บาลีอรรถกถาเล่มที่ ๕๓

หน้าที่ ๙๗.

[๕๐-๕๔] ปรามาสโคจฺฉเก ธมฺมานํ ยถาภูตํ อนิจฺจาทิอาการํ อติกฺกมิตฺวา นิจฺจนฺติ อาทิวเสน ปวตฺตมานา ปรโต อามสนฺตีติ ปรามาสา. ปรามาเสหิ อารมฺมณกรณวเสน ปรามฏฺตฺตา ปรามฏฺา. [๕๕-๖๘] มหนฺตรทุเกสุ อารมฺมณํ อคฺคเหตฺวา อปฺปวตฺติโต สห อารมฺมเณนาติ สารมฺมณา. นตฺถิ เอเตสํ อารมฺมณนฺติ อนารมฺมณา. จินฺตนฏฺเน จิตฺตา, วิจิตฺตฏฺเน วา จิตฺตา. อวิปฺปโยควเสน เจตสิ นิยุตฺตาติ เจตสิกา. นิรนฺตรภาวูปคมนตาย อุปฺปาทโต ยาว ภงฺคา จิตฺเตน สํสฏฺาติ จิตฺตสํสฏฺา. เอกโต วตฺตมานาปิ นิรนฺตรภาวํ อนุปคมนตาย จิตฺเตน วิสํสฏฺาติ จิตฺตวิสํสฏฺา. สมุฏฺหนฺติ เอเตนาติ สมุฏฺานํ, จิตฺตํ สมุฏฺานํ เอเตสนฺติ จิตฺตสมุฏฺานา. สห ภวนฺตีติ สหภุโน, จิตฺเตน สหภุโน จิตฺตสหภุโน. อนุปริวตฺตนฺตีติ อนุปริวตฺติโน. กึ อนุปริวตฺตนฺติ? จิตฺตํ. จิตฺตสฺส อนุปริวตฺติโน จิตฺตานุปริวตฺติโน. จิตฺตสํสฏฺา จ เต จิตฺตสมุฏฺานา จาติ จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานา. จิตฺตสํสฏฺา จ เต จิตฺตสมุฏฺานา จ จิตฺตสหภุโนเอว จาติ จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานสหภุโน. จิตฺตสํสฏฺา จ เต จิตฺตสมุฏฺานา จ จิตฺตานุปริวตฺติโนเอว จาติ จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานานุ- ปริวตฺติโน. เสสานิ สพฺพปทานิ วุตฺตปทานํ ปฏิกฺเขปวเสน เวทิตพฺพานิ. อชฺฌตฺตชฺฌตฺตํ สนฺธาย อชฺฌตฺตตฺติเก วุตฺตวเสน อชฺฌตฺตาว อชฺฌตฺติกา. ตโต พหิภูตาติ พาหิรา. อุปาทิยนฺเตว ภูตานิ, น ภูตานิ วิย อุปาทิยนฺตีติ อุปาทา. น อุปาทิยนฺเตวาติ โนอุปาทา. [๖๙-๗๔] อุปาทานโคจฺฉเก ภุสํ อาทิยนฺตีติ อุปาทานา, ทฬฺหคฺคาหํ คณฺหนฺตีติ อตฺโถ. ตโต อญฺเ โน อุปาทานา. [๗๕-๘๒] กิเลสโคจฺฉเก สงฺกิลิฏฺตฺติเก วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพ. [๘๓-๑๐๐] ปิฏฺิทุเกสุ กาเม อวจรนฺตีติ กามาวจรา. รูเป อวจรนฺตีติ รูปาวจรา. อรูเป อวจรนฺตีติ อรูปาวจรา. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน ปรโต อาวีภวิสฺสติ. เตภูมิกวฏฺเฏ ปริยาปนฺนา อนฺโตคธาติ ปริยาปนฺนา. ตสฺมึ น

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๙๘.

ปริยาปนฺนาติ อปริยาปนฺนา. วฏฺฏมูลํ ฉินฺทิตฺวา ^๑- นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา วฏฺฏโต นิยฺยนฺตีติ นิยฺยานิกา. อิมินา ลกฺขเณน น นิยฺยนฺตีติ อนิยฺยานิกา. จุติยา วา อตฺตโน วา ปวตฺติยา อนนฺตรํ ผลทาเนน ^๒- นิยตตฺตา นิยตา. ตถา อนิยตตฺตา อนิยตา. อญฺเ ธมฺเม อุตฺตรนฺติ ปชหนฺตีติ อุตฺตรา, อตฺตานํ อุตฺตริตุํ สมตฺเถหิ สห อุตฺตเรหีติ สอุตฺตรา. นตฺถิ เอเตสํ อุตฺตราติ อนุตฺตรา. รณนฺติ เอเตหีติ รณา, เยหิ อภิภูตา สตฺตา นานปฺปกาเรน กนฺทนฺติ ปริเทวนฺติ, เตสํ ราคาทีนํ เอตํ อธิวจนํ. สมฺปโยควเสน ปหาเนกฏฺตาวเสน จ สห รเณหีติ สรณา. เตนากาเรน นตฺถิ เอเตสํ รณาติ อรณา. --------------- สุตฺตนฺติกทุกมาติกาปทวณฺณนา [๑๐๑-๑๐๘] สุตฺตนฺติกทุเกสุ สมฺปโยควเสน วิชฺชํ ภชนฺตีติ วิชฺชาภาคิโน, วิชฺชาภาเค วิชฺชาโกฏฺาเส วตฺตนฺตีติปิ วิชฺชาภาคิโน. ตตฺถ วิปสฺสนาาณํ มโนมยิทฺธิ ฉ อภิญฺาติ อฏฺ วิชฺชา. ปุริเมน อตฺเถน ตาหิ สมฺปยุตฺตธมฺมาปิ วิชฺชาภาคิโน, ปจฺฉิเมน อตฺเถน ตาสุ ยา กาจิ เอกา วิชฺชา วิชฺชา. ^๓- เสสา วิชฺชาภาคิโนติ เอวํ วิชฺชาปิ วิชฺชาย สมฺปยุตฺตธมฺมาปิ วิชฺชาภาคิโนเตฺวว เวทิตพฺพา. อิธ ปน สมฺปยุตฺตธมฺมาว อธิปฺเปตา. สมฺปโยควเสน อวิชฺชํ ภชนฺตีติ อวิชฺชาภาคิโน, อวิชฺชาภาเค อวิชฺชาโกฏฺาเส วตฺตนฺตีติปิ อวิชฺชาภาคิโน. ตตฺถ ทุกฺขปฏิจฺฉาทกํ ตโม สมุทยาทิปฏิจฺฉาทกนฺติ จตสฺโส อวิชฺชา. ปุริมนเยเนว ตาหิ สมฺปยุตฺตธมฺมาปิ อวิชฺชาภาคิโน. ตาสุ ^๔- ยา กาจิ เอกา อวิชฺชา อวิชฺชา, เสสา อวิชฺชาภาคิโนติ เอวํ อวิชฺชาปิ อวิชฺชาย สมฺปยุตฺตธมฺมาปิ อวิชฺชาภาคิโนเตฺวว เวทิตพฺพา. อิธ ปน สมฺปยุตฺตธมฺมาว อธิปฺเปตา. ปุน อนชฺโฌตฺถรณภาเวน กิเลสนฺธการํ วิทฺธํเสตุํ อสมตฺถตาย วิชฺชุ อุปมา เอเตสนฺติ วิชฺชูปมา. นิสฺเสสํ วิทฺธํสนสมตฺถตาย วชิรํ อุปมา เอเตสนฺติ วชิรูปมา. พาเลสุ ิตตฺตา ยตฺถ ิตา ตทุปจาเรน พาลา. ปณฺฑิเตสุ ิตตฺตา ปณฺฑิตา. พาลกรณตฺตา ^๕- วา พาลา. ปณฺฑิตกรณตฺตา ปณฺฑิตา. กณฺหาติ กาฬกา, จิตฺตสฺส @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. ฉินฺทนฺตา ^๒ ฉ.ม. ผลทาเน ^๓ ม. เอกา วิชฺชา @^๔ สี. ปจฺฉิเมน อตฺเถน ตาสุ ^๕ ฉ.ม. พาลกรตฺตา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๙๙.

อปภสฺสรภาวกรณา. สุกฺกาติ โอทาตา. จิตฺตสฺส ปภสฺสรภาวกรณา. กณฺหาภิชาติเหตุโต วา กณฺหา. สุกฺกาภิชาติเหตุโต สุกฺกา. อิธ เจว สมฺปราเย จ ตปนฺตีติ ^๑- ตปนียา. น ตปนียา อตปนียา. อธิวจนทุกาทโย ตโย อตฺถโต นินฺนานากรณา, พฺยญฺชนเมเวตฺถ นานํ. สิริวฑฺฒโก ธนวฑฺฒโกติ อาทโย หิ วจนมตฺตเมว อธิการํ กตฺวา ปวตฺตา อธิวจนา นาม. อธิวจนานํ ปถา อธิวจนปถา. "อภิสงฺขโรนฺตีติ โข ภิกฺขเว ตสฺมา สงฺขาราติ วุจฺจตี"ติ ^๒- เอวํ วิตฺถาเรตฺวา ^๓- สเหตุกํ กตฺวา วุจฺจมานา อภิลาปา นิรุตฺติ นาม, นิรุตฺตีนํ ปถา นิรุตฺติปถา. "ตกฺโก วิตกฺโก สงฺกปฺโป"ติ ^๔- เอวํ เตน เตน ปกาเรน าปนโต ปญฺตฺติ นาม, ปญฺตฺตีนํ ปถา ปญฺตฺติปถา. เอตฺถ จ เอกํ ทุกํ วตฺวาปิ อิตเรสํ วจเน ปโยชนํ เหตุโคจฺฉเก วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. [๑๐๙-๑๑๘] นามรูปทุเก นามกรณฏฺเน นมนฏฺเน นามนฏฺเน จ นามํ. รุปฺปนฏฺเน รูปํ. อยเมตฺถ สงฺเขโป. วิตฺถาโร ปน นิกฺเขปกณฺเฑ อาวีภวิสฺสติ. อวิชฺชาติ ทุกฺขาทีสุ อญฺาณํ. ภวตณฺหาติ ภวปตฺถนา. ภวทิฏฺีติ ภโว วุจฺจติ สสฺสตํ, สสฺสตวเสน อุปฺปชฺชนทิฏฺิ. วิภวทิฏฺีติ วิภโว วุจฺจติ อุจฺเฉทํ, ^๕- อุจฺเฉทวเสน อุปฺปชฺชนทิฏฺิ. "สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จา"ติ ปวตฺตา ทิฏฺิ สสฺสตทิฏฺิ. "อุจฺฉิชฺชิสฺสตี"ติ ปวตฺตา ทิฏฺิ อุจฺเฉททิฏฺิ. "อนฺตวา"ติ ปวตฺตา ทิฏฺิ อนฺตวาทิฏฺิ. "อนนฺตวา"ติ ปวตฺตา ทิฏฺิ อนนฺตวาทิฏฺิ. ปุพฺพนฺตํ อนุคตา ทิฏฺิ ปุพฺพนฺตานุทิฏฺิ. อปรนฺตํ อนุคตา ทิฏฺิ อปรนฺตานุทิฏฺิ. อหิริกนฺติ "ยํ น หิริยติ หิริยิตพฺเพนา"ติ ^๖- เอวํ วิตฺถาริตา นิลฺลชฺชตา. อโนตฺตปฺปนฺติ "ยํ น โอตฺตปฺปติ โอตฺตปฺปิตพฺเพนา"ติ ^๗- เอวํ วิตฺถาริโต อภายนกอากาโร. หิริยนา หิริ. โอตฺตปฺปนา ^๘- โอตฺตปฺปํ. โทวจสฺสตาทีสุ ทุกฺขํ วโจ เอตสฺมึ วิปฺปฏิกูลคาหิมฺหิ วิปจฺจนีกสาเต อนาทเร ปุคฺคเลติ ทุพฺพโจ, ตสฺส กมฺมํ โทวจสฺสํ, ตสฺส ภาโว โทวจสฺสตา. ปาปา อสฺสทฺธาทโย ปุคฺคลา เอตสฺส มิตฺตาติ @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. ตเปนฺตีติ ^๒ สํ. ข. ๑๗/๗๙/๗๑ ^๓ ฉ.ม. นิทฺธาเรตฺวา @^๔ อภิ. ๓๔/๗/๒๒ ^๕ ก. อุจฺเฉโท ^๖ อภิ. ๓๔/๑๓๒๘/๒๙๙ @^๗ อภิ. ๓๔/๑๓๒๙/๒๙๙ ^๘ สี. โอตฺตปนา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐๐.

ปาปมิตฺโต, ตสฺส ภาโว ปาปมิตฺตตา. โสวจสฺสตา จ กลฺยาณมิตฺตตา จ วุตฺตปฏิปกฺขนเยเนว เวทิตพฺพา. [๑๑๙-๑๒๓] "ปญฺจปิ อาปตฺติกฺขนฺธา อาปตฺติโย, สตฺตปิ อาปตฺติกฺขนฺธา อาปตฺติโย"ติ ^๑- เอวํ วุตฺตาสุ อาปตฺตีสุ กุสลภาโว อาปตฺติกุสลตา. ตาหิ อาปตฺตีหิ วุฏฺาเน กุสลภาโว อาปตฺติวุฏฺานกุสลตา. สมาปตฺตีสุ กุสลภาโว สมาปตฺติกุสลตา, สมาปตฺตีนํ อปฺปนาปริจฺเฉทปญฺาเยตํ อธิวจนํ. สมาปตฺตีหิ วุฏฺาเน กุสลภาโว สมาปตฺติวุฏฺานกุสลตา. อฏฺารสสุ ธาตูสุ กุสลภาโว ธาตุกุสลตา. ตาสํเยว ธาตูนํ มนสิกาเร กุสลภาโว มนสิการกุสลตา. จกฺขายตนาทีสุ กุสลภาโว อายตนกุสลตา. ทฺวาทสงฺเค ปฏิจฺจสมุปฺปาเท กุสลภาโว ปฏิจฺจสมุปฺปาทกุสลตา. ตสฺมึ ตสฺมึ าเน กุสลภาโว านกุสลตา, านนฺติ การณํ วุจฺจติ. ตสฺมึ หิ ตทายตฺตวุตฺติตาย ผลํ ติฏฺติ นาม, ตสฺมา "านนฺ"ติ วุตฺตํ. อฏฺาเน กุสลภาโว อฏฺานกุสลตา. [๑๒๔-๑๓๔] อุชุโน ภาโว อาชฺชโว. มฺทุโน ภาโว มทฺทโว. อธิวาสนสงฺขาโต ขมนภาโว ขนฺติ. สุรตสฺส ภาโว โสรจฺจํ. สมฺโมทกมุทุภาวสงฺขาโต สขิลภาโว สาขลฺยํ. ยถา ปเรหิ สทฺธึ อตฺตโน ฉิทฺทํ น โหติ, เอวํ ธมฺมามิเสหิ ปฏิสนฺถรณํ ปฏิสนฺถาโร. ^๒- อินฺทฺริยสํวรเภทสงฺขาโต มนจฺฉฏฺเสุ อินฺทฺริเยสุ อคุตฺตทฺวารภาโว อินฺทฺริเยสุ อคุตฺตทฺวารตา. ปฏิคฺคหณปริโภควเสน โภชเน มตฺตํ อชานนภาโว โภชเน อมตฺตญฺุตา. อนนฺตรทุโก วุตฺตปฏิปกฺขวเสน ^๓- เวทิตพฺโพ. สติวิปฺปวาสสงฺขาโต มุฏฺสฺสติสฺส ภาโว มุฏฺสฺสจฺจํ. อสมฺปชานภาโว อสมฺปชญฺ. สรตีติ สติ. สมฺปชานาตีติ สมฺปชญฺ. อปฺปฏิสงฺขาเน อกมฺปนฏฺเน ปฏิสงฺขานสงฺขาตํ พลํ ปฏิสงฺขานพลํ. วิริยสีเสน สตฺตโพชฺฌงฺเค ภาเวนฺตสฺส อุปฺปนฺนพลํ ภาวนาพลํ. ปจฺจนีกธมฺเม สเมตีติ สมโถ. อนิจฺจาทิวเสน วิวิเธน อากาเรน ปสฺสตีติ วิปสฺสนา. สมโถว ตํ อาการํ คเหตฺวา ปุน ปวตฺเตตพฺพสฺส สมถสฺส นิมิตฺตวเสน สมถนิมิตฺตํ. ปคฺคาหนิมิตฺเตปิ เอเสว นโย. สมฺปยุตฺตธมฺเม ปคฺคณฺหตีติ ปคฺคาโห. น วิกฺขิปตีติ อวิกฺเขโป. @เชิงอรรถ: ^๑ อภิ. ๓๔/๑๓๓๖/๓๐๐ ^๒ ม. ปฏิสนฺธรณํ ปฏิสนฺธาโร ^๓ ฉ.ม....นเยน

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐๑.

[๑๓๕-๑๔๒] สีลวินาสิกา ^๑- อสํวรสงฺขาตา สีลสฺส วิปตฺติ สีลวิปตฺติ. สมฺมาทิฏฺิวินาสิกา มิจฺฉาทิฏฺิสงฺขาตา ทิฏฺิยา วิปตฺติ ทิฏฺิวิปตฺติ. โสรจฺจเมว สีลสฺส สมฺปาทนโต สีลสฺส ปริปูรณโต สีลสฺส สมฺปทาติ สีลสมฺปทา. ทิฏฺิปาริปูริภูตํ าณํ ทิฏฺิยา สมฺปทาติ ทิฏฺิสมฺปทา. วิสุทฺธิภาวปฺปตฺตา ^๒- สีลสงฺขาตา สีลสฺส วิสุทฺธิ สีลวิสุทฺธิ. นิพฺพานสงฺขาตํ วิสุทฺธึ ปาเปตุํ สมตฺถา ทสฺสนสงฺขาตา ทิฏฺิยา วิสุทฺธิติ ทิฏฺิวิสุทฺธิ. ทิฏฺิวิสุทฺธิ โข ปน ยถาทิฏฺิสฺส จ ปธานนฺติ กมฺมสฺสกตาณาทิสงฺขาตา ทิฏฺิวิสุทฺธิ เจว ยถาทิฏฺิสฺส จ อนุรูปทิฏฺิสฺส กลฺยาณทิฏฺิสฺส ตํสมฺปยุตฺตเมว ปธานํ. สํเวโคติ ชาติอาทีนิ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนภยสงฺขาตํ สํเวชนํ. ^๓- สํเวชนิยฏฺานนฺติ สํเวคชนกํ ชาติอาทิการณํ. สํวิคฺคสฺส จ โยนิโสปธานนฺติ เอวํ สํเวคชาตสฺส อุปายปฺปธานํ. อสนฺตุฏฺิตา จ กุสเลสุ ธมฺเมสูติ กุสลธมฺมปูรเณ อสนฺตุฏฺิภาโว. อปฺปฏิวานิตา จ ปธานสฺมินฺติ อรหตฺตํ อปตฺวา ปธานสฺมึ อนิวตฺตนตา จ อโนสฺสกฺกนตา. วิชฺชานนโต วิชฺชา. วิมุจฺจนโต วิมุตฺติ. ขเย าณนฺติ กิเลสกฺขยกเร อริยมคฺเค าณํ. อนุปฺปาเท าณนฺติ ปฏิสนฺธิวเสน อนุปฺปาทภูเต ตํตํมคฺควชฺฌกิเลสานํ อนุปฺปาทปริโยสาเน อุปฺปนฺเน อริยผเล าณํ. อยํ มาติกาย อนุปุพฺพปทวณฺณนา. ทุกมาติกาปทวณฺณนา นิฏฺิตา. -------------

อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๓ หน้า ๙๗-๑๐๑. http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=53&A=2371&modeTY=1&pagebreak=1 The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=53&A=2371&modeTY=1&pagebreak=1 อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=34&i=2 เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=34&A=104 พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=34&A=31 The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=34&A=31 สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๔ http://84000.org/tipitaka/read/?index_34