อรรถกถาเล่มที่ ๕๓ ภาษาบาลีอักษรไทย
 สงฺคณี.อ. (อฏฺฐสาลินี)

                         ทุกมาติกาปทวณฺณนา
     [๑-๖] ทุกมาติกาย ปน ติเกสุ อนาคตปทวณฺณนํเยว กริสฺสาม. เหตุโคจฺฉเก
ตาว เหตู ธมฺมาติ มูลฏฺเน เหตุสงฺขาตา ธมฺมา, "เหตุธมฺมา"ติปิ ปาโ.
น เหตูติ เตสํเยว ปฏิกฺเขปวจนํ. สมฺปโยคโต ปวตฺเตน สห เหตุนาติ สเหตุกา. ตเถว
ปวตฺโต นตฺถิ เอเตสํ เหตูติ อเหตุกา. เอกุปฺปาทาทิตาย เหตุนา สมฺปยุตฺตาติ
เหตุสมฺปยุตฺตา. เหตุนา วิปฺปยุตฺตาติ เหตุวิปฺปยุตฺตา. อิเมสํ ทฺวินฺนมฺปิ
ทุกานํ กิญฺจาปิ อตฺถโต นานตฺตํ นตฺถิ, เทสนาวิลาเสน ปน ตถาพุชฺฌนกสตฺตานํ ๑- วา
ปุคฺคลานํ อชฺฌาสยวเสน วุตฺตา. ตโต ปรํ สกเลกเทสวเสน ๒- ปมทุกํ ทุติยตติเยหิ
สทฺธึ โยเชตฺวา เตสํ "เหตู น เหตู"ติอาทีนํ ปทานํ วเสน ยถาสมฺภวโต อปเรปิ
ตโย ทุกา วุตฺตา. ตตฺถ ยเถว "เหตู เจว ธมฺมา สเหตุกา จา"ติ เอตํ สมฺภวติ,
ตถา "เหตู เจว ธมฺมา อเหตุกา จา"ติ อิทํ ทุกมฺปิ. ยถา จ "สเหตุกา เจว
ธมฺมา น จ เหตู"ติ เอตํ สมฺภวติ, ตถา "อเหตุกา เจว ธมฺมา น จ เหตู"ติ
อิทมฺปิ. เหตุสมฺปยุตฺตทุเกน สทฺธึ โยชนายปิ เอเสว นโย.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ตถา พุชฺฌนฺตานํ       ๒ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ
     ตตฺร ยเทตํ "น เหตู ธมฺมา สเหตุกาปิ อเหตุกาปี"ติ สิทฺเธ "น เหตู
โข ปน ธมฺมา"ติ อติริตฺตํ "โข ปนา"ติ ปทํ วุตฺตํ, ตสฺส วเสน อยํ อติเรกตฺโถ
สงฺคหิโตติ เวทิตพฺโพ. กถํ? น เกวลํ น เหตู ธมฺมา, อถ โข อญฺเปิ,
สเหตุกาปิ อเหตุกาปิ อิจฺเจวํ อถ โข อญฺถาปีติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ "ยเถว หิ
น เหตู ธมฺมา สเหตุกาปิ อเหตุกาปิ, เอวํ เหตู ธมฺมา สเหตุกาปิ อเหตุกาปิ.
ยถา จ น เหตู ธมฺมา สเหตุกาปิ อเหตุกาปิ, เอวํ น เหตู ธมฺมา เหตุสมฺปยุตฺตาปิ
เหตุวิปฺปยุตฺตาปี"ติ.
     [๗-๑๓] จูฬนฺตรทุเกสุ อตฺตโน นิปฺผาทเกน สห ปจฺจเยนาติ สปฺปจฺจยา.
นตฺถิ เอเตสํ อุปฺปาเท วา ิติยํ วา ปจฺจโยติ อปจฺจยา. ปจฺจเยหิ สมาคนฺตฺวา
กตาติ สงฺขตา. น สงฺขตาติ อสงฺขตา. อวินิพฺโภควเสน รูปํ เอเตสํ อตฺถีติ
รูปิโน. ตถาวิธํ นตฺถิ เอเตสํ รูปนฺติ อรูปิโน. รุปฺปนลกฺขณํ วา รูปํ, ตํเอเตสํ
อตฺถีติ รูปิโน. น รูปิโน อรูปิโน. โลกิยา ธมฺมาติ โลโกติ วุจฺจติ
ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเน วฏฺฏํ, ตสฺมึ ปริยาปนฺนภาเวน โลเก นิยุตฺตาติ โลกิยา. ตโต
อุตฺติณฺณาติ อุตฺตรา. โลเก อปริยาปนฺนภาเวน โลกโต อุตฺตราติ โลกุตฺตรา. เกนจิ
วิญฺเยฺยาติ จกฺขุวิญฺาณาทีสุ เกนจิ เอเกน จกฺขุวิญฺาเณน วา โสตวิญฺาเณน
วา วิชานิตพฺพา. เกนจิ น วิญฺเยฺยาติ เอเตเนว จกฺขุวิญฺาเณน วา โสตวิญฺาเณน
วา น วิชานิตพฺพา. เอวํ สนฺเต ทฺวินฺนมฺปิ ปทานํ อตฺถนานตฺตโต ทุโก โหติ.
     [๑๔-๑๙] อาสวโคจฺฉเก อาสวนฺตีติ อาสวา, จกฺขุโตปิ ฯเปฯ มนโตปิ
สนฺทนฺติ, ปวตฺตนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. ธมฺมโต ยาว โคตฺรภุํ โอกาสโต ยาว ภวคฺคํ
สวนฺตีติ วา อาสวา, เอเต ธมฺเม เอตญฺจ โอกาสํ อนฺโตกริตฺวา ปวตฺตนฺตีติ
อตฺโถ. อนฺโตกรณตฺโถ หิ อยํ อากาโร. จิรปฺปาริวาสิยฏฺเน มทิราทโย อาสวา,
อาสวา วิยาติปิ อาสวา. โลกสฺมึ หิ จิรปฺปาริวาสิกา มทิราทโย อาสวาติ วุจฺจนฺติ.
ยทิ จ จิรปฺปาริวาสิยฏฺเน อาสวา, เอเตเยว ภวิตุมรหนฺติ. วุตฺตํ เหตํ "ปุริมา
ภิกฺขเว โกฏิ น ปญฺายติ อวิชฺชาย  `อิโต ปุพฺเพ อวิชฺชา นาโหสี"ติอาทิ. ๑-
@เชิงอรรถ: ๑ องฺ. ทสก. ๒๔/๖๑/๙๐
อายตํ วา สํสารทุกฺขํ สวนฺติ ปสวนฺตีติปิ อาสวา. ตโต อญฺเ โน อาสวา
นาม. อตฺตานํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺเตหิ สห อาสเวหีติ สาสวา. เอวํ ปวตฺตมานา
นตฺถิ เอเตสํ อาสวาติ อนาสวา. เสสํ เหตุโคจฺฉเก วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. อยํ
ปน วิเสโส, ยถา ตตฺถ "น เหตู โข ปน ธมฺมา สเหตุกาปิ อเหตุกาปิ"ติ
อยํ โอสานทุโก ปมทุกสฺส ทุติยปทํ อาทิมฺหิ เปตฺวา วุตฺโต, เอวํ อิธ "โน
อาสวา โข ปน ธมฺมา สาสวาปิ อนาสวาปิ"ติ น วุตฺโต. กิญฺจาปิ น วุตฺโต,
อถ โข อยญฺจ อญฺโ จ เภโท ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ.
     [๒๐-๒๕] สญฺโชนโคจฺฉเก ยสฺส สํวิชฺชนฺติ, ตํ ปุคฺคลํ วฏฺฏสฺมึ
สํโยเชนฺติ พนฺเธนฺตีติ สญฺโชนา. ตโต อญฺเ โน สญฺโชนา นาม.
อารมฺมณภาวํ อุปคนฺตฺวา สญฺโชนสมฺพนฺเธน ๑- สญฺโชนานํ  หิตาติ สญฺโชนิยา,
สญฺโชนสฺส อารมฺมณปจฺจยภูตานํ เอตํ อธิวจนํ. น สญฺโชนิยา อสญฺโชนิยา.
เสสํ เหตุโคจฺฉเก วุตฺตนเยเนว โยเชตพฺพํ.
     [๒๖-๓๑] คนฺถโคจฺฉเก ยสฺส สํวิชฺชนฺติ, ตํ จุติปฏิสนฺธิวเสน วฏฺฏสฺมึ
คนฺเถนฺติ ฆเฏนฺตีติ คนฺถา. ตโต อเ โน คนฺถา. อารมฺมณกรณวเสน
คนฺเถหิ คนฺถิตพฺพาติ คนฺถนิยา. เสสํ เหตุโคจฺฉเก วุตฺตนเยเนว โยเชตพฺพํ. ยถา
จ อิธ, เอวํ อิโต ปเรสุปิ วุตฺตาวเสสํ ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
     [๓๒-๓๗] โอฆโคจฺฉเก ยสฺส สํวิชฺชนฺติ, ตํ วฏฺฏสฺมึ โอฆนนฺติ ๒-
โอสีทาเปนฺตีติ โอฆา. อารมฺมณํ กตฺวา อติกฺกมนียโต โอเฆหิ อติกฺกมิตพฺพาติ
โอฆนิยา. โอฆานํ อารมฺมณธมฺมาเอว เวทิตพฺพา.
     [๓๘-๔๓] โยคโคจฺฉเก ๓- ยสฺส สํวิชฺชนฺติ, ตํ ๓- วฏฺฏสฺมึ โยเชนฺตีติ โยคา.
โยคนิยา โอฆนิยา วิย เวทิตพฺพา.
     [๔๔-๔๙] นีวรณโคจฺฉเก จิตฺตํ นีวรนฺติ ปริโยนทฺธนฺตีติ ๔- นีวรณา.
นีวรณิยา สญฺโชนิยา วิย เวทิตพฺพา.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สํโยชนสมฺพนฺธเนน, สี. สํโยชนสํวฑฺฒเนน      ๒ ฉ.ม. โอหนนฺติ
@๓-๓ ฉ.ม. อิเม ปาา น ทิสฺสนฺติ                ๔ ฉ.ม. ปริโยนนฺธนฺตีติ
     [๕๐-๕๔] ปรามาสโคจฺฉเก ธมฺมานํ ยถาภูตํ อนิจฺจาทิอาการํ อติกฺกมิตฺวา
นิจฺจนฺติ อาทิวเสน ปวตฺตมานา ปรโต อามสนฺตีติ ปรามาสา. ปรามาเสหิ
อารมฺมณกรณวเสน ปรามฏฺตฺตา ปรามฏฺา.
     [๕๕-๖๘] มหนฺตรทุเกสุ อารมฺมณํ อคฺคเหตฺวา อปฺปวตฺติโต สห
อารมฺมเณนาติ สารมฺมณา. นตฺถิ เอเตสํ อารมฺมณนฺติ อนารมฺมณา. จินฺตนฏฺเน
จิตฺตา, วิจิตฺตฏฺเน วา จิตฺตา. อวิปฺปโยควเสน เจตสิ นิยุตฺตาติ เจตสิกา.
นิรนฺตรภาวูปคมนตาย อุปฺปาทโต ยาว ภงฺคา จิตฺเตน สํสฏฺาติ จิตฺตสํสฏฺา.
เอกโต วตฺตมานาปิ นิรนฺตรภาวํ อนุปคมนตาย จิตฺเตน วิสํสฏฺาติ จิตฺตวิสํสฏฺา.
สมุฏฺหนฺติ เอเตนาติ สมุฏฺานํ, จิตฺตํ สมุฏฺานํ เอเตสนฺติ จิตฺตสมุฏฺานา. สห
ภวนฺตีติ สหภุโน, จิตฺเตน สหภุโน จิตฺตสหภุโน. อนุปริวตฺตนฺตีติ อนุปริวตฺติโน.
กึ อนุปริวตฺตนฺติ? จิตฺตํ. จิตฺตสฺส อนุปริวตฺติโน จิตฺตานุปริวตฺติโน.
จิตฺตสํสฏฺา จ เต จิตฺตสมุฏฺานา จาติ จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานา. จิตฺตสํสฏฺา จ เต
จิตฺตสมุฏฺานา จ จิตฺตสหภุโนเอว จาติ จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานสหภุโน. จิตฺตสํสฏฺา
จ เต จิตฺตสมุฏฺานา จ จิตฺตานุปริวตฺติโนเอว จาติ จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานานุ-
ปริวตฺติโน. เสสานิ สพฺพปทานิ วุตฺตปทานํ ปฏิกฺเขปวเสน เวทิตพฺพานิ.
อชฺฌตฺตชฺฌตฺตํ สนฺธาย อชฺฌตฺตตฺติเก วุตฺตวเสน อชฺฌตฺตาว อชฺฌตฺติกา. ตโต
พหิภูตาติ พาหิรา. อุปาทิยนฺเตว ภูตานิ, น ภูตานิ วิย อุปาทิยนฺตีติ อุปาทา.
น อุปาทิยนฺเตวาติ โนอุปาทา.
     [๖๙-๗๔] อุปาทานโคจฺฉเก ภุสํ อาทิยนฺตีติ อุปาทานา, ทฬฺหคฺคาหํ
คณฺหนฺตีติ อตฺโถ. ตโต อญฺเ โน อุปาทานา.
     [๗๕-๘๒] กิเลสโคจฺฉเก สงฺกิลิฏฺตฺติเก วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
     [๘๓-๑๐๐] ปิฏฺิทุเกสุ กาเม อวจรนฺตีติ กามาวจรา. รูเป อวจรนฺตีติ
รูปาวจรา. อรูเป อวจรนฺตีติ อรูปาวจรา. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน ปรโต
อาวีภวิสฺสติ. เตภูมิกวฏฺเฏ ปริยาปนฺนา อนฺโตคธาติ ปริยาปนฺนา. ตสฺมึ น
ปริยาปนฺนาติ อปริยาปนฺนา. วฏฺฏมูลํ ฉินฺทิตฺวา ๑- นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา
วฏฺฏโต นิยฺยนฺตีติ นิยฺยานิกา. อิมินา ลกฺขเณน น นิยฺยนฺตีติ อนิยฺยานิกา.
จุติยา วา อตฺตโน วา ปวตฺติยา อนนฺตรํ ผลทาเนน ๒- นิยตตฺตา นิยตา. ตถา
อนิยตตฺตา อนิยตา. อญฺเ ธมฺเม อุตฺตรนฺติ ปชหนฺตีติ อุตฺตรา, อตฺตานํ อุตฺตริตุํ
สมตฺเถหิ สห อุตฺตเรหีติ สอุตฺตรา. นตฺถิ เอเตสํ อุตฺตราติ อนุตฺตรา. รณนฺติ
เอเตหีติ รณา, เยหิ อภิภูตา สตฺตา นานปฺปกาเรน กนฺทนฺติ ปริเทวนฺติ, เตสํ
ราคาทีนํ เอตํ อธิวจนํ. สมฺปโยควเสน  ปหาเนกฏฺตาวเสน จ สห รเณหีติ สรณา.
เตนากาเรน นตฺถิ เอเตสํ  รณาติ อรณา.
                         ---------------
                      สุตฺตนฺติกทุกมาติกาปทวณฺณนา
     [๑๐๑-๑๐๘] สุตฺตนฺติกทุเกสุ สมฺปโยควเสน วิชฺชํ ภชนฺตีติ วิชฺชาภาคิโน,
วิชฺชาภาเค วิชฺชาโกฏฺาเส วตฺตนฺตีติปิ วิชฺชาภาคิโน. ตตฺถ วิปสฺสนาาณํ
มโนมยิทฺธิ ฉ อภิญฺาติ อฏฺ วิชฺชา. ปุริเมน อตฺเถน ตาหิ สมฺปยุตฺตธมฺมาปิ
วิชฺชาภาคิโน, ปจฺฉิเมน อตฺเถน ตาสุ ยา กาจิ เอกา วิชฺชา วิชฺชา. ๓- เสสา
วิชฺชาภาคิโนติ เอวํ วิชฺชาปิ วิชฺชาย สมฺปยุตฺตธมฺมาปิ วิชฺชาภาคิโนเตฺวว
เวทิตพฺพา. อิธ ปน สมฺปยุตฺตธมฺมาว อธิปฺเปตา. สมฺปโยควเสน อวิชฺชํ ภชนฺตีติ
อวิชฺชาภาคิโน, อวิชฺชาภาเค อวิชฺชาโกฏฺาเส วตฺตนฺตีติปิ อวิชฺชาภาคิโน. ตตฺถ
ทุกฺขปฏิจฺฉาทกํ ตโม สมุทยาทิปฏิจฺฉาทกนฺติ จตสฺโส อวิชฺชา. ปุริมนเยเนว ตาหิ
สมฺปยุตฺตธมฺมาปิ อวิชฺชาภาคิโน. ตาสุ ๔- ยา กาจิ เอกา อวิชฺชา อวิชฺชา, เสสา
อวิชฺชาภาคิโนติ เอวํ อวิชฺชาปิ อวิชฺชาย สมฺปยุตฺตธมฺมาปิ อวิชฺชาภาคิโนเตฺวว
เวทิตพฺพา. อิธ ปน สมฺปยุตฺตธมฺมาว อธิปฺเปตา.
     ปุน อนชฺโฌตฺถรณภาเวน กิเลสนฺธการํ วิทฺธํเสตุํ อสมตฺถตาย วิชฺชุ อุปมา
เอเตสนฺติ วิชฺชูปมา. นิสฺเสสํ วิทฺธํสนสมตฺถตาย วชิรํ อุปมา เอเตสนฺติ วชิรูปมา.
พาเลสุ ิตตฺตา ยตฺถ ิตา ตทุปจาเรน พาลา. ปณฺฑิเตสุ ิตตฺตา ปณฺฑิตา.
พาลกรณตฺตา ๕- วา พาลา. ปณฺฑิตกรณตฺตา ปณฺฑิตา. กณฺหาติ กาฬกา, จิตฺตสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ฉินฺทนฺตา           ๒ ฉ.ม. ผลทาเน       ๓ ม. เอกา วิชฺชา
@๔ สี. ปจฺฉิเมน อตฺเถน ตาสุ   ๕ ฉ.ม. พาลกรตฺตา
อปภสฺสรภาวกรณา. สุกฺกาติ โอทาตา. จิตฺตสฺส ปภสฺสรภาวกรณา. กณฺหาภิชาติเหตุโต
วา กณฺหา. สุกฺกาภิชาติเหตุโต สุกฺกา. อิธ เจว สมฺปราเย จ ตปนฺตีติ ๑- ตปนียา.
น ตปนียา อตปนียา.
     อธิวจนทุกาทโย ตโย อตฺถโต นินฺนานากรณา, พฺยญฺชนเมเวตฺถ นานํ.
สิริวฑฺฒโก ธนวฑฺฒโกติ อาทโย หิ วจนมตฺตเมว อธิการํ กตฺวา ปวตฺตา อธิวจนา
นาม. อธิวจนานํ ปถา อธิวจนปถา. "อภิสงฺขโรนฺตีติ โข ภิกฺขเว ตสฺมา สงฺขาราติ
วุจฺจตี"ติ ๒- เอวํ วิตฺถาเรตฺวา ๓- สเหตุกํ กตฺวา วุจฺจมานา อภิลาปา นิรุตฺติ
นาม, นิรุตฺตีนํ ปถา นิรุตฺติปถา. "ตกฺโก วิตกฺโก สงฺกปฺโป"ติ ๔- เอวํ เตน เตน
ปกาเรน าปนโต ปญฺตฺติ นาม, ปญฺตฺตีนํ ปถา ปญฺตฺติปถา. เอตฺถ จ เอกํ ทุกํ
วตฺวาปิ อิตเรสํ วจเน ปโยชนํ เหตุโคจฺฉเก วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
     [๑๐๙-๑๑๘] นามรูปทุเก นามกรณฏฺเน นมนฏฺเน นามนฏฺเน จ นามํ.
รุปฺปนฏฺเน รูปํ. อยเมตฺถ สงฺเขโป. วิตฺถาโร ปน นิกฺเขปกณฺเฑ อาวีภวิสฺสติ.
อวิชฺชาติ ทุกฺขาทีสุ อญฺาณํ. ภวตณฺหาติ ภวปตฺถนา. ภวทิฏฺีติ ภโว วุจฺจติ
สสฺสตํ, สสฺสตวเสน อุปฺปชฺชนทิฏฺิ. วิภวทิฏฺีติ วิภโว วุจฺจติ อุจฺเฉทํ, ๕-
อุจฺเฉทวเสน อุปฺปชฺชนทิฏฺิ. "สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จา"ติ ปวตฺตา ทิฏฺิ
สสฺสตทิฏฺิ. "อุจฺฉิชฺชิสฺสตี"ติ ปวตฺตา ทิฏฺิ อุจฺเฉททิฏฺิ. "อนฺตวา"ติ
ปวตฺตา ทิฏฺิ อนฺตวาทิฏฺิ. "อนนฺตวา"ติ ปวตฺตา ทิฏฺิ อนนฺตวาทิฏฺิ. ปุพฺพนฺตํ
อนุคตา ทิฏฺิ ปุพฺพนฺตานุทิฏฺิ. อปรนฺตํ อนุคตา ทิฏฺิ อปรนฺตานุทิฏฺิ.
อหิริกนฺติ "ยํ น หิริยติ หิริยิตพฺเพนา"ติ ๖- เอวํ วิตฺถาริตา นิลฺลชฺชตา.
อโนตฺตปฺปนฺติ "ยํ น โอตฺตปฺปติ โอตฺตปฺปิตพฺเพนา"ติ ๗- เอวํ วิตฺถาริโต
อภายนกอากาโร. หิริยนา หิริ. โอตฺตปฺปนา ๘- โอตฺตปฺปํ. โทวจสฺสตาทีสุ ทุกฺขํ วโจ
เอตสฺมึ วิปฺปฏิกูลคาหิมฺหิ วิปจฺจนีกสาเต อนาทเร ปุคฺคเลติ ทุพฺพโจ, ตสฺส กมฺมํ
โทวจสฺสํ, ตสฺส ภาโว โทวจสฺสตา. ปาปา อสฺสทฺธาทโย ปุคฺคลา เอตสฺส มิตฺตาติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ตเปนฺตีติ       ๒ สํ. ข. ๑๗/๗๙/๗๑      ๓ ฉ.ม. นิทฺธาเรตฺวา
@๔ อภิ. ๓๔/๗/๒๒       ๕ ก. อุจฺเฉโท           ๖ อภิ. ๓๔/๑๓๒๘/๒๙๙
@๗ อภิ. ๓๔/๑๓๒๙/๒๙๙   ๘ สี. โอตฺตปนา
ปาปมิตฺโต, ตสฺส ภาโว ปาปมิตฺตตา. โสวจสฺสตา จ กลฺยาณมิตฺตตา จ
วุตฺตปฏิปกฺขนเยเนว เวทิตพฺพา.
     [๑๑๙-๑๒๓] "ปญฺจปิ อาปตฺติกฺขนฺธา อาปตฺติโย, สตฺตปิ อาปตฺติกฺขนฺธา
อาปตฺติโย"ติ ๑- เอวํ วุตฺตาสุ อาปตฺตีสุ กุสลภาโว อาปตฺติกุสลตา. ตาหิ อาปตฺตีหิ
วุฏฺาเน กุสลภาโว อาปตฺติวุฏฺานกุสลตา. สมาปตฺตีสุ กุสลภาโว สมาปตฺติกุสลตา,
สมาปตฺตีนํ อปฺปนาปริจฺเฉทปญฺาเยตํ อธิวจนํ. สมาปตฺตีหิ วุฏฺาเน กุสลภาโว
สมาปตฺติวุฏฺานกุสลตา. อฏฺารสสุ ธาตูสุ กุสลภาโว ธาตุกุสลตา. ตาสํเยว ธาตูนํ
มนสิกาเร กุสลภาโว มนสิการกุสลตา. จกฺขายตนาทีสุ กุสลภาโว อายตนกุสลตา.
ทฺวาทสงฺเค ปฏิจฺจสมุปฺปาเท กุสลภาโว ปฏิจฺจสมุปฺปาทกุสลตา. ตสฺมึ ตสฺมึ าเน
กุสลภาโว านกุสลตา, านนฺติ การณํ วุจฺจติ. ตสฺมึ หิ ตทายตฺตวุตฺติตาย
ผลํ ติฏฺติ นาม, ตสฺมา "านนฺ"ติ วุตฺตํ. อฏฺาเน กุสลภาโว อฏฺานกุสลตา.
     [๑๒๔-๑๓๔] อุชุโน ภาโว อาชฺชโว. มฺทุโน ภาโว มทฺทโว.
อธิวาสนสงฺขาโต ขมนภาโว ขนฺติ. สุรตสฺส ภาโว โสรจฺจํ. สมฺโมทกมุทุภาวสงฺขาโต
สขิลภาโว สาขลฺยํ. ยถา ปเรหิ สทฺธึ อตฺตโน ฉิทฺทํ น โหติ, เอวํ ธมฺมามิเสหิ
ปฏิสนฺถรณํ ปฏิสนฺถาโร. ๒- อินฺทฺริยสํวรเภทสงฺขาโต มนจฺฉฏฺเสุ อินฺทฺริเยสุ
อคุตฺตทฺวารภาโว อินฺทฺริเยสุ อคุตฺตทฺวารตา. ปฏิคฺคหณปริโภควเสน โภชเน มตฺตํ
อชานนภาโว โภชเน อมตฺตญฺุตา. อนนฺตรทุโก วุตฺตปฏิปกฺขวเสน ๓- เวทิตพฺโพ.
สติวิปฺปวาสสงฺขาโต มุฏฺสฺสติสฺส ภาโว มุฏฺสฺสจฺจํ. อสมฺปชานภาโว อสมฺปชญฺ.
สรตีติ สติ. สมฺปชานาตีติ สมฺปชญฺ. อปฺปฏิสงฺขาเน อกมฺปนฏฺเน ปฏิสงฺขานสงฺขาตํ
พลํ ปฏิสงฺขานพลํ. วิริยสีเสน สตฺตโพชฺฌงฺเค ภาเวนฺตสฺส อุปฺปนฺนพลํ ภาวนาพลํ.
ปจฺจนีกธมฺเม สเมตีติ สมโถ. อนิจฺจาทิวเสน วิวิเธน อากาเรน ปสฺสตีติ วิปสฺสนา.
สมโถว ตํ อาการํ คเหตฺวา ปุน ปวตฺเตตพฺพสฺส สมถสฺส นิมิตฺตวเสน สมถนิมิตฺตํ.
ปคฺคาหนิมิตฺเตปิ เอเสว นโย. สมฺปยุตฺตธมฺเม ปคฺคณฺหตีติ ปคฺคาโห. น วิกฺขิปตีติ
อวิกฺเขโป.
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ. ๓๔/๑๓๓๖/๓๐๐     ๒ ม. ปฏิสนฺธรณํ ปฏิสนฺธาโร    ๓ ฉ.ม....นเยน
     [๑๓๕-๑๔๒] สีลวินาสิกา ๑- อสํวรสงฺขาตา สีลสฺส วิปตฺติ สีลวิปตฺติ.
สมฺมาทิฏฺิวินาสิกา มิจฺฉาทิฏฺิสงฺขาตา ทิฏฺิยา วิปตฺติ ทิฏฺิวิปตฺติ.
โสรจฺจเมว สีลสฺส สมฺปาทนโต สีลสฺส ปริปูรณโต สีลสฺส สมฺปทาติ สีลสมฺปทา.
ทิฏฺิปาริปูริภูตํ าณํ ทิฏฺิยา สมฺปทาติ ทิฏฺิสมฺปทา. วิสุทฺธิภาวปฺปตฺตา ๒-
สีลสงฺขาตา สีลสฺส วิสุทฺธิ สีลวิสุทฺธิ. นิพฺพานสงฺขาตํ วิสุทฺธึ ปาเปตุํ สมตฺถา
ทสฺสนสงฺขาตา ทิฏฺิยา วิสุทฺธิติ ทิฏฺิวิสุทฺธิ. ทิฏฺิวิสุทฺธิ โข ปน
ยถาทิฏฺิสฺส จ ปธานนฺติ กมฺมสฺสกตาณาทิสงฺขาตา ทิฏฺิวิสุทฺธิ เจว ยถาทิฏฺิสฺส
จ อนุรูปทิฏฺิสฺส กลฺยาณทิฏฺิสฺส ตํสมฺปยุตฺตเมว ปธานํ. สํเวโคติ ชาติอาทีนิ
ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนภยสงฺขาตํ สํเวชนํ. ๓- สํเวชนิยฏฺานนฺติ สํเวคชนกํ
ชาติอาทิการณํ. สํวิคฺคสฺส จ โยนิโสปธานนฺติ เอวํ สํเวคชาตสฺส อุปายปฺปธานํ.
อสนฺตุฏฺิตา จ กุสเลสุ ธมฺเมสูติ กุสลธมฺมปูรเณ อสนฺตุฏฺิภาโว. อปฺปฏิวานิตา
จ ปธานสฺมินฺติ อรหตฺตํ อปตฺวา ปธานสฺมึ อนิวตฺตนตา จ อโนสฺสกฺกนตา.
วิชฺชานนโต วิชฺชา. วิมุจฺจนโต วิมุตฺติ. ขเย าณนฺติ กิเลสกฺขยกเร อริยมคฺเค
าณํ. อนุปฺปาเท าณนฺติ ปฏิสนฺธิวเสน อนุปฺปาทภูเต ตํตํมคฺควชฺฌกิเลสานํ
อนุปฺปาทปริโยสาเน อุปฺปนฺเน อริยผเล าณํ. อยํ มาติกาย อนุปุพฺพปทวณฺณนา.
                       ทุกมาติกาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
                          -------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๓ หน้า ๙๔-๑๐๑.
http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=53&A=2307&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=53&A=2307&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=34&i=2
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=34&A=104
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=34&A=31
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=34&A=31
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๔
http://84000.org/tipitaka/read/?index_34