธาตุนิธานํปิ ชมฺพูทีปตเล ภูตปุพฺพนฺติ ตติยสงฺคีติการกาปิ อิมํ ปทํ ฐปยึสุ. [๒๔๐] อฏฺฐโทณํ จกฺขุมโต สรีรนฺติ อาทิคาถาโย ปน ตามฺพปณฺณิทีปเถเรหิ วุตฺตาติ. มหาปรินิพฺพานสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตา. --------------- @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ. ๒ ฉ.ม., อิ. สาสเน.อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕ หน้า ๑๖๙-๒๒๔. http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=5&A=4369&modeTY=2&pagebreak=1 The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=5&A=4369&modeTY=2&pagebreak=1 อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=10&i=67 เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=10&A=1888 พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=10&A=1767 The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=10&A=1767 สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๐ http://84000.org/tipitaka/read/?index_10
|
บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]