อรรถกถาเล่มที่ ๗ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ม.อ. (ปปญฺจ.๑)

หน้าที่ ๔๑.
     สุตนฺติ มํสโสเตนปิ สุตํ, ทิพฺพโสเตนปิ สุตํ, สทฺทายตนสฺเสตํ อธิวจนํ.
     มุตนฺติ มุตฺวา มุนิตฺวา จ คหิตํ, อาหจฺจ อุปคนฺตฺวาติ อตฺโถ. อินฺทฺริยานํ
อารมฺมณานญฺจ อญฺมญฺสํสิเลเส วิญฺาตนฺติ วุตฺตํ โหติ. คนฺธรสโผฏฺพฺพายตนานํ
เอตํ อธิวจนํ.
     วิญฺาตนฺติ มนสา วิญฺาตํ, เสสานํ สตฺตนฺนํ อายตนานญฺจ เอตํ
อธิวจนํ ธมฺมารมฺมณสฺส วา. อิธ ปน สกฺกายปริยาปนฺนเมว ลพฺภติ. วิตฺถาโร
ปเนตฺถ ทิฏฺวาเร วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพ.
                         เอกตฺตวาราทิวณฺณนา
     [๖] เอวํ สพฺพํ สกฺกายเภทํ ทิฏฺาทีหิ จตูหิ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตเมว
สมาปนฺนกวาเรน อสมาปนฺนกวาเรน จ ทฺวิธา ทสฺเสนฺโต เอกตฺตํ นานตฺตนฺติ
อาทิมาห.
     เอกตฺตนฺติ. อิมินา สมาปนฺนกวารํ ทสฺเสติ. นานตฺตนฺติ อิมินา
อสมาปนฺนกวารํ. เตสํ อยํ วจนตฺโถ, เอกภาโว เอกตฺตํ. นานาภาโว นานตฺตนฺติ.
โยชณา ปเนตฺถ สมาปนฺนกวารํ จตูหิ ขนฺเธหิ อสมาปนฺนกวารญฺจ ปญฺจหิ
ขนฺเธหิ ภินฺทิตฺวา "รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี"ติ อาทินา สาสนนเยน ปวีวาราทีสุ
วุตฺเตน จ อฏฺกถานเยน ยถานุรูปํ วีมํสิตฺวา เวทิตพฺพา. เกจิ ปน เอกตฺตนฺติ
เอกตฺตนยํ วทนฺติ นานตฺตนฺติ นานตฺตนยํ. อปเร "เอกตฺตสญฺี อตฺตา โหติ
อโรโค ปรมฺมรณา, นานตฺตสญฺี อตฺตา โหตี"ติ เอวํ ทิฏฺาภินิเวสํ. ตํ สพฺพํ
อิธานธิปฺเปตตฺตา ๑- อยุตฺตเมว โหติ.
     เอวํ สพฺพํ สกฺกายํ ทฺวิธา ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตเมว เอกธา สมฺปิณฺฑิตฺวา
ทสฺเสนฺโต สพฺพํ สพฺพโตติ อาทิมาห. โยชนานโย ปเนตฺถ สพฺพํ อสฺสาเทนฺโต
สพฺพํ ตณฺหามญฺนาย มญฺติ. "มยา เอเต สตฺตา นิมฺมิตา"ติ อาทินา
นเยน อตฺตนา นิมฺมิตํ มญฺนฺโต สพฺพํ มานมญฺนาย มญฺติ. "สพฺพํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อิธ นาธิปฺเปตตฺตา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๒.
ปุพฺเพ กตกมฺมเหตุ, สพฺพํ อิสฺสรนิมฺมานเหตุ, สพฺพํ อเหตุ อปฺปจฺจยา, สพฺพํ
อตฺถิ, สพฺพํ นตฺถี"ติอาทินา นเยน มญฺนฺโต สพฺพํ ทิฏฺิมญฺนาย มญฺตีติ
เวทิตพฺโพ. กถํ สพฺพสฺมึ มญฺติ?  อิเธกจฺโจ เอวํทิฏฺิโก โหติ "มหา เม
อตฺตา"ติ. โส สพฺพํ โลกสนฺนิวาสนฺตสฺโสกาสภาเวน ปริกปฺเปตฺวา โส โข
ปน เม อยํ อตฺตา สพฺพสฺมินฺติ มญฺติ, อยมสฺส ทิฏฺิมญฺนา. ตสฺมึเยว
ปนสฺส อตฺตนิ สิเนหํ ตพฺพตฺถุกญฺจ มานํ อุปฺปาทยโต ตณฺหามานมญฺนาปิ
เวทิตพฺพา. เสสํ ปวีวาเร วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
     เอวํ สพฺพํ สกฺกายํ เอกตฺตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อปเรนปิ นเยน ตํ เอกธา
ทสฺเสนฺโต นิพฺพานํ นิพฺพานโตติ อาทิมาห. ตตฺถ นิพฺพานนฺติ "ยโต โข โภ
อยํ อตฺตา ปญฺจหิ กามคุเณหิ สมปฺปิโต สมงฺคีภูโต ปริจาเรติ, เอตฺตาวตา
โข โภ อยํ อตฺตา ปรมทิฏฺธมฺมนิพฺพานํ ปตฺโต โหตี"ติอาทินา นเยน
ปญฺจธา อาคตํ ปรมทิฏฺธมฺมนิพฺพานํ เวทิตพฺพํ. ตตฺถ นิพฺพานํ อสฺสาเทนฺโต
ตณฺหามญฺนาย มญฺตีติ เวทิตพฺโพ. เตน นิพฺพาเนน ๑- "อหมสฺมิ
นิพฺพานปฺปตฺโต"ติ มานํ ชเนนฺโต มานมญฺนาย มญฺติ. อนิพฺพานํเยว สมานํ
ตํ นิพฺพานโต ๒- นิพฺพานํ อสฺสาทโต จ คณฺหนฺโต ๒- ทิฏฺิมญฺนาย มญฺตีติ
เวทิตพฺโพ.
     นิพฺพานโต ปน อญฺ อตฺตานํ คเหตฺวา โส โข ปน เม อยํ อตฺตา
อิมสฺมึ นิพฺพาเนติ มญฺนฺโต นิพฺพานสฺมึ มญฺติ, อยมสฺส ทิฏฺิมญฺนา.
ตสฺมึเยว ปนสฺส อตฺตนิ สิเนหํ ตพฺพตฺถุกญฺจ มานํ อุปฺปาทยโต
ตณฺหามานมญฺนาปิ เวทิตพฺพา. เอส นโย นิพฺพานโต มญฺนายปิ. ตตฺราปิ หิ
นิพฺพานโต อญฺ อตฺตานํ คเหตฺวา "อิทํ นิพฺพานํ, อยํ อตฺตา, โส โข ปน
เม อยํ อตฺตา อิโต นิพฺพานโต อญฺโ"ติ มญฺนฺโต นิพฺพานโต มญฺติ,
อยมสฺส ทิฏฺิมญฺนา. ตสฺมึเยว ปนสฺส อตฺตนิ สิเนหํ ตพฺพตฺถุกญฺจ มานํ
อุปฺปาทยโต ตณฺหามานมญฺนาปิ เวทิตพฺพา. "อโห สุขํ มม นิพฺพานนฺ"ติ
มญฺนฺโต ปน นิพฺพานํ เมติ มญฺตีติ เวทิตพฺโพ. เสสํ วุตฺตนยเมว.
อยมฺปเนตฺถ อนุสงฺคีติ. ๓-
@เชิงอรรถ: ๑ ก. มาเนน.   ๒-๒ ฉ.ม. นิพฺพานโต นิจฺจาทิโต จ คณฺหนฺโต  ๓ ฉ.ม., อิ. อนุคีติ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๓.
          ยาทิโส เอส สกฺกาโย            ตถา นํ อวิชานโต
          ปุถุชฺชนสฺส สกฺกาเย              ชายนฺติ สพฺพมญฺนา.
          เชคุจฺโฉ ภิทฺทรูโปยํ ๑-           ทุกฺโข อปริณายโก
          ตมฺปจฺจนีกโต พาโล              คณฺหํ คณฺหาติ มญฺนา.
          สุภโต สุขโต เจว               สกฺกายํ อนุปสฺสโต
          สลภสฺเสว อคฺคิมฺหิ               โหติ ตณฺหาย มญฺนา.
          นิจฺจสญฺ อธิฏฺาย               สมฺปตฺตึ ตสฺส ปสฺสโต
          คูถานิ สาว คูถสฺมึ ๒-            โหติ มาเนน มญฺนา.
          อตฺตา อตฺตนิโยเวติ ๓-           ปสฺสโต นํ อพุทฺธิโน
          อาทาเส วิย พิมฺพสฺส ๔-          ทิฏฺิยา โหติ มญฺนา.
          มญฺนาติ จ นาเมตํ              สุขุมํ มารพนฺธนํ
          สิถิลํ ทุปฺปมุญฺจญฺจ                เยน พนฺโธ ๕- ปุถุชฺชโน.
          พหุํ วิปฺผนฺทมาโนปิ               สกฺกายนฺนาติวตฺตติ
          สมุสฺสิตํ ทฬฺหตฺถมฺภํ               สาว สทฺทลพนฺธโน. ๖-
          เสโส สกฺกายมลฺลีโน ๗-          ชาติยา จ ชราย จ
          โรคาทีหิ จ ทุกฺเขหิ              นิจฺจํ หญฺติ พาลิโส. ๘-
          ตํ โว วทามิ ภทฺทํ โว ๙-         สกฺกายํ อนุปสฺสถ
          อสาตโต อสุภโต                เภทโตถ ๑๐- อนตฺตโต.
          เอโส สภาโว เหตสฺส ๑๑-        ปสฺสํ เอวมิมํ พุโธ
          ปหาย มญฺนา สพฺพา             สพฺพทุกฺขา ปมุจฺจตีติ.
                ปุถุชฺชนวเสน จตุวีสติปพฺพา ๑๒- ปมนยกถา
                             นิฏฺิตา.
                        -----------------
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ภิทุโร จายํ   ๒ ฉ.ม. คูถาที วิย คูถสฺมึ   ๓ ฉ.ม. อตฺตนิโย เมติ
@๔ ฉ.ม. โพนฺทิสฺส, สี. พนฺธสฺส.  ๕ ฉ.ม., อิ. พทฺโธ, เอวมุปริปิ
@๖ ฉ.ม., อิ. คทฺทุลพนฺธโน.  ๗ ฉ.ม., อิ. ส'โส สกฺกายมลีโน  ๘ ฉ.ม. พาฬฺหโส.
@๙ ฉ.ม. ภทฺทนฺเต  ๑๐ ฉ.ม. เภทโต จ   ๑๑ ม. โส ตสฺส.  ๑๒ ม. จตุวีสติสพฺพา.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๔.
                        เสกฺขวารทุติยนยวณฺณนา
     [๗] เอวํ ภควา ปวีอาทีสุ วตฺถูสุ สพฺพสกฺกายธมฺมมูลภูตํ ปุถุชฺชนสฺส
ปวตฺตึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เตเสฺวว วตฺถูสุ เสขสฺส ปวตฺตึ ทสฺเสนฺโต โยปิ
โส ภิกฺขเว ภิกฺขุ เสโขติ อาทิมาห. ตตฺถ โยติ อุทฺเทสวจนํ. โสติ นิทฺเทสวจนํ.
ปิกาโร สมฺปิณฺฑนตฺโถ อยมฺปิ ธมฺโม อนิยโตติ อาทีสุ วิย. เตน จ
อารมฺมณสภาเคน ปุคฺคลํ สมฺปิณฺเฑติ โน ปุคฺคลสภาเคน, เหฏฺโต หิ ปุคฺคลา
ทิฏฺิวิปนฺนา, อิธ ทิฏฺิสมฺปนฺนา, น เตสํ สภาคตา อตฺถิ. อารมฺมณํ ปน
เหฏฺา ปุคฺคลานํปิ ตเถว, อิเมสํปิ ตเทวาติ. เตน วุตฺตํ "อารมฺมณสภาเคน
ปุคฺคลํ สมฺปิณฺเฑติ โน ปุคฺคลสภาเคนา"ติ. โยปิ โสติ อิมินา ปน สกเลน
วจเนน อิทานิ วตฺตพฺพํ เสขํ ทสฺเสตีติ เวทิตพฺโพ. ภิกฺขเว ภิกฺขูติ อิทํ
วุตฺตนยเมว.
     เสโขติ ๑- เกนฏฺเน เสโข? เสขธมฺมปฏิลาภโต เสโข. วุตฺตเญฺหตํ
"กิตฺตาวตา นุ โข ภนฺเต เสโข *- โหตีติ, อิธ ภิกฺขเว ภิกขุ เสขาย สมฺมาทิฏฺิยา
สมนฺนาคโต โหติ ฯเปฯ เสเขน สมฺมาสมาธินา สมนฺนาคโต โหติ, เอตฺตาวตา
โข ภิกฺขุ เสโข โหตี"ติ. ๒- อปิจ สิกฺขตีติปิ เสโข. วุตฺตเญฺหตํ "สิกฺขตีติ โข
ภิกฺขุ ตสฺมา เสโขติ วุจฺจติ, กิญฺจ สิกฺขติ? อธิสีลํปิ สิกฺขติ, อธิจิตฺตํปิ
สิกฺขติ, อธิปญฺปิ สิกฺขติ, สิกฺขตีติ โข ภิกฺขุ ตสฺมา เสโขติ วุจฺจตี"ติ ๓-
     โยปิ กลฺยาณปุถุชฺชโน อนุโลมปฏิปทาย ปริปูริการี สีลสมฺปนฺโน อินฺทฺริเยสุ
คุตฺตทฺวาโร โภชเน มตฺตญฺู ชาคริยานุโยคมนุยุตฺโต ปุพฺพรตฺตาปรรตฺตํ
โพธิปกฺขิยานํ ธมฺมานํ ภาวนานุโยคมนุยุตฺโต วิหรติ "อชฺช วา เสฺว วา อญฺตรํ
สามญฺผลํ อธิคมิสฺสามี"ติ. โสปิ วุจฺจติ สิกฺขตีติ เสโข. ๔- อิมสฺมึ ปนตฺเถ
ปฏิเวธปฺปตฺโตว เสโข อธิปฺเปโต, โน ปุถุชฺชโน.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เสกฺโข. เอวมุปริปิ     *๒ ปาลิ เสกฺโข เอวมุปริปิ, สํ.
@มหา. ๑๙/๑๓/๑๑ เสกฺขสุตฺต  ๓ องฺ. ติก. ๒๐/๘๖/๒๒๕ เสกฺขสุตฺต   ๔ ฉ.ม. เสกฺโขติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๕.
     อปฺปตฺตํ มานสํ เอเตนาติ อปฺปตฺตมานโส. มานสนฺติ ราโคปิ จิตฺตํปิ
อรหตฺตํปิ. "อนฺตลิกฺขจโร ปาโส, ยฺวายญฺจรติ มานโส"ติ ๑- เอตฺถ หิ ราโค
มานสํ. "จิตฺตํ มโน มานสนฺ"ติ ๒- เอตฺถ จิตฺตํ. "อปฺปตฺตมานโส เสโข, กาลํ
กยิรา ชเนสุตา"ติ ๓- เอตฺถ อรหตฺตํ. อิธาปิ อรหตฺตเมว อธิปฺเปตํ. เตน
อปฺปตฺตารหตฺโตติ วุตฺตํ โหติ.
     อนุตฺตรนฺติ เสฏฺ, อสทิสนฺติ อตฺโถ. จตูหิ โยเคหิ เขมํ อนุปทฺทุตนฺติ ๔-
โยคกฺเขมํ. อรหตฺตเมว อธิปฺเปตํ. ปตฺถยมาโนติ เทฺว ปตฺถนา ตณฺหาปตฺถนา
จ ฉนฺทปตฺถนา จ.
              "ปตฺถยมานสฺส หิ ชปฺปิตานิ,
               ปเวธิตํ วาปิ ปกปฺปิเตสู"ติ ๕-
     เอตฺถ ตณฺหาปตฺถนา.
         "ฉินฺนํ ปาปิมโต โสตํ          วิทฺธสฺตํ วินฬีกตํ
          ปามุชฺชพหุลา โหถ           เขมํ ปตฺเถถ ๖- ภิกฺขโว"ติ. ๗-
     เอตฺถ กตฺตุกมฺยตา กุสลจฺฉนฺทปตฺถนา. อยเมว อิธาธิปฺเปตา. เตน
ปตฺถยมาโนติ ตํ โยคกฺเขมํ กตฺตุกาโม ๘- อธิคนฺตุกาโม ตนฺนินฺโน ตปฺโปโณ
ตปฺปพฺภาโรติ เวทิตพฺโพ. วิหรตีติ อญฺ อิริยาปถทุกฺขํ อญฺเน อิริยาปเถน
วิจฺฉินฺทิตฺวา อปริปตนฺตํ กายํ หรติ. อถวา "สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจาติ
อธิมุจฺจนฺโต สทฺธาย วิหรตี"ติ อาทินาปิ นิทฺเทสนเยเนตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
     ปวึ ปฺวิโต อภิชานาตีติ ปวึ ปวีภาเคน อภิชานาติ, น ปุถุชฺชโน
วิย สพฺพาการวิปรีตาย สญฺาย ชานาติ. ๙- อปิจ โข อภิวิสิฏฺเน าเณน
ชานาติ. เอวํ ปวีติ เอตํ ปวีภาวํ อธิมุจฺจนฺโตเยว ๑๐- นํ อนิจฺจาติปิ
@เชิงอรรถ: ๑ วินย. มหา. ๔/๓๓/๒๘ มารกถา, สํ. สคา. ๑๕/๑๕๑/๑๓๕ มานสสุตฺต
@๒ อภิ. สงฺคณิ. ๓๔/๖๓,๖๕,๖๘/๓๒-๓   ๓ สํ. สคา. ๑๕/๑๕๙/๑๔๖ โคธิกสุตฺต
@๔ ฉ.ม. อนนุยุตฺตนฺติ   ๕ ขุ.สุ. ๒๕/๙๐๙/๕๑๑ มหาวิยูหสุตฺต   ๖ ฉ.ม. สี. ปตฺตตฺถ
@๗ ม.มู. ๑๒/๓๕๒/๓๑๕ จูฬโคปาลสุตฺต  ๘ ฉ.ม., อิ. ปตฺตุกาโม.
@๙ ฉ.ม., อิ. สญฺชานาติ.  ๑๐ ก. ปวีติ เอวํ ปวีภาคํ อมุญฺจนฺโตเยว....
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๖.
ทุกฺขาติปิ อนตฺตาติปิ เอวํ อภิชานาตีติ วุตฺตํ โหติ. เอวญฺจ นํ อภิตฺวา
ปวึ มามญฺี. ๑- กึ วุตฺตํ โหติ. มญฺตีติ มญฺี. อยํ ปน มญฺี จ น
มญฺี จ น วตฺตพฺโพติ. เอตสฺมึ หิ อตฺเถ อิทํ ปทํ นิปาเตตฺวา วุตฺตนฺติ
เวทิตพฺพํ. โก ปเนตฺถ อธิปฺปาโยติ. วุจฺจเต ปุถุชฺชโน ตาว สพฺพมญฺนานํ
อปฺปหีนตฺตา มญฺตีติ วุตฺโต. ขีณาสโว ปหีนตฺตา น มญฺติ. ๒- เสขสฺส ปน
ทิฏฺิมญฺนา ปหีนา, อิตราปิ ตนุภาวํ คตา, เตน โส มญฺตีติปิ น
วตฺตพฺโพ ปุถุชฺชโน วิย, น มญฺตีติปิ น วตฺตพฺโพ ขีณาสโว วิยาติ.
     ปริญฺเยฺยํ ตสฺสาติ เสขสฺส ๓- ตํ มญฺนาวตฺถุ โอกฺกนฺตนิยามตฺตา
สมฺโพธิปรายนตฺตา จ ตีหิ ปริญฺาหิ ปริเยฺยํ, อปริญฺเยฺยํ อปริญฺาตพฺพํ
น โหติ ปุถุชนสฺส วิย, โนปิ ปริญฺาตํ ขีณาสวสฺส วิย. เสสํ สพฺพตฺถ
วุตฺตนยเมว.
                     เสขวเสน ทุติยนยกถา นิฏฺิตา.
                           ----------
                      ขีณาสววารตติยาทินยวณฺณนา
     [๘] เอวํ ปวีอาทีสุ วตฺถูสุ เสขสฺส ปวตฺตึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ขีณาสวสฺส
ทสฺเสนฺโต โยปิ โส ภิกฺขเว ภิกฺขุ อรหนฺติ อาทิมาห.
     ตตฺถ โสปีติ ปิสทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถ. เตน อิธ อุภยสภาคตาปิ ลพฺภติ. ๔-
เสโข หิ ขีณาสเวน อริยปุคฺคลตฺตา สภาโค, เตน ปุคฺคลสภาคตา ลพฺภติ,
อารมฺมณสภาคตา ปน วุตฺตนยา เอว. อรหนฺติ อารกกิเลโส, ทูรกิเลโส
ปหีนกิเลโสติ อตฺโถ. วุตฺตเญฺหตํ ภควตา "กถญฺจ ภิกฺขเว ภิกฺขุ *- อรหํ โหติ?
อารกาสฺส โหนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สงฺกิเลสิกา โปโนพฺภวิกา สทรา
ทุกฺขวิปากา อายตึ ชาติชรามรณิยา. เอวํ โข ภิกฺขเว ภิกฺขุ *- อรหํ โหตี"ติ. ๕-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. มา มญฺีติ วุตฺตํ โหติ.   ๒ ฉ.ม. น มญฺตีติ.
@๓ ฉ.ม. อิ. ตสฺส เสกฺขสฺส.  ๔ ฉ.ม. ลพฺภตีติ ทสฺเสติ.
@๕ ม.มู. ๑๒/๔๓๔/๓๘๑ มหาอสฺสปุรสุตฺต * ปาลิ. อรหา (สฺยา)
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๗.
ขีณาสโวติ จตฺตาโร อาสวา กามาสโว ภวาสโว ทิฏฺาสโว อวิชฺชาสโว,
อิเม จตฺตาโร อาสวา อรหโต ขีณา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา ปฏิปฺปสฺสทฺธา,
อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒา, เตน วุจฺจติ ขีณาสโวติ.
     วุสิตวาติ ครุสํวาเสปิ อริยมคฺคสํวาเสปิ ทสสุ อริยวาเสสุปิ วสิ ปริวสิ
วุตฺโถ ปริวุตฺโถ, โส วุตฺถวาโส จิณฺณจรโณติ วุสิตวา. กตกรณีโยติ
ปุถุชฺชนกลฺยาณกํ อุปาทาย สตฺต เสขา จตูหิ มคฺเคหิ กรณียํ กโรนฺติ นาม,
ขีณาสวสฺส สพฺพกรณียานิ กตานิ ปริโยสิตานิ, นตฺถิ ตสฺส อุตฺตรึ กรณียํ
ทุกฺขกฺขยาธิคมายาติ กตกรณีโย. วุตฺตมฺปิ เหตํ:-
         "ตสฺส สมฺมา วิมุตฺตสฺส     สนฺตจิตฺตสฺส ภิกฺขุโน
          กตสฺส ปฏิจโย นตฺถิ      กรณียํ น วิชฺชตี"ติ. ๑-
     โอหิตภาโรติ ตโย ภารา ขนฺธภาโร กิเลสภาโร อภิสงฺขารภาโร,
ตสฺสิเม ตโย ภารา โอหิตา โวโรปิตา นิกฺขิตฺตา ปาติตาติ เตน วุจฺจติ
โอหิตภาโรติ. อนุปฺปตฺตสทตฺโถติ อนุปฺปตฺโต สทตฺถํ, สกตฺถนฺติ วุตฺตํ โหติ.
กการสฺสายํ ทกาโร กโต, สทตฺโถติ จ อรหตฺตํ เวทิตพฺพํ. ตญฺหิ
อตฺตูปนิพนฺธนฏฺเน อตฺตานํ อวิชฺชมานฏฺเน อตฺตโน ปรมตฺถฏฺเน จ อตฺตโน อตฺโถ
สกตฺโถติ วุจฺจติ.
     ปริกฺขีณภวสํโยชโนติ ภวสํโยชนานีติ ทส สํโยชนานิ กามราคสํโยชนํ
ปฏิฆมานทิฏฺิวิจิกิจฺฉาสีลพฺพตปรามาสภวราคอิสฺสามจฺฉริยสํโยชนํ
อวิชฺชาสํโยชนํ. อิมานิ หิ สตฺเต ภเวสุ สํโยเชนฺติ อุปนิพนฺธนฺติ, ภวาภเวน ๒-
สํโยชนฺติ, ตสฺมา "ภวสํโยชนานี"ติ วุจฺจนฺติ. อิมานิ ภวสํโยชนานิ อรหโต
ปริกฺขีณานิ ปหีนานิ าณคฺคินา ทฑฺฒานิ, เตน วุจฺจติ "ปริกฺขีณภวสํโยชโน"ติ.
สมฺมทญฺา วิมุตฺโตติ เอตฺถ สมฺมทญฺาติ สมฺมา อญฺา. กึ วุตฺตํ โหติ:-
ขนฺธานํ ขนฺธฏฺ, อายตนานํ อายตนฏฺ, ธาตูนํ ธาตฺวฏฺ, ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺ,
สมุทยสฺส ปภวฏฺ, นิโรธสฺส สนฺตฏฺ, มคฺคสฺส ทสฺสนฏฺ, สพฺเพ สงฺขารา
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ. เถร. เตรสก. ๒๖/๖๔๒/๓๖๑ โสณโกฬิวิส...  ๒ ฉ.ม., อิ. ภวํ วา ภเวน.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๘.
อนิจฺจาติ เอวมาทิเภทํ สมฺมา ยถาภูตํ อญฺาย ชานิตฺวา ตีรยิตฺวา ตุลยิตฺวา
วิภาเวตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ.
     วิมุตฺโตติ เทฺว วิมุตฺติโย จิตฺตสฺส จ วิมุตฺติ นิพฺพานญฺจ. อรหา
สพฺพกิเลเสหิ วิมุตฺตจิตฺตตฺตา จิตฺตวิมุตฺติยาปิ วิมุตฺโต. นิพฺพานํ
อธิมุตฺตตฺตา นิพฺพาเนปิ วิมุตฺโต. เตน วุจฺจติ "สมฺมทญฺา วิมุตฺโต"ติ.
ปริญฺาตนฺตสฺสาติ อรหโต ตํ มญฺนาวตฺถุ ตีหิ ปริญฺาหิ ปริญฺาตํ. ตสฺมา โส ตํ
วตฺถุํ น มญฺติ, ตํ วา มญฺนํ น มญฺตีติ วุตฺตํ โหติ. เสสํ วุตฺตนยเมว.
     นิพฺพานวาเร ปน ขยา ราคสฺสาติอาทโย ตโย วารา วุตฺตา. เต
ปวีวาราทีสุปิ วิตฺถาเรตพฺพา. อยญฺหิ ปริญฺาตวาโร นิพฺพานวาเรปิ
วิตฺถาเรตพฺโพ. วิตฺถาเรนฺเตน จ ปริญฺาตนฺตสฺสาติ สพฺพปเทหิ โยเชตฺวา ปุน
ขยา ราคสฺส วีตราคตฺตาติ โยเชตพฺโพ. ๑- เอส นโย อิตเรสุ. เทสนา ปน
เอกตฺถ วุตฺตํ สพฺพตฺถ วุตฺตเมว โหตีติ สงฺขิตฺตา.
     [๙] ขยา ราคสฺส วีตราคตฺตาติ เอตฺถ จ ยสฺมา พาหิรโก กาเมสุ
วีตราโค, น ขยา ราคสฺส วีตราโค. อรหา ปน ขยาเอว, ตสฺมา วุตฺตํ "ขยา
ราคสฺส วีตราคตฺตา"ติ. เอส นโย โทสโมเหสุปิ. ยถา จ "ปริญฺาตํ ตสฺสาติ
วทามี"ติ วุตฺเตปิ ปริญฺาตตฺตา โส ตํ วตฺถุํ ตํ วา มญฺนํ น มญฺตีติ อตฺโถ
โหติ, เอวมิธาปิ วีตราคตฺตา โส ตํ วตฺถุํ ตํ วา มญฺนํ น มญฺตีติ ทฏฺพฺโพ.
     [๑๐] เอตฺถ จ ปริญฺาตํ ตสฺสาติ อยํ วาโร มคฺคภาวนาปาริปูริทสฺสนตฺถํ
วุตฺโต. อิตเร ผลสจฺฉิกิริยาปาริปูริทสฺสนตฺถนฺติ ทฏฺพฺพา. ทฺวีหิ
วา การเณหิ อรหา มญฺติ วตฺถุสฺส จ ปริญฺาตตฺตา อกุสลมูลานญฺจ
สมุจฺฉินฺนตฺตา. เตนสฺส ปริญฺาวาเรน วตฺถุปริญฺ ๒- ทีเปติ, อิตเรหิ
อกุสลมูลสมุจฺเฉทนฺติ. ตตฺถ ปจฺฉิเมสุ ตีสุ วาเรสุ อยํ วิเสโส เวทิตพฺโพ. ตีสุ
หิ วาเรสุ ราเค อาทีนวํ ทิสฺวา ทุกฺขานุปสฺสี วิหรนฺโต อปฺปณิหิตวิโมกฺเขน
วิมุตฺโต ขยา ราคสฺส วีตราโค โหติ. โทเส อาทีนวํ ทิสฺวา อนิจฺจานุปสฺสี
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. โยเชตพฺพํ.   ๒ ฉ.ม. เตนสฺส ปริญฺาตวาเรน วตฺถุโน วคฺถุปริญฺ ทีเปติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๙.
วิหรนฺโต อนิมิตฺตวิโมกฺเขน วิมุตฺโต ขยา โทสสฺส วีตโทโส โหติ. โมเห
อาทีนวํ ทิสฺวา อนตฺตานุปสฺสี วิหรนฺโต สุญฺตวิโมกฺเขน วิมุตฺโต ขยา
โมหสฺส วีตโมโห โหติ.
     เอวํ สนฺเต น เอโก ตีหิ วิโมกฺเขหิ วิมุจฺจตีติ เทฺว วารา น
วตฺตพฺพา สิยุนฺติ เจ, ตํ น กสฺมา? อนิยมิตตฺตา. อนิยเมน หิ วุตฺตํ "โยปิ
โส ภิกฺขเว ภิกฺขุ อรหนฺ"ติ, น ปน วุตฺตํ อปฺปณิหิตวิโมกฺเขน วา วิมุตฺโต,
อิตเรน วาติ. ตสฺมา ยํ อรหโต ยุชฺชติ, ตํ สพฺพํ วตฺตพฺพเมวาติ.
     [๑๑] อวิเสเสน วา โย โกจิ อรหา สมาเนปิ ๑- ราคาทิขเย
วิปริณามทุกฺขสฺส ปริญฺาตตฺตา ขยา ราคสฺส วีตราโคติ วุจฺจติ, ทุกฺขทุกฺขสฺส
ปริญฺาตตฺตา ขยา โทสสฺส วีตโทโสติ. สงฺขารทุกฺขสฺส ปริญฺาตตฺตา ขยา
โมหสฺส วีตโมโหติ. อิฏฺารมฺมณสฺส วา ปริญฺาตตฺตา ขยา ราคสฺส วีตราโค.
อนิฏฺารมฺมณสฺส ปริญฺาตตฺตา ขยา โทสสฺส วีตโทโส. มชฺฌตฺตารมฺมณสฺส
ปริญฺาตตฺตา ขยา โมหสฺส วีตโมโห. สุขาย วา เวทนาย ราคานุสยสฺส
สมุจฺฉินฺนตฺตา ขยา ราคสฺส วีตราโค. อิตราสุ ปฏิฆโมหานุสยานํ สมุจฺฉินฺนตฺตา
วีตโทโส วีตโมโห จาติ ตสฺมา ตํ วิเสสํ ทสฺเสนฺโต อาห "ขยา ราคสฺส
วีตราคตฺตา ฯเปฯ ขยา โมหสฺส วีตโมหตฺตา"ติ.
                  ขีณาสววเสน ตติยจตุตฺถปญฺจมฉฏฺนยกถา
                             นิฏฺิตา.
                        ----------------
                       ตถาคตวารสตฺตมนยวณฺณนา
     [๑๒] เอวํ ปวีอาทีสุ วตฺถูสุ ขีณาสวสฺส ปวตฺตึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ
อตฺตโน ปวตฺตึ ทสฺเสนฺโต ตถาคโตปิ ภิกฺขเวติ อาทิมาห.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. สมาโนปิ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๕๐.
     ตถาคโตติ อฏฺหิ การเณหิ ภควา ตถาคโต ๑- ตถา อาคโตติ ตถาคโต,
ตถา คโตติ ตถาคโต, ตถลกฺขณํ อาคโตติ ตถาคโต, ตถธมฺเม ยาถาวโต
อภิสมฺพุทฺโธติ ตถาคโต, ตถทสฺสิตาย ตถาคโต, ตถาวาทิตาย ตถาคโต, ตถาการิตาย
ตถาคโต, อภิภวฏฺเน ตถาคโตติ.
     กถํ ภควา ตถา อาคโตติ ตถาคโต. ยถา สพฺพโลกหิตาย อุสฺสุกฺกมาปนฺนา
ปุริมกา สมฺมาสมฺพุทฺธา อาคตา, ยถา หิ วิปสฺสี ภควา อาคโต, ยถา สิขี
ภควา, ยถา เวสฺสภู ภควา, ยถา กกฺกุสนฺโธ ๒- ภควา, ยถา โกนาคมโน
ภควา, ยถา กสฺสโป ภควา อาคโตติ. กึ วุตฺตํ โหติ. เยน อภินีหาเรน เอเต
ภควนฺโต อาคตา, เตเนว อมฺหากํปิ ภควา อาคโต.
     อถวา ยถา วิปสฺสี ภควา ฯเปฯ ยถา กสฺสโป ภควา ทานปารมึ
ปูเรตฺวา สีลเนกฺขมฺมปญฺาวิริยขนฺติสจฺจอธิฏฺานเมตฺตาอุเปกฺขาปารมึ ปูเรตฺวา
อิมา ทส ปารมิโย ทส อุปปารมิโย ทส ปรมตฺถปารมิโยติ สมตึสปารมิโย
ปูเรตฺวา องฺคปริจฺจาคํ นยนธนรชฺชปุตฺตทารปริจฺจาคนฺติ ๓- อิเม ปญฺจ
มหาปริจฺจาเค ปริจฺจชิตฺวา ปุพฺพโยคปุพฺพจริยธมฺมกฺขานาตตฺถจริยาทโย ปูเรตฺวา
พุทฺธจริยาย โกฏึ ปตฺวา อาคโต, ตถา อมฺหากมฺปิ ภควา อาคโต.
     ยถา จ วิปสฺสี ภควา ฯเปฯ กสฺสโป ภควา จตฺตาโร สติปฏฺาเน
สมฺมปฺปธาเน อิทฺธิปาเท ปญฺจินฺทฺริยานิ ปญฺจ พลานิ สตฺต โพชฺฌงฺเค อริยํ
อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวตฺวา พฺรูเหตฺวา อาคโต, ตถา ภควาปิ อาคโต. ๔-
              ยเถว โลกมฺหิ วิปสฺสิอาทโย
              สพฺพญฺุภาวํ มุนโย อิธาคตา
              ตถา อยํ สกฺยมุนีปิ อาคโต
              ตถาคโต วุจฺจติ เตน จกฺขุมาติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ตถาคโตติ วุจฺจติ.   ๒ ฉ.ม. กกุสนฺโธ   ๓ ปญฺจิเม มหาปริจฺจาคา
@กตฺถจิ เอวํ  อาคตา องฺคธนปุตฺตทารชีวิตปริจฺจาคาติ, ฏีกายมฺปน
@องฺคนยนธนรชฺชปุตฺตทารปริจฺจาคาติ. ๔ ฉ.ม.,อิ. ตถา อมฺหากํ ภควาปิ
@อาคโตติ ตถาคโต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๕๑.
เอวํ ตถา อาคโตติ ตถาคโต. (๑)
     กถํ ตถา คโตติ ตถาคโต. ยถา สมฺปติชาโต วิปสฺสี ภควา คโต ฯเปฯ
กสฺสโป ภควา คโต. กถญฺจ โส คโต, โส หิ สมฺปติชาโตว สเมหิ ปาเทหิ
ปวิยํ ปติฏฺาย อุตฺตราภิมุโข สตฺตปทวีติหาเรน คโต. ยถาห:- สมฺปติชาโต
อานนฺท โพธิสตฺโต สเมหิ ปาเทหิ ปติฏฺหิตฺวา อุตฺตเรนาภิมุโข สตฺตปทวีติหาเรน
คจฺฉติ เสตมฺหิ ฉตฺเต อนุธาริยมาเน, สพฺพาว ทิสา อนุวิโลเกติ,
อาสภิญฺจ วาจํ ภาสติ "อคฺโคหมสฺมิ โลกสฺส, เชฏฺโหมสฺมิ โลกสฺส, เสฏฺโหมสฺมิ
โลกสฺส, อยมนฺติมา ชาติ, นตฺถิทานิ ปุนพฺภโว"ติ. ๑-
     ตญฺจสฺส คมนํ ตถํ อโหสิ อวิตถํ อเนเกสํ วิเสสาธิคมานํ
ปุพฺพนิมิตฺตภาเวน. ยญฺหิ โส สมฺปติชาโตว สเมหิ ปาเทหิ ปติฏฺหิ, อิทมสฺส
จตุริทฺธิปาทปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ. อุตฺตราภิมุขภาโว ปน สพฺพโลกุตฺตรภาวสฺส
ปุพฺพนิมิตฺตํ. สตฺตปทวีติหาโร สตฺตโพชฺฌงฺครตนปฏิลาภสฺส. "สุวณฺณทณฺฑา
วีติปตนฺติ จามรา" ๒- เอตฺถ วุตฺตจามรุกฺเขโป ปน สพฺพติตฺถิยนิมฺมถนสฺส.
เสตจฺฉตฺตธารณํ อรหตฺตวิมุตฺติวรวิมลเสตจฺฉตฺตปฏิลาภสฺส. สพฺพทิสาสุ วิโลกนํ
สพฺพญฺุตานาวรณาณปฏิลาภสฺส.  อาสภิวาจาภาสนํ อปฺปฏิวตฺติยวรธมฺมจกฺกปฺ-
ปวตฺตนสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ. ตถา อยํ ภควาปิ คโต. ตญฺจสฺส คมนํ ตถํ อโหสิ
อวิตถํ เตสญฺเว วิเสสาธิคมานํ ปุพฺพนิมิตฺตภาเวน. เตนาหุ โปราณา:-
              "มุหุตฺตชาโตว ควมฺปตี ยถา
               สเมหิ ปาเทหิ ผุสี วสุนฺธรํ
               โส วิกฺกมิ สตฺต ปทานิ โคตโม
               เสตญฺจ ฉตฺตํ อนุธารยุํ มรู.
               คนฺตฺวาน โส สตฺต ปทานิ โคตโม
               ทิสา วิโลเกสิ สมา สมนฺตโต
               อฏฺงฺคุเปตํ คิรมพฺภุทีรยี
               สีโห ยถา ปพฺพตมุทฺธนิฏฺิโต"ติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. อุปริ. ๑๔/๒๐๗/๑๗๓ อจฺฉริยพฺภูตธมฺมสุตฺต  ๒ ขุ. สุ. ๒๕/๖๙๓/๔๗๐ นาลกสุตฺต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๕๒.
เอวํ ตถา คโตติ ตถาคโต.
     อถวา "ยถา วิปสฺสี ภควา ฯเปฯ ยถา กสฺสโป ภควา, อยํปิ ภควา
ตเถว เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทํ ปหาย คโต. อพฺยาปาเทน พฺยาปาทํ อาโลกสญฺาย
ถีนมิทฺธํ อวิกฺเขเปน อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ธมฺมววตฺถาเนน วิจิกิจฺฉํ ปหาย คโต,
าเณน อวิชฺชํ ปทาเลตฺวา คโต, ปามุชฺเชน อรตึ วิโนเทตฺวา ปมชฺฌาเนน
นีวรณกวาฏํ อุคฺฆาเฏตฺวา ทุติยชฺฌาเนน วิตกฺกวิจารธูมํ อุปสเมตฺวา ตติยชฺฌาเนน
ปีตึ วิราเชตฺวา จตุตฺถชฺฌาเนน สุขทุกฺขํ ปหาย อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติยา
รูปสญฺาปฏิฆสญฺานานตฺตสญฺาโย สมติกฺกมิตฺวา วิญฺานญฺจายตนสมาปตฺติยา
อากาสานญฺจายตนสญฺ อากิญฺจญฺายตนสมาปตฺติยา วิญฺานญฺจายตนสญฺ
เนวสญฺานาสญฺายตนสมาปตฺติยา อากิญฺจญฺายตนสญฺ สมติกฺกมิตฺวา คโต.
     อนิจฺจานุปสฺสนาย นิจฺจสญฺ ปหาย, ทุกฺขานุปสฺสนาย สุขสญฺ,
อนตฺตานุปสฺสนาย อตฺตสญฺ, นิพฺพิทานุปสฺสนาย นนฺทึ, วิราคานุปสฺสนาย
ราคํ, นิโรธานุปสฺสนาย สมุทยํ, อุปสมานุปสฺสนาย อาทานํ, ขยานุปสฺสนาย
ฆนสญฺ, วยานุปสฺสนาย อายูหนํ, วิปริณามานุปสฺสนาย ธุวสญฺ,
อนิมิตฺตานุปสฺสนาย นิมิตฺตสญฺ, อปฺปณิหิตานุปสฺสนาย ปณิธึ, สุญฺตานุปสฺสนาย
อภินิเวสํ, อธิปญฺาธมฺมวิปสฺสนาย สาราทานาภินิเวสํ, ยถาภูตาณทสฺสเนน
สมฺโมหาภินิเวสํ, อาทีนวานุปสฺสนาย อาลยาภินิเวสํ, ปฏิสงฺขานุปสฺสนาย
อปฺปฏิสงฺขํ, วิวฏฺฏานุปสฺสนาย สํโยคาภินิเวสํ, โสตาปตฺติมคฺเคน ทิฏฺเกฏฺเ
กิเลเส ภญฺชิตฺวา, สกทาคามิมคฺเคน โอฬาริเก กิเลเส ปหาย, อนาคามิมคฺเคน
อนุสหคเต กิเลเส สมุคฺฆาเฏตฺวา, อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลเส สมุจฺฉินฺทิตฺวา
คโต. เอวํปิ ตถา คโตติ ตถาคโต. (๒)
     กถํ ตถลกฺขณํ อาคโตติ ตถาคโต. ปวีธาตุยา กกฺขฬตฺตลกฺขณํ ตถํ
อวิตถํ. อาโปธาตุยา ปคฺฆรณลกฺขณํ. เตโชธาตุยา อุณฺหลกฺขณํ. วาโยธาตุยา
วิตฺถมฺภนลกฺขณํ. อากาสธาตุยา อสมฺผุฏฺลกฺขณํ, วิญฺาณธาตุยา วิชานนลกฺขณํ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๕๓.
     รูปสฺส รุปฺปนลกฺขณํ. เวทนาย เวทยิตลกฺขณํ. สญฺาย สญฺชานนลกฺขณํ.
สงฺขารานํ อภิสงฺขรณลกฺขณํ. วิญฺาณสฺส วิชานนลกฺขณํ.
     วิตกฺกสฺส อภินิโรปนลกฺขณํ. วิจารสฺส อนุมชฺชนลกฺขณํ. ปีติยา ผรณลกฺขณํ.
สุขสฺส สาตลกฺขณํ. จิตฺเตกคฺคตาย อวิกฺเขปลกฺขณํ. ผสฺสสฺส ผุสนลกฺขณํ.
     สทฺธินฺทฺริยสฺส อธิโมกฺขลกฺขณํ. วิริยินฺทฺริยสฺส ปคฺคหลกฺขณํ.
สตินฺทฺริยสฺส อุปฏฺานลกฺขณํ. สมาธินฺทฺริยสฺส อวิกฺเขปลกฺขณํ. ปญฺินฺทฺริยสฺส
ปชานนลกฺขณํ.
     สทฺธาพลสฺส อสฺสทฺธิเย อกมฺปิยลกฺขณํ. วิริยพลสฺส โกสชฺเช. สติพลสฺส
มุฏฺสจฺเจ. สมาธิพลสฺส อุทฺธจฺเจ. ปญฺาพลสฺส อวิชฺชาย อกมฺปิยลกฺขณํ.
     สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฏฺานลกฺขณํ. ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส
ปวิจยลกฺขณํ. วิริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ปคฺคหลกฺขณํ. ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ผรณลกฺขณํ.
ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปสมลกฺขณํ. สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อวิกฺเขปลกฺขณํ.
อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ปฏิสงฺขานลกฺขณํ.
     สมฺมาทิฏฺิยา ทสฺสนลกฺขณํ. สมฺมาสงฺกปฺปสฺส อภินิโรปนลกฺขณํ.
สมฺมาวาจาย ปริคฺคหลกฺขณํ. สมฺมากมฺมนฺตสฺส สมุฏฺานลกฺขณํ. สมฺมาอาชีวสฺส
โวทานลกฺขณํ. สมฺมาวายามสฺส ปคฺคหลกฺขณํ. สมฺมาสติยา อุปฏฺานลกฺขณํ.
สมฺมาสมาธิสฺส อวิกฺเขปลกฺขณํ.
     อวิชฺชาย อาณลกฺขณํ. สงฺขารานํ เจตนาลกฺขณํ. วิญฺาณสฺส
วิชานนลกฺขณํ. นามสฺส นมนลกฺขณํ. รูปสฺส รุปฺปนลกฺขณํ. สฬายตนสฺส
อายตนลกฺขณํ. ผสฺสสฺส ผุสนลกฺขณํ. เวทนาย เวทยิตลกฺขณํ. ตณฺหาย
เหตุลกฺขณํ. อุปาทานสฺส คหณลกฺขณํ. ภวสฺส อายูหนลกฺขณํ. ชาติยา
นิพฺพตฺติลกฺขณํ. ชราย ชีรณลกฺขณํ. มรณสฺส จุติลกฺขณํ.
     ธาตูนํ สุญฺตาลกฺขณํ. อายตนานํ อายตนลกฺขณํ. สติปฏฺานานํ
อุปฏฺานลกฺขณํ. สมฺมปฺปธานานํ ปทหณลกฺขณํ. อิทฺธิปาทานํ อิชฺฌนลกฺขณํ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๕๔.
อินฺทฺริยานํ อธิปติลกฺขณํ. พลานํ อกมฺปิยลกฺขณํ. โพชฺฌงฺคานํ นิยฺยานลกฺขณํ.
มคฺคสฺส เหตุลกฺขณํ.
     สจฺจานํ ตถลกฺขณํ. สมถสฺส อวิกฺเขปลกฺขณํ. วิปสฺสนาย อนุปสฺสนาลกฺขณํ.
สมถวิปสฺสนานํ เอกรสลกฺขณํ. ยุคนนฺธานํ ๑- อนติวตฺตนลกฺขณํ.
     สีลวิสุทฺธิยา สํวรลกฺขณํ. จิตฺตวิสุทฺธิยา อวิกฺเขปลกฺขณํ. ทิฏฺิวิสุทฺธิยา
ทสฺสนลกฺขณํ.
     ขเย าณสฺส สมุจฺเฉทลกฺขณํ. อนุปฺปาเท าณสฺส ปสฺสทฺธิลกฺขณํ.
ฉนฺทสฺส มูลลกฺขณํ. มนสิการสฺส สมุฏฺานลกฺขณํ. ผสฺสสฺส สโมธานลกฺขณํ.
เวทนาย สโมสรณลกฺขณํ. สมาธิสฺส ปมุขลกฺขณํ สติยา อธิปเตยฺยลกฺขณํ.
ปญฺาย ตตุตฺตริลกฺขณํ. วิมุตฺติยา สารลกฺขณํ. อมโตคธสฺส นิพฺพานสฺส
ปริโยสานลกฺขณํ ตถํ อวิตฺถํ. เอวํ ตถลกฺขณํ าณคติยา อาคโต อวิรุชฺฌิตฺวา
ปตฺโต อนุปฺปตฺโตติ ตถาคโต. เอวํ ตถลกฺขณํ อาคโตติ ตถาคโต. (๓)
     กถํ ตถธมฺเม ยาถาวโต อภิสมฺพุทฺโธติ ตถาคโต. ตถธมฺมา นาม
จตฺตาริ อริยสจฺจานิ. ยถาห:- "จตฺตาริมานิ ภิกฺขเว ตถานิ อวิตถานิ
อนญฺถานิ, กตมานิ จตฺตาริ? `อิทํ ทุกฺขนฺ'ติ ภิกฺขเว ตถเมตํ อวิตถเมตํ
อนญฺถเมตนฺ"ติ ๒- วิตฺถาโร. ตานิ จ ภควา อภิสมฺพุทฺโธ, ตสฺมา ตถานํ
อภิสมฺพุทฺธตฺตา ตถาคโตติ วุจฺจติ. อภิสมฺโพธตฺโถ หิ เอตฺถ คตสทฺโท. อปิจ
ชรามรณสฺส ชาติปฺปจฺจยสมฺภูตสมุทาคตฏฺโ ตโถ อวิตโถ อนญฺโถ ฯเปฯ
สงฺขารานํ อวิชฺชาปจฺจยสมฺภูตสมุทาคตฏฺโ ตโถ อวิตโถ อนญฺโถ. ตถา
อวิชฺชาย สงฺขารานํ ปจฺจยฏฺโ. สงฺขารานํ วิญฺาณสฺส ปจฺจยฏฺโ ฯเปฯ
ชาติยา ชรามรณสฺส ปจฺจยฏฺโ ตโถ อวิตโถ อนญฺโถ. ตํ สพฺพํ ภควา
อภิสมฺพุทฺโธ, ตสฺมาปิ ตถานํ ธมฺมานํ อภิสมฺพุทฺธตฺตา. ตถาคโตติ วุจฺจติ. เอวํ
ตถธมฺเม ยาถาวโต อภิสมฺพุทฺโธติ ตถาคโต. (๔)
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ยุคนทฺธานํ        ๒ สํ. มหา. ๑๙/๑๐๙๐/๓๗๕ ตถสุตฺต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๕๕.
     กถํ ตถทสฺสิตาย ตถาคโต. ภควา ยํ สเทวเก โลเก ฯปฯ สเทวมนุสฺสาย
อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ อปริมาณานํ สตฺตานํ จกฺขุทฺวาเร อาปาถํ อาคจฺฉนฺตํ
รูปารมฺมณํ นาม อตฺถิ. ตํ สพฺพาการโต ชานาติ ปสฺสติ. เอวํ ชานตา จ
ปสฺสตา จ เตน ตํ อิฏฺานิฏฺาทิวเสน วา ทิฏฺสุตมุตวิญฺาเตสุ ลพฺภมานกปทวเสน
วา "กตมํ ตํ รูปํ รูปายตนํ? ยํ รูปํ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย
วณฺณนิภํ *- สนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ นีลํ ปีตกนฺ"ติ ๑- อาทินา นเยน อเนเกหิ
นาเมหิ เตรสหิ วาเรหิ เทฺวปญฺาสาย นเยหิ วิภชฺชมานํ ตถเมว โหติ,
วิตถํ นตฺถิ. เอส นโย โสตทฺวาราทีสุปิ อาปาถมาคจฺฉนฺเตสุ สทฺทาทีสุ. วุตฺตํ
เหตํ ภควตา "ยํ ภิกฺขเว สเทวกสฺส โลกสฺส ฯเปฯ สเทวมนุสฺสาย ทิฏฺ
สุตํ มุตํ วิญฺาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ อนุวิจริตํ มนสา, ตมหํ ชานามิ, ตมหํ
อภิญฺาสึ, **- ตํ ตถาคตสฺส วิทิตํ, ตํ ตถาคเต ๒- น อุปฏฺาสี"ติ. ๓- เอวํ
ตถทสฺสิตาย ตถาคโต. ตตฺถ ตถทสฺสิอตฺเถ ตถาคโตติ ปทสมฺภโว เวทิตพฺโพ. (๕)
     กถํ ตถาวาทิตาย ตถาคโต. ยํ รตฺตึ ภควา โพธิมณฺเฑ อปราชิตปลฺลงฺเก
นิสินฺโน ติณฺณํ มารานํ มตฺถกํ มทฺทิตฺวา อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธ,
ยญฺจ รตฺตึ ยมกสาลานํ อนฺตเร อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิ,
เอตฺถนฺตเร ปญฺจจตฺตาฬีสวสฺสปริมาเณ กาเล ปมโพธิยาปิ มชฺฌิมโพธิยาปิ
ปจฺฉิมโพธิยาปิ ยํ ภควตา ภาสิตํ สุตฺตํ เคยฺยํ ฯเปฯ เวทลฺลํ, ตํ สพฺพํ อตฺถโต จ
พฺยญฺชนโต จ อนุปวชฺชํ อนูนมนธิกํ สพฺพาการปริปุณฺณํ ราคมทนิมฺมทนํ
โทสโมหมทนิมฺมทนํ, นตฺถิ ตตฺถ วาลคฺคมตฺตมฺปิ อวกฺขลิตํ, สพฺพนฺตํ เอกมุทฺทิกาย
ลญฺจิตํ วิย เอกนาฬิยา มิตํ วิย เอกตุลาย ตุลิตํ วิย จ ตถเมว โหติ อวิตตํ. เตนาห
"ยญฺเจว รตฺตึ ตถาคโต อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุชฺฌติ, ยญฺจ รตฺตึ
อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายติ, เอตสฺมึ อนฺตเร ภาสติ ลปติ
นิทฺทิสติ, สพฺพนฺตํ ตเถว โหติ น อญฺถา, ตสฺมา `ตถาคโต'ติ วุจฺจตี"ติ. ๔-
คทอตฺโถ หิ เอตฺถ คตสทฺโท. เอวํ ตถาวาทิตาย ตถาคโต. อปิจ อาคทนมาคโท,
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ. สงฺคณิ. ๓๔/๖๑๖ อาทิ/๑๘๘ รูปกณฺฑ * ปาลิ. วณฺณนิภา  ๒ ฉ.ม. อิ. ตถาคโต
@๓ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๒๔/๒๙ กาฬการามสุตฺต ** ปาลิ. อพฺภญฺาสึ
@๔ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๒๓/๒๘  โลกสุตฺต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๕๖.
วจนนฺติ อตฺโถ. ตถา ๑- อวิปรีโต อาคโท อสฺสาติ ทการสฺส ตการํ กตฺวา
ตถาคโตติ เอวํ เจตสฺมึ อตฺเถ ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพา. (๖)
     กถํ ตถาการิตาย ตถาคโต. ภควโต หิ วาจาย กาโย อนุโลเมติ
กายสฺสปิ วาจา. ตสฺมา ยถาวาที ตถาการี, ยถาการี ตถาวาที จ โหติ.
เอวมฺภูตสฺส จสฺส ยถา วาจา, กาโยปิ ตถา คโตติ ๒- อตฺโถ. ยถา จ กาโย
วาจาปิ ตถา คตาติ ๓- ตถาคโต. เตนาห "ยถาวาที ภิกฺขเว ตถาคโต ตถาการี,
ยถาการี ตถาวาที, อิติ ยถาวาที ตถาการี, ยถาการี ตถาวาที, ตสฺมา `ตถาคโต'ติ
วุจฺจตี"ติ. ๔- เอวํ ตถาการิตาย ตถาคโต. (๗)
     กถํ อภิภวฏฺเน ตถาคโต. อุปริ ภวคฺคํ เหฏฺา อวีจิปริยนฺตํ กตฺวา
ติริยํ อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ สพฺพสตฺเต อภิภวติ สีเลนปิ สมาธินาปิ ปญฺายปิ
วิมุตฺติยาปิ วิมุตฺติาณทสฺสเนนปิ, น ตสฺส ตุลา วา ปมาณํ วา อตฺถิ,
อตุโล อปฺปเมยฺโย อนุตฺตโร ราชราชา เทวเทโว สกฺกานํ อติสกฺโก พฺรหฺมานํ
อติพฺรหฺมา. เตนาห "สเทวเก ภิกฺขเว โลเก ฯเปฯ สเทวมนุสฺสาย ตถาคโต
อภิภู อนภิภูโต อญฺทตฺถุทโส วสวตฺตี, ตสฺมา `ตถาคโต'ติ วุจฺจตี"ติ. ๕-
     ตตฺเรวํ ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพา. อคโท วิย อคโท. โก ปเนส?
เทสนาวิลาโส เจว ปุญฺมโย ๖- จ. เตน เหส มหานุภาโว ภิสกฺโก ทิพฺพาคเทน
สปฺเป วิย สพฺพปรปฺปวาทิโน สเทวกญฺจ โลกํ อภิภวติ. อิติ สพฺพโลกาภิภวเน
ตโถ อวิปรีโต เทสนาวิลาสมโย เจว ปุญฺมโย ๖- จ อคโท อสฺสาติ ทการสฺส
ตการํ กตฺวา ตถาคโตติ เวทิตพฺโพ. เอวํ อภิภวนฏฺเน ตถาคโต. (๘)
     อปิจ ตถาย คโตติปิ ตถาคโต, ตถํ คโตติปิ ตถาคโต. คโตติ อวคโต
อตีโต ปตฺโต ปฏิปนฺโนติ อตฺโถ. ตตฺถ สกลํ โลกํ ตีรณปริญฺาย ตถาย
คโต อวคโตติ ตถาคโต. โลกสมุทยํ ปหานปริญฺาย ตถาย คโต อตีโตติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. ตโถ  ๒ ฉ.ม., อิ. ตถา คโต ปวตฺโตติ   ๓ ฉ.ม., อิ. ตถา คตา ปวตฺตาติ.
@๔ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๒๓/๒๘    ๕ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๒๓/๒๘ โลกสุตฺต
@๖-๖ กตฺถจิ ปุุสฺสโยติปิ ทิสฺสติ, ตํ ปุุมโย ยถา ทานมยํ อิติ ฏีกาย น สเมติ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๕๗.
ตถาคโต. โลกนิโรธํ สจฺฉิกิริยาย ตถาย คโต ปตฺโตติ ตถาโต. โลกนิโรธคามินึ
ปฏิปทํ ตถํ คโต ปฏิปนฺโนติ ตถาคโต. เตน ยํ วุตฺตํ ภควตา "โลโก ภิกฺขเว
ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺโธ, โลกสฺมา ตถาคโต วิสํยุตฺโต, โลกสมุทโย ภิกฺขเว
ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺโธ, โลกสมุทโย ตถาคตสฺส ปหีโน, โลกนิโรโธ ภิกฺขเว
ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺโธ, โลกนิโรโธ ตถาคตสฺส สจฺฉิกโต, โลกนิโรธคามินี
ปฏิปทา ภิกฺขเว ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธา, โลกนิโรธคามินี ปฏิปทา ตถาคตสฺส
ภาวิตา, ยํ ภิกฺขเว สเทวกสฺส โลกสฺส ฯเปฯ สพฺพนฺตํ ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธํ,
ตสฺมา `ตถาคโต'ติ วุจฺจตี"ติ. ๑- ตสฺส เอวํปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อิทํปิ จ
ตถาคตสฺส ตถาคตภาวทีปเน มุขมตฺตกเมว. สพฺพากาเรน ปน ตถาคโตว
ตถาคตสฺส ตถาคตภาวํ วณฺเณยฺย.
     อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธติ ปททฺวเย ปน อารกตฺตา อรีนํ อารานญฺจ
หตตฺตา ปจฺจยาทีนญฺจ อรหตฺตา ปาปกรเณ รหาภาวาติ อิเมหิ ตาว การเณหิ
อรหนฺติ เวทิตพฺโพ.
     สมฺมา สามญฺจ สพฺพธมฺมานํ พุทฺธตฺตา ปน สมฺมาสมฺพุทฺโธติ อยเมตฺถ
สงฺเขโป, วิตฺถารโต ปเนตํ ปททฺวยํ วิสุทฺธิมคฺเค พุทฺธานุสฺสติวณฺณนายํ
ปกาสิตํ.
     ปริญฺาตนฺตํ ตถาคตสฺสาติ เอตฺถ ปน เอตํ มญฺนาวตฺถุ ปริญฺาตํ
ตถาคตสฺสาติปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ปริญฺาตนฺตํ นาม ปริญฺาตวารํ ปริาตาวสานํ
อนวเสสโต ปริญฺาตนฺติ วุตฺตํ โหติ. พุทฺธานญฺหิ สาวเกหิ สทฺธึ กิญฺจาปิ
เตน เตน มคฺเคน กิเลสปฺปหาเน วิเสโส นตฺถิ, ปริญฺาย ปน อตฺถิ. สาวกา
หิ จตุนฺนํ ธาตูนํ เอกเทสเมว สมฺมสิตฺวา นิพฺพานํ ปาปุณนฺติ, พุทฺธานํ ปน
อนุปฺปมาณํปิ สงฺขารคตํ าเณน อทิฏฺมตุลิตํ อตีริตมสจฺฉิกตํ นตฺถิ.
@เชิงอรรถ: ๑ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๒๓/๒๗-๘ โลกสุตฺต.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๕๘.
                       ตถาคตวารอฏฺมนยวณฺณนา
     [๑๓] โย ๑- จายํ นิพฺพานวาโร นนฺทิ ทุกฺขสฺส มูลนฺติ อาทิวาโร
วุตฺโต ปวีวาราทีสุปิ วิตฺถาเรตพฺโพ. ๑- ๒- อยํ ปริญฺาตวาโร วิตฺถาเรนฺเตน จ
ปริญฺาตนฺตํ ตถาคตสฺสาติ สพฺพปเทหิ โยเชตพฺโพ ปุน นนฺทิ ทุกฺขสฺส
มูลนฺติ อาทิ โยเชตพฺพํ. เทสนา ปน เอตฺถ วตฺถุ สพฺพตฺถ วุตฺตเมว โหตีติ
สงฺขิตฺตา. ๒- นนฺทิ ๓- ทุกฺขสฺส มูลนฺติ อาทีสุ จ นนฺทีติ ปุริมา ตณฺหา.
ทุกฺขนฺติ ปญฺจกฺขนฺธา. มูลนฺติ อาทิ. อิติ วิทิตฺวาติ ตํ ปุริมภวนนฺทึ "อิมสฺส
ทุกฺขสฺส มูลนฺ"ติ เอวํ ชานิตฺวา. ภวาติ กมฺมภวโต. ชาตีติ วิปากขนฺธา. เต หิ
ยสฺมา ชายนฺติ, ตสฺมา "ชาตี"ติ วุตฺตา. ชาติสีเสน วา อยํ เทสนา. เอวํปิ "อิติ
วิทิตฺวา"ติ อิมินา โยเชตพฺพํ. อยญฺหิ เอตฺถ อตฺโถ "กมฺมภวโต อุปปตฺติภโว
โหตีติ เอวญฺจ ชานิตฺวา"ติ. ภูตสฺสาติ สตฺตสฺส. ชรามรณนฺติ ชรามรณญฺจ.
เอวํ วุตฺตํ โหติ:- เตน อุปปตฺติภเวน ภูตสฺส สตฺตสฺส ขนฺธานํ ชรามรณํ
โหตีติ เอวญฺจ ชานิตฺวาติ.
     เอตฺตาวตา ยํ โพธิรุกฺขมูเล อปราชิตปลฺลงฺเกน นิสินฺโน สมฺมสิตฺวา
สพฺพญฺุตํ ปตฺโต, ตสฺส ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺส ปฏิเวธา มญฺนานํ อภาวการณํ
ทสฺเสนฺโต จตุสงฺเขปนฺติสนฺธึ ติยทฺธํ วีสตาการํ ตเมว ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ ทสฺเสติ.
     กถํ ปน เอตฺตาวตา เอส สพฺโพ ทสฺสิโต โหตีติ. เอตฺถ หิ นนฺทีติ
อยเมโก สงฺเขโป. ทุกฺขสฺสาติ วจนโต ทุกฺขํ ทุติโย, ภวา ชาตีติ วจนโต
ภโว ตติโย, ชาติชรามรณํ จตุตฺโถ. เอวํ เอตฺตาวตา จตฺตาโร สงฺเขปา
เวทิตพฺพา, โกฏฺาสาติ อตฺโถ. ตณฺหาทุกฺขานํ ปน อนฺตรํ เอโก สนฺธิ,
ทุกฺขสฺส จ ภวสฺส จ อนฺตรํ ทุติโย, ภวสฺส จ ชาติยา จ อนฺตรํ ตติโย,
เอวํ จตุนฺนํ องฺคุลีนํ อนฺตรสทิสา จตุสงฺเขปนฺตรา ตโย สนฺธี เวทิตพฺพา.
@เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ.ม., อิ. โย จายํ ฯเปฯ วิตฺถาเรตพฺโพติ ปาา น ทิสฺสนฺติ.
@๒-๒ ฉ.ม., อิ. อยํ ปริญฺาตวาโร ฯเปฯ สงฺขิตฺตาติ อิเม ปาา น ทิสฺสนฺติ.
@๓ ฉ.ม. อิ. นนฺที
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๕๙.
     ตตฺถ นนฺทีติ อตีโต อทฺธา, ชาติชรามรณํ อนาคโต อทฺธา, ทุกฺขญฺจ
ภโว จ ปจฺจุปฺปนโน อทฺธาติ เอวํ ตโย อทฺธา เวทิตพฺพา. อตีเต ปน
ปญฺจสุ อากาเรสุ นนฺทิวจเนน ตณฺหา เอกา อาคตา, ตาย อนาคตายปิ
อวิชฺชาสงฺขารอุปาทานภวา ปจฺจยลกฺขเณน คหิตาว โหนฺติ. ชาติชรามรณวจเนน
ปน เยสํ ขนฺธานํ ตํ ชาติชรามรณํ, เต วุตฺตา เอวาติ กตฺวา อายตึ
วิญฺาณนามรูปสฬายตนผสฺสเวทนา คหิตาว โหนฺติ.
     เอวเมว เตสุ ๑- "ปุริมกมฺมภวสฺมึ โมโห อวิชฺชา อายูหนา สงฺขารา
นิกนฺติ ตณฺหา อุปคมนมุปาทานํ เจตนา ภโว อิตีเม ปญฺจ ธมฺมา ปุริมกมฺมภวสฺมึ
อิธ ปฏิสนฺธิยา ปจฺจยา, อิธ ปฏิสนฺธิวิญฺาณํ โอกฺกนฺติ นามรูปํ ปสาโท
อายตนํ ผุฏฺโ ผสฺโส เวทยิตํ เวทนา อิตีเม ปญฺจ ธมฺมา อิธูปปตฺติภวสฺมึ
ปุเรกตสฺส กมฺมสฺส ปจฺจยา, อิธ ปน ปริปกฺกตฺตา อายตนานํ โมโห อวิชฺชา
อายูหนา สงฺขารา นิกนฺติ ตณฺหา อุปคมนมุปาทานํ เจตนา ภโว อิตีเม
ปญฺจ อิธ กมฺมภวสฺมึ อายตึ ปฏิสนฺธิยา ปจฺจยา, อายตึ ปฏิสนฺธิวิญฺาณํ
โอกฺกนฺติ นามรูปํ ปสาโท อายตนํ ผุฏฺโ ผสฺโส เวทยิตํ เวทนา อิตีเม
ปญฺจ ธมฺมา อายตึ อุปปตฺติภวสฺมึ อิธ กตสฺส กมฺมสฺส ปจฺจยา"ติ เอวํ
นิทฺทิฏฺลกฺขณา วีสติ อาการา อิธ เวทิตพฺพา. เอวํ "นนฺทิ ทุกฺขสฺส มูลนฺติ
อิติ วิทิตฺวา ภวา ชาติ, ภูตสฺส ชรามรณนฺ"ติ เอตฺตาวตา เอส สพฺโพปิ
จตุสงฺเขโป ติสนฺธิ ติยทฺโธ วีสตากาโร ปฏิจฺจสมุปฺปาโท ทสฺสิโต โหตีติ
เวทิตพฺโพ.
     อิทานิ ตสฺมา ติห ภิกฺขเว ฯเปฯ อภิสมฺพุทฺโธติ วทามีติ เอตฺถ
อนุปุพฺพปทวณฺณนํ กตฺวา ปทโยชนาย อตฺถนิคมนํ กริสฺสาม. ตสฺมา ติหาติ
ตสฺมา อิจฺเจว วุตฺตํ โหติ. ติการหการา นิปาตา. สพฺพโสติ อนวเสสวจนเมตํ.
ตณฺหานนฺติ นนฺทีติ เอวํ วุตฺตานํ สพฺพตณฺหานํ. ขยาติ โลกุตฺตรมคฺเคน
อจฺจนฺตกฺขยา. วิราคาทีนิ ขยเววจนาเนว. ยา หิ ตณฺหา ขีณา, วิรตฺตาปิ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เอวเมเต.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๖๐.
ตา ๑- ภวนฺติ นิรุทฺธาปิ จ จตฺตาปิ ปฏินิสฺสฏฺาปิ. ขยาติ วา จตุมคฺคกิจฺจ-
สาธารณเมตํ. ตโต ปมมคฺเคน วิราคา, ทุติเยน นิโรธา, ตติเยน จาคา,
จตุตฺเถน ปฏินิสฺสคฺคาติ โยเชตพฺพํ. ยาหิ วา ตณฺหาหิ ปวึ ปวิโต สญฺชาเนยฺย,
ตาสํ ขยา. ยาหิ ปวึ มญฺเยฺย, ตาสํ วิราคา. ยาหิ ปวึ มญฺเยฺย, ตาสํ
นิโรธา. ยาหิ ปวิโต มญฺเยฺย, ตาสํ จาคา. ยาหิ ปวี เมติ มญฺเยฺย,
ตาสํ ปฏินิสฺสคฺคา. ยาหิ วา ปวึ มญฺเยฺย, ตาสํ ขยา ฯเปฯ ยาหิ ปวึ
อภินนฺเทยฺย, ตาสํ ปฏินิสฺสคฺคาติ เอวเมตฺถ โยชนา กาตพฺพา, น กิญฺจิ
วิรุชฺฌติ.
     อนุตฺตรนฺติ อุตฺตรวิรหิตํ สพฺพเสฏฺ. สมฺมาสมฺโพธินฺติ สมฺมา สามญฺจ
โพธึ. อถวา ปสฏฺ สุนฺทรญฺจ โพธึ. โพธีติ รุกฺโขปิ มคฺโคปิ สพฺพญฺุตาณมฺปิ
นิพฺพานมฺปิ. "โพธิรุกฺขมูเล ปมาภิสมฺพุทฺโธ"ติ ๒- จ "อนฺตรา จ โพธึ อนฺตรา จ
คยนฺ"ติ ๓- จ อาคตฏฺาเนสุ หิ รุกฺโข โพธีติ วุจฺจติ. "จตุมคฺเคสุ าณนฺ"ติ ๔-
อาคตฏฺาเน มคฺโค. "ปปฺโปติ โพธึ วรภูริ เมธโส"ติ ๕- อาคตฏฺาเน
สพฺพญฺุตาณํ. "ปตฺวาน โพธึ อมตํ อสงฺขตนฺ"ติ อาคตฏฺาเน นิพฺพานํ.
อิธ ปน ภควโต อรหตฺตมคฺคาณํ อธิปฺเปตํ. อปเร สพฺพญฺุตาณนฺติปิ
วทนฺติ.
     สาวกานํ อรหตฺตมคฺโค อนุตฺตรา โพธิ โหติ น โหตีติ. น โหติ.
กสฺมา? อสพฺพคุณทายกตฺตา. เตสญฺหิ กสฺสจิ อรหตฺตมคฺโค อรหตฺตผลเมว
เทติ, กสฺสจิ ติสฺโส วิชฺชา, กสฺสจิ ฉ อภิญฺา, กสฺสจิ จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา,
กสฺสจิ สาวกปารมีาณํ. ปจฺเจกพุทฺธานมฺปิ ปจฺเจกโพธิาณเมว เทติ. พุทฺธานํ
ปน สพฺพคุณสมฺปตฺตึ เทติ อภิเสโก วิย รญฺโ สพฺพโลกิสฺสริยภาวํ. ตสฺมา
อญฺสฺส กสฺสจิปิ อนุตฺตรา โพธิ น โหติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. ตา วิรตฺตา เขปิตา  ๒ วินย. มหา. ๔/๑/๑ โพธิกถา, ขุ.อุ. ๒๔/๑/๙๓
@ปมโพธิสุตฺต.   ๓ วินย. มหา. ๔/๑๑/๑๑ ปญฺจวคฺคิยกถา, ม.มู. ๑๒/๒๘๕/๒๔๖
@๔ ขุ. จูฬ. ๓๐/๖๖๗/๓๒๑ ขคฺควิสาณสุตฺตนิทฺเทส (สยา)
@๕ ที. ปาฏิ. ๑๑/๒๑๗/๑๓๗ ลกฺขณสุตฺต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๖๑.
     อภิสมฺพุทฺโธติ อภิญฺาสิ ปฏิวิชฺฌิ ปตฺโต อธิคโตติ วุตฺตํ โหติ. อิติ
วทามีติ อิติ วทามิ อาจิกฺขามิ เทเสมิ ปญฺเปมิ ปฏฺเปมิ วิวรามิ วิภชามิ
อุตฺตานีกโรมีติ. ตตฺรายํ โยชนา:- ตถาคโตปิ ภิกฺขเว ฯเปฯ ปวึ น
มญฺติ ฯเปฯ ปวึ นาภินนฺทติ. ตํ กิสฺส เหตุ? นนฺทิ ทุกฺขสฺส มูลํ, ภวา
ชาติ, ภูตสฺส ชรามรณนฺติ อิติ วิทิตฺวาติ. ตตฺถ อิติ วิทิตฺวาติ อิติกาโร
การณตฺโถ. เตน อิมสฺส ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺส วิทิตตฺตา ปฏิวิทิตตฺตาติ วุตฺตํ
โหติ. กิญฺจิ ภิยฺโย:- ยสฺมา เอวมิมํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ วิทิตฺวา ตถาคตสฺส สา
นนฺทีติ วุตฺตตณฺหา สพฺพปฺปการาปิ ปหีนา, ตาสญฺจ ตถาคโต สพฺพโส
ตณฺหานํ ขยา ฯเปฯ อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธ. ตสฺมา ปวึ น
มญฺติ ฯเปฯ ปวึ นาภินนฺทตีติ วทามีติ เอวํ อภิสมฺพุทฺธตฺตา น มญฺติ
นาภินนฺทตีติ วทามีติ วุตฺตํ โหติ.
     อถวา ยสฺมา "นนฺทิ ทุกฺขสฺส มูลนฺ"ติ อาทินา นเยน ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ
วิทิตฺวา สพฺพโส ตณฺหานํ ขยํ คโต, ๑- ตสฺมา ติห ภิกฺขเว ตถาคโต สพฺพโส
ตณฺหานํ ขยา ฯเปฯ อภิสมฺพุทฺโธติ วทามิ. โส เอวํ อภิสมฺพุทฺธตฺตา ปวึ
น มญฺติ ฯเปฯ นาภินนฺทตีติ. ยตฺถ ยตฺถ หิ ยสฺมาติ อวตฺวา ตสฺมาติ
วุจฺจติ, ตตฺถ ตตฺถ ยสฺมาติ อาเนตฺวา โยเชตพฺพํ, อยํ สาสนยุตฺติ. เอส
นโย สพฺพตฺถ.
     อิทมโวจ ภควาติ อิทํ นิทานาวสานโต ปภูติ ยาว อภิสมฺพุทฺโธติ
วทามีติ สกลสุตฺตนฺตํ ภควา ปเรสํ ปญฺาย อลพฺภเนยฺยปติฏฺ ปรมคมฺภีรํ
สพฺพญฺุตาณํ ทสฺเสนฺโต เอเกน ปุถุชฺชนวาเรน เอเกน เสขวาเรน จตูหิ
ขีณาสววาเรหิ ทฺวีหิ ตถาคตวาเรหีติ อฏฺหิ มหาวาเรหิ เอกเมกสฺมิญฺจ ๒- วาเร
ปวีอาทีหิ จตุวีสติยา อนฺตรวาเรหิ จ ปฏิมณฺเฑตฺวา เทฺวภาณวารปริมาณาย
ปริยตฺติยา ๓- อโวจ.
     เอวํ วิจิตฺรนยเทสนาวิลาสยุตฺตญฺจ ปเนตํ สุตฺตํ กรวีกรุทมญฺชุนา
กณฺณสุเขน ปณฺฑิตชนหทยานํ อมตาภิเสกสทิเสน พฺรหฺมสฺสเรน ภาสมานสฺสาปิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ตณฺหา อยํ คตา.  ๒ "เอเกกสฺมึ"อิติ ปทํ ยุตฺตตรํ.  ๓ ฉ.ม., อิ. ตนฺติยา.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๖๒.
น เต ภิกฺขู ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติ เต ปญฺจสตา ภิกฺขู อิทํ ภควโต
วจนํ นานุโมทึสุ. กสฺมา? อญฺาณเกน. เต กิร อิมสฺส สุตฺตสฺส อตฺถํ น
ชานึสุ, ตสฺมา นาภินนฺทึสุ. เตสญฺหิ ตสฺมึ สมเย เอวํ วิจิตฺรนยเทสนาวิลาสยุตฺตํปิ
เอตํ สุตฺตํ ฆนปุถุเลน ทุสฺสปเฏน มุเข พทฺธํ กตฺวา ปุรโต ปิตมนุญฺโภชนํ
วิย อโหสิ.
     นนุ จ ภควา อตฺตนา เทสิตํ ธมฺมํ ปรํ าเปตุํ จตฺตาริ อสงฺเขยฺยานิ
ปารมิโย ปูเรตฺวา สพฺพญฺุตํ ปตฺโต. โส กสฺมา ยถา เต น ชานนฺติ, ตถา
เทเสสีติ. วุตฺตมิทํ อิมสฺส สุตฺตสฺส นิกฺเขปวิจารณาย เอวํ มานภณฺชนตฺถํ
สพฺพธมฺมมูลปริยายนฺติ เทสนํ อารภีติ. ตสฺมา นยิธ ปุน วตฺตพฺพมตฺถิ. เอวํ
มานภญฺชนตฺถํ เทสิตญฺจ ปเนตํ สุตฺตํ สุตฺวา เต ภิกฺขู ตํเยว กิร ปวึ ทิฏฺิคติโก
สญฺชานาติ เสโขปิ อรหาปิ ตถาคโตปิ อภิชานาติ กึ นาม อิทํ กถนฺนามิทนฺติ
จินฺเตนฺตา ปุพฺเพ มยํ ภควตา กถิตํ ยงฺกิญฺจิ ขิปฺปเมว อาชานาม อิทานิ
ปนิมสฺส มูลปริยายสฺส อนฺตํ วา โกฏึ วา น ชานาม น ปสฺสาม, อโห
พุทฺธา นาม อปฺปเมยฺยา อตุลาติ อุทฺธตทาา วิย สปฺปา นิมฺมทา หุตฺวา
พุทฺธุปฏฺานญฺจ ธมฺมสฺสวนญฺจ สกฺกจฺจํ อคมํสุ.
     เตน โข ปน สมเยน ภิกฺขู ธมฺมสภายํ สนฺนิสินฺนา อิมํ กถํ
สมุฏฺาเปสุํ "อโห พุทฺธานํ อานุภาโว, เต นาม พฺราหฺมณปพฺพชิตา
ตถามานมทมตฺตา ภควโต มูลปริยายเทสนาย นีหตมานา กตา"ติ. อยญฺจ เอตรหิ
เตสํ ภิกฺขูนํ อนฺตรากถา วิปฺปกตา. อถ ภควา คนฺธกุฏิยา นิกฺขมิตฺวา ตํขณานุรูเปน
ปาฏิหาริเยน ธมฺมสภายํ ปญฺตฺตปวรพุทฺธาสเน นิสีทิตฺวา เต ภิกฺขู อาห "กาย
นุตฺถ ภิกฺขเว อนฺตรากถาย ๑- สนฺนิสินฺนา"ติ. เต ตมตฺถํ ภควโต อาโรเจสุํ. ภควา
เอตทโวจ "น ภิกฺขเว อิทาเนว ปุพฺเพปิ อหํ อิเม เอวํ มานปคฺคหิตสิเร วิจรนฺเต
นีหตมาเน อกาสินฺ"ติ. ตโต อิมิสฺสา อตฺถุปฺปตฺติยา อิทํ อตีตํ อาเนสิ.
     ภูตปุพฺพํ ภิกฺขเว อญฺตโร ทิสาปาโมกฺโข พฺราหฺมโณ พาราณสิยํ ปฏิวสติ
ติณฺณํ เวทานํ ปารคู สนิฆณฺฑุเกฏฺภานํ สกฺขรปฺปเภทานํ อิติหาสปฺปญฺจมานํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เอตรหิ กถาย (ปาลิยา สํสนฺเทตพฺพํ)
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๖๓.
เวยฺยากรณโลกายตมหาปุริสลกฺขเณสุ อนวโย, โส ปญฺจมตฺตานิ มาณวกสตานิ
มนฺเต วาเจสิ. ปณฺฑิตา มาณวกา พหุญฺจ คณฺหนฺติ ลหุญฺจ, สุฏฺ จ
อุปธาเรนฺติ, คหิตญฺจ เตสํ น วินสฺสติ. โสปิ พฺราหฺมโณ อาจริยมุฏฺึ อกตฺวา ฆเฏ
อุทกํ อาสิญฺจนฺโต วิย สพฺพํปิ สิปฺปํ อุคฺคหาเปตฺวา เต มาณวเก เอตทโวจ
"เอตฺตกมิทํ สิปฺปํ ทิฏฺธมฺมสมฺปรายหิตนฺ"ติ. เต มาณวกา "ยํ อมฺหากํ
อาจริโย ชานาติ, มยํปิ ตํ ชานาม, มยมฺปีทานิ อาจริยา เอวา"ติ มานมุปฺปาเทตฺวา
ตโต ปภูติ อาจริเย อคารวา นิกฺขิตฺตวตฺตา วิหรึสุ. อาจริโย ตฺวา "กริสฺสามิ
เตสํ มานนิคฺคหนฺ"ติ จินฺเตสิ. โส เอกทิวสํ อุปฏฺานมาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา
นิสินฺเน เต มาณวเก อาห "ตาตา โว ปญฺหํ ปุจฺฉิสฺสามิ, กจฺจิตฺถ สมตฺถา
กเถตุนฺ"ติ. เต "ปุจฺฉถาจริย ปุจฺฉถาจริยา"ติ สหสา อาหํสุ, ยถาตํ สุตมทมตฺตา.
อาจริโย อาห:-
              "กาโล ฆสติ ภูตานิ          สพฺพาเนว สหตฺตนา
               โย จ กาลฆโส ภูโต        ส ภูตปจนึ ปจี"ติ. ๑-
วิสชฺเชถ ตาตา อิมํ ปญฺหนฺติ.
     เต จินฺเตตฺวา ๒- อชานมานา ตุณฺหี อเหสุํ. อาจริโย อาห "อลํ ตาตา
คจฺฉถชฺช, เสฺว กเถยฺยาถา"ติ อุยฺโยเชสิ. เต ทสปิ วีสติปิ สมฺปิณฺฑิตา หุตฺวา
น ตสฺส ปญฺหสฺส อาทึ น อนฺตมทฺทสํสุ. อาคนฺตฺวา จ อาจริยสฺส อาโรเจสุํ
"นยิมสฺส ปญฺหสฺส อตฺถมาชานามา"ติ. อาจริโย เตสํ นิคฺคหตฺถาย อิมํ
คาถมาภาสิ:-
              "พหูนิ นรสีสานิ          โลมสานิ พฺรหานิ จ
               คีวาสุ ปฏิมุกฺกานิ        โกจิเทเวตฺถ กณฺณวา"ติ. ๓-
     คาถายตฺโถ พหูนิ นรานํ สีสานิ ทิสฺสนฺติ สพฺพานิ จ ตานิ โลมสานิ
สพฺพานิ มหนฺตานิ คีวายเมว ปิตานิ, น ตาลผลํ วิย หตฺเถน คหิตานิ นตฺถิ
เตสํ อิเมหิ นานากรณํ. เอตฺถ ปน โกจิเทว กณฺณวาติ อตฺตานํ สนฺธายาห.
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ชา. ทุก. ๒๗/๓๔๐/๙๕ มูลปริยายชาตก (สยา)   ๒ ฉ.ม. จินฺเตนฺตา.
@๓ ขุ. ชา. ทุก. ๒๗/๓๔๑/๙๕ (สยา)
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๖๔.
กณฺณวาติ ปญฺวา. กณฺณจฺฉิทฺทํ ปน กสฺสจิ นตฺถิ, ตํ สุตฺวา เต มาณวกา
มงฺกุภูตา ปตฺตกฺขนฺธา อโธมุขา องฺคุลิยา ภูมึ วิเลเขนฺตา ตุณฺหี อเหสุํ.
     อถ เนสํ สหิริกภาวํ ปสฺสิตฺวา อาจริโย "อุคฺคณฺหถ ตาตา ปญฺหนฺ"ติ
ปญฺหํ วิสชฺเชสิ. กาโลติ ปุเรภตฺตกาโลปิ ปจฺฉาภตฺตกาโลปีติ เอวมาทิ. ภูตานีติ
สตฺตาธิวจนเมตํ. กาโล ภูตานํ น จมฺมมํสาทีนิ ขาทติ. อปิจ โข เตสํ
อายุวณฺณพลานิ เขเปนฺโต โยพฺพญฺ มทฺทนฺโต อาโรคฺยํ วินาเสนฺโต ฆสติ
ขาทตีติ วุจฺจติ. สพฺพาเนว สหตฺตนาติ เอวํ ฆสนฺโต จ น กิญฺจิ วชฺเชติ
สพฺพาเนว ฆสติ น เกวลญฺจ ภูตานิเยว, อปิจ โข สหตฺตนา อตฺตานํ ฆสติ.
ปุเรภตฺตกาโล ปจฺฉาภตฺตกาลํ น ปาปุณาติ. เอส นโย ปจฺฉาภตฺตกาลาทีสุ.
โย จ กาลฆโส ภูโตติ ขีณาสวสฺเสตํ อธิวจนํ. โส หิ อายตึ ปฏิสนฺธิกาลํ
เขเปตฺวา ขาทิตฺวา ิตตฺตา "กาลฆโส"ติ วุจฺจติ. สภูตปจนึ ปจีติ โส ยายํ
ตณฺหา อปาเยสุ ภูเต ปจติ, ตํ าณคฺคินา ปริฑหิ ๑- ภสฺมมกาสิ, เตน "ภูตปจนึ
ปจี"ติ วุจฺจติ. "ปชนินฺ"ติปิ ปาโ. ชนิกํ นิพฺพตฺติกนฺติ ๒- อตฺโถ.
     อถ เต มาณวกา ทีปสหสสาโลเกน วิย รตฺตึ สมวิสมํ อาจริยสฺส
วิสชฺชเนน ปญฺหสฺส อตฺถํ ปากฏํ ทิสฺวา "อิทานิ มยํ ยาวชีวํ ครุสํวาสํ
วสิสฺสาม มหนฺตา เอเต อาจริยา นาม มยญฺหิ พหุสฺสุตมานํ อุปฺปาเทตฺวา
จตุปฺปทิกคาถายปิ อตฺถํ น ชานามา"ติ นีหตมานา ปุพฺพสทิสเมว อาจริยสฺส
วตฺตปฏิปตฺตึ กตฺวา สคฺคปรายนา อเหสุํ.
     อหํ ๓- ภิกฺขเว เตน สมเยน อาจริโย อโหสึ, อิเม ภิกฺขู มาณวกา
เอวํ ปุพฺเพปาหํ อิเม เอวํ มานปคฺคหิตสิเร วิจรนฺเต นีหตมาเน อกาสินฺติ.
     อิมญฺจ ชาตกํ สุตฺวา เต ภิกฺขู ปุพฺเพปิ มยํ มาเนเนว ปหตาติ
ภิยฺโยโส มตฺตาย นีหตมานา หุตฺวา อตฺตโน อุปการกมฺมฏฺานปรายนา อเหสุํ.
     ตโต ภควา เอกํ สมยํ ชนปทจาริกญฺจรนฺโต เวสาลึ ปตฺวา โคตมเก
เจติเย วิหรนฺโต อิเมสํ ปญฺจสตานํ ภิกฺขูนํ าณปริปากํ วิทิตฺวา อิมํ โคตมกสุตฺตํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปจิ ทยฺหิ.   ๒ ม. ชนิตํ นิพฺพตฺติตนฺติ   ๓ ฉ.ม. อหํ โข....
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๖๕.
กเถสิ:- "อภิญฺายาหํ ภิกฺขเว ธมฺมํ เทเสมิ โน อนภิญฺาย, สนิทานาหํ
ฯเปฯ สปฺปาฏิหาริยาหํ ภิกฺขเว ธมฺมํ เทเสมิ โน อปฺปาฏิหาริยํ, ตสฺส มยฺหํ
ภิกฺขเว อภิญฺาย ธมฺมํ เทสยโต ฯเปฯ โน อปฺปาฏิหาริยํ, กรณีโย โอวาโท
กรณียา อนุสาสนี, อลญฺจปน โว ภิกฺขเว ตุฏฺิยา อลํ อตฺตมนตาย อลํ
โสมนสฺสาย `สมฺมาสมฺพุทฺโธ ภควา, สฺวากฺขาโต ภควตา ธมฺโม, สุปฏิปนฺโน
สํโฆ'ติ อิทมโวจ ภควา, อิมสฺมึ จ ปน เวยฺยากรณสฺมึ ภญฺมาเน *- ทสสหสฺสี
โลกธาตุ อกมฺปิตฺถา"ติ. ๑-
     อิทญฺจ สุตฺตํ สุตฺวา เต ปญฺจสตา ภิกฺขู ตสฺมึเยวาสเน สห ปฏิสมฺภิทาหิ
อรหตฺตํ ปาปุณึสุ. เอวายํ เทสนา เอตสฺมึ าเน นิฏฺมคมาสีติ.
                    ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย
                     มูลปริยายสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
                      ---------------------
@เชิงอรรถ: * ปาลิ สหสฺสี    ๑ องฺ. ติก. ๒๐/๑๒๖/๒๖๙-๗๐ โคตมกเจติยสุตฺต

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๗ หน้า ๔๑-๖๕.
http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=7&A=1030&modeTY=1&pagebreak=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=7&A=1030&modeTY=1&pagebreak=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=12&i=1
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=12&A=1
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=12&A=1
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=12&A=1
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๒
http://84000.org/tipitaka/read/?index_12