|
| บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ |
สุตฺวา "อยฺเย พุทฺธรกฺขิโต สกุเณน คหิโต, โมเจม นนฺ"ติ เลฑฺฑุอาทีนิ คเหตฺวา อนุพนฺธิตฺวา โมเจสุํ. ตํ อาเนตฺวา ปุรโต ปิตํ เถรี อาห "พุทฺธรกฺขิต สกุเณน คหิตกาเล กึ จินฺเตสี"ติ. น อยฺเย อญฺ จินฺเตสึ, "อฏฺิปุญฺโชว อฏฺิปุญฺชํ คเหตฺวา คจฺฉติ, กตรสฺมึปิ าเน วิปฺปกิริสฺสตี"ติ เอวํ อยฺเย อฏฺิปุญฺชเมว จินฺเตสินฺติ. สาธุ สาธุ พุทฺธรกฺขิต อนาคเต ภวกฺขยสฺส เต ปจฺจโย ภวิสฺสตีติ. เอวํ ตตฺถ ติรจฺฉานคตาปิ สติปฏฺานมนสิการยุตฺตา, ตสฺมา เนสํ ภควา สติปฏฺานวฑฺฒิเมว ๑- ชเนนฺโต อิทํ สุตฺตํ อภาสิ. ตตฺถ เอกายโนติ เอกมคฺโค. มคฺคสฺส หิ:- "มคฺโค ปนฺโถ ปโถ ปชฺโช, อญฺชสํ วฏฺมายนํ นาวา อุตฺตรเสตู จ, กุลฺโล จ ภิสิ สงฺกโม"ติ *๒- พหูนิ นามานิ. สฺวายํ อิธ อายนนาเมน วุตฺโต. ตสฺมา เอกายโน อยํ ภิกฺขเว มคฺโคติ เอตฺถ เอกมคฺโค อยํ ภิกฺขเว มคฺโค, น เทฺวธาปถภูโตติ เอวมตฺโถ ทฏฺพฺโพ. อถวา เอเกเนว อยิตพฺโพติ เอกายโน, เอเกนาติ คณสงฺคณิกํ ปหาย วูปกฏฺเน ปวิวิตฺตจิตฺเตน. อยิตพฺโพติ ปฏิปชฺชิตพฺโพ. อยนฺติ วา เอเตนาติ อยโน, สํสารโต นิพฺพานํ คจฺฉนฺตีติ อตฺโถ. เอกสฺส อยโน เอกายโน, เอกสฺสาติ เสฏฺสฺส. สพฺพสตฺตานํ เสฏฺโ จ ภควา, ตสฺมา ภควโตติ วุตฺตํ โหติ. กิญฺจาปิ หิ เตน อญฺเปิ อยนฺติ, เอวํ สนฺเตปิ ภควโต ว โส อยโน เตน อุปฺปาทิตตฺตา. ยถาห "โส หิ พฺราหฺมณ ภควา อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตา"ติอาทิ. ๓- อยตีติ วา อยโน, คจฺฉติ ปวตฺตตีติ อตฺโถ. เอกสฺมึ อยโนติ เอกายโน, อิมสฺมึเยว ธมฺมวินเย ปวตฺตติ, น อญฺตฺราติ วุตฺตํ โหติ. ยถาห "อิมสฺมึ โข สุภทฺท ธมฺมวินเย อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค อุปลพฺภตี"ติ. ๔- เทสนาเภโทเยว เหโส, อตฺโถ ปเนโก. อปิจ เอกํ อยตีติ เอกายโน. ปุพฺพภาเค นานามุขภาวนานเยน ปวตฺโตปิ อปรภาเค เอกํ นิพฺพานเมว คจฺฉตีติ วุตฺตํ โหติ. ยถาห พฺรหฺมา สหมฺปติ:- @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สติปฏฺานพุทฺธิเมว *๒ ปาลิ. อุตฺตรเสตุ ปกุลฺโล สงฺกโม.., ขุ. @จูฬ. ๓๐/๕๖๘/๒๗๗ (สฺยา) ๓ ม. อุปริ. ๑๔/๗๙/๕๙ โคปกโมคฺคลฺลานสุตฺต @๔ ที. มหา. ๑๐/๒๑๔/๑๓๒ สุภทฺทปริพฺพาชกวตฺถุ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๔๕.
"เอกายนํ ชาติขยนฺตทสฺสี มคฺคํ ปชานาติ หิตานุกมฺปี. เอเตน มคฺเคน ตรึสุ ปุพฺเพ ตริสฺสนฺติ เย จ ตรนฺติ โอฆนฺ"ติ. ๑- เกจิ ปน "น ปารํ ทิคุณํ ยนฺตี"ติ คาถานเยน ยสฺมา เอกวารํ นิพฺพานํ คจฺฉติ. ตสฺมา "เอกายโน"ติ วทนฺติ, ตํ น ยุชฺชติ. อิมสฺส หิ อตฺถสฺส สกึ อยโนติ อิมินา พฺยญฺชเนน ภวิตพฺพํ. ยทิ ปน เอกํ อยนมสฺส เอกา คติ ปวตฺตีติ เอวํ อตฺถํ โยเชตฺวา วุจฺเจยฺย, พฺยญฺชนํ ยุชฺเชยฺย. อตฺโถ ปน อุภยถาปิ น ยุชฺชติ. กสฺมา? อิธ ปุพฺพภาคมคฺคสฺส อธิปฺเปตตฺตา, กายาทิจตุอารมฺมณปฺปวตฺโต หิ ปุพฺพภาคสติปฏฺานมคฺโค อิธาธิปฺเปโต, น โลกุตฺตโร. โส จ อเนกวารํปิ อยติ, อเนกํ จสฺส อยนํ โหติ. ปุพฺเพปิ จ อิมสฺมึ ปเท มหาเถรานํ สากจฺฉา อโหสิเยว. ติปิฏกจูฬนาคตฺเถโร "ปุพฺพภาคสติปฏฺานมคฺโค"ติ อาห. อาจริโย ปนสฺส ติปิฏกจูฬสุมนตฺเถโร "มิสฺสกมคฺโค"ติ อาห. ปุพฺพภาโค ภนฺเตติ. มิสฺสโก อาวุโสติ. อาจริเย ปุนปฺปุนํ ภณนฺเต อปฺปฏิพาหิตฺวา ตุณฺหี อโหสิ. ปญฺหํ อวินิจฺฉินิตฺวาว อุฏฺหึสุ. อถาจริยตฺเถโร นฺหานโกฏฺกํ คจฺฉนฺโต "มยา มิสฺสกมคฺโค กถิโต, จูฬนาโค ปุพฺพภาโคติ อาทาย โวหรติ, โก นุโข เอตฺถ วินิจฺฉโย"ติ สุตฺตนฺตํ อาทิโต ปฏฺาย ปริวตฺเตนฺโต "โย หิ โกจิ ภิกฺขเว อิเม จตฺตาโร สติปฏฺาเน เอวํ ภาเวยฺย สตฺตวสฺสานี"ติ อิมสฺมึ าเน สลฺลกฺเขสิ, โลกุตฺตรมคฺโค อุปฺปชฺชิตฺวา สตฺตวสฺสานิ ติฏฺมาโน นาม นตฺถิ, มยา วุตฺโต มิสฺสกมคฺโค น ลพฺภติ, จูฬนาเคน ทิฏฺโ ปุพฺพภาคมคฺโค ว ลพฺภตีติ ตฺวา อฏฺมิยํ ธมฺมสฺสวเน สงฺฆุฏฺเ อคมาสิ. โปราณกตฺเถรา กิร ปิยธมฺมสฺสวนา โหนฺติ. สทฺทํ สุตฺวาว "อหํ ปมํ, อหํ ปมนฺ"ติ เอกปฺปหาเรเนว โอสรนฺติ. ตสฺมึ จ ทิวเส จูฬนาคตฺเถรสฺส @เชิงอรรถ: ๑ สํ. มหา. ๑๙/๔๐๙/๑๖๒ มคฺคสุตฺต, ก. ตริสฺสเร เจว ตรนฺติ โจฆนฺติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๔๖.
วาโร. เตน ธมฺมาสเน นิสีทิตฺวา วีชนึ คเหตฺวา ปุพฺพกถาสุ วุตฺตาสุ เถรสฺส อาสนปิฏฺิยํ ิตสฺส เอตทโหสิ "รโห นิสีทิตฺวา น วกฺขามี"ติ. โปราณกตฺเถรา หิ อนุสุยฺยกา โหนฺติ, น อตฺตโน รุจิเมว อุจฺฉุภารํ วิย เอวํ อุกฺขิปิตฺวา วิจรนฺติ, การณเมว คณฺหนฺติ, อการณํ วิสชฺเชนฺติ, ตสฺมา เถโร "อาวุโส จูฬนาคา"ติ อาห. โส อาจริยสฺส วิย สทฺโทติ ธมฺมํ เปตฺวา "กึ ภนฺเต"ติ อาห. อาวุโส จูฬนาค มยา วุตฺโต มิสฺสกมคฺโค น ลพฺภติ, ตยา วุตฺโต ปุพฺพภาคสติปฏฺานมคฺโคว ลพฺภตีติ. เถโร จินฺเตสิ "อมฺหากํ อาจริโย สพฺพปริยตฺติโก ติปิฏโก ๑- สุตพุทฺโธ, เอวรูปสฺสาปิ นาม ภิกฺขุโน อยํ ปโญฺห อาลุเฬติ, อนาคเต มม ภาติกา อิมํ ปญฺหํ อาลุเฬสฺสนฺตีติ สุตฺตํ คเหตฺวา อิมํ ปญฺหํ นิจฺจลํ กริสฺสามีติ. ปฏิสมฺภิทามคฺคโต "เอกายนมคฺโค วุจฺจติ ปุพฺพภาคสติปฏฺานมคฺโค:- "มคฺคานฏฺงฺคิโก เสฏฺโ สจฺจานํ จตุโร ปทา วิราโค เสฏฺโ ธมฺมานํ ทิปทานญฺจ จกฺขุมา เอเสว มคฺโค นตฺถญฺโ ทสฺสนสฺส วิสุทฺธิยา เอตญฺหิ ตุเมฺห ปฏิปชฺชถ มารเสนปฺปมทฺทนํ. *- เอตญฺหิ ตุเมฺห ปฏิปนฺนา ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสถา"ติ ๒- สุตฺตํ อาหริตฺวา เปสิ. มคฺโคติ เกนตฺเถน มคฺโค? นิพฺพานคมนฏฺเน นิพฺพานตฺถิเกหิ มคฺคนียนฏฺเน จ. สตฺตานํ วิสุทฺธิยาติ ราคาทีหิ มเลหิ อภิชฺฌาวิสมโลภาทีหิ จ อุปกฺกิเสเสหิ กิลิฏฺจิตฺตานํ สตฺตานํ วิสุทฺธตฺถาย. ตถาหิ อิมินาว มคฺเคน อิโต สตสหสฺสกปฺปาธิกานํ จตุนฺนํ อสงฺเขยฺยานํ อุปริ เอกสฺมิญฺเว กปฺเป นิพฺพตฺเต ตณฺหงฺกรเมธงฺกรสรณงฺกรทีปงฺกรนามเก พุทฺเธ อาทึ กตฺวา สากฺยมุนิปริโยสานา อเนเก สมฺมาสมฺพุทฺธา อเนกสตา ปจฺเจกพุทฺธา คณนปถํ วีติวตฺตา @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. เตปิฏโก *๒ ปาลิ. มารสฺเสตํ ปโมหนํ, ขุ. @ธมฺม. ๒๕/๒๗๓-๕/๖๔ มคฺควคฺค.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๔๗.
อริยสาวกา จาติ อิเม สตฺตา สพฺพจิตฺตมเล ปวาหิตฺวา ปรมวิสุทฺธึ ปตฺตา. รูปมลวเสน ปน สงฺกิเลสโวทานปญฺตฺติเยว นตฺถิ. ตถาหิ:- รูเปน สงฺกิลิฏฺเน สงฺกิลิสฺสนฺติ มาณวา รูเป สุทฺเธ วิสุชฺฌนฺติ อนกฺขาตํ มเหสินา. จิตฺเตน สงฺกิลิฏฺเน สงฺกิลิสฺสนฺติ มาณวา จิตฺเต สุทฺเธ วิสุชฺฌนฺติ อิติ วุตฺตํ มเหสินา. ยถาห "จิตฺตสงฺกิเลสา ภิกฺขเว สตฺตา สงฺกิลิสฺสนฺติ, จิตฺตโวทานา วิสุชฺฌนฺตี"ติ. ๑- ตญฺจ จิตฺตโวทานํ อิมินา สติปฏฺานมคฺเคน โหติ. เตนาห "สตฺตานํ วิสุทฺธิยา"ติ. โสกปริเทวานํ สมติกฺกมายาติ โสกสฺส จ ปริเทวสฺส จ สมติกฺกมาย, ปหานายาติ อตฺโถ. อยํ หิ มคฺโค ภาวิโต สนฺตติมหามตฺตาทีนํ วิย โสกสมติกฺกมาย, ปฏาจาราทีนํ วิย จ ปริเทวสมติกฺกมาย สํวตฺตติ. เตนาห "โสกปริเทวานํ สมติกฺกมายา"ติ. กิญฺจาปิ หิ สนฺตติมหามตฺโต:- "ยํ ปุพฺเพ ตํ วิโสเสหิ ปจฺฉา เต มาหุ กิญฺจนํ มชฺเฌ เจ โน คเหสฺสสิ อุปสนฺโต จริสฺสสี"ติ ๒- อิมํ คาถํ สุตฺวา สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปตฺโต. ปฏาจารา:- "น สนฺติ ปุตฺตา ตาณาย น ปิตา นปิ พนฺธวา อนฺตเกนาธิปนฺนสฺส นตฺถิ าตีสุ ตาณตา"ติ ๓- อิมํ คาถํ สุตฺวา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺิตา. ยสฺมา ปน กายเวทนาจิตฺตธมฺเมสุ กญฺจิ ธมฺมํ อนามสิตฺวา ภาวนา นาม นตฺถิ, ตสฺมา เตปิ อิมินาว มคฺเคน โสกปริเทเว สมติกฺกนฺตาติ เวทิตพฺพา. ทุกฺขโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมายาติ กายิกทุกฺขสฺส จ เจตสิกโทมนสฺสสฺส จาติ อิเมสํ ทฺวินฺนํ อตฺถงฺคมาย, นิโรธายาติ อตฺโถ. อยํ หิ มคฺโค ภาวิโต ติสฺสตฺเถราทีนํ วิย ทุกฺขสฺส, สกฺกาทีนํ วิย จ โทมนสฺสสฺส อตฺถงฺคมาย สํวตฺตติ. @เชิงอรรถ: ๑ สํ. ขนฺธ. ๑๗/๑๐๐/๑๑๙ ทุติยคทฺทูลพทฺธสุตฺต ๒ ขุ. สุตฺต. ๒๕/๙๕๖/๕๒๐ @อตฺตทณฺฑสุตฺต ๓ ขุ. ธมฺม. ๒๕/๒๘๘/๖๖ ปฏาจาราวตฺถุ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๔๘.
ตตฺรายํ อตฺถทีปนา:- สาวตฺถิยํ กิร ติสฺโส นาม กุฏุมฺพิกปุตฺโต จตฺตาฬีสหิรญฺโกฏิโย ปหาย ปพฺพชิตฺวา อคามเก อรญฺเ วิหรติ, ตสฺส กนิฏฺภาตุภริยา "คจฺฉถ นํ ชีวิตา โวโรเปถา"ติ ปญฺจสเต โจเร เปเสสิ. เต คนฺตฺวา เถรํ ปริวาเรตฺวา นิสีทึสุ. เถโร อาห "กสฺมา อาคตตฺถ อุปาสกา"ติ. ตํ ชีวิตา โวโรเปสฺสามาติ. ปาฏิโภคํ ๑- เม อุปาสกา คเหตฺวา อชฺเชกรตฺตึ ชีวิตํ เทถาติ. โก เต สมณ อิมสฺมึ าเน ปาฏิโภโค ภวิสฺสตีติ. เถโร มหนฺตํ ปาสาณํ คเหตฺวา เทฺว อูรุฏฺีนิ ภินฺทิตฺวา วฏฺฏติ "อุปาสกา ปาฏิโภโค"ติ อาห. เต อปกฺกมิตฺวา จงฺกมนสีเส อคฺคึ กตฺวา นิปชฺชึสุ. เถรสฺส เวทนํ วิกฺขมฺภิตฺวา สีลํ ปจฺจเวกฺขโต ปริสุทฺธํ สีลํ นิสฺสาย ปีติปาโมชฺชํ อุปฺปชฺชิ. ตโต อนุกฺกเมน วิปสฺสนํ วฑฺเฒนฺโต ติยามรตฺตึ สมณธมฺมํ กตฺวา อรุณุคฺคมเน อรหตฺตํ ปตฺโต อิมํ อุทานํ อุทาเนสิ:- "อุโภ ปาทานิ ภินฺทิตฺวา สญฺเปสฺสามิ โว อหํ อฏฺฏิยามิ หรายามิ สราคมรณํ อหํ. เอวาหํ จินฺตยิตฺวาน ยถาภูตํ วิปสฺสยึ ๒- สมฺปตฺเต อรุณุคฺคมฺหิ อรหตฺตํ อปาปุณินฺ"ติ. อปเรปิ ตึส ภิกฺขู ภควโต สนฺติ เก กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา อรญฺวิหาเร วสฺสํ อุปคนฺตฺวา "อาวุโส ติยามรตฺตึ สมณธมฺโมว กาตพฺโพ น อญฺมญฺสฺส สนฺติกํ อาคนฺตพฺพนฺ"ติ วตฺวา วิหรึสุ. เตสํ สมณธมฺมํ กตฺวา ปจฺจูสสมเย จปลายนฺตานํ เอโก พฺยคฺโฆ อาคนฺตฺวา เอเกกํ ภิกฺขุํ คเหตฺวา คจฺฉติ. น โกจิ "มํ พฺยคฺโฆ คณฺหี"ติ วาจํปิ นิจฺฉาเรสิ. เอวํ ปญฺจสุ ทสสุ ภิกฺขูสุ ขาทิเตสุ อุโปสถทิวเส "อิตเร อาวุโส กุหินฺ"ติ ปุจฺฉิตฺวา ตฺวาว "อิทานิ คหิเตน คหิโตมฺหีติ วตฺตพฺพนฺ"ติ วตฺวา วิหรึสุ. อถ อญฺตรํ ทหรภิกฺขุํ ปุริมนเยเนว พฺยคฺโฆ คณฺหิ. โส "พฺยคฺโฆ ภนฺเต"ติ อาห. ภิกฺขู กตฺตรทณฺเฑ จ อุกฺกาโย จ คเหตฺวา โมเจสฺสามาติ อนุพนฺธึสุ. พฺยคฺโฆ ภิกฺขูนํ อคตึ ๓- ฉินฺนตฏฏฺานํ อารุยฺห ตํ ภิกฺขุํ @เชิงอรรถ: ๑ ม. ปาติโภคํ ๒ ฉ.ม. วิปสฺสิสํ ๓ สี., อิ. อคติปถํ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๔๙.
ปาทงฺคุฏฺกโต ปฏฺาย ขาทิตุํ อารภิ. อิตเรปิ "อิทานิ สปฺปุริส อเมฺหหิ กตฺตพฺพํ นตฺถิ, ภิกฺขูนํ วิเสโส นาม เอวรูเป าเน ปญฺายตี"ติ อาหํสุ. โส พฺยคฺฆมุเข นิปนฺโนว ตํ เวทนํ วิกฺขมฺเภตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒนฺโต ยาว โคปฺผกา ขาทิตสมเย โสตาปนฺโน หุตฺวา, ยาว ชณฺณุกา ขาทิตสมเย สกทาคามี หุตฺวา, ยาว นาภิยา ขาทิตสมเย อนาคามี หุตฺวา, หทยรูเป อขาทิเตเยว สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปตฺวา อิมํ อุทานํ อุทาเนสิ:- "สีลวา วต สมฺปนฺโน ปญฺวา สุสมาหิโต มุหุตฺตํ ปมาทมนฺวาย พฺยคฺเฆ โน รุทฺธมานโส. ปญฺชรสฺมึ คเหตฺวาน สิลาย อุปนีตโก ๑- กามํ ขาทตุ นํ พฺยคฺโฆ ภกฺโข กาโย อเจตโน ๒- ปฏิลทฺเธ กมฺมฏฺาเน มรณํ โหติ ๓- ภทฺทกนฺ"ติ. อปโรปิ ทีปมลฺลตฺเถโร ๔- นาม คิหิกาเล ตีสุ รเชสุ ๕- ปฏากํ คเหตฺวา ตมฺพปณฺณิทีปํ อาคมฺม ราชานํ ทิสฺวา รญฺา กตานุคฺคโห เอกทิวสํ กิลญฺชกาสนสาลาทฺวาเรน ๖- คจฺฉนฺโต "รูปํ ภิกฺขเว น ตุมฺหากํ, ตํ ปชหถ, ตํ โว ปหีนํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสตี"ติ ๗- นตุมฺหากสุตฺตํ สุตฺวา จินฺเตสิ "เนว กิร รูปํ อตฺตโน, น เวทนา"ติ. โส ตํเยว องฺกุสํ กตฺวา นิกฺขมิตฺวา มหาวิหารํ คนฺตฺวา ปพฺพชฺชํ ยาจิตฺวา ปพฺพชิโต อุปสมฺปนฺโน เทฺว มาติกา ปคุณํ กตฺวา ตึส ภิกฺขู คเหตฺวา ครวาลิยองฺคณํ ๘- คนฺตฺวา สมณธมฺมํ อกาสิ. ปาเทสุ อวหนฺเตสุ ชณฺณุเกหิ จงฺกมติ. ตเมนํ รตฺตึ เอโก มิคลุทฺทโก มิโคติ มญฺมาโน สตฺติยา ปหริ. สตฺติ วินิวิชฺฌิตฺวา คตา. โส ตํ สตฺตึ หราเปตฺวา ปหารมุขานิ ติณวฏฺฏิยา จ ปูราเปตฺวา ปาสาณปิฏฺิยํ อตฺตานํ นิสีทาเปตฺวา โอกาสํ กาเรตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปตฺวา อุกฺกาสิตสทฺเทน อาคตานํ ภิกฺขูนํ พฺยากริตฺวา อิมํ อุทานํ อุทาเนสิ:- @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อุปรีกโต, สุ.วิ. ๒/๓๖๔ ปสฺสิตพฺพํ ๒ ฉ.ม. อมิตฺตานํ @๓ ฉ.ม., อิ. เหหิติ ๔ ฉ.ม. ปีตมลฺลตฺเถโร ๕ ฉ.ม. รชฺเช @๖ ฉ.ม. กิลญฺชกาปณสาลทฺวาเรน ๗ สํ. ขนฺธ. ๑๗/๓๓/๒๘ นตุมฺหากสุตฺต @๘ ฉ.ม. คพลวาลิยองฺคณํ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๕๐.
"ภาสิตํ พุทฺธเสฏฺเน สพฺพโลกคฺควาทินา ๑- น ตุมฺหากํ อิทํ รูปํ ตํ ชเหยฺยาถ ภิกฺขโว. อนิจฺจา วต สงฺขารา อุปฺปาทวยธมฺมิโน อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌนฺติ เตสํ วูปสโม สุโข"ติ. อถ นํ ภิกฺขู อาหํสุ "สเจ ภนฺเต สมฺมาสมฺพุทฺโธ อโรโค อภวิสฺสา, อทฺธา เต สมุทฺทมตฺถเกน ๒- หตฺถํ ปสาเรตฺวา สีสํ ปรามเสยฺยา"ติ. เอตฺตาวตา อยํ มคฺโค ติสฺสตฺเถราทีนํ วิย ทุกฺขสฺส อตฺถงฺคมาย สํวตฺตติ. สกฺโก ปน เทวานมินฺโท อตฺตโน ปญฺจวิธํ ปุพฺพนิมิตฺตํ ทิสฺวา มรณภยสนฺตชฺชิโต โทมนสฺสชาโต ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺหํ ปุจฺฉิ. โส ปญฺหวิสชฺชนาวสาเน ๓- อสีติสหสฺสาหิ เทวตาหิ สทฺธึ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาสิ. สาปสฺส ๔- อุปปตฺติ ปุน ปากติกาว อโหสิ. สุพฺรหฺมาปิ เทวปุตฺโต อจฺฉราสหสฺสปริวาโร สคฺคสมฺปตฺตึ อนุโภติ, ตตฺถ ปญฺจสตา อจฺฉราโย รุกฺขโต ปุปฺผานิ โอจินนฺติโยว จวิตฺวา นิรเย อุปปนฺนา. โส "กึ อิมา จิรายนฺตี"ติ อุปธาเรนฺโต ตาสํ นิรเย นิพฺพตฺตภาวํ ทิสฺวา "กิตฺตกํ นุโข มม อายู"ติ อุปปริกฺขนฺโต อตฺตโนปิ อายุปริกฺขยํ วิทิตฺวาว ตตฺเถว นิรเย นิพฺพตฺตนภาวํ ทิสฺวา ภีโต อติวิย โทมนสฺสชาโต หุตฺวา "อิมํ เม โทมนสฺสํ สตฺถา วิเนสฺสติ ๕- น อญฺโ"ติ อวเสสา ปญฺจสตา อจฺฉาราโย คเหตฺวา ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺหํ ปุจฺฉิ:- "นิจฺจํ อุตฺตรสฺตมิทํ จิตฺตํ นิจฺจํ อุพฺพิคฺคมิทํ มโน อนุปฺปนฺเนสุ กิจฺเฉสุ ๖- อโถ อุปฺปตฺติเตสุ จ สเจ อตฺถิ อนุตฺรสฺตํ ตํ เม อกฺขาหิ ปุจฺฉิโต"ติ. ๗- ตโต นํ ภควา อาห:- @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ภาสิตํ พุทฺธเสฏฺสฺส สพฺพโลกคฺควาทิโน ๒ ฉ.ม. มุทฺทมตฺถเก @๓ ฉ.ม. อุเปกฺขาปญฺหวิสชฺชนาวสาเน ๔ ฉ.ม., อิ. สา จสฺส @๕ ม. วิโนเทสฺสติ, ฉ.ม. วินยิสฺสติ ๖ ก. กิจฺเจสุ @๗ สํ. สคา. ๑๕/๙๘/๖๓ สุพฺรหฺมสุตฺต--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๕๑.
"นาญฺตฺร โพชฺฌงฺคตปสา ๑- นาญฺตฺร อินฺทฺริยสํวรา นาญฺตฺร สพฺพนิสฺสคฺคา โสตฺถึ ปสฺสามิ ปาณินนฺ"ติ. ๒- โส เทสนาปริโยสาเน ปญฺจหิ อจฺฉราสเตหิ สทฺธึ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาย ตํ สมฺปตฺตึ ถาวรํ กตฺวา เทวโลกเมว อคมาสีติ. เอวมยํ มคฺโค ภาวิโต สกฺกาทีนํ วิย โทมนสฺสสฺส อตฺถงฺคมาย สํวตฺตตีติ เวทิตพฺโพ. ายสฺส อธิคมายาติ าโย วุจฺจติ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, ตสฺส อธิคมาย, ปตฺติยาติ วุตฺตํ โหติ. อยํ หิ ปุพฺพภาเค โลกิโย สติปฏฺานมคฺโค ภาวิโต โลกุตฺตรมคฺคสฺส อธิคมาย สํวตฺตติ. เตนาห "ายสฺส อธิคมายา"ติ. นิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยายาติ ตณฺหาวานวิรหิตตฺตา นิพฺพานนฺติ ลทฺธนามสฺส อมตสฺส สจฺฉิกิริยาย, อตฺตปจฺจกฺขตายาติ วุตฺตํ โหติ. อยํ หิ มคฺโค ภาวิโต อนุปุพฺเพน นิพฺพานสจฺฉิกิริยํ สาเธติ. เตนาห "นิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยายา"ติ. ตตฺถ กิญฺจาปิ "สตฺตานํ วิสุทฺธิยา"ติ วุตฺเต โสกสมติกฺกมาทีนิ อตฺถโต สิทฺธาเนว โหนฺติ, เปตฺวา ปน สาสนยุตฺติโกวิเท อญฺเสํ น ปากฏานิ, น จ ภควา ปมํ สาสนยุตฺติโกวิทํ ชนํ กตฺวา ปจฺฉา ธมฺมํ เทเสติ. เตน เตเนว ปน สุตฺเตน ตํ ตํ อตฺถํ าเปติ. ตสฺมา อิธ ยํ ยํ อตฺถํ เอกายนมคฺโค สาเธติ, ตํ ตํ ปากฏํ กตฺวา ทสฺเสนฺโต "โสกปริเทวานํ สมติกฺกมายา"ติอาทิมาห. ยสฺมา วา ยา สตฺตานํ วิสุทฺธิ เอกายนมคฺเคน สํวตฺตติ, สา โสกปริเทวานํ สมติกฺกเมน โหติ, โสกปริเทวานํ สมติกฺกโม ทุกฺขโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคเมน, ทุกฺขโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคโม ายสฺส อธิคเมน, ายสฺส อธิคโม นิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยาย. ตสฺมา อิมํปิ กมํ ทสฺเสนฺโต "สตฺตานํ วิสุทฺธิยา"ติ วตฺวา "โสกปริเทวานํ สมติกฺกมายา"ติอาทิมาห. อปิจ วณฺณภณนเมตํ เอกายนมคฺคสฺส. ยเถว หิ ภควา "ธมฺมํ โว ภิกฺขเว เทสิสฺสามิ อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ สาตฺถํ สพฺยญฺชนํ เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ ปกาเสสฺสามิ, ยทิทํ ฉฉกฺกานี"ติ ๒- @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. โพชฺฌา ตปสา ๒ ม. อุปริ. ๑๔/๔๒๐/๓๖๐ ฉฉกฺกสุตฺต--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๕๒.
ฉฉกฺกเทสนาย อฏฺหิ ปเทหิ วณฺณํ อภาสิ, ยถา จ อริยวํสเทสนาย "จตฺตาโรเม ภิกฺขเว อริยวํสา อคฺคญฺา รตฺตญฺา วํสญฺา โปราณา อสงฺกิณฺณา อสงฺกิณฺณปุพฺพา น สงฺกิยนฺติ, น สงฺกิยิสฺสนฺติ, อปฺปฏิกุฏฺา สมเณหิ พฺราหฺมเณหิ วิญฺูหี"ติ ๑- นวหิ ปเทหิ วณฺณํ อภาสิ, เอวํ อิมสฺสปิ เอกายนมคฺคสฺส สตฺตานํ วิสุทฺธิอาทีหิ ๒- สตฺตหิ ปเทหิ วณฺณํ อภาสิ. กสฺมา อิติ เจ, เตสํ ภิกฺขูนํ อุสฺสาหชนนตฺถํ. วณฺณภาสนํ หิ สุตฺวา เต ภิกฺขู "อยํ กิร มคฺโค หทยสนฺตาปภูตํ โสกํ, วาจาวิปฺปลาปภูตํ ปริเทวํ, กายิกํ อสาตภูตํ ทุกฺขํ, เจตสิกํ อสาตภูตํ โทมนสฺสนฺติ จตฺตาโร อุปทฺทเว หรติ, ๓- วิสุทฺธึ ายํ นิพฺพานนฺติ ตโย วิเสเส อาวหตี"ติ อุสฺสาหชาตา อิมํ ธมฺมเทสนํ อุคฺคเหตพฺพํ ปริยาปุณิตพฺพํ ธาเรตพฺพํ วาเจตพฺพํ, อิมญฺจ มคฺคํ ภาเวตพฺพํ มญฺิสฺสนฺติ. อิติ เตสํ ภิกฺขูนํ อุสฺสาหชนนตฺถํ วณฺณํ อภาสิ, กมฺพลวาณิชาทโย กมฺพลาทีนํ วณฺณํ วิย. ยถา หิ สตสหสฺสคฺฆนิกปณฺฑุกมฺพลวาณิเชน กมฺพลํ คณฺหถาติ อุคฺโฆสิเตปิ อสุกกมฺพโลติ น ตาว มนุสฺสา ชานนฺติ. เกสกมฺพลวาลกมฺพลาทโยปิ หิ ทุคฺคนฺธา ขรสมฺผสฺสา กมฺพลาเตฺวว วุจฺจนฺติ. ยทา ปน เตน คนฺธารกรตฺตกมฺพโล สุขุโม อุชฺชโล สุขสมฺผสฺโสติ อุคฺโฆสิตํ โหติ, ตทา เย ปโหนฺติ, เต คณฺหนฺติ. เย นปฺปโหนฺติ, เต ทสฺสนกามา โหนฺติ, เอวเมว "เอกายโน อยํ ภิกฺขเว มคฺโค"ติ วุตฺเตปิ อสุกมคฺโคติ น ตาว ปากโฏ โหติ. นานปฺปการกา หิ อนิยฺยานิกมคฺคา มคฺคาเตฺวว วุจฺจนฺติ. "สตฺตานํ วิสุทฺธิยา"ติอาทิมฺหิ ปน วุตฺเต "อยํ กิร มคฺโค จตฺตาโร อุปทฺทเว หรติ, ๓- ตโย วิเสเส อาวหตี"ติ อุสฺสาหชาตา อิมํ ธมฺมเทสนํ อุคฺคเหตพฺพํ ปริยาปุณิตพฺพํ ธาเรตพฺพํ วาเจตพฺพํ, อิมญฺจ มคฺคํ ภาเวตพฺพํ มญฺิสฺสนฺตีติ วณฺณํ ภาเสนฺโต "สตฺตานํ วิสุทฺธิยา"ติ อาทิมาห. ยถา จ สตสหสฺสคฺฆนิกปณฺฑุกมฺพลวาณิโชปมา, เอวํ รตฺตชมฺพุนทสุวณฺณอุทกปฺปสาทกมณิรตนสุวิสุทฺธมุตฺตารตนโธตปวาฬาทิวาณิชูปมาทโย เจตฺถ อาหริตพฺพา. @เชิงอรรถ: ๑ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๒๘/๓๒ อริยวํสสุตฺต ๒ ฉ.ม. วิสุทฺธิยาติอาทีหิ ๓ ฉ.ม. หนติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๕๓.
ยทิทนฺติ นิปาโต, เย อิเมติ อยมสฺส อตฺโถ. จตฺตาโรติ คณนปริจฺเฉโท, เตน น ตโต เหฏฺา น อุทฺธนฺติ สติปฏฺานปริจฺเฉทํ ทีเปติ. สติปฏฺานาติ ตโย สติปฏฺานา สติโคจโรปิ, ติธา ปฏิปนฺเนสุ สาวเกสุ สตฺถุโน ปฏิฆานุ นยวีติวตฺตตาปิ, สติปิ. "จตุนฺนํ ภิกฺขเว สติปฏฺานานํ สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ เทสิสฺสามิ, ตํ สุณาถ, ฯเปฯ โก จ ภิกฺขเว กายสฺส สมุทโย? อาหารสมุทยา กายสมุทโย"ติอาทีสุ ๑- หิ สติโคจโร สติปฏฺานนฺติ วุจฺจติ. ตถา "กาโย อุปฏฺานํ, ๒- โน สติ. สติ อุปฏฺานญฺเจว ๒- สติ จา"ติ อาทีสุปิ. ๓- ตสฺสตฺโถ:- ปติฏฺาติ อสฺมินฺติ ปฏฺานํ. กา ปติฏฺาติ? สติ. สติยา ปฏฺานํ สติปฏฺานํ. ปธานํ านนฺติ วา ปฏฺานํ สติยา ปฏฺานํ สติปฏฺานํ, หตฺถิฏฺานอสฺสฏฺานาทีนิ วิย. "ตโย สติปฏฺานา, ยทริโย เสวติ, ยทริโย ๔- เสวมาโน สตฺถา คณมนุสาสิตุมรหตี"ติ ๕- เอตฺถาปิ ติธา ปฏิปนฺเนสุ สาวเกสุ สตฺถุโน ปฏิฆานุนยวีติวตฺตตา "สติปฏฺานนฺ"ติ วุตฺตา. ตสฺสตฺโถ:- ปฏฺเปตพฺพโต ปฏฺานํ, ปวตฺตยิตพฺพโตติ อตฺโถ. เกน ปฏฺเปตพฺพโตติ, สติยา. สติยา ปฏฺานํ สติปฏฺานนฺติ. "จตฺตาโร สติปฏฺานา ภาวิตา พหุลีกตา สตฺต โพชฺฌงฺเค ปริปูเรนฺตี"ติอาทีสุ ๖- ปน สติเยว "สติปฏฺานนฺ"ติ วุจฺจติ. ตสฺสตฺโถ:- ปติฏฺาตีติ ปฏฺานํ, อุปฏฺาติ โอกฺกนฺทิตฺวา ๗- ปกฺขนฺทิตฺวา ปวตฺตตีติ อตฺโถ. สติเยว ปฏฺานํ สติปฏฺานํ. อถวา สรณฏฺเน สติ, อุปฏฺานฏฺเน ปฏฺานํ. อิติ สติ จ สา ปฏฺานญฺจาติปิ สติปฏฺานํ. อิทมิธ อธิปฺเปตํ. ยทิ เอวํ, กสฺมา "สติปฏฺานา"ติ พหุวจนํ? สติพหุตฺตา. อารมฺมณเภเทน หิ พหุกา เอตา สติโย. อถ มคฺโคติ กสฺมา เอกวจนํ? มคฺคฏฺเน เอกตฺตา. จตสฺโสปิ หิ เอตา สติโย มคฺคฏฺเน เอกตฺตํ คจฺฉนฺติ. วุตฺตเญฺหตํ "มคฺโคติ เกนฏฺเน มคฺโค, นิพฺพานคมนฏฺเน, นิพฺพานตฺถิเกหิ มคฺคนียฏฺเน จา"ติ. จตสฺโสปิ เจตา อปรภาเค กายาทีสุ อารมฺมเณสุ กิจฺจํ สาธยมานา นิพฺพานํ @เชิงอรรถ: ๑ สํ. มหา. ๑๙/๔๐๘/๑๖๑ สมุทยสุตฺต. ๒-๒ ฉ.ม. ปฏฺานํ ๓ ขุ. ปฏิ. ๓๑/๗๒๗/๖๒๓ @สติปฏฺานกถา ๔ ก. ตทริโย ๕ ม. อุปริ. ๑๔/๓๑๑/๒๘๔ สฬายตนวิภงฺคสุตฺต. @๖ สํ. มหา. ๑๙/๙๘๙/๒๘๕ ปมอานนฺทสุตฺต ๗ ฉ.ม. โอกนฺติตฺวา, สี. โอกฺขนฺทิตฺวา--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๕๔.
คจฺฉนฺติ. อาทิโต ปฏฺาย จ นิพฺพานตฺถิเกหิ มคฺคิยนฺติ, ตสฺมา จตสฺโสปิ เอโก มคฺโคติ วุจฺจติ, เอวญฺจ สติ วจนานุสนฺธินา สานุสนฺธิกาว เทสนา โหติ, "มารเสนปฺปมทฺทนํ โว ภิกฺขเว มคฺคํ เทเสสฺสามิ, ตํ สุณาถ, ฯเปฯ กตโม จ ภิกฺขเว มารเสนปฺปมทฺทโน มคฺโค? ยทิทํ สตฺตโพชฺฌงฺคา"ติอาทีสุ ๑- วิย ยถา มารเสนปฺปมทฺทโนติ จ สตฺตโพชฺฌงฺคาติ จ อตฺถโต เอกํ, พฺยญฺชนเมเวตฺถ จ นานํ. เอวํ เอกายนมคฺโคติ จ จตฺตาโร สติปฏฺานาติ อตฺถโต เอกํ, พฺยญฺชนเมเวตฺถ นานํ. ตสฺมา มคฺคฏฺเน เอกตฺตา เอกวจนํ, อารมฺมณเภเทน สติพหุตฺตา พหุวจนํ เวทิตพฺพํ. กสฺมา ปน ภควตา จตฺตาโรว สติปฏฺานา วุตฺตา อนูนา อนธิกาติ. เวเนยฺยหิตตฺตา. ตณฺหาจริตทิฏฺิจริตสมถยานิกวิปสฺสนายานิเกสุ หิ มนฺทติกฺขวเสน เทฺวธา เทฺวธา ปวตฺเตสุ เวเนยฺเยสุ มนฺทสฺส ตณฺหาจริตสฺส โอฬาริกํ กายานุปสฺสนาสติปฏฺานํ วิสุทฺธิมคฺโค, ติกฺขสฺส สุขุมํ เวทนานุปสฺสนาสติปฏฺานํ. ทิฏฺิจริตสฺสาปิ มนฺทสฺส นาติปฺปเภทคตํ จิตฺตานุปสฺสนาสติปฏฺานํ วิสุทฺธิมคฺโค, ติกฺขสฺส อติปฺปเภทคตํ ธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺานํ. สมถยานิกสฺส จ มนฺทสฺส อกิจฺเฉน อธิคนฺตพฺพนิมิตฺตํ ปมํ สติปฏฺานํ วิสุทฺธิมคฺโค, ติกฺขสฺส โอฬาริการมฺมเณ อสณฺหนโต ทุติยํ. วิปสฺสนายานิกสฺสปิ มนฺทสฺส นาติปฺปเภทคตารมฺมณํ ตติยํ, ติกฺขสฺส อติปฺปเภทคตารมฺมณํ จตุตฺถํ. อิติ จตฺตาโรว วุตฺตา อนูนา อนธิกาติ. สุภสุขนิจฺจอตฺตภาววิปลฺลาสปฺปหานตฺถํ วา. กาโย หิ อสุโภ, ตตฺถ จ สุภวิปลฺลาสวิปลฺลฏฺา ๒- สตฺตา, เตสํ ตตฺถ อสุภภาวทสฺสเนน ตสฺส วิปลฺลาสสฺส ปหานตฺถํ ปมํ สติปฏฺานํ วุตฺตํ. สุขํ นิจฺจํ อตฺตาติ คหิเตสุปิ เวทนาทีสุ จ เวทนา ทุกฺขา, จิตฺตํ อนิจฺจํ, ธมฺมา อนตฺตา, เต ๓- สุภสุขนิจฺจอตฺตวิปลฺลาส- วิปลฺลฏฺา สตฺตา, เตสํ ตตฺถ ทุกฺขาทิภาวทสฺสเนน เตสํ วิปลฺลาสานํ ปหานตฺถํ เสสานิ ตีณิ วุตฺตานีติ เอวํ สุภสุขนิจฺจอตฺตภาววิปลฺลาสปหานตฺถํ วา จตฺตาโรว วุตฺตา อนูนา อนธิกาติ เวทิตพฺพา. @เชิงอรรถ: ๑ สํ. มหา. ๑๙/๒๒๔/๘๙ มารสุตฺต ๒ ฉ.ม...สุภ...วิปลฺลตฺถา เอวมุปริปิ @๓ ฉ.ม., อิ. เตสุ จ สุขนิจฺจ...--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๕๕.
น เกวลญฺจ วิปลฺลาสปฺปหานตฺถเมว, อถโข จตุโรฆโยคอาสวคนฺถอุปาทาน- อคติปฺปหานตฺถํปิ จตุพฺพิธาหารปริญฺาตตฺถํ จ จตฺตาโรว วุตฺตาติ เวทิตพฺพา. อยํ ตาว ปกรณนโย. อฏฺกถายํ ปน สรณวเสน เจว เอกนฺตสโมสรณวเสน ๑- จ เอกเมว สติปฏฺานํ อารมฺมณวเสน จตฺตาโรติ เอตเทว วุตฺตํ. ยถา หิ จตุทฺวาเร นคเร ปาจีนโต อาคจฺฉนฺตา ปาจีนทิสาย อุฏฺานกภณฺฑํ คเหตฺวา ปาจีนทฺวาเรน นครเมว ปวิสนฺติ, ทกฺขิณโต ปจฺฉิมโต อุตฺตรโต อาคจฺฉนฺตา อุตฺตรทิสาย อุฏฺานกภณฺฑํ คเหตฺวา อุตฺตรทฺวาเรน นครเมว ปวิสนฺติ, เอวํ สมฺปทมิทํ เวทิตพฺพํ. นครํ วิย หิ นิพฺพานํ. มหานครทฺวารํ วิย ๒- อฏฺงฺคิโก โลกุตฺตรมคฺโค. ปาจีนทิสาทโย วิย กายาทโย. ยถา จ ปาจีนโต อาคจฺฉนฺตา ปาจีนทิสาย อุฏฺานกภณฺฑํ คเหตฺวา ปาจีนทฺวาเรน นครเมว ปวิสนฺติ, เอวํ กายานุปสฺสนามุเขน อาคจฺฉนฺตา จุทฺทสวิเธน กายานุปสฺสนํ ภาเวตฺวา กายานุปสฺสนาภาวนานุภาวนิพฺพตฺเตน อริยมคฺเคน เอกํ นิพฺพานเมว โอสรนฺติ. ยถา ทกฺขิณโต อาคจฺฉนฺตา ทกฺขิณทิสาย อุฏฺานกภณฺฑํ คเหตฺวา ทกฺขิณทฺวาเรน นครเมว ปวิสนฺติ, เอวํ เวทนานุปสฺสนามุเขน อาคจฺฉนฺตา นววิเธน เวทนานุปสฺสนํ ภาเวตฺวา เวทนานุปสฺสนาภาวนานุภาวนิพฺพตฺเตน อริยมคฺเคน เอกํ นิพฺพานเมว โอสรนฺติ. ยถา ปจฺฉิมโต อาคจฺฉนฺตา ปจฺฉิมทิสาย อุฏฺานกภณฺฑํ คเหตฺวา ปจฺฉิมทฺวาเรน นครเมว ปวิสนฺติ, เอวํ จิตฺตานุปสฺสนามุเขน อาคจฺฉนฺตา โสฬสวิเธน จิตฺตานุปสฺสนํ ภาเวตฺวา จิตฺตานุปสฺสนาภาวนานุภาวนิพฺพตฺเตน อริยมคฺเคน เอกํ นิพฺพานเมว โอสรนฺติ. ยถา จ อุตฺตรโต อาคจฺฉนฺตา อุตฺตรทิสาย อุฏฺานกภณฺฑํ คเหตฺวา อุตฺตรทฺวาเรน นครเมว ปวิสนฺติ, เอวํ ธมฺมานุปสฺสนามุเขน อาคจฺฉนฺตา ปญฺจวิเธน ธมฺมานุปสฺสนํ ภาเวตฺวา ธมฺมานุปสฺสนาภาวนานุภาวนิพฺพตฺเตน อริยมคฺเคน เอกํ นิพฺพานเมว โอสรนฺติ. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เอกตฺตสโมสรณวเสน ๒ ฉ.ม. นครํ วิย หิ นิพฺพานมหานครํ. @ทฺวารํ วิย อฏฺงฺคิโก...--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๕๖.
เอวํ สรณวเสน เจว เอกนฺตสโมสรณวเสน ๑- จ เอกเมว สติปฏฺานํ อารมฺมณวเสน จตฺตาโรว วุตฺตาติ เวทิตพฺพา. กตเม จตฺตาโรติ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉา. อิธาติ อิมสฺมึ สาสเน. ภิกฺขเวติ ธมฺมปฏิคฺคาหกปุคฺคลาลปนเมตํ. ภิกฺขูติ ปฏิปตฺติสมฺปาทกปุคฺคลนิทสฺสนเมตํ. อญฺเปิ วา ๒- เทวมนุสฺสา ปฏิปตฺตึ สมฺปาเทนฺติเยว, เสฏฺตฺตา ปน ปฏิปตฺติยา ภิกฺขุภาวทสฺสนโต จ "ภิกฺขู"ติ อาห. ภควโต หิ อนุสาสนึ ปฏิปนฺเนสุ ภิกฺขู เสฏฺา, ๓- สพฺพปฺปการาย อนุสาสนิยา ภาชนภาวโต, ตสฺมา เสฏฺตฺตา "ภิกฺขู"ติ อาห. ตสฺมึ คหิเต ปน เสสา คหิตาว โหนฺติ. ราชคมนาทีสุ ราชคหเณน เสสปริสา วิย. โย จ อิมํ ปฏิปตฺตึ ปฏิปชฺชติ, โส ภิกฺขุ นาม โหตีติ ปฏิปตฺติยา ภิกฺขุภาวทสฺสนโตปิ "ภิกฺขู"ติ อาห. ปฏิปนฺนโก หิ เทโว วา โหตุ มนุสฺโส วา, ภิกฺขูติ สงฺขํ คจฺฉติเยว. ยถาห:- "อลงฺกโต เจปิ สมํ จเรยฺย, สนฺโต ทนฺโต นิยโต พฺรหฺมจารี. สพฺเพสุ ภูเตสุ นิธาย ทณฺฑํ, โส พฺราหฺมโณ โส สมโณ ส ภิกฺขู"ติ. ๔- กาเยติ รูปกาเย. รูปกาโย หิ อิธ องฺคปจฺจงฺคานํ เกสาทีนญฺจ ธมฺมานํ สมูหฏฺเน หตฺถิกายอสฺสกายาทโย วิย กาโยติ อธิปฺเปโต. ยถา จ สมูหฏฺเน, เอวํ กุจฺฉิตานํ อายฏฺเน. กุจฺฉิตานํ หิ ปรมเชคุจฺฉานํ โส อาโยติปิ กาโย. อาโยติ อุปฺปตฺติเทโส. ตตฺรายํ วจนตฺโถ, อายนฺติ ตโตติ อาโย. เก อายนฺติ? กุจฺฉิตา เกสาทโย. อิติ กุจฺฉิตานํ อาโยติ กาโย. กายานุปสฺสีติ กายํ อนุปสฺสนสีโล, กายํ วา อนุปสฺสมาโน. "กาเย"ติ จ วตฺวาปิ ปุน "กายานุปสฺสี"ติ ทุติยํ กายคหณํ อสมฺมิสฺสโต ววตฺถานฆนวินิพฺโภคาทิทสฺสนตฺถํ กตนฺติ เวทิตพฺพํ. เตน น กาเย เวทนานุปสฺสี @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. เอกตฺต... ๒ ฉ.ม. จ ๓ ฉ.ม. สมฺปฏิจฺฉนฺเตสุ ภิกฺขุ เสฏฺโ @๔ ขุ. ธมฺม. ๒๕/๑๔๒/๔๒ สนฺตติมหามตฺตวตฺถุ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๕๗.
จิตฺตธมฺมานุปสฺสี วา, อถโข กายานุปสฺสีเยวาติ กายสงฺขาเต วตฺถุสฺมึ กายานุปสฺสนาการสฺเสว ทสฺสเนน อสมฺมิสฺสโต ววตฺถานํ ทสฺสิตํ โหติ. ตถา น กาเย องฺคปจฺจงฺควินิมุตฺตเอกธมฺมานุปสฺสี, นาปิ เกสโลมาทิวินิมุตฺตอิตฺถี- ปุริสานุปสฺสี. โยปิ เจตฺถ เกสโลมาทิโก ภูตูปาทายสมูหสงฺขาโต กาโย, ตตฺถปิ น ภูตูปาทายวินิมุตฺตเอกธมฺมานุปสฺสี, อถโข รถสมฺภารานุปสฺสโก วิย องฺคสมูหานุปสฺสี, ๑- นคราวยวานุปสฺสโก วิย เกสโลมาทิสมูหานุปสฺสี, กทลิกฺขนฺธปตฺตวฏฺฏิวินิพฺภุชฺชโก ๒- วิย ริตฺตมุฏฺิวินิเวโก วิย จ ภูตูปาทายสมูหานุปสฺสีเยวาติ นานปฺปการโต สมูหวเสเนว กายสงฺขาตสฺส วตฺถุโน ทสฺสเนน ฆนวินิพฺโภโค ทสฺสิโต โหติ. น เหตฺถ ยถาวุตฺตสมูหวินิมุตฺโต กาโย วา อิตฺถี วา ปุริโส วา อญฺโ วา โกจิ ธมฺโม ทิสฺสติ, ยถาวุตฺตธมฺมสมูหมตฺเตเยว ปน ตถา ตถา สตฺตา มิจฺฉาภินิเวสํ กโรนฺติ. เตนาหุ โปราณา:- "ยํ ปสฺสติ น ตํ ทิฏฺ, ยํ ทิฏฺ ตํ น ปสฺสติ. อปสฺสํ พชฺฌเต มูโฬฺห, พชฺฌมาโน น มุจฺจตี"ติ. ฆนวินิพฺโภคาทิทสฺสนตฺถนฺติ วุตฺตํ. อาทิสทฺเทน เจตฺถ อยมฺปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพ:- อยญฺหิ เอกสฺมึ กาเย กายานุปสฺสีเยว, น อญฺธมฺมานุปสฺสี, กึ วุตฺตํ โหติ, ยถา อโนทกภูตายปิ มรีจิยา อุทกานุปสฺสิโน โหนฺติ, น เอวํ อนิจฺจทุกฺขานตฺตอสุภภูเตเยว อิมสฺมึ กาเย นิจฺจสุขอตฺตสุภภาวนานุปสฺสี, อถโข กายานุปสฺสี อนิจฺจทุกฺขานตฺตอสุภกายสมูหานุปสฺสีเยวาติ วุตฺตํ โหติ. ๓- อถวา ยฺวายํ ปรโต "อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ อรญฺคโต วา ฯเปฯ โส สโตว อสฺสสตี"ติอาทินา นเยน อสฺสาสปสฺสาสาทิจุณฺณิกชาตอฏฺิกปริโยสาโน กาโย วุตฺโต, โย จ "อิเธกจฺโจ ปวีกายํ อนิจฺจโต อนุปสฺสติ อาโปกายํ เตโชกายํ วาโยกายํ เกสกายํ โลมกายํ ฉวิกายํ จมฺมกายํ มํสกายํ รุหิรกายํ นหารุกายํ อฏฺิกายํ อฏฺิมิญฺชกายนฺ"ติ ปฏิสมฺภิทายํ ๔- กาโย วุตฺโต, ตสฺส สพฺพสฺส อิมสฺมึเยว กาเย อนุปสฺสนโต "กาเย กายานุปสฺสี"ติ เอวํปิ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. องฺคปจฺจงฺคสมูหา.... ๒ ฉ.ม....วินิภุชฺชนโก. ๓ ฉ.ม. วุตฺตํ @โหตีติ น ทิสฺสติ. ๔ ขุ. ปฏิ. ๓๑/๗๒๗/๖๒๒-๓ สติปฏฺานกถา (สฺยา)--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๕๘.
อถวา กาเย อหนฺติ วา มมนฺติ วา เอวํ คเหตพฺพสฺส ยสฺส กสฺสจิ อนนุปสฺสนโต, ตสฺส ตสฺเสว ปน เกสโลมาทิกสฺส นานาธมฺมสมูหสฺส อนุปสฺสนโต นานากาเย ๑- เกสาทิธมฺมสมูหสงฺขาตกายานุปสฺสีติ เอวมตฺโถ ทฏฺพฺโพ. อปิจ "อิมสฺมึ กาเย อนิจฺจโต อนุปสฺสติ, โน นิจฺจโต"ติ อาทินา นเยน ปฏิสมฺภิทายํ ๒- อาคตนยสฺส สพฺพสฺเสว อนิจฺจลกฺขณาทิโน อาการสมูหสงฺขาตสฺส กายสฺสานุปสฺสนโตปิ "กาเย กายานุปสฺสี"ติ เอวํปิ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ตถาหิ อยํ กาเย กายานุปสฺสนาปฏิปทํ ปฏิปนฺโน ภิกฺขุ อิมํ กายํ อนิจฺจานุปสฺสนาทีนํ สตฺตนฺนํ อนุปสฺสนานํ วเสน อนิจฺจโต อนุปสฺสติ, โน นิจฺจโต. ทุกฺขโต อนุปสฺสติ, โน สุขโต. อนตฺตโต อนุปสฺสติ, โน อตฺตโต. นิพฺพินฺทติ, โน นนฺทติ. วิรชฺชติ, โน รชฺชติ. นิโรเธติ, โน สมุเทติ. ปฏินิสฺสชฺชติ, โน อาทิยติ. โส ตํ อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโต นิจฺจสญฺ ปชหติ, ทุกฺขโต อนุปสฺสนฺโต สุขสญฺ ปชหติ, อนตฺตโต อนุปสฺสนฺโต อตฺตสญฺ ปชหติ, นิพฺพินฺทนฺโต นนฺทึ ปชหติ, วิรชฺชนฺโต ราคํ ปชหติ, นิโรเธนฺโต สมุทยํ ปชหติ, ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหตีติ เวทิตพฺโพ. วิหรตีติ อิริยติ. อาตาปีติ ตีสุ ภเวสุ กิเลเส อาตาเปตีติ อาตาโป, วิริยสฺเสตํ นามํ. อาตาโป อสฺส อตฺถีติ อาตาปี. สมฺปชาโนติ สมฺปชญฺสงฺขาเตน าเณน สมนฺนาคโต. สติมาติ กายปริคฺคาหิกาย สติยา สมนฺนาคโต. อยํ ปน ยสฺมา สติยา อารมฺมณํ ปริคฺคเหตฺวา ปญฺาย อนุปสฺสติ, น หิ สติวิรหิตสฺส อนุปสฺสนา นาม อตฺถิ. เตเนวาห "สตึ จ ขฺวาหํ ภิกฺขเว สพฺพตฺถิกํ วทามี"ติ. ๓- ตสฺมา เอตฺถ "กาเย กายานุปสฺสี วิหรตี"ติ เอตฺตาวตา กายานุปสฺสนาสติปฏฺาน- กมฺมฏฺานํ วุตฺตํ โหติ. อถวา ยสฺมา อนาตาปิโน อนฺโตสงฺเขโป อนฺตรายกโร โหติ, อสมฺปชาโน อุปายปริคฺคเห อนุปายปริวชฺชเน จ สมฺมุยฺหติ, มุฏฺสฺสติ อุปายปริคฺคเห อนุปายปริจฺจาเค จ อสมตฺโถ โหติ, เตนสฺส ตํ กมฺมฏฺานํ น สมฺปชฺชติ, ตสฺมา เยสํ ธมฺมานํ อานุภาเวน ตํ สมฺปชฺชติ. เตสํ ทสฺสสนตฺถํ "อาตาปี สมฺปชาโน สติมาติ อิทํ วุตฺตนฺ"ติ เวทิตพฺพํ. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. กาเย ๒ ขุ. ปฏิ. ๓๑/๗๒๗/๖๒๖-๓ สติปฏฺานกถา (สฺยา) @๓ สํ. มหา. ๑๙/๒๓๔/๑๐๒ อคฺคิสุตฺต--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๕๙.
อิติ กายานุปสฺสสนาสติปฏฺานํ สมฺปโยคงฺคญฺจสฺส ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปหานงฺคํ ทสฺเสตุํ วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสนฺติ วุตฺตํ. ตตฺถ วิเนยฺยาติ ตทงฺควินเยน วา วิกฺขมฺภนวินเยน วา วินยิตฺวา. โลเกติ ตสฺมึเยว กาเย. กาโย หิ อิธ ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเน โลโกติ อธิปฺเปโต. ยสฺมา ปนสฺส น กายมตฺเตเยว. อภิชฺฌาโทมนสฺสํ ปหียติ, เวทนาทีสุปิ ปหียติเยว, ตสฺมา "ปญฺจปิ อุปาทานกฺขนฺธา โลโก"ติ วิภงฺเค ๑- วุตฺตํ. โลกสงฺขาตตฺตา วา เตสํ ธมฺมานํ อตฺถุทฺธารนเยน ตํ วุตฺตํ. ยํ ปนาห "ตตฺถ กตโม โลโก. เสฺวว กาโย โลโก"ติ. อยเมเวตฺถ อตฺโถ. ตสฺมึ โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ วิเนยฺยาติ เอวํ สมฺพนฺโธ ทฏฺพฺโพ. ยสฺมา ปเนตฺถ อภิชฺฌาคหเณน กามจฺฉนฺโท โทมนสฺสคหเณน พฺยาปาโท สงฺคหํ คจฺฉติ, ตสฺมา นีวรณปริยาปนฺนพลวธมฺมทฺวยทสฺสเนน นีวรณปฺปหานํ วุตฺตํ โหตีติ เวทิตพฺพํ. วิเสเสน เจตฺถ อภิชฺฌาวินเยน กายสมฺปตฺติมูลกสฺส อนุโรธสฺส, โทมนสฺสวินเยน ปน กายวิปตฺติมูลกสฺส วิโรธสฺส, อภิชฺฌาวินเยน จ กาเย อภิรติยา, โทมนสฺสวินเยน กายภาวนาย อนภิรติยา, อภิชฺฌาวินเยน กาเย อภูตานํ สุภสุขภาวาทีนํ ปกฺเขปสฺส โทมนสฺสวินเยน กาเย ภูตานํ อสุภาสุขภาวาทีนํ อปนยนสฺส จ ปหานํ วุตฺตํ. เตน โยคาวจรสฺส โยคานุภาโว โยคสมตฺถตา จ ทีปิตา โหติ. โยคานุภาโว หิ เอส, ยทิทํ อนุโรธวิโรธวิปฺปมุตฺโต อรติรติสโห อภูตปกฺเขปภูตาปนยนรหิโต จ โหติ. อนุโรธวิโรธวิปฺปมุตฺโต เจส อรติรติสโห อภูตํ อปกฺขิปนฺโต ภูตํ จ อนปเนนฺโต โยคสมตฺโถ โหตีติ. อปโร นโย "กาเย กายานุปสฺสี"ติ เอตฺถ อนุปสฺสนาย กมฺมฏฺานํ วุตฺตํ. "วิหรตี"ติ เอตฺถ วุตฺตวิหาเรน กมฺมฏฺานิกสฺส กายปริหรณํ. "อาตาปี"ติ อาทีสุ อาตาเปน สมฺมปฺปธานํ, สติสมฺปชญฺเน สพฺพตฺถกกมฺมฏฺานํ กมฺมฏฺาน- ปริหรณูปาโย วา, สติยา วา กายานุปสฺสนาวเสน ปฏิลทฺธสมโถ, สมฺปชญฺเน วิปสฺสนา, อภิชฺฌาโทมนสฺสวินเยน ภาวนาพลํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. @เชิงอรรถ: ๑ อภิ. วิภงฺค. ๓๕/๓๗๓/๒๔๑ ธมฺมานุปสฺสนานิทฺเทส--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๖๐.
วิภงฺเค ปน "อนุปสฺสีติ ตตฺถ กตมา อนุปสฺสนา, ยา ปญฺา ปชานนา ฯเปฯ สมฺมาทิฏฺิ, อยํ วุจฺจติ อนุปสฺสนา. อิมาย อนุปสฺสนาย อุเปโต โหติ สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมฺปนฺโน สมนฺนาคโต, เตน วุจฺจติ อนุปสฺสี"ติ. วิหรตีติ อิริยติ วตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ จรติ วิหรติ. เตน วุจฺจติ วิหรตีติ. อาตาปีติ ตตฺถ กตมํ อาตปฺปํ. ๑- โย เจตสิโก วิริยารมฺโภ ฯเปฯ สมฺมาวายาโม, อิทํ วุจฺจติ อาตปฺปํ. ๒- อิมินา อาตปฺเปน อุเปโต โหติ ฯเปฯ สมนฺนาคโต, เตน วุจฺจติ อาตาปีติ. สมฺปชาโนติ ตตฺถ กตมํ สมฺปชญฺ. ยา ปญฺา ปชานนา ฯเปฯ สมฺมาทิฏฺิ, อิทํ วุจฺจติ สมฺปชญฺ. อิมินา สมฺปชญฺเน อุเปโต โหติ ฯเปฯ สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ สมฺปชาโนติ. สติมาติ ตตฺถ กตมา สติ. ยา สติ อนุสฺสติ ฯเปฯ สมฺมาสติ. อยํ วุจฺจติ สติ. อิมาย สติยา อุเปโต โหติ ฯเปฯ สมนฺนาคโต, เตน วุจฺจติ สติมาติ. วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสนฺติ ตตฺถ กตโม โลโก. เสฺวว กาโย โลโก, ปญฺจปิ อุปาทานกฺขนฺธา โลโก. อยํ วุจฺจติ โลโก. ตตฺถ กตมา อภิชฺฌา. โย ราโค สาราโค อนุนโย อนุโรโธ นนฺทิ นนฺทิราโค จิตฺตสฺส สาราโค, อยํ วุจฺจติ อภิชฺฌา. ตตฺถ กตมํ โทมนสฺสํ. ยํ เจตสิกํ อสาตํ, เจตสิกํ ทุกฺขํ, เจโตสมฺผสฺสชา อสาตา ๓- ทุกฺขา เวทนา, อิทํ วุจฺจติ โทมนสฺสํ. อิติ อยญฺจ อภิชฺฌา อิทญฺจ โทมนสฺสํ อิมมฺหิ โลเก วินีตา โหนฺติ ปฏิวินีตา สนฺตา วูปสนฺตา สมิตา วูปสมิตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อปฺปิตา พฺยปฺปิตา โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตา, เตน วุจฺจติ "วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสนฺ"ติ. ๔- เอวเมเตสํ @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. กตโม อาตาโป. ๒ ฉ.ม. อยํ วุจฺจติ อาตาโป @๓ ฉ.ม. เจโตสมฺผสฺสชํ อสาตํ. ๔ อภิ. วิภงฺค. ๓๕/๓๖๘-๓๗๓/๒๔๐-๑ @ธมฺมานุสฺสตินิทฺเทส--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๖๑.
ปทานํ อตฺโถ วุตฺโต. เตน สห อยํ อฏฺกถานโย ยถา สํสนฺทติ, เอวํ เวทิตพฺโพ. อยํ ตาว กายานุปสฺสนาสติปฏฺานุทฺเทสสฺส อตฺถวณฺณนา. อิทานิ เวทนาสุ. จิตฺเต. ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ ฯเปฯ วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสนฺติ เอตฺถ ปน เวทนาสุ เวทนานุปสฺสีติ เอวมาทีสุ เวทนาทีนํ ปุน กถเน ปโยชนํ กายานุปสฺสนายํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี, จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี, ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสีติ เอตฺถ ปน เวทนาติ ติสฺโส เวทนา, ตา จ โลกิยา เอว. จิตฺตํปิ โลกิยํ, ตถา ธมฺมา. เตสํ วิภาโค นิทฺเทสวาเร ปากโฏ ภวิสฺสติ. เกวลํ ปนีธ ยถา เวทนา อนุปสฺสิตพฺพา, ตถา อนุปสฺสนฺโต เวทนาสุ เวทนานุปสฺสีติ เวทิตพฺโพ. เอเสว นโย จิตฺตธมฺเมสุ. กถญฺจ เวทนา อนุปสฺสิตพฺพาติ. สุขา ตาว เวทนา ทุกฺขโต, ทุกฺขา สลฺลโต, อทุกฺขมสุขา อนิจฺจโต. ยถาห:- "โย สุขํ ทุกฺขโต อทฺท ทุกฺขมทฺทกฺขิ สลฺลโต อทุกฺขมสุขํ สนฺตํ อทฺทกฺขิ นํ อนิจฺจโต สเว สมฺมทฺทโส ภิกฺขุ อุปสนฺโต จริสฺสตี"ติ. ๑- สพฺพา เอว เจตา ทุกฺขาติปิ อนุปสฺสิตพฺพา. วุตฺตญฺเหตํ "ยํ กิญฺจิ เวทยิตํ, สพฺพนฺตํ ทุกฺขสฺมินฺติ วทามี"ติ. ๒- สุขา ทุกฺขโตปิ จ อนุปสฺสิตพฺพา. ยถาห "สุขา เวทนา ิติสุขา วิปริณามทุกฺขา"ติ ๓- สพฺพํ วิตฺถาเรตพฺพํ. อปิจ อนิจฺจาทิสตฺตานุปสฺสนาวเสนปิ อนุปสฺสิตพฺพา. เสสํ นิทฺเทสวาเรเยว ปากฏํ ภวิสฺสติ. จิตฺตธมฺเมสุปิ จิตฺตํ ตาว อารมฺมณาธิปติสหชาตภูมิกมฺมวิปากกิริยา- ทินานตฺตเภทานํ อนิจฺจาทิสตฺตานุปสฺสนานํ นิทฺเทสวาเร อาคตสราคาทิเภทานญฺจ วเสน อนุปสฺสิตพฺพํ. ธมฺมสลกฺขณสามญฺลกฺขณานํ สุญฺตาธมฺมสฺส อนิจฺจาทิสตฺตา- นุปสฺสนานํ นิทฺเทสวาเร อาคตสนฺตาสนฺตาทิเภทานญฺจ วเสน อนุปสฺสิตพฺพา. เสสํ วุตฺตนเยเมว. กามญฺเจตฺถ ยสฺส กายสงฺขาเต โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ ปหีนํ, @เชิงอรรถ: ๑ ปาลิ. ฉ.ม. ปริชานาติ เวทนา, สํ. สฬา. ๑๘/๓๖๘/๒๕๗ ทฏฺพฺพสุตฺต (สฺยา) @๒ สํ. สฬา. ๑๘/๓๙๑/๒๖๘ รโหคตสุตฺต (สฺยา) ๓ ม. มู. ๑๒/๔๖๕/๔๑๔ จูฬเวทลฺลสุตฺต--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๖๒.
ตสฺส เวทนาทิโลเกสุปิ ตํ ปหีนเมว. นานาปุคฺคลวเสน ปน นานาจิตฺตกฺขณิกสติปฏฺานภาวนาวเสน จ สพฺพตฺถ วุตฺตํ. ยโต วา เอกตฺถ ปหีนํ เสเสสุปิ ปหีนํ โหติ. เตเนวสฺส ตตฺถ ปหานทสฺสนตฺถํปิ เอวํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพนฺติ. อุทฺเทสวารกถา นิฏฺิตา. --------------- กายานุปสฺสนา อานาปานปพฺพวณฺณนา [๑๐๗] อิทานิ เสยฺยถาปิ นาม เฉโก วิลีวการโก ถูลกิลญฺชสณฺห- กิลญฺชจงฺโกฏกเปฬาปุฏาทีนิ อุปกรณานิ กตฺตุกาโม เอกํ มหาเวฬุํ ลภิตฺวา จตุธา ภินฺทิตฺวา ตโต เอเกกํ เวฬุกฺขนฺธํ คเหตฺวา ผาเลตฺวา ตํ ตํ อุปกรณํ กเรยฺย, เอวเมว ภควา สติปฏฺานเทสนาย สตฺตานํ อเนกปฺปการวิเสสาธิคมํ กตฺตุกาโม เอกเมว สมฺมาสตึ "จตฺตาโร สติปฏฺานา. กตเม จตฺตาโร, อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี"ติอาทินา นเยน อารมฺมณวเสน จตุธา ภินฺทิตฺวา ตโต เอเกกํ สติปฏฺานํ คเหตฺวา วิภชนฺโต "กถญฺจ ภิกฺขเว"ติอาทินา นเยน นิทฺเทสวารํ วตฺตุมารทฺโธ. ตตฺถ กถญฺจาติอาทิ วิตฺถาเรตุกมฺยตาปุจฺฉา. อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปตฺโถ:- ภิกฺขเว เกน จ ปกาเรน ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรตีติ. เอส นโย สพฺพตฺถ ปุจฺฉาวาเรสุ. อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขูติ ภิกฺขเว อิมสฺมึ สาสเน ภิกฺขุ. อยญฺเหตฺถ อิธสทฺโท สพฺพปฺปการกายานุปสฺสนานิพฺพตฺตกสฺส ปุคฺคลสฺส สนฺนิสฺสยภูตสาสน- ปริทีปโน อญฺสาสนสฺส ตถาภาวปฏิเสธโน จ. วุตฺตเญฺหตํ "อิเธว ภิกฺขเว สมโณ ฯเปฯ สุญฺา ปรปฺปวาทา สมเณหิ อญฺเภี"ติ. ๑- เตน วุตฺตํ "อิมสฺมึ สาสเน ภิกฺขู"ติ. อรญฺคโต วา ฯเปฯ สุญฺาคารคโต วา"ติ อิทมสฺส สติปฏฺาน- ภาวนานุรูปเสนาสนปริคฺคหปริทีปนํ. อิมสฺส หิ ภิกฺขุโน ทีฆรตฺตํ รูปาทีสุ @เชิงอรรถ: ๑ ม. มู. ๑๒/๑๓๙/๙๘ จูฬสีหนาทสุตฺต--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๖๓.
อารมฺมเณสุ อนุวิสฏํ จิตฺตํ กมฺมฏฺานวีถึ โอตริตุํ น อิจฺฉติ, กูฏโคณยุตฺตรโถ วิย อุปฺปถเมว ธาวติ, ตสฺมา เสยฺยถาปิ นาม โคโป กูฏเธนุยา สพฺพํ ขีรํ ปิวิตฺวา วฑฺฒิตํ กูฏวจฺฉํ ทเมตุกาโม เธนุโต อปเนตฺวา เอกมนฺเต มหนฺตํ ถมฺภํ นิขนิตฺวา ตตฺถ โยตฺเตน พนฺเธยฺย. อถสฺส โส วจฺโฉ อิโต จิโต จ วิปฺผนฺทิตฺวา ปลายิตุํ อสกฺโกนฺโต ตเมว ถมฺภํ อุปนิสีเทยฺย วา อุปนิปชฺเชยฺย วา, เอวเมว อิมินาปิ ภิกฺขุนา ทีฆรตฺตํ รูปารมฺมณาทิรสปานวฑฺฒิตํ ทุฏฺจิตฺตํ ๑- ทเมตุกาเมน รูปาทิอารมฺมณโต อปเนตฺวา อรญฺ วา รุกฺขมูลํ วา สุญฺาคารํ วา ปวิสิตฺวา ๒- ตตฺถ สติปฏฺานารมฺมณถมฺเภ สติโยตฺเตน พนฺธิตพฺพํ. เอวมสฺส ตํ จิตฺตํ อิโต จิโต จ วิปฺผนฺทิตฺวาปิ ปุพฺเพ อาจิณฺณํ อารมฺมณํ อลภมานํ สติโยตฺตํ ภินฺทิตฺวา ปลายิตุํ อสกฺโกนฺตํ ตเมวารมฺมณํ อุปจารปฺปนาวเสน อุปนิสีทติ เจว อุปนิปชฺชติ จ. เตนาหุ โปราณา:- "ยถา ถมฺเภ นิพนฺเธยฺย วจฺฉํ ทมํ นโร อิธ พนฺเธยฺเยวํ สกํ จิตฺตํ สติยารมฺมเณ ทฬฺหนฺ"ติ. เอวมสฺส ตํ เสนาสนํ ภาวนานุรูปํ โหติ. เตน วุตฺตํ "อิทมสฺส สติปฏฺานภาวนานุรูปเสนาสนปริคฺคหปริทีปนนฺ"ติ. อปิจ ยสฺมา อิทํ กายานุปสฺสนาย มุทฺธภูตํ ๓- สพฺพพุทฺธปจฺเจก- พุทฺธพุทฺธสาวกานํ วิเสสาธิคมทิฏฺธมฺมสุขวิหารปทฏฺานํ อานาปานสติกมฺมฏฺานํ อิตฺถีปุริสหตฺถิอสฺสาทิสทฺทสมากุลํ คามนฺตํ อปริจฺจชิตฺวาน สุกรํ สมฺปาเทตุํ สทฺทกณฺฏกตฺตา ฌานสฺส. อคามเก ปน อรญฺเ สุกรํ โยคาวจเรน อิทํ กมฺมฏฺานํ ปริคฺคเหตฺวา อานาปานจตุตฺถชฺฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา ตเมว ฌานํ ปาทกํ กตฺวา สงฺขาเร สมฺมสิตฺวา อคฺคผลอรหตฺตํ ปาปุณิตุํ. ตสฺมาสฺส อนุรูปํ เสนาสนํ ทสฺเสนฺโต ภควา "อรญฺคโต วา"ติอาทิมาห. วตฺถุวิชฺชาจริโย วิย หิ ภควา. โส ยถา วตฺถุวิชฺชาจริโย นครภูมึ ปสฺสิตฺวา สุฏฺุ อุปปริกฺขิตฺวา "เอตฺถ นครํ มาเปถา"ติ อุปทิสติ, ๔- โสตฺถินา @เชิงอรรถ: ๑ ม. มุฏฺจิตฺตํ. ๒ ฉ.ม. ปเวเสตฺวา. ๓ กายานุปสฺสนาสมิทฺธิภูตํ อิติปิ. @๔ ฉ.ม. อุทฺทิสติ อิติปิ.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๖๔.
จ นคเร นิฏฺิเต ราชกุลโต มหาสกฺการํ ลภติ, เอวเมว โยคาวจรสฺส อนุรูปํ เสนาสนํ อุปปริกฺขิตฺวา "เอตฺถ กมฺมฏฺานํ อนุยุญฺชิตพฺพนฺ"ติ อุปทิสติ. ตโต ตตฺถ กมฺมฏฺานํ อนุยุญฺชนฺเตน โยคินา อนุกฺกเมน อรหตฺเต ปตฺเต "สมฺมาสมฺพุทฺโธ วต โส ภควา"ติ มหนฺตํ สกฺการํ ลภติ. อยํ ปน ภิกฺขุ ทีปิสทิโสติ วุจฺจติ. ยถา หิ มหาทีปิราชา อรญฺเ ติณคหนํ วา วนคหนํ วา ปพฺพตคหนํ วา นิสฺสาย นิลียิตฺวา วนมหิสโคกณฺณสูกราทโย มิเค คณฺหาติ, เอวเมว อยํ อรญฺาทีสุ กมฺมฏฺานํ อนุยุญฺชนฺโต ภิกฺขุ ยถากฺกเมน จตฺตาโร มคฺเค เจว จตฺตาริ อริยผลานิ จ คณฺหาติ. เตนาหุ โปราณา:- "ยถาปิ ๑- ทีปิโก นาม นิลียิตฺวา คณฺหตี มิเค ตเถวายํ พุทฺธปุตฺโต ยุตฺตโยโค วิปสฺสโก อรญฺ ปวิสิตฺวาน คณฺหาติ ผลมุตฺตมนฺ"ติ. เตนสฺส ปรกฺกมชวโยคฺคภูมึ อรญฺเสนาสนํ ทสฺเสนฺโต ภควา "อรญฺคโต วา"ติ อาทิมาห. อิโต ปรํ อิมสฺมึ ตาว อานาปานปพฺเพ ยํ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตเมว. ตสฺส ปน อิเมสํ "ทีฆํ อสฺสสนฺโต ทีฆํ อสฺสสามีติ ปชานาติ ฯเปฯ ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ ปสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขตี"ติ เอวํ วุตฺตานํ อสฺสาสปสฺสาสานํ วเสน สิกฺขโต อสฺสาสปสฺสาสนิมิตฺเต จตฺตาริ ฌานานิ อุปฺปชฺชนฺติ. โส ฌานา วุฏฺหิตฺวา อสฺสาสปสฺสาเส วา ปริคฺคณฺหติ ฌานงฺคานิ วา ปริคฺคณฺหติ. ตตฺถ อสฺสาสปสฺสาสกมฺมิโก "อิเม อสฺสาสปสฺสาสา กึนิสฺสิตา, วตฺถุนิสฺสิตา, วตฺถุ นาม กรชกาโย, กรชกาโย นาม จตฺตาริ มหาภูตานิ อุปาทารูปญฺจา"ติ เอวรูปํ ปริคฺคณฺหติ. ตโต ตทารมฺมเณ ผสฺสปญฺจมเก นามนฺติ เอวรูปํ ปริคฺคณฺหิตฺวา ตสฺส ปจฺจยํ ปริเยสนฺโต อวิชฺชาทิปฏิจฺจสมุปฺปาทํ ทิสฺวา "ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมมตฺตเมเวตํ, อญฺโ สตฺโต วา ปุคฺคโล วา นตฺถี"ติ @เชิงอรรถ: ๑ สี., อิ. ยถา หิ.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๖๕.
วิติณฺณกงฺโข สปฺปจฺจยนามรูเป ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒนฺโต อนุกฺกเมน อรหตฺตํ ปาปุณาติ. อิทํ เอกสฺส ภิกฺขุโน ยาว อรหตฺตา นิยฺยานมุขํ. ฌานกมฺมิโกปิ "อิมานิ ฌานงฺคานิ กึนิสฺสิตานิ, วตฺถุนิสฺสิตานิ. วตฺถุ นาม กรชกาโย ฌานงฺคานิ นามํ, กรชกาโย รูปนฺ"ติ นามรูปํ ววตฺถเปตฺวา ตสฺส ปจฺจยํ ปริเยสนฺโต อวิชฺชาทิปจฺจยาการํ ทิสฺวา "ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺน- ธมฺมมตฺตเมเวตํ, อญฺโ สตฺโต วา ปุคฺคโล วา นตฺถี"ติ วิติณฺณกงฺโข สปฺปจฺจยนามรูเป ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒนฺโต อนุกฺกเมน อรหตฺตํ ปาปุณาติ, อิทเมกสฺส ภิกฺขุโน ยาว อรหตฺตา นิยฺยานมุขํ. อิติ อชฺฌตฺตํ วาติ เอวํ อตฺตโน วา อสฺสาสปสฺสาสกาเย กายานุปสฺสี วิหรติ. พหิทฺธา วาติ ปรสฺส วา อสฺสาสปสฺสาสกาเย. อชฺฌตฺตพหิทฺธา วาติ เอวํ อตฺตโน กาเลน ปรสฺส อสฺสาสปสฺสาสกาเย. เอเตนสฺส ปคุณกมฺมฏฺานํ อฏฺเปตฺวา อปราปรํ สญฺจรณกาโล กถิโต. เอกกาเล ปน อิทํ อุภยํ น ลพฺภติ. สมุทยธมฺมานุปสฺสี วาติ ยถา นาม กมฺมารภสฺตํ จ คคฺครนาฬึ จ ตชฺชญฺจ วายามํ ปฏิจฺจ วาโต อปราปรํ สญฺจรติ, เอวํ ภิกฺขุโน กรชกายญฺจ นาสปูฏญฺจ จิตฺตญฺจ ปฏิจฺจ อสฺสาสปสฺสาสกาโย อปราปรํ สญฺจรติ. กายาทโย ธมฺมา สมุทยธมฺมา, เต ปสฺสนฺโต "สมุทยธมฺมานุปสฺสี วา กายสฺมึ วิหรตี"ติ วุจฺจติ. วยธมฺมานุปสฺสี วาติ ยถา ภสฺตาย อปนีตาย คคฺครนาฬิยา ภินฺนาย ตชฺเช จ วายาเม อสติ โส วาโต นปฺปวตฺตติ, เอวเมว กาเย ภินฺเน นาสปุเฏ วิทฺธสฺเต จิตฺเต จ นิรุทฺเธ อสฺสาสปสฺสาสกาโย นาม นปฺปวตฺตตีติ กายาทินิโรธา อสฺสาสปสฺสาสนิโรโธติ เอวํ ปสฺสนฺโต "วยธมฺมานุปสฺสี วา กายสฺมึ วิหรตี"ติ วุจฺจติ. สมุทยวยธมฺมานุปสฺสีติ กาเลน สมุทยํ, กาเลน วยํ อนุปสฺสนฺโต. อตฺถิ กาโยติ วา ปนสฺสาติ กาโย จ อตฺถิ, น สตฺโต น ปุคฺคโล น อิตฺถี น ปุริโส น อตฺตา น อตฺตนิยํ นาหํ น มมํ น โกจิ น กสฺสจีติ เอวมสฺส สติ ปจฺจุปฏฺิตา โหติ.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๖๖.
ยาวเทวาติ ปโยชนปริจฺเฉทววตฺถาปนเมตํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ:- ยา สติ ปจฺจุปฏฺิตา โหติ, สา น อญฺทตฺถาย. อถ โข ยาวเทว าณมตฺตาย อปราปรํ อุตฺตริาณปมาณตฺถาย ๑- เจว สติปมาณตฺถาย จ, สติสมฺปชญฺานํ วุฑฺฒตฺถายาติ อตฺโถ. อนิสฺสิโต จ วิหรตีติ ตณฺหานิสฺสยทิฏฺินิสฺสยานํ วเสน อนิสฺสิโต วิหรติ. น จ กิญฺจิ โลเก อุปาทิยตีติ โลกสฺมึ กิญฺจิ รูปํ วา ฯเปฯ วิญฺาณํ วา "อยํ เม อตฺตา วา อตฺตนิยํ วา"ติ น คณฺหติ. เอวํปีติ อุปริ อตฺถํ อุปาทาย สมฺปิณฺฑนตฺเถ ปิกาโร. อิมินา ปน ปเทน ภควา อานาปานปพฺพเทสนํ นิยฺยาเตตฺวา ทสฺเสติ. ๒- ตตฺถ อสฺสาสปสฺสาสปริคฺคาหิกา สติ ทุกฺขสจฺจํ, ตสฺสา สมุฏฺาปิกา ปุริมตณฺหา สมุทยสจฺจํ, อุภินฺนํ อปฺปวตฺติ นิโรธสจฺจํ, ทุกฺขปริชานโน สมุทยปฺปชหโน นิโรธารมฺมโณ อริยมคฺโค มคฺคสจฺจํ. เอวํ จตุสจฺจวเสน อุสฺสกฺกิตฺวา นิพฺพุตึ ปาปุณาตีติ อิทเมกสฺส อสฺสาสปสฺสาสวเสน อภินิวิฏฺสฺส ภิกฺขุโน ยาว อรหตฺตา นิยฺยานมุขนฺติ. อานาปานปพฺพวณฺณนา นิฏฺิตา. ----------- อิริยาปถปพฺพวณฺณนา [๑๐๘] เอวํ อสฺสาสปสฺสาสวเสน กายานุปสฺสนํ วิภชิตฺวา อิทานิ อิริยาปถวเสน วิภชิตุํ ปุน จปรนฺติ อาทิมาห. ตตฺถ กามํ โสณสิงฺคาลาทโยปิ คจฺฉนฺตา "คจฺฉามา"ติ ชานนฺติ, น ปเนตํ เอวรูปํ ปชานนํ สนฺธาย วุตฺตํ. เอวรูปญฺหิ ชานนํ สตฺตูปลทฺธึ น ปชหติ, อตฺตสญฺ น อุคฺฆาเฏติ, กมฺมฏฺานํ วา สติปฏฺานภาวนา วา น โหติ. อิมสฺส ปน ภิกฺขุโน ชานนํ สตฺตูปลทฺธึ ปชหติ, อตฺตสญฺ อุคฺฆาเฏติ, กมฺมฏฺานญฺเจว สติปฏฺานภาวนา จ โหติ. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อุตฺตรุตฺตริ าณปมาณตฺถาย, สี. อุตฺตรุตฺตรึ... ๒ ก. ทสฺเสตีติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๖๗.
อิทญฺหิ "โก คจฺฉติ, กสฺส คมนํ, กึการณา คจฺฉตี"ติ เอวํ สมฺปชานนํ ๑- สนฺธาย วุตฺตํ. านาทีสุปิ เอเสว นโย. ตตฺถ โก คจฺฉตีติ น โกจิ สตฺโต วา ปุคฺคโล วา คจฺฉติ. กสฺส คมนนฺติ น กสฺสจิ สตฺตสฺส วา ปุคฺคลสฺส วา คมนํ. กึการณา คจฺฉตีติ จิตฺตกิริยวาโยธาตุวิปฺผาเรน คจฺฉติ. ตสฺมา เอส เอวํ ปชานาติ. "คมิสฺสามี"ติ ๒- จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตํ วายํ ชเนติ, วาโยวิญฺตฺตึ ชเนติ, จิตฺตกิริยวาโยธาตุ- วิปฺผาเรน สกลกายสฺส ปุรโต อภินีหาโร คมนนฺติ วุจฺจติ. านาทีสุปิ เอเสว นโย. ตตฺราปิ หิ "ติฏฺามี"ติ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตํ วายํ ชเนติ, วาโยวิญฺตฺตึ ชเนติ, จิตฺตกิริยวาโยธาตุวิปฺผาเรน สกลกายสฺส โกฏิโต ปฏฺาย อุสฺสิตภาโว านนฺติ วุจฺจติ. "นิสีทามี"ติ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตํ วายํ ชเนติ, วาโยวิญฺตฺตึ ชเนติ, จิตฺตกิริยวาโยธาตุวิปฺผาเรน เหฏฺิมกายสฺส สมฺมิญฺชนํ อุปริมกายสฺส อุสฺสิตภาโว นิสชฺชาติ วุจฺจติ. "สยามี"ติ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตํ วายํ ชเนติ, วาโยวิญฺตฺตึ ชเนติ, จิตฺตกิริยวาโยธาตุวิปฺผาเรน สกลสรีรสฺส ติริยโต ปสารณํ สยนนฺติ วุจฺจตีติ. ตสฺส เอวํ ปชานโต เอวํ ปสฺสโต ๓- โหติ "สตฺโต คจฺฉติ สตฺโต ติฏฺตี"ติ วุจฺจติ. อตฺถิ ๔- ปน โกจิ สตฺโต คจฺฉนฺโต วา ิโต วาติ, นตฺถิ. ยถา ปน "สกฏํ คจฺฉติ สกฏํ ติฏฺตี"ติ วุจฺจติ, น จ กิญฺจิ สกฏํ นาม คจฺฉนฺตํ วา ติฏฺนฺตํ วา อตฺถิ. จตฺตาโร ปน โคเณ โยเชตฺวา เฉกมฺหิ สารถิมฺหิ ปาเชนฺเต "สกฏํ คจฺฉติ สกฏํ ติฏฺตี"ติ โวหารมตฺตํ โหติ, เอวเมว อชานนฏฺเน ๕- สกฏํ วิย กาโย. โคณา วิย จิตฺตชา วาตา. สารถี วิย จิตฺตํ. คจฺฉามิ ติฏฺามีติ จิตฺเต ๖- อุปฺปนฺเน วาโยธาตุ วิญฺตฺตึ ชนยมานา อุปฺปชฺชติ, จิตฺตกิริยวาโยธาตุวิปฺผาเรน คมนาทีนิ ปวตฺตนฺติ. ตโต "สตฺโต คจฺฉติ, สตฺโต ติฏฺติ, อหํ คจฺฉามิ, อหํ ติฏฺามี"ติ โวหารมตฺตํ โหตีติ. เตนาห:- @เชิงอรรถ: ๑ สี. เอวรูปํ ชานนํ ๒ สี. คจฺฉิสฺสามีติ ๓ ฉ.ม., อิ. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ @๔ ม. อตฺถโต ๕ สี., อิ อชวนฏฺเน, ม. ปาชนฏฺเน ๖ ก. คจฺฉามีติ จิตฺเต--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๖๘.
"นาวา มาลุตเวเคน ชิยาเวเคน เตชนํ ยถา ยาติ ตถา กาโย ยาติ วาตาหโต อยํ. ยนฺตํ สุตฺตวเสเนว จิตฺตสุตฺตวเสนิทํ ปยุตฺตํ กายยนฺตํปิ ยาติ าติ นิสีทติ. โก นาม เอตฺถ โส สตฺโต โย วินา เหตุปจฺจเย อตฺตโน อานุภาเวน ติฏฺเ วา ยทิ วา วเช"ติ. ตสฺมา เอวํ เหตุปจฺจยวเสเนว ปวตฺตานิ คมนาทีนิ สลฺลกฺเขนฺโต เอส คจฺฉนฺโต วา คจฺฉามีติ ปชานาติ, ิโต วา, นิสินฺโน วา, สยาโน วา สยาโนมฺหีติ ปชานาตีติ เวทิตพฺโพ. ยถา ยถา วา ปนสฺส กาโย ปณิหิโต โหติ, ตถา ตถา นํ ปชานาตีติ สพฺพสงฺคาหิกวจนเมตํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ:- เยน เยน วา อากาเรน ตสฺส กาโย ิโต โหติ, เตน เตน นํ ปชานาติ. คมนากาเรน ิตํ คจฺฉตีติ ปชานาติ. านนิสชฺชาสยนากาเรน ิตํ สยาโนติ ปชานาตีติ. อิติ อชฺฌตฺตํ วาติ เอวํ อตฺตโน วา จตุอิริยาปถปริคฺคณฺหเนน กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ. พหิทฺธา วาติ ปรสฺส วา จตุอิริยาปถปริคฺคณฺหเนน. อชฺฌตฺตพหิทฺธา วาติ กาเลน อตฺตโน, กาเลน ปรสฺส จตุอิริยาปถปริคฺคณฺหเนน กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ. สมุทยธมฺมานุปสฺสี วาติอาทีสุ ปน "อวิชฺชาสมุทยา รูปสมุทโย"ติ ๑- อาทินา นเยน ปญฺจหากาเรหิ รูปกฺขนฺธสฺส สมุทโย จ วโย จ นีหริตพฺโพ. ตญฺหิ สนฺธาย อิธ "สมุทยธมฺมานุปสฺสี วา"ติอาทิ วุตฺตํ. อตฺถิ กาโยติ วา ปนสฺสาติอาทิ วุตฺตสทิสเมว. อิธ ปน จตุอิริยาปถปริคฺคาหิกา สติ ทุกฺขสจฺจํ, ตสฺสา สมุฏฺาปิกา ปุริมตณฺหา สมุทยสจฺจํ, อุภินฺนํ อปฺปวตฺติ นิโรธสจฺจํ, ทุกฺขปริชานโน @เชิงอรรถ: ๑ ขุ. ปฏิ. ๓๑/๑๐๖/๙๗ อุทยพฺพยาณนิทฺเทส (สฺยา)--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๖๙.
สมุทยปฺปชหโน นิโรธารมฺมโณ อริยมคฺโค มคฺคสจฺจํ. เอวํ จตุสจฺจวเสน อุสฺสกฺกิตฺวา นิพฺพุตึ ปาปุณาตีติ อิทเมกสฺส จตุอิริยาปถปริคฺคาหกสฺส ภิกฺขุโน ยาว อรหตฺตา นิยฺยานมุขนฺติ. อิริยาปถปพฺพวณฺณนา นิฏฺิตา. ------------ จตุสมฺปชญฺปพฺพวณฺณนา [๑๐๙] เอวํ อิริยาปถวเสน กาเย กายานุปสฺสนํ วิภชิตฺวา อิทานิ จตุสมฺปชญฺวเสน วิภชิตุํ ปุน จ ปรนฺติอาทิมาห. ตตฺถ อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเตติ เอตฺถ ตาว อภิกฺกนฺตํ วุจฺจติ คมนํ. ปฏิกฺกนฺตํ นิวตฺตนํ. ตทุภยํปิ จตูสุ อิริยาปเถสุ ลพฺภติ. คมเน ตาว ปุรโต กายํ อภิหรนฺโต อภิกฺกมติ นาม. ปฏินิวตฺตนฺโต ปฏิกฺกมติ นาม. าเนปิ ิตโกว กายํ ปุรโต โอนาเมนฺโต อภิกฺกมติ นาม. ปจฺฉโต อปนาเมนฺโต ปฏิกฺกมติ นาม. นิสชฺชายปิ นิสินฺนโกว อาสนสฺส ปุริมองฺคาภิมุโข สํสรนฺโต อภิกฺกมติ นาม. ปจฺฉิมํ องฺคปเทสํ ปจฺฉา สํสรนฺโต ปฏิกฺกมติ นาม. นิปชฺชายปิ เอเสว นโย. สมฺปชานการี โหตีติ สมฺปชญฺเน สพฺพกิจฺจการี, สมฺปชญฺเมว วา การี. โส หิ อภิกฺกนฺตาทีสุ สมฺปชญฺ กโรเตว, น กตฺถจิ สมฺปชญฺวิรหิโต โหติ. ตตฺถ สาตฺถกสมฺปชญฺ สปฺปายสมฺปชญฺ โคจรสมฺปชญฺ อสมฺโมหสมฺปชญฺนฺติ จตุพฺพิธํ สมฺปชญฺ. ตตฺถ อภิกฺกมนจิตฺเต อุปฺปนฺเน จิตฺตวเสเนว อคนฺตฺวา "กินฺนุ เม เอตฺถ คเตน อตฺโถเยว อตฺถิ นตฺถี"ติ อตฺถานตฺถํ ปริคฺคณฺหิตฺวา อตฺถปริคฺคณฺหนํ สาตฺถกสมฺปชญฺ. ตตฺถ จ อตฺโถติ เจติยทสฺสนโพธิทสฺสน- สํฆทสฺสนเถรทสฺสนอสุภทสฺสนาทิวเสน ธมฺมโต วฑฺฒิ. เจติยํ วา โพธึ วา ทิสฺวาปิ หิ พุทฺธารมฺมณํ สํฆทสฺสเนน สํฆารมฺมณํ ปีตึ อุปฺปาเทตฺวา ตเทว ขยวยโต สมฺมสนฺโต อรหตฺตํ ปาปุณาติ. เถเร ทิสฺวา เตสํ โอวาเท ปติฏฺาย อสุภํ ทิสฺวา ตตฺถ ปมชฺฌานํ อุปฺปาเทตฺวา ตเทว ขยวยโต สมฺมสนฺโต อรหตฺตํ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๗๐.
ปาปุณาติ. ตสฺมา เอเตสํ ทสฺสนํ สาตฺถกํ. เกจิ ปน "อามิสโตปิ วฑฺฒิ อตฺโถเยว, ตํ นิสฺสาย พฺรหฺมจริยานุคฺคหาย ปฏิปนฺนตฺตา"ติ วทนฺติ. ตสฺมึ ปน คมเน สปฺปายาสปฺปายํ ปริคฺคณฺหิตฺวา สปฺปายปริคฺคณฺหนํ สปฺปายสมฺปชญฺ. เสยฺยถีทํ, เจติยสฺส ทสฺสนํ ตาว สาตฺถํ. สเจ ปน เจติยสฺส มหาปูชาย ทสทฺวาทสโยชนนฺตเร ปริสา สนฺนิปตนฺติ. อตฺตโน วิภวานุรูปํ อิตฺถิโยปิ ปุริสาปิ อลงฺกตปฏิยตฺตา จิตฺตกมฺมรูปกานิ วิย สญฺจรนฺติ. ตตฺร จสฺส อิฏฺเ อารมฺมเณ โลโภ, อนิฏฺเ ปฏิโฆ, อสมเปกฺขเณ ๑- โมโห อุปฺปชฺชติ, กายสํสคฺคาปตฺตึ วา อาปชฺชติ, ชีวิตพฺรหฺมจริยานํ วา อนฺตราโย โหติ, เอวํ ตํ านํ อสปฺปายํ โหติ. วุตฺตปฺปการอนฺตรายาภาเว สปฺปายํ. โพธิทสฺสเนปิ เอเสว นโย. สํฆทสฺสนํปิ สาตฺถํ. สเจ ปน อนฺโตคาเม มหามณฺฑปํ กาเรตฺวา สพฺพรตฺตึ ธมฺมสฺสวนํ กาเรนฺเตสุ มนุสฺเสสุ วุตฺตปฺปกาเรเนว ชนสนฺนิปาโต เจว อนฺตราโย จ โหติ, เอวํ ตํ านํ อสปฺปายํ. อนฺตรายาภาเว สปฺปายํ. มหาปริสปริวารานํ เถรานํ ทสฺสเนปิ เอเสว นโย. อสุภทสฺสนํปิ สาตฺถํ. ตทตฺถทีปนตฺญฺจ อิทํ วตฺถุ:- เอโก กิร ทหรภิกฺขุ สามเณรํ คเหตฺวา ทนฺตกฏฺตฺถาย คโต. สามเณโร มคฺคา โอกฺกมิตฺวา ปุรโต คจฺฉนฺโต อสุภํ ทิสฺวา ปมํ ฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา ตเทว ปาทกํ กตฺวา สงฺขาเร สมฺมสนฺโต ตีณิ ผลานิ สจฺฉิกตฺวา อุปริมคฺคตฺถาย กมฺมฏฺานํ ปริคฺคเหตฺวา อฏฺาสิ. ทหโร ตํ อปสฺสนฺโต "สามเณรา"ติ ปกฺโกสิ. โส "มยา ปพฺพชิตทิวสโต ปฏฺาย ภิกฺขุนา สทฺธึ เทฺว กถา นาม น กถิตปุพฺพา, อญฺสฺมึปิ ทิวเส อุปริวิเสสํ นิพฺพตฺเตสฺสามี"ติ จินฺเตตฺวา "กึ ภนฺเต"ติ ปฏิวจนํ อทาสิ. เอหีติ จ วุตฺโต เอกวจเนเนว อาคนฺตฺวา "ภนฺเต อิมินา ตาว มคฺเคน คนฺตฺวา มม ิโตกาเส มุหุตฺตํ ปุรตฺถาภิมุโข ตฺวา โอโลเกถา"ติ อาห. โส ตถา กตฺวา เตน ปตฺตวิเสสเมว ปาปุณิ. เอวํ เอกํ อสุภํ ทฺวินฺนํ ชนานํ อตฺถาย ชาตํ. เอวํ สาตฺถํปิ ปเนตํ ปุริสสฺส มาตุคามาสุภํ @เชิงอรรถ: ๑ สี., อิ. อสมเปกฺขเนน--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๗๑.
อสปฺปายํ. มาตุคามสฺส จ ปุริสาสุภํ. สภาคเมว สปฺปายนฺติ เอวํ สปฺปายปริคฺคหณํ สปฺปายสมฺปชญฺ นาม. เอวํ ปริคฺคหิตสาตฺถกสปฺปายสฺส ปน อฏฺตึสาย กมฺมฏฺาเนสุ อตฺตโน จิตฺตรุจิตํ กมฺมฏฺานสงฺขาตํ โคจรํ อุคฺคเหตฺวา ภิกฺขาจารโคจเร ตํ คเหตฺวา คมนํ โคจรสมฺปชญฺ นาม. ตสฺสาวิภาวตฺถํ อิทํ จตุกฺกํ เวทิตพฺพํ. อิเธกจฺโจ ภิกฺขุ หรติ น ปจฺจาหรติ, เอกจฺโจ น หรติ ปจฺจาหรติ, เอกจฺโจ เนว หรติ น ปจฺจาหรติ, เอกจฺโจ หรติ จ ปจฺจาหรติ จ. ตตฺถ โย ภิกฺขุ ทิวสํ จงฺกเมน นิสชฺชาย อาวรณีเยหิ ธมฺเมหิ จิตฺตํ ปริโสเธตฺวา ตถา รตฺติยา ปมํ ยามํ มชฺฌิเม ยาเม เสยฺยํ กปฺเปตฺวา ปจฺฉิเม ยาเมปิ นิสชฺชาย จงฺกเมหิ วีตินาเมตฺวา ปเคว เจติยงฺคณโพธิยงฺคณวตฺตํ กตฺวา โพธิรุกฺเข อุทกํ อาสิญฺจิตฺวา ปานียปริโภชนียํ ปจฺจุปฏฺเปตฺวา อาจริยูปชฺฌายวตฺตาทีนิ สพฺพานิ ขนฺธกวตฺตาทีนิ สมาทาย วตฺตติ. โส สรีรปริกมฺมํ กตฺวา เสนาสนํ ปวิสิตฺวา จ เทฺว ตโย ปลฺลงฺเก อุสุมํ คาหาเปตฺวา กมฺมฏฺานมนุยุญฺชิตฺวา ภิกฺขาจารเวลาย อุฏฺหิตวา กมฺมฏฺานสีเสเนว ปตฺตจีวรมาทาย เสนาสนโต นิกฺขมิตฺวา กมฺมฏฺานํ มนสิกโรนฺโตว เจติยงฺคณํ คนฺตฺวา สเจ พุทฺธานุสฺสติกมฺมฏฺานํ โหติ, ตํ อวิสชฺเชตฺวาว เจติยงฺคณํ ปวิสติ. อญฺ เจ กมฺมฏฺานํ โหติ, โสปานปาทมูเล ตฺวา หตฺเถน คหิตภณฺฑํ วิย ตํ เปตฺวา พุทฺธารมฺมณํ ปีตึ คเหตฺวา เจติยงฺคณํ อารุยฺห มหนฺตํ เจ เจติยํ, ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา จตูสุ าเนสุ วนฺทิตพฺพํ. ขุทฺทกํ เจ เจติยํ, ตเถว ปทกฺขิณํ กตฺวา อฏฺสุ าเนสุ วนฺทิตพฺพํ. เจติยํ วนฺทิตฺวา โพธิยงฺคณํ ปตฺเตนาปิ พุทฺธสฺส ภควโต สมฺมุขา วิย นิปจฺจการํ ทสฺเสตฺวา โพธิ วนฺทิตพฺโพ. โส เอวํ เจติยญฺจ โพธิญฺจ วนฺทิตฺวา ปฏิสามิตฏฺานํ คนฺตฺวา ปฏิสามิตภณฺฑกํ หตฺเถน คณฺหนฺโต วิย นิกฺขิตฺตกมฺมฏฺานํ คเหตฺวา คามสมีเป กมฺมฏฺานสีเสเนว จีวรํ ปารุปิตฺวา คามํ ปิณฺฑาย ปวิสติ. อถ นํ มนุสฺสา ทิสฺวา "อยฺโย โน อาคโต"ติ ปจฺจุคฺคนฺตฺวา ปตฺตํ คเหตฺวา อาสนสาลาย วา เคเห วา นิสีทาเปตฺวา ยาคุํ ทตฺวา ยาว ๑- ภตฺตํ @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ยาว ภตฺตํ น นิฏฺาติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๗๒.
นิฏฺาติ, ตาว ปาเท โธวิตฺวา มกฺเขตฺวา ปุรโต นิสีทิตฺวา ปญฺหํ วา ปุจฺฉนฺติ, ธมฺมํ วา โสตุกามา โหนฺติ. สเจ ปน ๑- กถาเปนฺติ ชนสงฺคหตฺถํ ธมฺมกถา นาม กาตพฺพาเยวาติ อฏฺกถาจริยา วทนฺติ. ธมฺมกถา หิ กมฺมฏฺานวิมุตฺตา นาม นตฺถิ. ตสฺมา กมฺมฏฺานสีเสเนว ธมฺมํ กเถตฺวา กมฺมฏฺานสีเสเนว อาหารํ ปริภุญฺชิตฺวา อนุโมทนํ กตฺวา นิวตฺติยมาเนหิปิ มนุสฺเสหิ อนุคโตว คามโต นิกฺขมิตฺวา ตตฺเถว นิวตฺติตฺวา มคฺคํ ปฏิปชฺชติ. อถ นํ ปุเรตรํ นิกฺขมิตฺวา พหิคาเม กตภตฺตกิจฺจา สามเณรทหรภิกฺขู ทิสฺวา ปจฺจุคฺคนฺตฺวา ปตฺตจีวรมสฺส คณฺหนฺติ. โปราณกภิกฺขู กิร "น อมฺหากํ อุปชฺฌาโย อาจริโย"ติ มุขํ โอโลเกตฺวา วตฺตํ กโรนฺติ. สมฺปตฺตปริจฺเฉเทเนว กโรนฺติ. เต ตํ ปุจฺฉนฺติ "ภนฺเต เอเต มนุสฺสา กึ เต โหนฺติ ๒- มาติปกฺขโต สมฺพนฺธา ปิติปกฺขโต"ติ. กึ ทิสฺวา ปุจฺฉถาติ. ตุเมฺหสุ เอเตสํ เปมํ พหุมานนฺติ. อาวุโส ยํ มาตาปิตูหิปิ ทุกฺกรํ, ตํ เอเต อมฺหากํ กโรนฺติ, ปตฺตจีวรํปิ โน เอเตสํ สนฺตกเมว, เอเตสํ อานุภาเวน เนว ภเย ภยํ, น ฉาตเก ฉาตกํ ชานาม, เอทิสา นาม อมฺหากํ อุปการิโน นตฺถีติ เตสํ คุเณ กเถนฺโต คจฺฉติ, อยํ วุจฺจติ หรติ น ปจฺจาหรติ. ยสฺส ปน ปเคว วุตฺตปฺปการวตฺตปฏิปตฺตึ กโรนฺตสฺส กมฺมชเตโช ปชฺชลติ, อนุปาทินฺนกํ มุญฺจิตฺวา อุปาทินฺนกํ คณฺหติ, สรีรโต เสทา มุญฺจนฺติ, กมฺมฏฺานวีถึ นาโรหติ, โส ปเคว ปตฺตจีวรมาทาย เวคสาว เจติยํ วนฺทิตฺวา โครูปานํ นิกฺขมนเวลายเมว คามํ ยาคุภิกฺขาย ปวิสิตฺวา ยาคุํ ลภิตฺวา อาสนสาลํ คนฺตฺวา ปิวติ. อถสฺส ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ อชฺโฌหรณมตฺเตเนว กมฺมชเตโช อุปาทินฺนกํ มุญฺจิตฺวา อนุปาทินฺนกํ คณฺหติ. ฆฏสเตน นฺหาโต วิย เตโชธาตุ ปริฬาหนิพฺพาปนํ กตฺวา กมฺมฏฺานสีเสน ยาคุํ ปริภุญฺชิตฺวา ปตฺตญฺจ มุขญฺจ โธวิตฺวา อนฺตราภตฺเต กมฺมฏฺานํ มนสิกตฺวา อวเสสฏฺาเน ปิณฺฑาย จริตฺวา กมฺมฏฺานสีเสน อาหารํ ปริภุญฺชิตฺวา ตโต ปฏฺาย โปงฺขานุโปงฺขํ ๓- อุปฏฺหมานํ @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ สเจปิ น ๒ ฉ.ม., อิ. มนุสฺสา ตุมฺหากํ กึ โหนฺติ. ๓ ก. โปขานุโปขํ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๗๓.
กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา คจฺฉติ, ๑- อยํ วุจฺจติ น หรติ ปจฺจาหรตีติ. เอทิสา จ ภิกฺขู ยาคุํ ปิวิตฺวา วิปสฺสนํ อารภิตฺวา พุทฺธสาสเน อรหตฺตํ ปตฺตา นาม คณนปถํ วีติวตฺตา, สีหลทีเปเยว เตสุ เตสุ คาเมสุ อาสนสาลาย น ตํ อาสนํ อตฺถิ, ยตฺถ ยาคุํ ปิวิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺตภิกฺขุ นตฺถีติ. โย ปน ปมาทวิหารี โหติ นิกฺขิตฺตธุโร, สพฺพวตฺตานิ ภินฺทิตฺวา ปปญฺจเจโตขีลวินิพนฺธจิตฺโต ๒- วิหรนฺโต "กมฺมฏฺานํ นาม อตฺถี"ติปิ สญฺ อกตฺวา คามํ ปิณฺฑาย ปวิสิตฺวา อนนุโลมิเกน คิหิสํสคฺเคน สํสฏฺโ วิจริตฺวา จ ภุญฺชิตฺวา จ ตุจฺโฉ นิกฺขมติ, อยํ วุจฺจติ เนว หรติ น ปจฺจาหรตีติ. โย ปนายํ ๓- หรติ จ ปจฺจาหรติ จาติ วุตฺโต, โส คตปจฺจาคติกวตฺตวเสน เวทิตพฺโพ. อตฺถกามา หิ กุลปุตฺตา สาสเน ปพฺพชิตฺวา ทสปิ วีสํปิ ตึสํปิ จตฺตาลีสํปิ ปญฺาสํปิ สตํปิ เอกโต วสนฺตา กติกวตฺตํ กตฺวา วิหรนฺติ "อาวุโส ตุเมฺห น อิณฏฺฏา น ภยฏฺฏา น ชีวิกาปกตา ปพฺพชิตา, ทุกฺขา มุญฺจิตุกามกา ปเนตฺถ ๔- ปพฺพชิตา, ตสฺมา คมเน อุปฺปนฺนกิเลสํ คมเนเยว นิคฺคณฺหถ, าเน นิสชฺชาย สยเน อุปฺปนฺนกิเลสํ สยเนเยว นิคฺคณฺหถา"ติ. เต เอวํ กติกวตฺตํ กตฺวา ภิกฺขาจารํ คจฺฉนฺตา อฑฺฒอุสภอุสภอฑฺฒคาวุตคาวุตนฺตเรสุ ปาสาณา โหนฺติ. ตาย สญฺาย กมฺมฏฺานํ มนสิกโรนฺตาว คจฺฉนฺติ. สเจ กสฺสจิ คมเน กิเลโส อุปฺปชฺชติ, ตตฺเถว นํ นิคฺคณฺหติ. ตถา อสกฺโกนฺโต ติฏฺติ. อถสฺส ปจฺฉโต อาคจฺฉนฺโตปิ ติฏฺติ. โส "อยํ ภิกฺขุ ตุยฺหํ อุปฺปนฺนวิตกฺกํ ชานาติ, อนนุจฺฉวิกํ เต เอตนฺ"ติ อตฺตานํ ปฏิโจเทตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา ตตฺเถว อริยภูมึ โอกฺกมติ. ตถา อสกฺโกนฺโต นิสีทติ. อถสฺส ปจฺฉโต อาคจฺฉนฺโตปิ นิสีทตีติ โสเยว นโย. อริยภูมึ โอกฺกมิตุํ อสกฺโกนฺโตปิ ตํ กิเลสํ วิกฺขมฺเภตฺวา กมฺมฏฺานํ มนสิกโรนฺโตว คจฺฉติ. น กมฺมฏฺานวิปฺปยุตฺเตน จิตฺเตน ปาทํ อุทฺธรติ. อุทฺธรติ เจ, ปฏินิวตฺติตฺวา ปุริมปเทสํเยว เอติ อาลินฺทกวาสิมหาปุสฺสเทวตฺเถโร วิย. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. คเหตฺวาว อาคจฺฉติ ๒ ฉ.ม., อิ. ปญฺจวิธ.... ๓ อิ. โย ปายํ. @๔ สี.,อิ. ปนตฺถ.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๗๔.
โส กิร เอกูนวีสติ วสฺสานิ คตปจฺจาคติกวตฺตํ ปูเรนฺโตเอว วิหาสิ. มนุสฺสาปิ สุทํ อนฺตรามคฺเค กสนฺตา วปนฺตา มทฺทนฺตา กมฺมานิ จ กโรนฺตา เถรํ ตถา คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา "อยํ เถโร ปุนปฺปุนํ นิวตฺติตฺวา คจฺฉติ. กินฺนุ โข มคฺคมุโฬฺห อุทาหุ กิญฺจิ ปมุฏฺโ"ติ สลฺลปนฺติ. โส ตํ อนาทิยิตฺวา กมฺมฏฺานยุตฺตจิตฺเตเนว สมณธมฺมํ กโรนฺโต วีสติวสฺสพฺภนฺตเร อรหตฺตํ ปาปุณิ. อรหตฺตปฺปตฺตทิวเสเยวสฺส จงฺกมนโกฏิยํ อธิวตฺถา เทวตา องฺคุลีหิ ทีปํ กตฺวา ๑- อฏฺาสิ. จตฺตาโรปิ มหาราชาโน สกฺโก จ เทวานมินฺโท พฺรหฺมา จ สหมฺปติ อุปฏฺานํ อคมํสุ. ตญฺจ โอภาสํ ทิสฺวา วนวาสิมหาติสฺสตฺเถโร ตํ ทุติยทิวเส ปุจฺฉิ "รตฺติภาเค อายสฺมโต สนฺติเก โอภาโส อโหสิ, กึ โส โอภาโส"ติ. เถโร วิกฺเขปํ กโรนฺโต "โอภาโส นาม ทีโปภาโสปิ โหต มณิโอภาโสปี"ติ เอวมาทิมาห. ตโต "ปฏิจฺฉาเทถ ตุเมฺหติ นิพนฺโธ ๒- อามา"ติ ปฏิชานิตฺวา อาโรเจสิ กาลวลฺลีมณฺฑปวาสี มหานาคตฺเถโร วิย จ. โสปิ กิร คตปจฺจาคติกวตฺตํ ปูเรนฺโต ปมํ ตาว ภควโต มหาปธานํ ปูเชสฺสามีติ สตฺตวสฺสานิ จงฺกมเมว อธิฏฺาสิ. ปุน โสฬสวสฺสานิ คตปจฺจาคติกวตฺตํ ปูเรตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. โส กมฺมฏฺานยุตฺเตเนว จิตฺเตน ปาทํ อุทฺธรนฺโต วิยุตฺเตน อุทฺธเฏ ปฏินิวตฺตนฺโต คามสมีปํ คนฺตฺวา "คาวี นุ ปพฺพชิโต นู"ติ สาสงฺกนิยปเทเส ตฺวา จีวรํ ปารุปิตฺวา กจฺฉกนฺตรโต อุทเกน ปตฺตํ โธวิตฺวา อุทกคณฺฑูสํ ๓- กโรติ. กึการณา, มา เม ภิกฺขํ ทาตุํ วนฺทิตุํ วา อาคเต มนุสฺเส ทีฆายุกา โหนฺตูติ ๔- วจนมตฺเตนาปิ กมฺมฏฺานวิกฺเขโป อโหสีติ. อชฺช ภนฺเต กตมีติ ทิวสํ วา ภิกฺขุคณนํ วา ปญฺหํ วา ปุจฺฉิโต ปน อุทกํ คิลิตฺวา อาโรเจสิ. สเจปิ ทิวสาทิปุจฺฉกา น โหนฺติ, นิกฺขมนเวลายํ คามทฺวาเร นิฏฺุภิตฺวาว ยาติ กลมฺพติตฺถวิหาเร วสฺสูปคตปญฺาสภิกฺขู วิย. เต กิร อาสาฬฺหปุณฺณมายํ กติกวตฺตํ อกํสุ "อรหตฺตํ อปตฺวา อญฺมญฺ น อาลปิสฺสามา"ติ. คามญฺจ ปิณฺฑาย ปวิสนฺตา อุทกคณฺฑูสํ @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อุชฺชาเลตฺวา ๒ ฉ.ม. นิพทฺโธ ๓ คณฺฑุสํ อิติปิ ปาโ ๔ ฉ.ม. โหถาติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๗๕.
กตฺวา ปวิสึสุ. ทิวสาทีสุ ปุจฺฉิเตสุ วุตฺตนเยเนว ปฏิปชฺชึสุ. ตตฺถ มนุสฺสา นิฏฺุภนํ ทิสฺวา ชานึสุ "อชฺเชโก อาคโต, อชฺช เทฺว"ติ. เอวญฺจ จินฺเตสุํ "กึ นุ โข เอเต อเมฺหเหว สทฺธึ น สลฺลปนฺติ, อุทาหุ อญฺมญฺปิ, ยทิ อญฺมญฺ น สลฺลปนฺติ, อทฺธา วิวาทชาตา ภวิสฺสนฺติ, เอถ เต ๑- อญฺมญฺ ขมาเปสฺสามา"ติ. สพฺเพ วิหารํ คนฺตฺวา ปญฺาสาย ภิกฺขูสุ เทฺวปิ ภิกฺขู เอโกกาเส นาทฺทสํสุ. ตโต โย เตสุ จกฺขุมา ปุริโส, โส อาห "น โภ กลหการกานํ โอกาโส อีทิโส โหติ, สุสมฺมฏฺ เจติยงฺคณํ โพธิยงฺคณํ, สนิกฺขิตฺตา สมฺมชฺชนีโย, สุปฏฺิตํ ๒- ปานียํ ปริโภชนียนฺ"ติ. เต ตโต วินิวตฺตา, ๓- เตปิ ภิกฺขู อนฺโตเตมาเสเยว อรหตฺตํ ปตฺวา มหาปวารณาย วิสุทฺธิปวารณาย ๔- ปวาเรสุํ. เอวํ กาฬวลฺลิมณฺฑปวาสี มหานาคตฺเถโร วิย กลมฺพติตฺถวิหาเร วสฺสูปคตภิกฺขู วิย จ กมฺมฏฺานยุตฺเตเนว จิตฺเตน ปาทํ อุทฺธรนฺโต คามสมีปํ ปตฺวา อุทกคณฺฑูสํ กตฺวา วีถิโย สลฺลกฺเขตฺวา ยตฺถ สุราโสณฺฑธุตฺตาทโย กลหการกา จณฺฑหตฺถิอสฺสาทโย วา นตฺถิ, ตํ วีถึ ปฏิปชฺชติ. ตตฺถ จ ปิณฺฑาย จรมาโน น ตุริตตุริโต วิย ชเวน คจฺฉติ. น หิ ชเวน ปิณฺฑปาติยธุตงฺคํ นาม กิญฺจิ อตฺถิ. วิสมภูมิภาคปฺปตฺตํ ปน อุทกสกฏํ วิย นิจฺจโล หุตฺวา คจฺฉติ. อนุฆรํ ปวิฏฺโ จ ตํ ทาตุกามตํ อทาตุกามตํ สลฺลกฺเขตุํ ตทนุรูปํ กาลํ อาคเมนฺโต ภิกฺขํ คเหตฺวา อนฺโตคาเม วา พหิคาเม วา วิหารเมว วา อาคนฺตฺวา ยถาผาสุเก ปฏิรูเป โอกาเส นิสีทิตฺวา กมฺมฏฺานํ มนสิกโรนฺโต อาหาเร ปฏิกูลสญฺ อุปฏฺาเปตฺวา อกฺขภญฺชนวณเลปนปุตฺตมํสูปมาวเสน นํ ปจฺจเวกฺขนฺโต อฏฺงฺคสมนฺนาคตํ อาหารํ อาหาเรติ, เนว ทวาย น มทาย น มณฺฑนาย น วิภูสนาย. ภุตฺตาวี จ อุทกกิจฺจํ กตฺวา มุหุตฺตํ ภตฺตกิลมถํ ปฏิปสฺสมฺเภตฺวา ยถา ปุเรภตฺตํ, เอวํ ปจฺฉาภตฺตํ. ยถา ปุริมยามํ, เอวํ ปจฺฉิมยามํ จ กมฺมฏฺานเมว มนสิกโรติ, อยํ วุจฺจติ หรติ จ ปจฺจาหรติ จาติ. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เม ๒ ฉ.ม. สูปฏฺปิตํ ๓ ฉ.ม., อิ. ตโตว นิวตฺตา. @๔ ฉ.ม., อิ. วิสุทฺธิปวารณํ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๗๖.
อิมํ ปน หรณปจฺจาหรณสงฺขาตํ คตปจฺจาคติกวตฺตํ ปูเรนฺโต ยทิ อุปนิสฺสยสมฺปนฺโน โหติ. ปมวเย เอว อรหตฺตํ ปาปุณาติ. โน เจ ปมวเย ปาปุณาติ, อถ มชฺฌิมวเย. โน เจ มชฺฌิมวเย ปาปุณาติ, อถ ปจฺฉิมวเย. โน เจ ปจฺฉิมวเย ปาปุณาติ, อถ มรณสมเย. โน เจ มรณสมเย ปาปุณาติ, อถ เทวปุตฺโต หุตฺวา ปาปุณาติ, โน เจ เทวปุตฺโต หุตฺวา ปาปุณาติ, อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ นิพฺพตฺโต ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกโรติ. โน เจ ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกโรติ, อถ พุทฺธานํ สมฺมุขีภาเว ขิปฺปาภิญฺโ วา โหติ เสยฺยถาปิ เถโร พาหิโย ทารุจีริโย, มหาปญฺโ วา เสยฺยถาปิ เถโร สาริปุตฺโต, มหิทฺธิโก วา เสยฺยถาปิ เถโร มหาโมคฺคลฺลาโน, ธูตวาโท ๑- วา เสยฺยถาปิ เถโร มหากสฺสโป, ทิพฺพจกฺขุโก วา เสยฺยถาปิ เถโร อนุรุทฺโธ, วินยธโร วา เสยฺยถาปิ เถโร อุปาลิ, ธมฺมกถิโก วา เสยฺยถาปิ เถโร ปุณฺโณ มนฺตานีปุตฺโต, อารญฺิโก วา เสยฺยถาปิ เถโร เรวโต, พหุสฺสุโต วา เสยฺยถาปิ เถโร อานนฺโท, สิกฺขากาโม วา เสยฺยถาปิ เถโร ราหุโล พุทฺธปุตฺโตติ. อิติ อิมสฺมึ จตุกฺเก ยฺวายํ หรติ จ ปจฺจาหรติ จ, ตสฺส โคจรสมฺปชญฺ สิกฺขาปฺปตฺตํ โหติ. อภิกฺกมาทีสุ ปน อสมฺมุยฺหนํ อสมฺโมหสมฺปชญฺ. ตํ เอวํ เวทิตพฺพํ:- อิธ ภิกฺขุ อภิกฺกมนฺโต วา ปฏิกฺกมนฺโต วา ยถา อนฺธปุถุชฺชนา อภิกฺกมาทีสุ "อตฺตา อภิกฺกมติ, อตฺตนา อภิกฺกโม นิพฺพตฺติโต"ติ วา "อหํ อภิกฺกมามิ, มยา อภิกฺกโม นิพฺพตฺติโต"ติ วา สมฺมุยฺหนฺติ. ตถา อสมฺมุยฺหนฺโต "อภิกฺกมามี"ติ จิตฺเต อุปฺปชฺชมาเน เตเนว จิตฺเตน สทฺธึ จิตฺตสมุฏฺานา วาโยธาตุ วิญฺตฺตึ ชนยมานา อุปฺปชฺชติ, อิติ จิตฺตกิริยวาโยธาตุวิปฺผารวเสน อยํ กายสมฺมโต อฏฺิสงฺฆาโฏ อภิกฺกมติ, ตสฺเสวํ ๒- อภิกฺกมโต เอเกกปาทุทฺธรเณ ปวีธาตุ อาโปธาตูติ เทฺว ธาตุโย โอมตฺตา โหนฺติ มนฺทา, อิตรา เทฺว อธิมตฺตา โหนฺติ พลวติโย, ตถา อติหรณวีติหรเณสุ. โวสฺสชฺชเน เตโชธาตุวาโยธาตุโย โอมตฺตา โหนฺติ มนฺทา, อิตรา เทฺว อธิมตฺตา โหนฺติ พลวติโย. ตถา สนฺนิกฺเขปนสนฺนิรุมฺภเนสุ. ๓- ตตฺถ อุทฺธรเณ ปวตฺตา รูปารูปธมฺมา อติหรณํ น ปาปุณนฺติ. ตถา อติหรเณ ปวตฺตา วีติหรณํ, วีติหรเณ ปวตฺตา โวสฺสชฺชนํ, โวสฺสชฺชเน ปวตฺตา สนฺนิกฺเขปนํ, @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ธุตงฺคธโร ๒ ก. ตสฺเสว ๓ ม....สนฺนิรุชฺชเนสุ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๗๗.
สนฺนิกฺเขปเน ปวตฺตา สนฺนิรุมฺภนํ ๑- น ปาปุณนฺติ. ตตฺถ ตตฺเถว ปพฺพปพฺพํ สนฺธิสนฺธิ ๒- โอธิโอธิ หุตฺวา ตตฺตกปาเล ปกฺขิตฺตติลานิ วิย ตฏตฏายนฺตา ภิชฺชนฺติ. ตตฺถ โก เอโก อภิกฺกมติ, กสฺส วา เอกสฺส อภิกฺกมนํ. ปรมตฺถโต หิ ธาตูนํเยว คมนํ, ธาตูนํ านํ, ธาตูนํ นิสชฺชา, ๓- ธาตูนํ สยนํ, ตสฺมึ ตสฺมิญฺหิ โกฏฺาเส สทฺธึ รูเปน:- อญฺ อุปฺปชฺชเต จิตฺตํ อญฺ จิตฺตํ นิรุชฺฌติ อวีจิมนุสมฺพนฺโธ นทีโสโตว วตฺตตีติ. เอวํ อภิกฺกมาทีสุ อสมฺมุยฺหนํ อสมฺโมหสมฺปชญฺ นามาติ. นิฏฺิโต อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเต สมฺปชานการี โหตีติ ปทสฺส อตฺโถ. อาโลกิเต วิโลกิเตติ เอตฺถ ปน อาโลกิตํ นาม ปุรโต เปกฺขนํ. วิโลกิตํ นาม อนุทิสา เปกฺขนํ. อญฺานิปิ เหฏฺา อุปริ ปจฺฉโต เปกฺขนวเสน โอโลกิตอุลฺโลกิตาปโลกิตานิ นาม โหนฺติ, ตานิ อิธ น คหิตานิ. สารุปฺปวเสน ปน อิมาเนว เทฺว คหิตานิ, อิมินา วา มุเขน สพฺพานิปิ ตานิ คหิตาเนวาติ. ตตฺถ "อาโลเกสฺสามี"ติ จิตฺเต อุปฺปนฺเน จิตฺตวเสเนว อนาโลเกตฺวา ๔- อตฺถปริคณฺหนํ สาตฺถกสมฺปชญฺ. ตํ อายสฺมนฺตํ นนฺทํ กายสกฺขึ กตฺวา เวทิตพฺพํ. วุตฺตเญฺหตํ ภควตา "สเจ ภิกฺขเว นนฺทสฺส ปุรตฺถิมา ทิสา อาโลเกตพฺพา โหติ, สพฺพํ เจตโส ๕- สมนฺนาหริตฺวา นนฺโท ปุรตฺถิมํ ทิสํ อาโลเกติ, เอวํ เม ปุรตฺถิมํ ทิสํ อาโลกยโต น อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา ๖- อนฺวาสฺสวิสฺสนฺตีติ อิติห ๖- ตตฺถ สมฺปชาโน โหติ, สเจ ภิกฺขเว นนฺทสฺส ปจฺฉิมา ทิสา, อุตฺตรา ทิสา, ทกฺขิณา ทิสา, อุทฺธํ, อโธ, อนุทิสา อาโลเกตพฺพา โหติ, สพฺพํ เจตโส สมนฺนาหริตฺวา นนฺโท อนุทิสํ อาโลเกติ. เอวํ เม อนุทิสํ อาโลกยโต ฯเปฯ สมฺปชาโน โหตี"ติ. ๗- @เชิงอรรถ: ๑ ม. สนฺนิรุชฺชนํ ๒ สี. สนฺธิสนฺธึ ๓ ฉ.ม. นิสชฺชนํ. ๔ ฉ.ม. อโนโลเกตฺวา @๕ ฉ.ม. เจตสา ๖-๖ ฉ.ม. อนฺวาสฺสเวยฺยุนฺติ อิติ โส @๗ ฉ.ม. องฺ. อฏฺก. ๒๓/๙๙/๑๖๘-๙ นนฺทสุตฺต (สฺยา)--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๗๘.
อปิจ อิธาปิ ปุพฺเพ วุตฺตเจติยทสฺสนาทิวเสเนว สาตฺถกตา จ สปฺปายตา จ เวทิตพฺพา. กมฺมฏฺานสฺส ปน อวิชหนเมว โคจรสมฺปชญฺ. ตสฺมา ขนฺธธาตุอายตนกมฺมฏฺานิเกหิ อตฺตโน กมฺมฏฺานวเสเนว, กสิณาทิกมฺมฏฺานิเกหิ วา ปน กมฺมฏฺานสีเสเนว อาโลกนวิโลกนํ กาตพฺพํ. อพฺภนฺตเร อตฺตา นาม อาโลเกตา วิโลเกตา วา นตฺถิ, อาโลเกสฺสามีติ ปน จิตฺเต อุปฺปชฺชมาเน เตเนว จิตฺเตน สทฺธึ จิตฺตสมุฏฺานา วาโยธาตุ วิญฺตฺตึ ชนยมานา อุปฺปชฺชติ. อิติ จิตฺตกิริยวาโยธาตุวิปฺผารวเสเนว เหฏฺิมํ อกฺขิทลํ อโธ สีทติ, อุปริมํ อุทฺธํ ลงฺเฆติ, โกจิ ยนฺตเกน วิวรนฺโต นาม นตฺถิ, ตโต จกฺขุวิญฺาณํ ทสฺสนกิจฺจํ สาเธนฺตํ อุปฺปชฺชตีติ. เอวํ สมฺปชานนํ ปเนตฺถ อสมฺโมหสมฺปชญฺ นาม. อปิจ มูลปริญฺาอาคนฺตุกตาวกาลิกภาววเสนเปตฺถ อสมฺโมหสมฺปชญฺ เวทิตพฺพํ. มูลปริญฺาวเสน ตาว:- ภวงฺคาวชฺชนํ เจว ทสฺสนํ สมฺปฏิจฺฉนํ สนฺตีรณํ โวฏฺพฺพนํ ชวนํ ภวติ สตฺตมํ. ตตฺถ ภวงฺคํ อุปปตฺติภวสฺส องฺคกิจฺจํ สาธยมานํ ปวตฺตติ, ตํ อาวตฺติตฺวา ๑- กิริยมโนธาตุ อาวชฺชนกิจฺจํ สาธยมานา, ตนฺนิโรธา จกฺขุวิญฺาณํ ทสฺสนกิจฺจํ สาธยมานํ, ตนฺนิโรธา วิปากมโนธาตุ สมฺปฏิจฺฉนกิจฺจํ สาธยมานา, ตนฺนิโรธา วิปากมโนวิญฺาณธาตุ สนฺตีรณกิจฺจํ สาธยมานา, ตนฺนิโรธา กิริยมโนวิญฺาณธาตุ โวฏฺพฺพนกิจฺจํ สาธยมานา, ตนฺนิโรธา สตฺตกฺขตฺตุํ ชวนํ ชวติ. ตตฺถ ปมชวเนปิ "อยํ อิตฺถี อยํ ปุริโส"ติ รชฺชนทุสฺสนมุยฺหนวเสน อาโลกิตวิโลกิตํ น โหติ. ทุติยชวเนปิ ฯเปฯ สตฺตมชวเนปิ เอเตสุ ปน ยุทฺธมณฺฑเล โยเธสุ วิย เหฏฺุปริยวเสน ภิชฺชิตฺวา ปวตฺติเตสุ ๒- "อยํ อิตฺถี อยํ ปุริโส"ติ รชฺชนาทิวเสน อาโลกิตวิโลกิตํ โหติ. เอวํ ตาเวตฺถ มูลปริญฺาวเสน อสมฺโมหสมฺปชญฺ เวทิตพฺพํ. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อาวฏฺเฏตฺวา ๒ ฉ.ม.. ปติเตสุ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๗๙.
จกฺขุทฺวาเร ปน รูเป อาปาถคเต ภวงฺคจลนโต อุทฺธํ สกกิจฺจนิปฺผาทนวเสน อาวชฺชนาทีสุ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺเธสุ อวสาเน ชวนํ อุปฺปชฺชติ. ตํ ปุพฺเพ อุปฺปนฺนานํ อาวชฺชนาทีนํ เคหภูเต จกฺขุทฺวาเร อาคนฺตุกปุริโส วิย โหติ. ตสฺส ยถา ปรเคเห กิญฺจิ ยาจิตุํ ปวิฏฺสฺส อาคนฺตุกสฺส ปุริสสฺส เคหสามิเกสุ ตุณฺหิมาสีเนสุ อาณากรณํ น ยุตฺตํ. เอวํ อาวชฺชนาทีนํ เคหภูเต จกฺขุทฺวาเร อาวชฺชนาทีสุปิ อรชฺชนฺเตสุ อทุสฺสนฺเตสุ อมุยฺหนฺเตสุ จ รชฺชนทุสฺสนมุยฺหนํ อยุตฺตนฺติ เอวํ อาคนฺตุกภาววเสน อสมฺโมหสมฺปชญฺ เวทิตพฺพํ. ยานิ ปเนตานิ จกฺขุทฺวาเร โวฏฺพฺพนปริโยสานานิ จิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติ, ตานิ สทฺธึ สมฺปยุตฺตธมฺเมหิ ตตฺถ ตตฺเถว ภิชฺชนฺติ, อญฺมญฺ น ปสฺสนฺตีติ อิตรานิ ตาวกาลิกานิ โหนฺติ. ตตฺถ ยถา เอกสฺมึ ฆเร สพฺเพสุ มานุสเกสุ มเตสุ อวเสสสฺส เอกสฺส ตํขณญฺเว มรณธมฺมสฺส น ยุตฺตา นจฺจคีตาทีสุ อภิรติ นาม, เอวเมว เอกทฺวาเร สมฺปยุตฺเตสุ อาวชฺชนาทีสุ ตตฺถ ตตฺเถว มเตสุ อวเสสสฺส ตํขเณเยว มรณธมฺมสฺส ชวนสฺสาปิ รชฺชนทุสฺสนมุยฺหนวเสน อภิรติ นาม น ยุตฺตาติ เอวํ ตาวกาลิกภาววเสน อสมฺโมหสมฺปชญฺ เวทิตพฺพํ. อปิจ ขนฺธายตนธาตุปจฺจยปจฺจเวกฺขณวเสน เจตํ เวทิตพฺพํ. เอตฺถ หิ จกฺขุญฺเจว รูปญฺจ รูปกฺขนฺโธ, ทสฺสนํ วิญฺาณกฺขนฺโธ, ตํสมฺปยุตฺตา เวทนา เวทนากฺขนฺโธ, สญฺา สญฺากฺขนฺโธ, ผสฺสาทิกา สงฺขารกฺขนฺโธ. เอวเมเตสํ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ สมวาเย อาโลกนวิโลกนํ ปญฺายติ. ตตฺถ โก เอโก อาโลเกติ, โก วิโลเกติ. ตถา จกฺขุํ จกฺขฺวายตนํ, รูปํ รูปายตนํ, ทสฺสนํ มนายตนํ, เวทนาทโย สมฺปยุตฺตธมฺมา ธมฺมายตนํ. เอวเมว เตสํ จตุนฺนํ, อายตนานํ สมวาเย อาโลกนวิโลกนํ ปญฺายติ. ตตฺถ โก เอโก อาโลเกติ, โก วิโลเกติ. ตถา จกฺขุ จกฺขุธาตุ, รูปํ รูปธาตุ, ทสฺสนํ จกฺขุวิญฺาณธาตุ, ตํสมฺปยุตฺตา เวทนาทโย ธมฺมธาตุ, เอวเมตาสํ จตุนฺนํ ธาตูนํ สมวาเย อาโลกนวิโลกนํ ปญฺายติ. ตตฺถ โก เอโก อาโลเกติ, โก วิโลเกติ. ตถา จกฺขุ นิสฺสยปจฺจโย, รูปํ อารมฺมณปจฺจโย, อาวชฺชนํ อนนฺตรสมนนฺตรูปนิสฺสยนตฺถิวิคตปจฺจโย, อาโลโก--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๘๐.
อุปนิสฺสยปจฺจโย, เวทนาทโย สหชาตปจฺจยา. เอวเมเตสํ ปจฺจยานํ สมวาเย อาโลกนวิโลกนํ ปญฺายติ. ตตฺถ โก เอโก อาโลเกติ, โก วิโลเกตีติ เอวเมตฺถ ขนฺธายตนธาตุปจฺจยปจฺจเวกฺขณวเสนปิ อสมฺโมหสมฺปชญฺ เวทิตพฺพํ. สมฺมิญฺชิเต ปสาริเตติ ปพฺพานํ สมฺมิญฺชนปสารเณ. ตตฺถ จิตฺตวเสเนว สมฺมิญฺชนปสารณํ อกตฺวา หตฺถปาทานํ สมฺมิญฺชนปสารณปจฺจยา อตฺถานตฺถํ ปริคคฺเหตฺวา อตฺถปริคคณฺหนํ สาตฺถกสมฺปชญฺ. ตตฺถ หตฺถปาเท อติจิรํ สมฺมิญฺชิตฺวา วา ปสาริตฺวา วา ิตสฺส ขเณ ขเณ เวทนา อุปฺปชฺชนฺติ, จิตฺตํ เอกคฺคํ น ลภติ, กมฺมฏฺานํ ปริปตติ, วิเสสํ น อธิคจฺฉติ. กาเลน ๑- สมฺมิญฺชนฺตสฺส กาเลน ๑- ปสาเรนฺตสฺส ปน ตา เวทนา น อุปฺปชฺชนฺติ, จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติ, กมฺมฏฺานํ ผาตึ คจฺฉติ, วิเสสํ อธิคจฺฉตีติ เอวํ อตฺถานตฺถปริคฺคณฺหนํ เวทิตพฺพํ. อตฺเถ ปน สติปิ สปฺปายาสปฺปายํ ปริคฺคณฺหิตฺวา สปฺปายปริคฺคหณํ สปฺปายสมฺปชญฺ. ตตฺรายํ นโย:- มหาเจติยงฺคเณ กิร ทหรภิกฺขู สชฺฌายํ กโรนฺติ. ๒- เตสํ ปิฏฺิปสฺเส ทหรภิกฺขุนิโย ธมฺมํ สุณนฺติ. ตตฺเรโก ทหโร หตฺถํ ปสาเรตฺวา กายสํสคฺคํ ปตฺวา เตเนว การเณน คิหี ชาโต. อปโรปิ ภิกฺขุ ปาทํ ปสาเรนฺโต อคฺคิมฺหิ ปสาเรสิ, อฏฺึ อาหจฺจ ปาโท ฌายิ. อปโร วมฺมิเก ปสาเรสิ, โส อาสีวิเสน ทฏฺโ. อปโร จีวรกุฏิทณฺฑเก ปสาเรสิ, ตํ มณิสปฺโป ฑํสิ. ตสฺมา เอวรูเป อสปฺปาเย อปสาเรตฺวา สปฺปาเย ปสาเรตพฺพํ. อิทเมตฺถ สปฺปายสมฺปชญฺ. โคจรสมฺปชญฺ ปน มหาเถรวตฺถุนา ทีเปตพฺพํ:- มหาเถโร กิร ทิวาฏฺาเน นิสินฺโน อนฺเตวาสิเกหิ สทฺธึ กถยมาโน สหสา หตฺถํ สมฺมิญฺชิตฺวา ปุน ยถาฏฺาเน เปตฺวา สณิกํ สมฺมิญฺเชสิ. ตํ อนฺเตวาสิกา ปุจฺฉึสุ "กสฺมา ภนฺเต สหสา หตฺถํ สมฺมิญฺชิตฺวา ปุน ยถาฏฺาเน เปตฺวา สณิกํ สมฺมิญฺชยิตฺถา"ติ. ยโต ปฏฺายาหํ อาวุโส กมฺมฏฺานํ มนสิกาตุํ อารทฺโธ, น เม กมฺมฏฺานํ มุญฺจิตฺวา หตฺโถ สมฺมิญฺชิตปุพฺโพ, อิทานิ ปน ตุเมฺหหิ สทฺธึ กถยมาเนน @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. กาเล ๒ ฉ.ม. คณฺหนฺติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๘๑.
กมฺมฏฺานํ มุญฺจิตฺวา สมฺมิญฺชิโต, ตสฺมา ปุน ยถาฏฺาเน เปตฺวา สมฺมิญฺเชสินฺติ. สาธุ ภนฺเต ภิกฺขุนา นาม เอวรูเปน ภวิตพฺพนฺติ. เอวเมตฺถาปิ กมฺมฏฺานาวิชหนเมว โคจรสมฺปชญฺนฺติ เวทิตพฺพํ. อพฺภนฺตเร อตฺตา นาม โกจิ สมฺมิญฺเชนฺโต วา ปสาเรนฺโต วา นตฺถิ. วุตฺตปฺปการจิตฺตกิริยวาโยธาตุวิปฺผาเรน ปน สุตฺตากฑฺฒนวเสน ทารุยนฺตสฺส หตฺถปาทลาลนํ วิย สมฺมิญฺชนปสารณํ โหตีติ เอวํ ปริชานนํ ปเนตฺถ อสมฺโมหสมฺปชญฺนฺติ เวทิตพฺพํ. สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธารเณติ เอตฺถ สงฺฆาฏิจีวรานํ นิวาสนปารุปนวเสน ปตฺตสฺส ภิกฺขาปฏิคฺคหณาทิวเสน ปริโภโค ธารณํ นาม. ตตฺถ สงฺฆาฏิจีวรธารเณ ตาว นิวาเสตฺวา ปารุปิตฺวา จ ปิณฺฑาย จรโต อามิสลาโภ "สีตสฺส ปฏิฆาตายา"ติอาทินา นเยน ภควตา วุตฺตปฺปกาโรเยว จ อตฺโถ อตฺโถ นาม. ตสฺส วเสน สาตฺถกสมฺปชญฺ เวทิตพฺพํ. อุณฺหปากติกสฺส ปน ทุพฺพลสฺส จ จีวรํ สุขุมํ สปฺปายํ. สีตาลุกสฺส ฆนํ ทุปฏฺฏํ. วิปรีตํ อสปฺปายํ. ยสฺส กสฺสจิ ชิณฺณํ อสปฺปายเมว. อคฺคฬาทิทาเนน หิสฺส ตํ ปลิโพธกรํ โหติ. ตถา ปฏฺฏทุกูลาทิเภทํ ๑- โลภนียํ จีวรํ. ตาทิสํ หิ อรญฺเ เอเกกสฺส นิวาสนนฺตรายกรํ ชีวิตนฺตรายกรํ วาปิ โหติ. นิปฺปริยาเยน ปน ยํ นิมิตฺตกมฺมาทิมิจฺฉาชีววเสน อุปฺปนฺนํ, ยญฺจสฺส เสวมานสฺส อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, ตํ อสปฺปายํ. วิปรีตํ สปฺปายํ. ตสฺส วเสเนตฺถ สปฺปายสมฺปชญฺ, กมฺมฏฺานาวิชหนวเสเนว จ โคจรสมฺปชญฺ เวทิตพฺพํ. อพฺภนฺตเร อตฺตา นาม โกจิ จีวรํ ปารุปนฺโต นาม นตฺถิ. วุตฺตปฺปการ- จิตฺตกิริยวาโยธาตุวิปฺผาเรเนว ปน จีวรปารุปนํ โหติ. ตตฺถ จีวรํปิ อเจตนํ, กาโยปิ อเจตโน. จีวรํ น ชานาติ "มยา กาโย ปารุโต"ติ. กาโยปิ น ชานาติ "อหํ จีวเรน ปารุโต"ติ, ธาตุโยว ธาตุสมูหํ ปฏิจฺฉาเทนฺติ ปฏปิโลติกาย @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปฏฺฏุณฺณทุกูลาทิเภทํ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๘๒.
โปตฺถกรูปปฏิจฺฉาทเน วิย. ตสฺมา เนว สุนฺทรํ จีวรํ ลภิตฺวา โสมนสฺสํ กาตพฺพํ, น อสุนฺทรํ ลภิตฺวา โทมนสฺสํ. นานาวมฺมิกเจติยรุกฺขาทีสุ ๑- หิ เกจิ มาลาคนฺธธูปวตฺถาทีหิ สกฺการํ กโรนฺติ, เกจิ คูถมุตฺตกทฺทมทณฺฑสตฺถปฺปหาราทีหิ อสกฺการํ, น เตน วมฺมิกรุกฺขาทโย โสมนสฺสํ วา โทมนสฺสํ วา กโรนฺติ. เอวเมว เนว สุนฺทรํ จีวรํ ลภิตฺวา โสมนสฺสํ กาตพฺพํ. น อสุนฺทรํ ลภิตฺวา โทมนสฺสนฺติ เอวํ ปวตฺตปฏิสงฺขานวเสเนตฺถ อสมฺโมหสมฺปชญฺ เวทิตพฺพํ. ปตฺตธารเณปิ ปตฺตํ สหสาว อคเหตฺวา อิมํ คเหตฺวา ปิณฺฑาย จรมาโน ภิกฺขํ ลภิสฺสามีติ เอวํ ปตฺตคหณปจฺจยา ปฏิลภิตพฺพอตฺถวเสน สาตฺถกสมฺปชญฺ เวทิตพฺพํ. กีสทุพฺพลสรีรสฺส ปน ครุปตฺโต อสปฺปาโย. ยสฺส กสฺสจิ จตุปญฺจคณฺิกาหโต ทุพฺพิโสธนีโย อสปฺปาโยว. ทุทฺโธตปตฺโต หิ น วฏฺฏติ, ตํ โธวนฺตสฺเสว จสฺส ปลิโพโธ โหติ. มณิวณฺณปตฺโต ปน โลภนีโย จีวเร วุตฺตนเยเนว อสปฺปาโย. นิมิตฺตกมฺมาทิวเสน ลทฺโธ ปน ยญฺจสฺส เสวมานสฺส อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, อยํ เอกนฺตอสปฺปาโยว. วิปรีโต สปฺปาโย. ตสฺส วเสเนตฺถ สปฺปายสมฺปชญฺ, กมฺมฏฺานาวิชหนวเสเนว จ โคจรสมฺปชญฺ เวทิตพฺพํ. อพฺภนฺตเร อตฺตา นาม โกจิ ปตฺตํ คณฺหนฺโต นตฺถิ. วุตฺตปฺปการ- จิตฺตกิริยวาโยธาตุวิปฺผาเรเนว ปน ปตฺตคหณํ นาม โหติ. ตตฺถ ปตฺโตปิ อเจตโน, หตฺถาปิ อเจตนา. ปตฺโต น ชานาติ "อหํ หตฺเถหิ คหิโต"ติ. หตฺถาปิ น ชานนฺติ "ปตฺโต อเมฺหหิ คหิโต"ติ. ธาตุโยว ธาตุสมูหํ คณฺหนฺติ สณฺฑาเสน อคฺคิวณฺณปตฺตคหเณ วิยาติ เอวํ ปวตฺตปฏิสงฺขานวเสเนตฺถ อสมฺโมหสมฺปชญฺ เวทิตพฺพํ. อปิจ ยถา ฉินฺนหตฺถปาเท วณมุเขหิ ปคฺฆริตปุพฺพโลหิตกิมิกุเล นีลมกฺขิกสมฺปริกิณฺเณ อนาถสาลายํ นิปนฺเน อนาถมนุสฺเส ทิสฺวา ทยาลุกา @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. นาควมฺมิกเจติยรุกฺขาทีสุ.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๘๓.
ปุริสา เตสํ วณปฏิจฺฉาทนโจฬกานิ เจว กปาลาทีหิ จ เภสชฺชานิ อุปนาเมนฺติ. ตตฺถ โจฬกานิปิ เกสญฺจิ สณฺหานิ, เกสญฺจิ ถูลานิ ปาปุณนฺติ. เภสชฺชกปาลกานิปิ เกสญฺจิ สุสณฺานานิ, เกสญฺจิ ทุสฺสณฺานานิ ปาปุณนฺติ, น เต ตตฺถ สุมนา วา ทุมฺมนา วา โหนฺติ. วณปฏิจฺฉาทนมตฺเตเนว หิ โจฬเกน เภสชฺชปฏิคฺคหณมตฺตเกเนว จ กปาลเกน เตสมตฺโถ, เอวเมว โย ภิกฺขุ วณโจฬกํ วิย จีวรํ, เภสชฺชกปาลกํ วิย ปตฺตํ, กปาลเก เภสชฺชมิว จ ปตฺเต ลทฺธภิกฺขํ สลฺลกฺเขติ. อยํ สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธารเณ อสมฺโมหสมฺปชญฺเน อุตฺตมสมฺปชญฺการีติ เวทิตพฺโพ. อสิตาทีสุ อสิเตติ ปิณฺฑปาตโภชเน. ปีเตติ ยาคุอาทิปาเน. ขายิเตติ ปิฏฺขชฺชกาทิขาทเน. สายิเตติ มธุผาณิตาทิสายเน. ตตฺถ "เนว ทวายา"ติ อาทินา นเยน วุตฺโต อฏฺวิโธปิ อตฺโถ อตฺโถ นาม. ตสฺส วเสน สาตฺถกสมฺปชญฺ เวทิตพฺพํ. ลูขปณีตติตฺตมธุราทีสุ ปน เยน โภชเนน ยสฺส อผาสุ โหติ, ตํ ตสฺส อสปฺปายํ. ยํ ปน นิมิตฺตกมฺมาทิวเสน ปฏิลทฺธํ, ยญฺจสฺส ภุญฺชโต อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, ตํ เอกนฺตอสปฺปายเมว วิปรีตํ สปฺปายํ. ตสฺส วเสน ๑- สปฺปายสมฺปชญฺ, กมฺมฏฺานาวิชหนวเสเนว จ โคจรสมฺปชญฺ เวทิตพฺพํ. อพฺภนฺตเร อตฺตา นาม โกจิ ภุญฺชโก นตฺถิ, วุตฺตปฺปการจิตฺตกิริย- วาโยธาตุวิปฺผารวเสเนว ปน ปตฺตปฏิคฺคหณํ นาม โหติ. จิตฺตกิริยวาโยธาตุ- วิปฺผารวเสเนว หตฺถสฺส ปตฺเต โอตารณํ นาม โหติ. จิตฺตกิริยวาโยธาตุวิปฺผาเรเนว อาโลปกรณํ อาโลปอุทฺธรณํ มุขวิวรณํ จ โหติ. น โกจิ กุญฺจิกาย ยนฺตเกน จ หนุกฏฺีนิ วิวรติ, จิตฺตกิริยวาโยธาตุวิปฺผาเรเนว อาโลปสฺส มุเข ปนํ, อุปริทนฺตานํ มุสลกิจฺจสาธนํ, เหฏฺาทนฺตานํ อุทุกฺขลกิจฺจสาธนํ, ชิวฺหาย หตฺถกิจฺจสาธนญฺจ โหติ. อิติ นํ ตตฺถ อคฺคชิวฺหาย ตนุกเขโฬ มูลชิวฺหาย พหลเขโฬ มกฺเขติ. ตํ เหฏฺาทนฺตอุทุกฺขเล ชิวฺหาหตฺถปริวตฺติตํ เขฬอุทกเตมิตํ อุปริทนฺตมุสลสญฺจุณฺณิตํ @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ตสฺส วเสเนตฺถ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๘๔.
โกจิ กฏจฺฉุนา วา ทพฺพิยา วา อนฺโต ปเวสนฺโต นาม นตฺถิ, วาโยธาตุยาว ปวิสติ. ปวิฏฺ ปวิฏฺ โกจิ ปลาลสนฺถรกํ ๑- กตฺวา ธาเรนฺโต นาม นตฺถิ, วาโยธาตุวเสเนว ติฏฺติ. ิตํ ิตํ โกจิ อุทฺธนํ กตฺวา อคฺคึ ชาเลตฺวา ปจฺจนฺโต นาม นตฺถิ, เตโชธาตุยา จ ปจฺจติ. ๒- ปกฺกํ ปกฺกํ โกจิ ทณฺเฑน วา ยฏฺิยา วา พหินีหรโก นาม นตฺถิ, วาโยธาตุเยว นีหรติ. อิติ วาโยธาตุ อติหรติ จ วีติหรติ จ ธาเรติ จ ปวตฺเตติ จ สญฺจุณฺเณติ จ วิโสเสติ จ นีหรติ จ. ปวีธาตุ ธาเรติ จ ปริวตฺเตติ จ สญฺจุณฺเณติ จ วิโสเสติ จ. อาโปธาตุ สิเนเหติ จ อลฺลตญฺจ อนุปาเลติ. เตโชธาตุ อนฺโตปวิฏฺ ปริปาเจติ. อากาสธาตุ อญฺชโส โหติ. วิญฺาณธาตุ ตตฺถ ตตฺถ สมฺมาปโยคมนฺวาย อาภุญฺชตีติ ๓- เอวํ ปวตฺตปฏิสงฺขานวเสเนตฺถ อสมฺโมหสมฺปชญฺ เวทิตพฺพํ. อปิจ คมนโต ปริเยสนโต ปริโภคโต อาสยโต นิธานโต อปริปกฺกโต ปริปกฺกโต ผลโต นิสนฺทโต สมฺมกฺขนโตติ ๔- เอวํ ทสวิธํ ปฏิกูลภาวํ ปจฺจเวกฺขณโต เจตฺถ อสมฺโมหสมฺปชญฺ เวทิตพฺพํ. วิตฺถารกถา ปเนตฺถ วิสุทฺธิมคฺเค อาหารปฏิกูลสญฺานิทฺเทสโต คเหตพฺพา. อุจฺจารปสฺสาวกมฺเมติ อุจฺจารสฺส จ ปสฺสาวสฺส จ กรเณ. ตตฺถ ปตฺตกาเล อุจฺจารปสฺสาวํ อกโรนฺตสฺส สกลสรีรโต เสทา มุญฺจนฺติ, อกฺขีนิ ภมนฺติ, จิตฺตํ น เอกคฺคํ โหติ, อญฺเ จ โรคา อุปฺปชฺชนฺติ. กโรนฺตสฺส ปน สพฺพนฺตํ น โหตีติ อยเมตฺถ อตฺโถ. ตสฺส วเสน สาตฺถกสมฺปชญฺ เวทิตพฺพํ. อฏฺาเน อุจฺจารปสฺสาวํ กโรนฺตสฺส ปน อาปตฺติ โหติ, อยโส วฑฺฒติ, ชีวิตนฺตราโย โหติ. ปฏิรูเป าเน กโรนฺตสฺส สพฺพนฺตํ น โหตีติ อิทเมตฺถ สปฺปายํ. ตสฺส วเสน สปฺปายสมฺปชญฺ, กมฺมฏฺานาวิชหนวเสเนว จ โคจรสมฺปชญฺ เวทิตพฺพํ. อพฺภนฺตเร อตฺตา นาม โกจิ อุจฺจารปสฺสาวํ กโรนฺโต นตฺถิ. จิตฺตกิริยวาโยธาตุวิปฺผาเรเนว ปน อุจฺจารปสฺสาวกมฺมํ โหติ. ยถา ปน ปกฺเก @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปลาลสนฺถรํ ๒ ม. ปจติ ๓ ฉ.ม. อาภุชตีติ ๔ ฉ.ม. สมฺมกฺขณโตติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๘๕.
คณฺเฑ คณฺฑเภเทน ปุพฺพโลหิตํ อกามตาย นิกฺขมติ, ยถา จ อติภริตา อุทกภาชนา อุทกํ อกามตาย นิกฺขมติ, เอวํ ปกฺกาสยมุตฺตวตฺถีสุ สนฺนิสฺสิตา ๑- อุจฺจารปสฺสาวา วายุเวคสมุปฺปีฬิตา อกามตายปิ นิกฺขมนฺติ. โย ๒- ปนายํ เอวํ นิกฺขมนฺโต อุจฺจารปสฺสาโว เนว ตสฺส ภิกฺขุโน อตฺตโน โหติ, น ปรสฺส. เกวลํ สรีรนิสฺสนฺโทว โหติ. ยถากึ? ยถา อุทกกุมฺภโต ๓- ปุราณอุทกํ ฉฑฺเฑนฺตสฺส เนว ตํ อตฺตโน โหติ, น ปเรสํ. เกวลํ ปฏิชคฺคนมตฺตเมว โหติ. เอวํ ปวตฺตปฏิสงฺขานวเสเนตฺถ อสมฺโมหสมฺปชญฺ เวทิตพฺพํ. คตาทีสุ คเตติ คมเน. ิเตติ าเน. นิสินฺเนติ นิสชฺชาย. สุตฺเตติ สยเน. ชาคริเตติ ชาครเณ. ภาสิเตติ กถเน. ตุณฺหีภาเวติ อกถเน. "คจฺฉนฺโต วา คจฺฉามีติ ปชานาติ, ิโต วา ิโตมฺหีติ ปชานาติ, นิสินฺโน วา นิสินฺโนมฺหีติ ปชานาติ, สยาโน วา สยาโนมฺหีติ ปชานาตี"ติ อิมสฺมิญฺหิ าเน อทฺธานอิริยาปถา กถิตา. "อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเต อาโลกิเต วิโลกิเต สมฺมิญฺชิเต ปสาริเต"ติ อิมสฺมึ มชฺฌิมา. "คเต ิเต นิสินฺเน สุตฺเต ชาคริเต"ติ อิธ ปน ขุทฺทกจุณฺณิยอิริยาปถา กถิตา. ตสฺมา เอเตสุปิ วุตฺตนเยเนว สมฺปชานการิตา เวทิตพฺพา. ติปิฏกมหาสิวตฺเถโร ปนาห:- โย จิรํ คนฺตฺวา วา จงฺกมิตฺวา วา อปรภาเค ิโต อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ "จงฺกมนกาเล ปวตฺตา รูปารูปธมฺมา เอตฺเถว นิรุทฺธา"ติ, อยํ คเต สมฺปชานการี นาม. โย สชฺฌายํ วา กโรนฺโต ปญฺหํ วา วิสฺสชฺเชนฺโต กมฺมฏฺานํ วา มนสิกโรนฺโต จิรํ ตฺวา อปรภาเค นิสินฺโน อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ "ิตกาเล ปวตฺตา รูปารูปธมฺมา เอตฺเถว นิรุทฺธา"ติ, อยํ ิเต สมฺปชานการี นาม. โย สชฺฌายาทิกรณวเสเนว จิรํ นิสีทิตฺวา อปรภาเค นิปนฺโน อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ "นิสินฺนกาเล ปวตฺตา รูปารูปธมฺมา เอตฺเถว นิรุทฺธา"ติ, อยํ นิสินฺเน สมฺปชานการี นาม. โย ปน นิปนฺนโกว ๔- สชฺฌายํ วา กโรนฺโต กมฺมฏฺานํ วา มนสิกโรนฺโต นิทฺทํ โอกฺกมิตฺวา อปรภาเค อุฏฺาย อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ "สยนกาเล ปวตฺตา รูปารูปธมฺมา เอตฺเถว นิรุทฺธา"ติ, อยํ สุตฺเต จ ชาคริเต จ สมฺปชานการี นาม. กิริยมยจิตฺตานญฺหิ อปฺปวตฺตํ @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สนฺนิจิตา ๒ ฉ.ม. โส ๓ ฉ.ม. อุทกตุมฺพโต ๔ ฉ.ม. ว-สทฺโท น ทิสฺสติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๘๖.
สุตฺตํ นาม, ปวตฺตํ ชาคริตํ นามาติ. โย ปน ภาสมาโน "อยํ สทฺโท นาม โอฏฺเ จ ปฏิจฺจ ทนฺเต จ ชิวฺหญฺจ ตาลุญฺจ ปฏิจฺจ จิตฺตสฺส จ ตทนุรูปํ ปโยคํ ปฏิจฺจ ชายตี"ติ สโต สมฺปชาโน ภาสติ, จิรํ วา ปน กาลํ สชฺฌายํ วา กตฺวา ธมฺมํ วา กเถตฺวา กมฺมฏฺานํ วา ปริวตฺเตตฺวา ปญฺหํ วา วิสฺสชฺเชตฺวา อปรภาเค ตุณฺหีภูโต อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ "ภาสิตกาเล อุปฺปนฺนา รูปารูปธมฺมา เอตฺเถว นิรุทฺธา"ติ, อยํ ภาสิเต สมฺปชานการี นาม. โย ตุณฺหีภูโต จิรํ ธมฺมํ วา กมฺมฏฺานํ วา มนสิกตฺวา อปรภาเค อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ "ตุณฺหีภูตกาเล ปวตฺตา รูปารูปธมฺมา เอตฺเถว นิรุทฺธา, อุปาทารูปปฺปวตฺติยา สติ ภาสติ นาม, อสติ ตุณฺหี ภวติ นามา"ติ, อยํ ตุณฺหีภาเว สมฺปชานการี นามาติ. ตยิทํ มหาสิวตฺเถเรน วุตฺตํ อสมฺโมหธุรํ อิมสฺมึ สติปฏฺานสุตฺเต อธิปฺเปตํ. สามญฺผเล ปน สพฺพํปิ จตุพฺพิธํ สมฺปชญฺ ลภติ. ๑- ตสฺมา วิเสสโต เอตฺถ อสมฺโมหสมฺปชญฺสฺเสว วเสน สมฺปชญฺการิตา ๒- เวทิตพฺพา. สมฺปชานการี สมฺปชานการีติ จ สพฺพปเทสุ สติสมฺปยุตฺตสฺเสว สมฺปชญฺสฺส วเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. วิภงฺคปฺปกรเณ ปน "สโต สมฺปชาโน อภิกฺกมติ, สโต สมฺปชาโน ปฏิกฺกมตี"ติ ๓- เอวํ เอตานิ ปทานิ วิภตฺตาเนว. อิติ อชฺฌตฺตํ วาติ เอวํ จตุสมฺปชญฺปริคฺคณฺหเนน ๔- อตฺตโน วา กาเย, ปรสฺส วา กาเย, กาเลน วา อตฺตโน, กาเลน วา ปรสฺส กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ. อิธาปิ ๕- สมุทยวยธมฺมานุปสฺสีติอาทีสุ รูปกฺขนฺธสฺเสว สมุทโย จ วโย จ นีหริตพฺโพ. เสสํ วุตฺตสทิสเมว. อิธ จตุสมฺปชญฺปริคฺคาหิกา สติ ทุกฺขสจฺจํ, ตสฺสา สมุฏฺาปิกา ปุริมตณฺหา สมุทยสจฺจํ, อุภินฺนํ อปฺปวตฺติ นิโรธสจฺจํ, วุตฺตปฺปกาโร อริยมคฺโค มคฺคสจฺจํ. เอวํ จตุสจฺจวเสน อุสฺสกฺกิตฺวา นิพฺพุตึ ปาปุณาตีติ อิธเมกสฺส จตุสมฺปชญฺปริคฺคาหกสฺส ภิกฺขุโน วเสน ยาว อรหตฺตา นิยฺยานมุขนฺติ. จตุสมฺปชญฺปพฺพวณฺณนา นิฏฺิตา. ------------- @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ลพฺภติ ๒ ฉ.ม. สมฺปชานการิตา ๓ อภิ. วิภงฺค. ๓๕/๕๒๓/๓๐๑ ฌานวิภงฺค @๔ ฉ.ม.....ปริคฺคหเณน, สพฺพตฺถ เอวมุปริปิ ๕ ก. อิธ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๘๗.
ปฏิกูลมนสิการปพฺพวณฺณนา [๑๑๐] เอวํ จตุสมฺปชญฺวเสน กายานุปสฺสนํ วิภชิตฺวา อิทานิ ปฏิกูลมนสิการวเสน วิภชิตุํ ปุน จปรนฺติอาทิมาห. ตตฺถ อิมเมว กายนฺติ อาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ สพฺพํ สพฺพากาเรน วิตฺถารโต วิสุทฺธิมคฺเค กายคตาสติกมฺมฏฺาเน วุตฺตํ. อุภโตมุขาติ เหฏฺา จ อุปริ จาติ ทฺวีหิ มุเขหิ ยุตฺตา. นานาวิหิตสฺสาติ นานาวิธสฺส. อิทํ ปเนตฺถ โอปมฺมสํสนฺทนํ:- อุภโตมุขา มูโตฬิ ๑- วิย หิ จาตุมฺมหาภูติโก กาโย, ตตฺถ มิสฺสิตฺวา ปกฺขิตฺตนานาวิธธญฺ วิย เกสาทโย ทฺวตฺตึสาการา, จกฺขุมา ปุริโส วิย โยคาวจโร, ตสฺส ตํ มูโตฬึ มุญฺจิตฺวา ปจฺจเวกฺขโต นานาวิธธญฺสฺส ปากฏกาโล วิย โยคิโน ทฺวตฺตึสาการสฺส วิภูตากาโร ๒- เวทิตพฺโพ. อิติ อชฺฌตฺตํ วาติ เอวํ เกสาทีสุ ปริคฺคณฺหเนน อตฺตโน วา กาเย, ปรสฺส วา กาเย, กาเลน วา อตฺตโน, กาเลน วา ปรสฺส กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ, อิโต ปรํ วุตฺตนยเมว. เกวลญฺหิ อิธ ทฺวตฺตึสาการปริคฺคาหิกา สติ ทุกฺขสจฺจนฺติ เอวํ โยชนํ กตฺวา นิยฺยานมุขํ เวทิตพฺพํ. เสสํ ปุริมสทิสเมวาติ. ปฏิกูลมนสิการปพฺพวณฺณนา นิฏฺิตา. ----------------- ธาตุมนสิการปพฺพวณฺณนา [๑๑๑] เอวํ ปฏิกูลมนสิการวเสน กายานุปสฺสนํ วิภชิตฺวา อิทานิ ธาตุมนสิการวเสน วิภชิตุํ ปุน จปรนฺติอาทิมาห. ตตฺรายํ โอปมฺมสํสนฺทเนน สทฺธึ อตฺถวณฺณนา:- ยถา โกจิ โคฆาตโก วา ตสฺเสว วา ภตฺตเวตฺตนภโต อนฺเตวาสิโก คาวึ วธิตฺวา วินิวิชฺฌิตฺวา จตสฺโส ทิสา คตานํ มหาปถานํ เวมชฺฌฏฺานสงฺขาเต จตุมหาปเถ โกฏฺาสํ โกฏฺาสํ กตฺวา นิสินฺโน อสฺส, เอวเมว ภิกฺขุ จตุนฺนํ อิริยาปถานํ เยน เกนจิ อากาเรน ิตตฺตา ยถาิตํ, @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปุโตฬิ ๒ ม. วิภูตกาโล--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๘๘.
ยถาิตตฺตา จ ยถาปณิหิตํ กายํ "อตฺถิ อิมสฺมึ กาเย ปวีธาตุ ฯเปฯ วาโยธาตู"ติ เอวํ ปจฺจเวกฺขติ. กึ วุตฺตํ โหติ:- ยถา โคฆาตกสฺส คาวึ โปเสนฺตสฺสาปิ อาฆาตนํ อาหรนฺตสฺสาปิ อาหริตฺวา ตตฺถ พนฺธิตฺวา เปนฺตสฺสาปิ วเธนฺตสฺสาปิ วธิตํ มตํ ปสฺสนฺตสฺสาปิ ตาวเทว คาวีติ สญฺา น อนฺตรธายติ, ยาว นํ ปทาเลตฺวา วิลโส ๑- น วิภชติ. วิภชิตฺวา นิสินฺนสฺส ปน คาวีติ สญฺา อนฺตรธายติ, มํสสญฺา ปวตฺตติ, นาสฺส เอวํ โหติ "อหํ คาวึ วิกฺกิณามิ, อิเม คาวึ หรนฺตี"ติ. อถ ขฺวสฺส "อหํ มํสํ วิกฺกิณามิ, อิเม มํสํ หรนฺติ"อิจฺเจว โหติ, เอวเมว อิมสฺสาปิ ภิกฺขุโน ปุพฺเพ พาลปุถุชฺชนกาเล คิหีภูตสฺสาปิ ปพฺพชิตสฺสาปิ ตาวเทว สตฺโตติ วา ปุคฺคโลติ วา สญฺา น อนฺตรธายติ, ยาว อิมเมว กายํ ยถาิตํ ยถาปณิหิตํ ฆนวินิพฺโภคํ กตฺวา ธาตุโส น ปจฺจเวกฺขติ. ธาตุโส ปจฺจเวกฺขโต ปนสฺส สตฺตสญฺา อนฺตรธายติ, ธาตุวเสเนว จิตฺตํ สนฺติฏฺติ. เตนาห ภควา "อิมเมว กายํ ยถาิตํ ยถาปณิหิตํ ธาตุโส ปจฺจเวกฺขติ, อตฺถิ อิมสฺมึ กาเย ปวีธาตุ อาโปธาตุ เตโชธาตุ วาโยธาตูติ, เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว ทกฺโข โคฆาตโก วา ฯเปฯ วาโยธาตู"ติ. โคฆาตโก วิย หิ โยคี, คาวีสญฺา วิย สตฺตสญฺา, จตุมหาปโถ วิย จตุอิริยาปโถ, วิลโส วิภชิตฺวา นิสินฺนโคฆาตโก ๒- วิย ธาตุโส ปจฺจเวกฺขณนฺติ. อยเมตฺถ ปาลิวณฺณนา, กมฺมฏฺานกถา ปน วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถาริตา. อิติ อชฺฌตฺตํ วาติ เอวํ จตุธาตุปริคฺคณฺหเนน ๓- อตฺตโน วา กาเย, กาเลน วา อตฺตโน, กาเลน วา ปรสฺส กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ. อิโต ปรํ วุตฺตนยเมว. เกวลญฺหิ อิธ จตุธาตุปริคฺคาหิกา สติ ทุกฺขสจฺจนฺติ เอวํ โยชนํ กตฺวา นิยฺยานมุขํ เวทิตพฺพํ. เสสํ ปุริมสทิสเมวาติ. ธาตุมนสิการปพฺพวณฺณนา นิฏฺิตา. -------------- @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. พีลโส, อิ. ทิลโส เอวมุปริปิ ๒ ฉ.ม., อิ. นิสินฺนภาโว @๓ ฉ.ม.....ปริคฺคหเณน สพฺพตฺถ เอวมุปริปิ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๘๙.
นวสีวถิกาปพฺพวณฺณนา [๑๑๒] เอวํ ธาตุมนสิการวเสน กายานุปสฺสนํ วิภชิตฺวา อิทานิ นวหิ สีวถิกาปพฺเพหิ วิภชิตุํ ปุน จปรนฺติอาทิมาห. ตตฺถ เสยฺยถาปิ ปสฺเสยฺยาติ ยถา ปสฺเสยฺย. สรีรนฺติ มตสรีรํ. สีวถิกาย ฉฑฺฑิตนฺติ สุสาเน อปวิฏฺ. เอกาหํ มตสฺส อสฺสาติ เอกาหมตํ. ทฺวีหํ มตสฺส อสฺสาติ ทฺวีหมตํ. ตีหํ มตสฺส อสฺสาติ ตีหมตํ. ภสฺตา วิย วายุนา อุทฺธํ ชีวิตปริยาทานา ยถานุกฺกมํ สมุคฺคเตน สูนภาเวน อุทฺธุมาตตฺตา อุทฺธุมาตกํ. วินีลํ วุจฺจติ วิปริภินฺนวณฺณํ. วินีลเมว วินีลกํ. ปฏิกูลตฺตา วา กุจฺฉิตํ วินีลนฺติ วินีลกํ. มํสุสฺสทฏฺาเนสุ รตฺตวณฺณสฺส ปุพฺพสนฺนิจฺจยฏฺาเนสุ เสตวณฺณสฺส เยภุยฺเยน วินีลวณฺณสฺส นีลฏฺาเนสุ นีลสาฏกปารุตสฺเสว ฉวสรีรสฺเสตํ อธิวจนํ. ปริภินฺนฏฺาเนปิ ๑- นวหิ วา วณมุเขหิ วิสฺสนฺทมานํ ปุพฺพํ วิปุพฺพํ. วิปุพฺพเมว วิปุพฺพกํ, ปฏิกูลตฺตา วา กุจฺฉิตํ วิปุพฺพนฺติ วิปุพฺพกํ. วิปุพฺพกํ ชาตํ ตถาภาวํ คตนฺติ วิปุพฺพกชาตํ. โส อิมเมว กายนฺติ โส ภิกฺขุ อิมํ อตฺตโน กายํ เตน กาเยน สทฺธึ าเณน อุปสํหรติ อุปเนติ. กถํ? อยํปิ โข กาโย เอวํธมฺโม เอวํภาวี เอวํอนตีโตติ. กึ ๑- วุตฺตํ โหติ:- อายุ อุสฺมา วิญฺาณนฺติ อิเมสํ ติณฺณํ ธมฺมานํ อตฺถิตาย อยํ กาโย านคมนาทิกฺขโม โหติ, อิเมสํ ปน วิคมา อยํปิ เอวํธมฺโม เอวํปูติกสภาโวเยว, เอวํภาวีติ เอวํอุทฺธุมาตาทิเภโท ภวิสฺสติ, เอวํอนตีโตติ เอวํอุทฺธุมาตาทิภาวํ อนติกฺกนฺโต. อิติ อชฺฌตฺตํ วาติ เอวํ อุทฺธุมาตาทิปริคฺคณฺหเนน อตฺตโน วา กาเย, ปรสฺส วา กาเย, กาเลน วา อตฺตโน, กาเลน วา ปรสฺส กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ. ขชฺชมานนฺติ อุทราทีสุ นิสีทิตฺวา อุทรมํสํ โอฏฺมํสํ อกฺขิกุฏาทีนิ ลุญฺจิตฺวา ขาทิยมานํ. สมํสโลหิตนฺติ เสสาวเสสมํสโลหิตยุตฺตํ. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. ปริภินฺนฏฺาเนหิ. ๒ ฉ.ม., อิ. อิทํ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๙๐.
นิมฺมํสโลหิตมกฺขิตนฺติ มํเส ขีเณปิ โลหิตํ น สุสฺสติ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ "นิมฺมํสโลหิตมกฺขิตนฺ"ติ. อญฺเนาติ อญฺเน ทิสาภาเคน. หตฺถฏฺิกนฺติ จตุสฏฺิเภทํปิ หตฺถฏฺิกํ ปาฏิเยกฺกํ วิปฺปกิณฺณํ. ปาทฏฺิกาทีสุปิ เอเสว นโย. เตโรวสฺสิกานีติ อติกฺกนฺตสํวจฺฉรานิ. ปูตีนีติ อพฺโภกาเส ิตานิ วาตาตปวุฏฺิสมฺผสฺเส น เตโรวสฺสิกาเนว ปูตีนิ โหนฺติ. อนฺโตภูมิคตานิ ปน จิรตรํ ติฏฺนฺติ. จุณฺณกชาตานีติ จุณฺณจุณฺณํ หุตฺวา วิปฺปกิณฺณานิ. สพฺพตฺถ โส อิมเมวาติ วุตฺตนเยน ขชฺชมานาทีนํ วเสน โยชนา กาตพฺพา. อิติ อชฺฌตฺตํ วาติ เอวํ ขชฺชมานาทิปริคฺคณฺหเนน ยาว จุณฺณกภาวา อตฺตโน วา กาเย, ปรสฺส วา กาเย, กาเลน วา อตฺตโน, กาเลน วา ปรสฺส กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ. อิธ ปน ตฺวา นวสีวถิกา สโมธาเนตพฺพา. "เอกาหมตํ วา"ติอาทินา นเยน วุตฺตา สพฺพาปิ เอกา, "กาเกหิ วา ขชฺชมานนฺ"ติอาทิกา เอกา, "อฏฺิกสงฺขลิกํ สมํสโลหิตํ นหารุสมฺพนฺธนฺ"ติ เอกา, "นิมฺมํสโลหิตมกฺขิตํ นหารุสมฺพนฺธนฺ"ติ เอกา, "อปคตมํสโลหิตํ นหารุสมฺพนฺธนฺ"ติ เอกา, "อฏฺิกานิ อปคตสมฺพนฺธนานี"ติอาทิกา เอกา, "อฏฺิกานิ เสตานิ สงฺขวณฺณปฏิภาคานี"ติ เอกา, "ปุญฺชกิตานิ เตโรวสฺสิกานี"ติ เอกา, "ปูตีนิ จุณฺณกชาตานี"ติ เอกา. เอวํ โข ภิกฺขเวติ อิธ ๑- นวสีวถิกา ทสฺเสตฺวา กายานุปสฺสนํ นิฏฺเปนฺโต อาห. ตตฺถ นวสีวถิกาปริคฺคาหิกา สติ ทุกฺขสจฺจํ, ตสฺสา สมุฏฺาปิกา ปุริมตณฺหา สมุทยสจฺจํ, อุภินฺนํ อปฺปวตฺติ นิโรธสจฺจํ, ทุกฺขปริชานโน สมุทยํ ปชหโน นิโรธารมฺมโณ อริยมคฺโค มคฺคสจฺจํ. เอวํ จตุสจฺจวเสเนว อุสฺสกฺกิตฺวา นิพฺพุตึ ปาปุณาตีติ อิทํ นวสีวถิกาปริคฺคาหกานํ ภิกฺขูนํ ยาว อรหตฺตา นิยฺยานมุขนฺติ. นวสีวถิกาปพฺพวณฺณนา นิฏฺิตา. เอตฺตาวตา จ อานาปานปพฺพํ อิริยาปถปพฺพํ จตุสมฺปชญฺปพฺพํ ปฏิกูลมนสิการปพฺพํ ธาตุมนสิการปพฺพํ นวสีวถิกาปพฺพานิ"ติ ๒- จตุทฺทสปพฺพา กายานุปสฺสนา นิฏฺิตา โหติ. ตตฺถ อานาปานปพฺพํ ปฏิกูลมนสิการปพฺพนฺติ @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อิทํ ๒ อิ. นว....ปพฺพนฺติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๙๑.
อิมาเนว เทฺว อปฺปนากมฺมฏฺานานิ. สีวถิกานํ ปน อาทีนวานุปสฺสนาวเสน วุตฺตตฺตา เสสานิ ทฺวาทสาปิ อุปจารกมฺมฏฺานาเนวาติ. กายานุปสฺสนา นิฏฺิตา. ------------- เวทนานุปสฺสนาวณฺณนา [๑๑๓] เอวํ ภควา จุทฺทสวิเธน กายานุปสฺสนาสติปฏฺานํ กเถตฺวา อิทานิ นววิเธน เวทนานุปสฺสนํ กเถตุํ กถญฺจ ภิกฺขเวติ อาทิมาห. ตตฺถ สุขํ เวทนนฺติ กายิกํ วา เจตสิกํ วา สุขํ เวทนํ เวทิยมาโน "อหํ สุขํ เวทนํ เวทิยามี"ติ ปชานาตีติ อตฺโถ. ตตฺถ กามํ อุตฺตานเสยฺยกาปิ ทารกา ถญฺปิวนาทิกาเล สุขํ เวทิยมานา "สุขํ เวทิยมานา"ติ ปชานนฺติ, น ปเนตํ เอวรูปํ ชานนํ สนฺธาย วุตฺตํ. เอวรูปํ ชานนํ หิ สตฺตูปลทฺธึ น วิชหติ, สตฺตสญฺ น อุคฺฆาเฏติ, กมฺมฏฺานํ สติปฏฺานภาวนา วา น โหติ. อิมสฺส ปน ภิกฺขุโน ชานนํ สตฺตูปลทฺธึ วิชหติ, สตฺตสญฺ อุคฺฆาเฏติ, กมฺมฏฺานํ เจว สติปฏฺานภาวนา จ โหติ. อิทญฺหิ "โก เวทิยติ, กสฺส เวทนา, กึการณา เวทนา"ติ เอวํ สมฺปชานเวทิยนํ สนฺธาย วุตฺตํ. ตตฺถ โก เวทิยตีติ น โกจิ สตฺโต วา ปุคฺคโล วา เวทิยติ. กสฺส เวทนาติ น กสฺสจิ สตฺตสฺส วา ปุคฺคลสฺส วา เวทนา. กึการณา เวทนาติ วตฺถุอารมฺมณาว ปนสฺส เวทนา. ๑- ตสฺมา เอส เอวํ ปชานาติ "ตํ ตํ สุขาทีนํ วตฺถุํ อารมฺมณํ กตฺวา เวทนาว เวทิยติ, ตํ ปน เวทนาปวตฺตึ อุปาทาย `อหํ เวทิยามี'ติ โวหารมตฺตํ โหตี"ติ. เอวํ เวทนาว วตฺถุํ อารมฺมณํ กตฺวา เวทนาว เวทิยตีติ สลฺลกฺเขนฺโต เอส "สุขํ เวทนํ เวทิยามี"ติ ปชานาตีติ เวทิตพฺโพ. จิตฺตลตาปพฺพเต อญฺตโร เถโร วิย. เถโร กิร อผาสุกกาเล พลวเวทนาย นิตฺถุนนฺโต อปราปรํ ปริวตฺตติ. ตเมโก ทหโร อาห "กตรํ โว ภนฺเต านํ รุชฺชตี"ติ. อาวุโส ปาฏิเยกฺกํ รุชฺชนฏฺานํ นาม นตฺถิ, วตฺถุํ @เชิงอรรถ: ๑ ก. เวทนาติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๙๒.
อารมฺมณํ กตฺวา เวทนาว เวทิยตีติ. เอวํ ชานนกาลโต ปฏฺาย อธิวาเสตุํ วฏฺฏติ โน ภนฺเตติ. อธิวาเสมิ อาวุโสติ. อธิวาสนา ภนฺเต เสยฺยาติ. เถโร อธิวาเสสิ. ตโต วาโต ยาว หทยา ผาเลสิ, มญฺจเก อนฺตานิ ราสิภูตานิ อเหสุํ. เถโร ทหรสฺส ทสฺเสสิ "วฏฺฏตาวุโส เอตฺตกา อธิวาสนา"ติ. ทหโร ตุณฺหี อโหสิ. เถโร วิริยสมถํ โยเชตฺวา สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิตฺวา สมสีสี หุตฺวา ปรินิพฺพายิ. ยถา จ สุขํ, เอวํ ทุกฺขํ ฯเปฯ นิรามิสํ อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทิยมาโน "นิรามิสํ อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทิยามี"ติ ปชานาติ. อิติ ภควา รูปกมฺมฏฺานํ กเถตฺวา อรูปกมฺมฏฺานํ กเถนฺโต เวทนาวเสน กเถสิ. ทุวิธญฺหิ กมฺมฏฺานํ รูปกมฺมฏฺานญฺจ อรูปกมฺมฏฺานญฺจ. รูปปริคฺคโห อรูปปริคฺคโหติปิ เอตเทว วุจฺจติ. ตตฺถ ภควา รูปกมฺมฏฺานํ กเถนฺโต สงฺเขปมนสิการวเสน วา วิตฺถารมนสิการวเสน วา จตุธาตุววตฺถานํ กเถติ. ตทุภยํปิ สพฺพาการโต วิสุทฺธิมคฺเค ทสฺสิตเมว. อรูปกมฺมฏฺานํ ปน กเถนฺโต เยภุยฺเยน เวทนาวเสน กเถติ. ติวิโธ หิ อรูปกมฺมฏฺาเน อภินิเวโส ผสฺสวเสน เวทนาวเสน จิตฺตวเสนาติ. กถํ? เอกจฺจสฺส หิ สงฺขิตฺเตน วา วิตฺถาเรน วา ปริคฺคหิเต รูปกมฺมฏฺาเน ตสฺมึ อารมฺมเณ จิตฺตเจตสิกานํ ปมาภินิปาเต ๑- ตํ อารมฺมณํ ผุสนฺโต อุปฺปชฺชมาโน ผสฺโส ปากโฏ โหติ. เอกจฺจสฺส ตํ อารมฺมณํ อนุภวนฺตี อุปฺปชฺชมานา เวทนา ปากฏา โหติ. เอกจฺจสฺส ตํ อารมฺมณํ ปริคฺคเหตฺวา วิชานนฺตํ อุปฺปชฺชมานํ วิญฺาณํ ปากฏํ โหติ. ตตฺถ ยสฺส ผสฺโส ปากโฏ โหติ, โสปิ "น เกวลํ ผสฺโสว อุปฺปชฺชติ, เตน สทฺธึ ตเทว อารมฺมณํ อนุภวมานา เวทนาปิ อุปฺปชฺชติ, สญฺชานมานา ๒- สญฺาปิ, เจตยมานา เจตนาปิ, วิชานมานํ ๓- วิญฺาณํปิ อุปฺปชฺชตี"ติ ผสฺสปญฺจมเกเยว ปริคฺคณฺหติ. ยสฺส เวทนา ปากฏา โหติ, โส "น เกวลํ เวทนาว อุปฺปชฺชติ, ตาย สทฺธึ ตเทวารมฺมณํ ผุสมาโน ผสฺโสปิ อุปฺปชฺชติ, สญฺชานมานา ๒- สญฺาปิ, เจตยมานา เจตนาปิ, วิชานมานํ ๓- วิญฺาณํปิ อุปฺปชฺชตี"ติ ผสฺสปญฺจมเกเยว ปริคฺคณฺหติ. ยสฺส วิญฺาณํ ปากฏํ โหติ, โส @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปมาภินิปาโต ๒-๒ ฉ.ม. สญฺชานนมานา ๓-๓ ฉ.ม. วิชานนมานํ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๙๓.
"น เกวลํ วิญฺาณเมว อุปฺปชฺชติ, เตน สทฺธึ ตเทวารมฺมณํ ผุสมาโน ผสฺโสปิ อุปฺปชฺชติ, อนุภวมานา เวทนาปิ, สญฺชานมานา สญฺาปิ, เจตยมานา เจตนาปิ อุปฺปชฺชตี"ติ ผสฺสปญฺจมเกเยว ปริคฺคณฺหติ. โส "อิเม ผสฺสปญฺจมกา ธมฺมา กึ นิสฺสิตา"ติ อุปธาเรนฺโต "วตฺถุํ นิสฺสิตา"ติ ปชานาติ. วตฺถุ นาม กรชกาโย, ยํ สนฺธาย วุตฺตํ "อิทญฺจ ปน เม วิญฺาณํ เอตฺถ นิสฺสิตํ เอตฺถ ปฏิพทฺธนฺ"ติ. ๑- โส อตฺถโต ภูตานิ เจว อุปาทารูปานิ จ. เอวเมตฺถ "วตฺถุ รูปํ, ผสฺสปญฺจมกา นามนฺ"ติ นามรูปมตฺตเมว ปสฺสติ. รูปญฺเจตฺถ รูปกฺขนฺโธ, นามํ จตฺตาโร อรูปิโน ขนฺธาติ ปญฺจกฺขนฺธมตฺตํ โหติ. นามรูปวินิมุตฺตา หิ ปญฺจกฺขนฺธา ปญฺจกฺขนฺธวินิมุตฺตํ วา นามรูปํ นตฺถิ. โส "อิเม ปญฺจกฺขนฺธา กึเหตุกา"ติ อุปปริกฺขนฺโต "อวิชฺชาทิเหตุกา"ติ ปสฺสติ. ตโต ปจฺจยา เจว ปจฺจยุปฺปนฺนญฺจ อิทํ, อญฺโ สตฺโต วา ปุคฺคโล วา นตฺถิ, สุทฺธสงฺขารปุญฺชมตฺตเมวาติ สปฺปจฺจยนามรูปวเสน ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา วิปสฺสนาปฏิปาฏิยา "อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา"ติ สมฺมสนฺโต วิจรติ. โส "อชฺช อชฺชา"ติ ปฏิเวธํ อากงฺขมาโน ตถารูเป ทิวเส อุตุสปฺปายํ ปุคฺคลสปฺปายํ โภชนสปฺปายํ ธมฺมสฺสวนสปฺปายํ จ ลภิตฺวา เอกปลฺลงฺเกน นิสินฺโน วิปสฺสนํ มตฺถกํ ปาเปตฺวา อรหตฺเต ปติฏฺาติ. เอวํ อิเมสํปิ ติณฺณํ ชนานํ ยาว อรหตฺตา กมฺมฏฺานํ กถิตํ โหติ. อิธ ปน ภควา อรูปกมฺมฏฺานํ กเถนฺโต เวทนาวเสน กเถสิ. ผสฺสวเสน วา หิ วิญฺาณวเสน วา กถิยมานํ น ปากฏํ โหติ, อนฺธการํ วิย ขายติ. เวทนาวเสน ปน ปากฏํ โหติ. กสฺมา? เวทนาอุปฺปตฺติปากฏตาย. สุขทุกฺขเวทนานญฺหิ อุปฺปตฺติ ปากฏา. ยทา สุขํ อุปฺปชฺชติ, สกลสรีรํ โขเภนฺตํ มทฺทนฺตํ ผรมานํ อภิสนฺทยมานํ สตโธตํ สปฺปึ ขาทาปยนฺตํ วิย สตปากเตลํ มกฺขยมานํ วิย ฆฏสหสฺเสน ปริฬาหํ นิพฺพาปยมานํ วิย "อโห สุขํ อโห @เชิงอรรถ: ๑ ที.สี. ๙/๒๓๔-๕/๗๗ สามญฺผลสุตฺต, ม.ม. ๑๓/๒๕๒/๒๒๘ มหาสกุลุทายิสุตฺต--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๙๔.
สุขนฺ"ติ วาจํ นิจฺฉารยมานเมว อุปฺปชฺชติ. ยทา ทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ, สกลสรีรํ โขเภนฺตํ มทฺทนฺตํ ผรมานํ อภิสนฺทยมานํ ตตฺตผาลํ ปเวสนฺตํ วิย วิลีนตมฺพโลเหน อาสิญฺจนฺตํ วิย สุกฺขติณวนปฺปติมฺหิ อรญฺเ ทารุอุกฺกากลาปํ ปกฺขิปยมานํ ๑- วิย "อโห ทุกฺขํ อโห ทุกฺขนฺ"ติ วิปฺปลาปยมานเมว อุปฺปชฺชติ. อิติ สุขทุกฺขเวทนานํ อุปฺปตฺติ ปากฏา โหติ. อทุกฺขมสุขา ปน ทุทฺทีปนา อนฺธการา อวิภูตา. เหสา ๒- สุขทุกฺขานํ อปคเมว สาตาสาตปฏิกฺเขปวเสน มชฺฌตฺตาการภูตา อทุกฺขมสุขา เวทนาติ นยโต คณฺหนฺตสฺส ปากฏา โหติ. ยถากึ? ยถา อนฺตรา ปิฏฺิปาสาณํ อาโรหิตฺวา ปลาตสฺส มิคสฺส อนุปถํ คจฺฉนฺโต มิคลุทฺทโก ปิฏฺิปาสาณสฺส โอรภาเคปิ ปรภาเคปิ ปทํ ทิสฺวา มชฺเฌ อปสฺสนฺโตปิ "อิโต อารุโฬฺห, อิโต โอรุโฬฺห, มชฺเฌ ปิฏฺิปาสาเณ อิมินา ปเทเสน คโต ภวิสฺสตี"ติ นยโต ชานาติ, เอวํ อารุฬฺหฏฺาเน ปทํ วิย หิ สุขเวทนาย อุปฺปตฺติ ปากฏา โหติ. โอรุฬฺหฏฺาเน ปทํ วิย ทุกฺขเวทนาย อุปฺปตฺติ ปากฏา โหติ. "อิโต อารุยฺห อิโต โอรุยฺห มชฺเฌเอว คโต"ติ นยโต คหณํ วิย สุขทุกฺขานํ อปคเมว สาตาสาตปฏิกฺเขปวเสน มชฺฌตฺตาการภูตา อทุกฺขมสุขา เวทนาติ นยโต คณฺหนฺตสฺส ปากฏา โหติ. เอวํ ภควา ปมํ รูปกมฺมฏฺานํ กเถตฺวา ปจฺฉา อรูปกมฺมฏฺานํ เวทนาวเสน นิวตฺเตตฺวา จ ๓- ทสฺเสสิ. น เกวลํ อิเธว เอวํ ทสฺเสสิ, จูฬตณฺหาสงฺขเย มหาตณฺหาสงฺขเย จูฬเวทลฺเล มหาเวทลฺเล รฏฺปาลสุตฺเต มาคนฺทิยสุตฺเต ธาตุวิภงฺเค อาเนญฺชสปฺปาเย ทีฆนิกายมฺหิ มหานิทาเน สกฺกปเญฺห มหาสติปฏฺาเน สํยุตฺตมฺหิ จูฬนิทานสุตฺเต รุกฺโขปเม ปริวีมํสนสุตฺเต สกเล เวทนาสํยุตฺเตติ เอวํ อเนเกสุ สุตฺเตสุ ปมํ รูปกมฺมฏฺานํ กเถตฺวา ปจฺฉา อรูปกมฺมฏฺานํ เวทนาวเสน นิวตฺเตตฺวา ทสฺเสสิ. ยถา จ เตสุ, เอวํ อิมสฺมึปิ สติปฏฺานสุตฺเต ปมํ รูปกมฺมฏฺานํ กเถตฺวา ปจฺฉา อรูปกมฺมฏฺานํ เวทนาวเสน นิวตฺเตตฺวา ทสฺเสสิ. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ขิปมานํ, สี. ขิปิยมานํ, ม. ปกฺขิปมานํ ๒ ฉ.ม. สา @๓ ฉ.ม. นิพฺพตฺเตตฺวา ว--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๙๕.
ตตฺถ สุขํ เวทนนฺติอาทีสุ อยํ อปโรปิ ปชานนปริยาโย:- สุขํ เวทนํ เวทิยามีติ ปชานาตีติ สุขเวทนากฺขเณ ทุกฺขเวทนาย อภาวโต สุขํ เวทนํ เวทิยมาโน "สุขํ เวทนํ เวทิยามี"ติ ปชานาติ. เตน ยา ปุพฺเพ อนุภูตปุพฺพา ทุกฺขา เวทนา, ตสฺสา อิทานิ อภาวโต อิมิสฺสา จ สุขาย เวทนาย อิโต ปมํ อภาวโต เวทนา นาม อนิจฺจา อธุวา วิปริณามธมฺมาติ ๑- อิติห ตตฺถ สมฺปชาโน โหติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ ภควตา:- "ยสฺมึ อคฺคิเวสฺสน สมเย สุขํ เวทนํ เวเทติ, เนว ตสฺมึ สมเย ทุกฺขํ เวทนํ เวเทติ, น อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวเทติ, สุขํเยว ตสฺมึ สมเย เวทนํ เวเทติ, ยสฺมึ อคฺคิเวสฺสน สมเย ทุกฺขํ ฯเปฯ อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวเทติ, เนว ตสฺมึ สมเย สุขํ เวทนํ เวเทติ, น ทุกฺขํ เวทนํ เวเทติ, อทุกฺขมสุขญฺเว ตสฺมึ สมเย เวทนํ เวเทติ. สุขาปิ โข อคฺคิเวสฺสน เวทนา อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ขยธมฺมา วยธมฺมา วิราคธมฺมา นิโรธธมฺมา. ทุกฺขาปิ โข ฯเปฯ อทุกฺขมสุขาปิ โข อคฺคิเวสฺสน เวทนา อนิจฺจา ฯเปฯ นิโรธธมฺมา. เอวํ ปสฺสํ อคฺคิเวสฺสน สุตวา อริยสาวโก สุขายปิ เวทนาย นิพฺพินฺทติ ทุกฺขายปิ อทุกฺขมสุขายปิ เวทนาย นิพฺพินฺทติ, นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ, วิราคา วิมุจฺจติ, วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ าณํ โหติ. `ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา'ติ ปชานาตี"ติ. ๒- สามิสํ วา สุขนฺติอาทีสุ สามิสา สุขา นาม ปญฺจกามคุณามิสนิสฺสิตา ฉ เคหสิตโสมนสฺสเวทนา. นิรามิสา สุขา นาม ฉ เนกฺขมฺมสิตโสมนสฺสเวทนา. สามิสา ทุกฺขา นาม ฉ เคหสิตโทมนสฺสเวทนา. นิรามิสา ทุกฺขา นาม ฉ เนกฺขมฺมสิตโทมนสฺสเวทนา. สามิสา อทุกฺขมสุขา นาม ฉ เคหสิตอุเปกฺขาเวทนา. นิรามิสา อทุกฺขมสุขา นาม ฉ เนกฺขมฺมสิตอุเปกฺขาเวทนา. ตาสํ วิภาโค อุปริปณฺณาสเก ปาลิยํ อาคโตเยว. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อิติ-สทฺโท น ทิสฺสติ ๒ ม.ม. ๑๓/๒๐๕/๑๘๒ ทีฆนขสุตฺต--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๙๖.
อิติ อชฺฌตฺตํ วาติ เอวํ สุขเวทนาทิปริคฺคณฺหเนน อตฺตโน วา เวทนาสุ, ปรสฺส วา เวทนาสุ, กาเลน วา อตฺตโน, กาเลน วา ปรสฺส เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ. สมุทยธมฺมานุปสฺสี วาติ เอตฺถ ปน "อวิชฺชาสมุทยา เวทนาสมุทโย"ติอาทีหิ ๑- ปญฺจหิ ปญฺจหิ อากาเรหิ เวทนานํ สมุทยญฺจ วยญฺจ ปสฺสนฺโต สมุทยธมฺมานุปสฺสี วา เวทนาสุ วิหรติ, วยธมฺมานุปสฺสี วา เวทนาสุ วิหรติ, กาเลน สมุทยธมฺมานุปสฺสี วา กาเลน วยธมฺมานุปสฺสี วา เวทนาสุ วิหรตีติ เวทิตพฺโพ. อิโต ปรํ กายานุปสฺสนาย วุตฺตนยเมว. เกวลญฺหิ อิธ เวทนาปริคฺคาหิกา สติ ทุกฺขสจฺจนฺติ เอวํ โยชนํ กตฺวา เวทนาปริคฺคาหกสฺส ภิกฺขุโน นิยฺยานมุขํ เวทิตพฺพํ. เสสํ ตาทิสเมวาติ. เวทนานุปสฺสนา นิฏฺิตา. ------------- จิตฺตานุปสฺสนาวณฺณนา [๑๑๔] เอวํ นววิเธน เวทนานุปสฺสนาสติปฏฺานํ กเถตฺวา อิทานิ โสฬสวิเธน จิตฺตานุปสฺสนํ กเถตุํ กถญฺจ ภิกฺขเวติอาทิมาห. ตตฺถ สราคนฺติ อฏฺวิธโลภสหคตํ. วีตราคนฺติ โลกิยกุสลาพฺยากตํ. อิทํ ปน ยสฺมา สมฺมสนํ น ธมฺมสโมธานํ, ตสฺมา อิธ เอกปเทปิ โลกุตฺตรํ น ลพฺภติ. เสสานิ จตฺตาริ อกุสลจิตฺตานิ เนว ปุริมปทํ, น ปจฺฉิมปทํ ภชนฺติ. สโทสนฺติ ทุวิธํ โทมนสฺสสหคตํ. วีตโทสนฺติ โลกิยกุสลาพฺยากตํ. เสสานิ ทสากุสลจิตฺตานิ เนว ปุริมปทํ, น ปจฺฉิมปทํ ภชนฺติ. สโมหนฺติ วิจิกิจฺฉาสหคตญฺเจว อุทฺธจฺจสหคตญฺจาติ ทุวิธํ. ยสฺมา ปน โมโห สพฺพากุสเลสุ อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา ตานิปิ อิธ วฏฺฏนฺติเยว. อิมสฺมึเยว หิ ทุเก ทฺวาทสากุสลจิตฺตานิ ปริยาทินฺนานีติ. วีตโมหนฺติ โลกิยกุสลาพฺยากตํ. สงฺขิตฺตนฺติ ถีนมิทฺธานุปติตํ, เอตมฺหิ สงฺกุจิตจิตฺตํ นาม. วิกฺขิตฺตนฺติ อุทฺธจฺจสหคตํ, เอตญฺหิ ปสวจิตฺตํ ๒- นาม. @เชิงอรรถ: ๑ ขุ. ปฏิ. ๓๑/๑๐๘/๘๐ าณกถา (สฺยา) ๒ ฉ.ม., อิ. ปสฏจิตฺตํ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๙๗.
มหคฺคตนฺติ รูปาวจรารูปาวจรํ. อมหคฺคตนฺติ กามาวจรํ. สอุตฺตรนฺติ กามาวจรํ. อนุตฺตรนฺติ รูปาวจรญฺจ อรูปาวจรญฺจ. ตตฺราปิ สอุตฺตรํ รูปาวจรํ, อนุตฺตรํ อรูปาวจรเมว. สมาหิตนฺติ ยสฺส อปฺปนาสมาธิ อุปจารสมาธิ วา อตฺถิ. อสมาหิตนฺติ อุภยสมาธิวิรหิตํ. วิมุตฺตนฺติ ตทงฺควิกฺขมฺภนวิมุตฺตีหิ วิมุตฺตํ. อวิมตฺตนฺติ อุภยวิมุตฺติวิรหิตํ, สมุจฺเฉทปฏิปสฺสทฺธินิสฺสรณวิมุตฺตีนํ ปน อิธ โอกาโสว นตฺถิ. อิติ อชฺฌตฺตํ วาติ เอวํ สราคาทิปริคฺคณฺหเนน ยสฺมึ ยสฺมึ ขเณ ยํ ยํ จิตฺตํ ปวตฺตติ, ตํ ตํ สลฺลกฺเขนฺโต อตฺตโน วา จิตฺเต, ปรสฺส วา จิตฺเต, กาเลน วา อตฺตโน, กาเลน วา ปรสฺส จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ. สมุทยวยธมฺมานุปสฺสีติ เอตฺถ ปน "อวิชฺชาสมุทยา วิญฺาณสมุทโย"ติ ๑- เอวํ ปญฺจหิ ปญฺจหิ อากาเรหิ วิญฺาณสฺส สมุทโย จ วโย จ นีหริตพฺโพ. อิโต ปรํ วุตฺตนยเมว. เกวลญฺหิ อิธ จิตฺตปริคฺคาหิกา สติ ทุกฺขสจฺจนฺติ เอวํ โยชนํ กตฺวา จิตฺตปริคฺคาหกสฺส ภิกฺขุโน นิยฺยานมุขํ เวทิตพฺพํ. เสสํ ตาทิสเมวาติ. จิตฺตานุปสฺสนา นิฏฺิตา. ---------- ธมฺมานุปสฺสนา นีวรณปพฺพวณฺณนา [๑๑๕] เอวํ โสฬสวิเธน จิตฺตานุปสฺสนํ กเถตฺวา อิทานิ ปญฺจวิเธน ธมฺมานุปสฺสนํ ทสฺเสตุํ กถญฺจ ภิกฺขเวติอาทิมาห. อปิจ ภควตา กายานุปสฺสนาย สุทฺธรูปปริคฺคโห กถิโต, เวทนา จิตฺตานุปสฺสนาหิ สุทฺธอรูปปริคฺคโห. อิทานิ รูปารูปมิสฺสกปริคฺคหํ กเถตุํ "กถญฺจ ภิกฺขเว"ติอาทิมาห. กายานุปสฺสนาย วา รูปกฺขนฺธปริคฺคโหว กถิโต, เวทนานุปสฺสนาย เวทนากฺขนฺธปริคฺคโหว, จิตฺตานุปสฺสนาย วิญฺาณกฺขนฺธปริคฺคโหว. ๒- อิทานิ สญฺาสงฺขารกฺขนฺธปริคฺคหํปิ กเถตุํ "กถญฺจ ภิกฺขเว"ติอาทิมาห. @เชิงอรรถ: ๑ ขุ. ปฏิ. ๓๑/๑๑๐/๘๑ าณกถา (สฺยา) ๒ ฉ.ม.....ปริคฺคโหวาติ.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๙๘.
ตตฺถ สนฺตนฺติ อภิณฺหสมุทาจารวเสน สํวิชฺชมานํ. อสนฺตนฺติ อสมุทาจารวเสน วา ปหีนตฺตา วา อวิชฺชมานํ. ยถา จาติ เยน การเณน กามจฺฉนฺทสฺส อุปฺปาโท โหติ. ตญฺจ ปชานาตีติ ตญฺจ การณํ ปชานาติ. ๑- อิมินา นเยน สพฺพปเทสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ตตฺถ สุภนิมิตฺเต อโยนิโสมนสิกาเรน กามจฺฉนฺทสฺส อุปฺปาโท โหติ. สุภนิมิตฺตํ นาม สุภํปิ สุภนิมิตฺตํ, สุภารมฺมณํปิ สุภนิมิตฺตํ. อโยนิโสมนสิกาโร นาม อนุปายมนสิกาโร อุปฺปถมนสิกาโร อนิจฺเจ นิจฺจนฺติ วา ทุกฺเข สุขนฺติ วา อนตฺตนิ อตฺตาติ วา อสุเภ สุภนฺติ วา มนสิกาโร, ตํ ตตฺถ พหุลํ ปวตฺตยโต กามจฺฉนฺโท อุปฺปชฺชติ. เตนาห ภควา "อตฺถิ ภิกฺขเว สุภนิมิตฺตํ, ตตฺถาโยนิโสมนสิการพหุลีกาโร, อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา กามจฺฉนฺทสฺส อุปฺปาทาย อุปฺปนฺนสฺส วา กามจฺฉนฺทสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลายา"ติ. ๒- อสุภนิมิตฺเต ปน โยนิโสมนสิกาเรนสฺส ปหานํ โหติ. อสุภนิมิตฺตํ นาม อสุภํปิ อสุภารมฺมณํปิ. โยนิโสมนสิกาโร นาม อุปายมนสิกาโร ปถมนสิกาโร อนิจฺเจ อนิจฺจนฺติ วา ทุกฺเข ทุกฺขนฺติ วา อนตฺตนิ อนตฺตาติ วา อสุเภ อสุภนฺติ วา มนสิกาโร, ตํ ตตฺถ พหุลํ ปวตฺตยโต กามจฺฉนฺโท ปหิยฺยติ. เตนาห ภควา "อตฺถิ ภิกฺขเว อสุภนิมิตฺตํ, ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร, อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา กามจฺฉนฺทสฺส อนุปฺปาทาย อุปฺปนฺนสฺส วา กามจฺฉนฺทสฺส ปหานายา"ติ. ๓- อปิจ ฉ ธมฺมา กามจฺฉนฺทสฺส ปหานาย สํวตฺตนฺติ อสุภนิมิตฺตสฺส อุคฺคโห อสุภภาวนานุโยโค อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา โภชเน มตฺตญฺุตา กลฺยาณมิตฺตตา สปฺปายกถาติ. ทสวิธํ หิ อสุภนิมิตฺตํ อุคฺคณฺหนฺตสฺสาปิ กามจฺฉนฺโท ปหิยฺยติ, ภาเวนฺตสฺสาปิ, อินฺทฺริเยสุ ปิหิตทฺวารสฺสาปิ, จตุนฺนํ ปญฺจนฺนํ อาโลปานํ โอกาเส สติ อุทกํ ปิวิตฺวา ยาปนสีลตาย โภชเน มตฺตญฺุโนปิ. เตเนตํ วุตฺตํ วุตฺตํ:- @เชิงอรรถ: ๑ ก. ปชานาตีติ ๒ สํ. มหา. ๑๙/๒๓๒/๙๑ อาหารสุตฺต @๓ สํ. มหา. ๑๙/๒๓๒/๙๔ อาหารสุตฺต--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๙๙.
"จตฺตาโร ปญฺจ อาโลเป อภุตฺวา อุทกํ ปิเว อลํ ผาสุวิหาราย ปหิตตฺตสฺส ภิกฺขุโน"ติ. ๑- อสุภกมฺมิกติสฺสตฺเถรสทิเส อสุภภาวนารเต กลฺยาณมิตฺเต เสวนฺตสฺสาปิ กามจฺฉนฺโท ปหิยฺยติ, านนิสชฺชาทีสุ ทสอสุภนิสฺสิตสปฺปายกถายปิ ปหิยฺยติ. เตน วุตฺตํ "ฉ ธมฺมา กามจฺฉนฺทสฺส ปหานาย สํวตฺตนฺตี"ติ. อิเมหิ ปน ฉหิ ธมฺเมหิ ปหีนสฺส กามจฺฉนฺทสฺส อรหตฺตมคฺเคน อายตึ อนุปฺปาโท โหตีติ ปชานาติ. ปฏิฆนิมิตฺเต อโยนิโสมนสิกาเรน ปน พฺยาปาทสฺส อุปฺปาโท โหติ. ตตฺถ ปฏิฆํปิ ปฏิฆนิมิตฺตํ, ปฏิฆารมฺมณํปิ ปฏิฆนิมิตฺตํ. อโยนิโสมนสิกาโร สพฺพตฺถ เอกลกฺขโณว. ตํ ตสฺมึ นิมิตฺเต พหุลํ ปวตฺตยโต พฺยาปาโท อุปฺปชฺชติ. เตนาห ภควา "อตฺถิ ภิกฺขเว ปฏิฆนิมิตฺตํ, ตตฺถ อโยนิโสมนสิการพหุลีกาโร, อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา พฺยาปาทสฺส อุปฺปาทาย อุปฺปนฺนสฺส วา พฺยาปาทสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลายา"ติ. ๒- เมตฺตาย ปน เจโตวิมุตฺติยา โยนิโสมนสิกาเรนสฺส ปหานํ โหติ. ตตฺถ ตตฺถ "เมตฺตา"ติ วุตฺเต อปฺปนาปิ อุปจาโรปิ วฏฺฏติ. "เจโตวิมุตฺตี"ติ อปฺปนาว. โยนิโสมนสิกาโร วุตฺตลกฺขโณว. ตํ ตตฺถ พหุลํ ปวตฺตยโต พฺยาปาโท ปหิยฺยติ. เตนาห ภควา "อตฺถิ ภิกฺขเว เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ, ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร, อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา พฺยาปาทสฺส อนุปฺปาทาย อุปฺปนฺนสฺส วา พฺยาปาทสฺส ปหานายา"ติ. ๓- อปิจ ฉ ธมฺมา พฺยาปาทสฺส ปหานาย สํวตฺตนฺติ เมตฺตานิมิตฺตสฺส อุคฺคโห เมตฺตาภาวนานุโยโค กมฺมสฺสกตาปจฺจเวกฺขณา ปฏิสงฺขานพหุลตา กลฺยาณมิตฺตตา สปฺปายกถาติ. โอทิสฺสกอโนทิสฺสกทิสาผรณานญฺหิ อญฺตรวเสน เมตฺตํ อุคฺคณฺหนฺตสฺสาปิ พฺยาปาโท ปหิยฺยติ, โอทิโส อโนทิโส ทิสาผรณวเสน เมตฺตํ ภาเวนฺตสฺสาปิ. "ตฺวํ เอตสฺส กุทฺโธ กึ กริสฺสสิ, กิมสฺส สีลาทีนิ นาเสตุํ สกฺขิสฺสสิ, นนุ ตฺวํ อตฺตโน กมฺเมน อาคนฺตฺวา อตฺตโน กมฺเมเนว คมิสฺสสิ, @เชิงอรรถ: ๑ ขุ. เถร. ๒๖/๙๘๓/๓๙๕ สาริปุตฺตตฺเถรคาถา ๒ สํ. มหา. ๑๙/๒๓๒/๙๒ อาหารสุตฺต @๔ สํ. มหา. ๑๙/๒๓๒/๙๔ อาหารสุตฺต--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๐๐.
ปรสฺส กุชฺฌนํ นาม วิตจฺฉิตองฺคารตตฺตอยสลากคูถาทีนิ คเหตฺวา ปรํ ปหริตุกามตาสทิสํ โหติ, เอโสปิ ตว กุทฺโธ กึ กริสฺสติ, กึ เต สีลาทีนิ วินาเสตุํ สกฺขิสฺสติ, เอส อตฺตโน กมฺเมเนว อาคนฺตฺวา อตฺตโน กมฺเมน คมิสฺสติ, อปฏิจฺฉิตปเหณกํ วิย ปฏิวาตํ ขิตฺตรโชมุฏฺิ วิย จ เอตสฺเสเวส โกโธ มตฺถเก ปฏิสฺสตี"ติ ๑- เอวํ อตฺตโน จ ปรสฺส จ กมฺมสฺสกตํ ปจฺจเวกฺขโตปิ, อุภย- กมฺมสกตํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปฏิสงฺขาเน ิตสฺสาปิ, อสฺสคุตฺตตฺเถรสทิเส เมตฺตาภาวนารเต กลฺยาณมิตฺเต เสวนฺตสฺสาปิ พฺยาปาโท ปหิยฺยติ. านนิสชฺชาทีสุ เมตฺตานิสฺสิตสปฺปายกถายปิ ปหิยฺยติ. เตน วุตฺตํ "ฉ ธมฺมา พฺยาปาทสฺส ปหานาย สํวตฺตนฺตี"ติ. อิเมหิ ปน ฉหิ ธมฺเมหิ ปหีนสฺส พฺยาปาทสฺส อนาคามิมคฺเคน อายตึ อนุปฺปาโท โหตีติ ปชานาติ. อรติอาทีสุ อโยนิโสมนสิกาเรน ถีนมิทฺธสฺส อุปฺปาโท โหติ. อรติ นาม อุกฺกณฺิตฺตา. ตนฺทิ นาม กายาลสิยตา. วิชมฺภิตา นาม กายาวินมนา. ภตฺตสมฺมโท นาม ภตฺตมุจฺฉาภตฺตปริฬาโห. เจตโส ลีนตฺตํ นาม จิตฺตสฺส ลีนากาโร. อิเมสุ อรติอาทีสุ อโยนิโสมนสิการํ พหุลํ ปวตฺตยโต ถีนมิทฺธํ อุปฺปชฺชติ. เตนาห ภควา "อตฺถิ ภิกฺขเว อรติ ตนฺทิ วิชมฺภิตา ภตฺตสมฺมโท เจตโส ลีนตฺตํ, ตตฺถ อโยนิโสมนสิการพหุลีกาโร, อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ถีนมิทฺธสฺส อุปฺปาทาย อุปฺปนฺนสฺส วา ถีนมิทฺธสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลายา"ติ ๒- อารมฺภธาตุอาทีสุ ปน โยนิโสมนสิกาเรนสฺส ปหานํ โหติ. อารมฺภธาตุ นาม ปมารมฺภวิริยํ. นิกฺกมธาตุ นาม โกสชฺชโต นิกฺขนฺตตาย ตโต พลวตรํ. ปรกฺกมธาตุ นาม ปรํ ปรํ านํ อกฺกมนโต ตโตปิ พลวตรํ. อิมสฺมึ ติปฺปเภเท วิริเย โยนิโสมนสิการํ พหุลํ ปวตฺตยโต ถีนมิทฺธํ ปหิยฺยติ. เตนาห "อตฺถิ ภิกฺขเว อารมฺภธาตุ นิกฺกมธาตุ ปรกฺกมธาตุ, ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร, อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ถีนมิทฺธสฺส อนุปฺปาทาย อุปฺปนฺนสฺส วา ถีนมิทฺธสฺส ปหานายา"ติ. ๓- อปิจ ฉ ธมฺมา ถีนมิทฺธสฺส ปหานาย สํวตฺตนฺติ, อติโภชเน นิมิตฺตคฺคาโห อิริยาปถสมฺปริวตฺตนตา อาโลกสญฺามนสิกาโร อพฺโภกาสวาโส @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปติสฺสตีติ ๒ สํ. มหา. ๑๙/๒๓๒/๙๒ อาหารสุตฺต @๓ สํ. มหา. ๑๙/๒๓๒/๙๔ อาหารสุตฺต--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๐๑.
กลฺยาณมิตฺตตา สปฺปายกถาติ. อาหารหตฺถกภุตฺตวมิตกตตฺรวฏฺฏกอลํสาฏกกากมาสกโภชนํ ภุญฺชิตฺวา รตฺติฏฺานทิวาฏฺาเน นิสินฺนสฺส หิ สมณธมฺมํ กโรโต ถีนมิทฺธํ มหาหตฺถี วิย โอตฺถรนฺตํ อาคจฺฉติ. จตุปญฺจอาโลปโอกาสํ ปน เปตฺวา ปานียํ ปิวิตฺวา ยาปนสีลสฺส ภิกฺขุโน ตํ น โหตีติ เอวํ อติโภชนนิมิตฺตํ คณฺหนฺตสฺสปิ ถีนมิทฺธํ ปหิยฺยติ. ยสฺมึ อิริยาปเถ ถีนมิทฺธํ โอกฺกมติ, ตโต อญฺ ปริวตฺเตนฺตสฺสาปิ รตฺตึ จนฺทาโลกทีปาโลกอุกฺกาโลเก ทิวา สุริยาโลกํ มนสิกโรนฺตสฺสาปิ, อพฺโภกาเส วสนฺตสฺสาปิ, มหากสฺสปตฺเถรสทิเส ปหีนถีนมิทฺเธ กลฺยาณมิตฺเต เสวนฺตสฺสาปิ ถีนมิทฺธํ ปหิยฺยติ. านนิสชฺชาทีสุ ธุตงฺคนิสฺสิตสปฺปายกถายปิ ปหิยฺยติ. เตน วุตฺตํ "ฉ ธมฺมา ถีนมิทฺธสฺส ปหานาย สํวตฺตนฺตี"ติ. อิเมหิ ปน ฉหิ ธมฺเมหิ ปหีนสฺส ถีนมิทฺธสฺส อรหตฺตมคฺเคน อายตึ อนุปฺปาโท โหตีติ ปชานาติ. เจตโส อวูปสเม อโยนิโสมนสิกาเรน อุทฺธจฺจสฺส กุกฺกุจฺจสฺส อุปฺปาโท โหติ. อวูปสโม นาม อวูปสนฺตากาโร. อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจเมว ตํ อตฺถโต. ตตฺถ อโยนิโสมนสิการํ พหุลํ ปวตฺตยโต อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ อุปฺปชฺชติ. เตนาห "อตฺถิ ภิกฺขเว เจตโส อวูปสโม, ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร, อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส อุปฺปาทาย อุปฺปนฺนสฺส วา อุทฺธจฺจกุกฺจฺจสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลายา"ติ. ๑- สมาธิสงฺขาเต ปน เจตโส วูปสเม โยนิโสมนสิกาเรนสฺส ปหานํ โหติ. เตนาห "อตฺถิ ภิกฺขเว เจตโส วูปสโม, ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร, อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส อนุปฺปาทาย อุปฺปนฺนสฺส วา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส ปหานายา"ติ. ๒- อปิจ ฉ ธมฺมา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส ปหานาย สํวตฺตนฺติ พหุสฺสุตตา ปริปุจฺฉกตา วินเย ปกตญฺุตา วุฑฺฒเสวิตา กลฺยาณมิตฺตตา สปฺปายกถาติ. พาหุสจฺเจนปิ หิ เอกํ วา เทฺว วา ตโย วา จตฺตาโร วา ปญฺจ วา นิกาเย ปาลิวเสน จ อตฺถวเสน จ อุคฺคณฺหนฺตสฺสาปิ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ปหิยฺยติ. @เชิงอรรถ: ๑ สํ. มหา. ๑๙/๒๓๒/๙๒ ๒ สํ. มหา. ๑๙/๒๓๒/๙๔ โพชฺฌงฺคสํยุตฺต อาหารสุตฺต--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๐๒.
กปฺปิยากปฺปิยปริปุจฺฉาพหุลสฺสาปิ วินยปณฺณตฺติยํ จิณฺณวสิกตาย ปกตญฺุโนปิ วุฑฺเฒ มหลฺลกตฺเถเร อุปสงฺกมนฺตสฺสาปิ อุปาลิตฺเถรสทิเส วินยธเร กลฺยาณมิตฺเต เสวนฺตสฺสาปิ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ปหิยฺยติ. านนิสชฺชาทีสุ กปฺปิยากปฺปิยนิสฺสิต- สปฺปายกถาย ปหิยฺยติ. เตน วุตฺตํ "ฉ ธมฺมา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส ปหานาย สํวตฺตนฺตี"ติ. อิเมหิ ปน ฉหิ ธมฺเมหิ ปหีเน อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺเจ อุทฺธจฺจสฺส อรหตฺตมคฺเคน กุกฺกุจฺจสฺส อนาคามิมคฺเคน อายตึ อนุปฺปาโท โหตีติ ปชานาติ. วิจิกิจฺฉาฏฺานีเยสุ ธมฺเมสุ อโยนิโสมนสิกาเรน วิจิกิจฺฉาย อุปฺปาโท โหติ. วิจิกิจฺฉาฏฺานียา ธมฺมา นาม ปุนปฺปุนํ วิจิกิจฺฉาย การณตฺตา วิจิกิจฺฉาว, ตตฺถ อโยนิโสมนสิการํ พหุลํ ปวตฺตยโต วิจิกิจฺฉา อุปฺปชฺชติ. เตนาห "อตฺถิ ภิกฺขเว วิจิกิจฺฉาฏฺานียา ธมฺมา, ตตฺถ อโยนิโสมนสิการพหุลีกาโร, อยมาหาโร อนุปฺปนฺนาย วา วิจิกิจฺฉาย อุปฺปาทาย อุปฺปนฺนาย วา วิจิกิจฺฉาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลายา"ติ. ๑- กุสลาทีสุ ธมฺเมสุ โยนิโสมนสิกาเรน ปนสฺสาปิ วิจิกิจฺฉาย ปหานํ โหติ. เตนาห "อตฺถิ ภิกฺขเว กุสลากุสลา ธมฺมา สาวชฺชานวชฺชา ธมฺมา ๒- เสวิตพฺพาเสวิตพฺพา ๒- ธมฺมา หีนปฺปณีตา ธมฺมา กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาคา ธมฺมา, ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร, อยมาหาโร อนุปฺปนฺนาย วา วิจิกิจฺฉาย อุปฺปาทาย อุปฺปนฺนาย วา วิจิกิจฺฉาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลายา"ติ. ๓- อปิจ ฉ ธมฺมา วิจิกิจฺฉาย ปหานาย สํวตฺตนฺติ พหุสฺสุตตา ปริปุจฺฉกตา วินเย ปกตญฺุตา อธิโมกฺขพหุลตา กลฺยาณมิตฺตตา สปฺปายกถาติ. พาหุสจฺเจนปิ หิ เอกํ วา ฯเปฯ ปญฺจ วา นิกาเย ปาลิวเสน จ อตฺถวเสน จ อุคฺคณฺหนฺตสฺสาปิ วิจิกิจฺฉา ปหิยฺยติ. ตีณิ รตนานิ อารพฺภ ปริปุจฺฉาพหุลสฺสาปิ วินเย จิณฺณวสิภาวสฺสาปิ ตีสุ รตเนสุ โอกปฺปนิยสทฺธาสงฺขาตอธิโมกฺขพหุลสฺสาปิ สทฺธาธิมุตฺเต วกฺกลิตฺเถรสทิเส กลฺยาณมิตฺเต เสวนฺตสฺสาปิ วิจิกิจฺฉา ปหิยฺยติ. านนิสชฺชาทีสุ ติณฺณํ รตนานํ คุณนิสฺสิตสปฺปายกถายปิ ปหิยฺยติ. เตน วุตฺตํ "ฉ ธมฺมา วิจิกิจฺฉาย ปหานาย สํวตฺตนฺตี"ติ. อิเมหิ ปน ฉหิ ธมฺเมหิ ปหีนาย วิจิกิจฺฉาย โสตาปตฺติมคฺเคน อายตึ อนุปฺปาโท โหตีติ ปชานาติ. @เชิงอรรถ: ๑ สํ. มหา. ๑๙/๒๓๒/๙๒ อาหารสุตฺต ๒-๒ ปาลิยํ อิเม ปาา น ทิสฺสนฺติ @๓ สํ. มหา. ๑๙/๒๓๒/๙๔ อาหารสฺตฺต--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๐๓.
อิติ อชฺฌตฺตํ วาติ เอวํ ปญฺจนีวรณปริคฺคณฺหเนน อตฺตโน วา ธมฺเมสุ, ปรสฺส วา ธมฺเมสุ, กาเลน วา อตฺตโน, กาเลน วา ปรสฺส ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ. สมุทยวยา ปเนตฺถ สุภนิมิตฺตอสุภนิมิตฺตาทีสุ อโยนิโสมนสิการ- โยนิโสมนสิการวเสน ปญฺจสุ นีวรเณสุ วุตฺตนเยน นีหริตพฺพา. อิโต ปรํ วุตฺตนยเมว. เกวลญฺหิ อิธ นีวรณปริคฺคาหิกา สติ ทุกฺขสจฺจนฺติ เอวํ โยชนํ กตฺวา นีวรณปริคฺคาหกสฺส ภิกฺขุโน นิยฺยานมุขํ เวทิตพฺพํ. เสสํ ตาทิสเมวาติ. นีวรณปพฺพวณฺณนา นิฏฺิตา. ------------- ขนฺธปพฺพวณฺณนา [๑๑๖] เอวํ ปญฺจนีวรณวเสน ธมฺมานุปสฺสนํ วิภชิตฺวา อิทานิ ปญฺจกฺขนฺธวเสน วิภชิตุํ ปุน จปรนฺติอาทิมาห. ตตฺถ ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสูติ อุปาทานสฺส ขนฺธา อุปาทานกฺขนฺธา, อุปาทานสฺส ปจฺจยภูตา ธมฺมปุญฺชา ธมฺมราสิโยติ อตฺโถ. อยเมตฺถ สงฺเขโป. วิตฺถารโต ปน ขนฺธกถา วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตา. อิติ รูปนฺติ "อิทํ รูปํ, เอตฺตกํ รูปํ, น อิโต ปรํ รูปํ อตฺถี"ติ สภาวโต รูปํ ชานาติ. เวทนาทีสุปิ เอเสว นโย. อยเมตฺถ สงฺเขโป. วิตฺถาเรน ปน รูปาทีนิ วิสุทฺธิมคฺเค ขนฺธกถายเมว วุตฺตานิ. อิติ รูปสฺส สมุทโยติ เอวํ อวิชฺชาสมุทยาทิวเสน ปญฺจหากาเรหิ รูปสฺส สมุทโย. อิติ รูปสฺส อตฺถงฺคโมติ เอวํ อวิชฺชานิโรธาทิวเสน ปญฺจหากาเรหิ รูปสฺส อตฺถงฺคโม, เวทนาทีสุปิ เอเสว นโย. อยเมตฺถ สงฺเขโป. วิตฺถาโร ปน วิสุทฺธิมคฺเค อุทยพฺพยาณกถายํ วุตฺโต, อิติ อชฺฌตฺตํ วาติ เอวํ ปญฺจกฺขนฺธปริคฺคณฺหเนน อตฺตโน วา ธมฺเมสุ, ปรสฺส วา ธมฺเมสุ, กาเลน วา อตฺตโน, กาเลน วา ปรสฺส ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ. สมุทยวยา ปเนตฺถ "อวิชฺชาสมุทยา รูปสมุทโย"ติอาทีนํ ๑- ปญฺจสุ ขนฺเธสุ วุตฺตานํ ปญฺาสาย ลกฺขณานํ วเสน นีหริตพฺพา. อิโต ปรํ วุตฺตนยเมว. @เชิงอรรถ: ๑ ขุ. ปฏิ. ๓๑/๑๐๖/๗๙ อุทยพฺพยาณนิทฺเทส (สฺยา)--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๐๔.
เกวลญฺหิ อิธ ขนฺธปริคฺคาหิกา สติ ทุกฺขสจฺจนฺติ เอวํ โยชนํ กตฺวา ขนฺธปริคฺคาหกสฺส ภิกฺขุโน นิยฺยานมุขํ เวทิตพฺพํ. เสสํ ตาทิสเมวาติ. ขนฺธปพฺพวณฺณนา นิฏฺิตา. ---------- อายตนปพฺพวณฺณนา [๑๑๗] เอวํ ปญฺจกฺขนฺธวเสน ธมฺมานุปสฺสนํ วิภชิตฺวา อิทานิ อายตนวเสน วิภชิตุํ ปุน จปรนฺติอาทิมาห. ตตฺถ ฉสุ อชฺฌตฺติกพาหิเรสุ อายตเนสูติ จกฺขุ โสตํ ฆานํ ชิวฺหา กาโย มโนติ อิเมสุ ฉสุ อชฺฌตฺติเกสุ รูปํ สทฺโท คนฺโธ รโส โผฏฺพฺโพ ธมฺมาติ อิเมสุ ฉสุ พาหิเรสุ. จกฺขุญฺจ ปชานาตีติ จกฺขุปสาทํ ยาถาวสรสลกฺขณวเสน ปชานาติ. รูเป จ ปชานาตีติ พหิทฺธา จตุสมุฏฺานิกรูปํ จ ยาถาวสรสลกฺขณวเสน ปชานาติ. ยญฺจ ตทุภยํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สญฺโชนนฺติ ยญฺจ ตํ จกฺขุญฺเจว รูเป จาติ อุภยํ ปฏิจฺจ กามราคญฺโชนํ ปฏิฆมานทิฏฺิวิจิกิจฺฉาสีลพฺพตปรามาสภวราคอิสฺสามจฺฉริยาวิชฺชาสญฺโชนนฺติ ทสวิธํ สญฺโชนํ อุปฺปชฺชติ, ตญฺจ ยาถาวสรสลกฺขณวเสน ปชานาติ. กถํ ปเนตํ อุปฺปชฺชตีติ. จกฺขุทฺวาเร ตาว อาปาถคตํ อิฏฺารมฺมณํ กามสฺสาทวเสน อสฺสาทยโต อภินนฺทโต กามราคสญฺโชนํ อุปฺปชฺชติ. อนิฏฺารมฺมเณ กุชฺฌโต ปฏิฆสญฺโชนํ อุปฺปชฺชติ. "เปตฺวา มํ น โกจิ อญฺโ เอตํ อารมฺมณํ วิภาเวตุํ สมตฺโถ อตฺถี"ติ มญฺโต มานสญฺโชนํ อุปฺปชฺชติ "เอวํ ๑- รูปารมฺมณํ นิจฺจํ ธุวนฺ"ติ คณฺหโต ทิฏฺิสญฺโชนํ อุปฺปชฺชติ. "เอวํ ๑- รูปารมฺมณํ สตฺโต นุโข สตฺตสฺส นุโข"ติ วิจิกิจฺฉโต วิจิกิจฺฉาสญฺโชนํ อุปฺปชฺชติ. "สมฺปตฺติภเว วต โน อิทํ สุลภํ ชาตนฺ"ติ ภวํ ปตฺเถนฺตสฺส ภวสญฺโชนํ อุปฺปชฺชติ. "อายตึ เอวรูปํ สีลพฺพตํ สมาทิยิตฺวา สกฺกา ลทฺธุนฺ"ติ สีลพฺพตํ สมาทิยนฺตสฺส สีลพฺพตปรามาสสญฺโชนํ อุปฺปชฺชติ. "อโห วเตตํ รูปารมฺมณํ อญฺเ น ลเภยฺยุนฺ"ติ อุสูยายโต ๒- อิสฺสาสญฺโชนํ อุปฺปชฺชติ. @เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ.ม. เอตํ ๒ ฉ.ม. อุสูยโต--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๐๕.
อตฺตนา ลทฺธํ รูปารมฺมณํ อญฺสฺส มจฺฉรายโต มจฺฉริยสญฺโชนํ อุปฺปชฺชติ. สพฺเพเหว สหชาตอญฺาณวเสน อวิชฺชาสญฺโชนํ อุปฺปชฺชติ. ยถา จ อนุปฺปนฺนสฺสาติ เยน การเณน อสมุทาจารวเสน อนุปฺปนฺนสฺส ตสฺส ทสวิธสฺสาปิ สญฺโชนสฺส อุปฺปาโท โหติ, ตญฺจ การณํ ปชานาติ. ยถา จ อุปฺปนฺนสฺสาติ อปฺปหีนฏฺเน ปน สมุทาจารวเสน วา อุปฺปนฺนสฺส ตสฺส ทสวิธสฺสาปิ สญฺโชนสฺส เยน การเณน ปหานํ โหติ, ตญฺจ การณํ ปชานาติ. ยถา จ ปหีนสฺสาติ ตทงฺควิกฺขมฺภนปฺปหานวเสน ปหีนสฺสาปิ ตสฺส ทสวิธสฺส สญฺโชนสฺส เยน การเณน อายตึ อนุปฺปาโท โหติ, ตญฺจ ปชานาติ. เกน การเณน ปนสฺส อายตึ อนุปฺปาโท โหติ,? ทิฏฺิวิจิกิจฺฉาสีลพฺพตปรามาส- อิสฺสามจฺฉริยเภทสฺส ตาว ปญฺจวิธสฺส สญฺโชนสฺส โสตาปตฺติมคฺเคน อายตึ อนุปฺปาโท โหติ. กามราคปฏิฆสญฺโชนทฺวยสฺส โอฬาริกสฺส สกทาคามิมคฺเคน อนุสหคตสฺส อนาคามิมคฺเคน มานภวราคาวิชฺชาสญฺโชนตฺตยสฺส อรหตฺตมคฺเคน อายตึ อนุปฺปาโท โหติ. โส ตญฺจ ปชานาติ สทฺเท จาติอาทีสุปิ เอเสว นโย. อปิเจตฺถ อายตนกถา วิตฺถารโต วิสุทฺธิมคฺเค อายตนนิทฺเทเส วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา. อิติ อชฺฌตฺตํ วาติ เอวํ อชฺฌตฺติกายตนปริคฺคณฺหเนน อตฺตโน วา ธมฺเมสุ, พาหิรายตนปริคฺคณฺหเนน ปรสฺส วา ธมฺเมสุ, กาเลน วา อตฺตโน, กาเลน วา ปรสฺส ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ. สมุทยวยา ปเนตฺถ "อวิชฺชาสมุทยา จกฺขุสมุทโย"ติ รูปายตนสฺส รูปกฺขนฺเธ, อรูปายตเนสุ มนายตนสฺส วิญฺาณกฺขนฺเธ, ธมฺมายตนสฺส เสสกฺขนฺเธสุ วุตฺตนเยน นีหริตพฺพา. โลกุตฺตรธมฺมา น คเหตพฺพา. อิโต ปรํ วุตฺตนยเมว. เกวลญฺหิ อิธ อายตนปริคฺคาหิกา สติ ทุกฺขสจฺจนฺติ เอวํ โยชนํ กตฺวา อายตนปริคฺคาหกสฺส ภิกฺขุโน นิยฺยานมุขํ เวทิตพฺพํ. เสสํ ตาทิสเมวาติ. อายตนปพฺพวณฺณนา นิฏฺิตา. --------------------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๐๖.
โพชฺฌงฺคปพฺพวณฺณนา [๑๑๘] เอวํ ฉอชฺฌตฺติกพาหิรายตนวเสน ธมฺมานุปสฺสนํ วิภชิตฺวา อิทานิ โพชฺฌงฺควเสน วิภชิตุํ ปุน จปรนฺติอาทิมาห. ตตฺถ โพชฺฌงฺเคสูติ พุชฺฌนกสตฺตสฺส องฺเคสุ. สนฺตนฺติ ปฏิลาภวเสน สํวิชฺชมานํ. สติสมฺโพชฺฌงฺคนฺติ สติสงฺขาตํ สมฺโพชฺฌงฺคํ. เอตฺถ หิ สมฺพุชฺฌติ อารทฺธวิปสฺสกโต ปฏฺาย โยคาวจโรติ สมฺโพธิ, ยาย วา โส สติอาทิกาย สตฺตธมฺมสามคฺคิยา สมฺพุชฺฌติ กิเลสนิทฺทาโต อุฏฺาติ, สจฺจานิ วา ปฏิวิชฺฌติ, สา ธมฺมสามคฺคี สมฺโพธิ. ตสฺส สมฺโพธิสฺส, ตสฺสา วา สมฺโพธิยา องฺคนฺติ สมฺโพชฺฌงฺคํ. เตน วุตฺตํ "สติสงฺขาตํ สมฺโพชฺฌงฺคนฺ"ติ. เสสสมฺโพชฺฌงฺเคสุปิ อิมินาว นเยน วจนตฺโถ เวทิตพฺโพ. อสนฺตนฺติ อปฺปฏิลาภวเสน อวิชฺชมานํ. ยถา จ อนุปฺปนฺนสฺสาติอาทีสุ ปน สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ตาว "อตฺถิ ภิกฺขเว สติสมฺโพชฺฌงฺคฏฺานียา ธมฺมา, ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร, อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ๑- ภาวนาย ปาริปูริยา สํวตฺตตี"ติ ๒- เอวํ อุปฺปาโท โหติ. ตตฺถ สติเยว สติสมฺโพชฺฌงฺคฏฺานียา ธมฺมา. โยนิโสมนสิกาโร วุตฺตลกฺขโณเยว, ตํ ตตฺถ พหุลํ ปวตฺตยโต สติสมฺโพชฺฌงฺโค อุปฺปชฺชติ. อปิจ จตฺตาโร ธมฺมา สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ สติสมฺปชญฺ มุฏฺสฺสติปุคฺคลปริวชฺชนตา อุปฏฺิตสฺสติปุคฺคลเสวนตา ตทธิมุตฺตาติ. อภิกฺกนฺตาทีสุ หิ สตฺตสุ าเนสุ สติสมฺปชญฺเน ภตฺตนิกฺขิตฺตกากสทิสมุฏฺสฺสติ- ปุคฺคลปริวชฺชเนน ติสฺสทตฺตตฺเถรอภยตฺเถรสทิสอุปฏฺิตสฺสติปุคฺคลเสวเนน านนิสชฺชาทีสุ สติสมุฏฺาปนตฺถํ นินฺนโปณปพฺภารจิตฺตตาย จ สติสมฺโพชฺฌงฺโค อุปฺปชฺชติ. เอวํ จตูหิ การเณหิ อุปฺปนฺนสฺส ปนสฺส อรหตฺตมคฺเคน ภาวนาปาริปูรี โหตีติ ปชานาติ. @เชิงอรรถ: ๑ ปาลิยํ ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลายาติ อิเม ปาา น ทิสฺสนฺติ @๒ สํ. มหา. ๑๙/๑๘๓/๖๐ กายสุตฺต.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๐๗.
ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ปน "อตฺถิ ภิกฺขเว กุสลากุสลา ธมฺมา ฯปฯ กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาคา ธมฺมา, ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร, อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา ธมฺมวิจย- สมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา สํวตฺตตี"ติ ๑- เอวํ อุปฺปาโท โหตีติ. อปิจ สตฺต ธมฺมา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ ปริปุจฺฉกตา วตฺถุวิสทกิริยา อินฺทฺริยสมตฺตปฏิปาทนา ทุปฺปญฺปุคฺคลปริวชฺชนา ปญฺวนฺตปุคฺคลเสวนา คมฺภีราณจริยปจฺจเวกฺขณา ตทธิมุตฺตตาติ. ตตฺถ ปริปุจฺฉกตาติ ขนฺธธาตุอายตนอินฺทฺริยพลโพชฺฌงฺคมคฺคงฺคฌานงฺคสมถวิปสฺสนานํ อตฺถสนฺนิสฺสิตปริปุจฺฉาพหุลตา. วตฺถุวิสทกิริยาติ อชฺฌตฺติกพาหิรานํ วตฺถูนํ วิสทภาวกรณํ. ยทา หิสฺส เกสนขโลมา อติทีฆา โหนฺติ, สรีรํ วา อุสฺสนฺนโทสญฺเจว เสทมลมกฺขิตญฺจ, ตทา อชฺฌตฺติกวตฺถุ อวิสทํ โหติ อปริสุทฺธํ. ยทา ปน จีวรํ ชิณฺณํ กิลิฏฺ ทุคฺคนฺธํ โหติ, เสนาสนํ วา อุกฺลาปํ, ตทา พาหิรวตฺถุ อวิสทํ โหติ อปริสุทฺธํ. ตสฺมา เกสาทิจฺเฉทาปเนน อุทฺธํวิเรจนอโธวิเรจนาทีหิ สรีรสลฺลหุกภาวกรเณน อุจฺฉาทนนฺหาปเนน จ ๒- อชฺฌตฺติกวตฺถุ วิสทํ กาตพฺพํ. สูจิกมฺมโธวนรชนปริภณฺฑกรณาทีหิ พาหิรวตฺถุ วิสทํ กาตพฺพํ. เอตสฺมิญฺหิ อชฺฌตฺติกพาหิเร วตฺถุสฺมึ อวิสเท อุปฺปนฺเนสุ จิตฺตเจตสิเกสุ าณํปิ อปริสุทฺธํ โหติ, อปริสุทฺธานิ ทีปกปลฺลกวฏฺฏิเตลานิ นิสฺสาย อุปฺปนฺนทีปสิขาย โอภาโส วิย. วิสเท ปน อชฺฌตฺติกพาหิเร วตฺถุมฺหิ อุปฺปนฺเนสุ จิตฺตเจตสิเกสุ าณํปิ วิสทํ โหติ, ปริสุทฺธานิ ทีปกปลฺลกวฏฺฏิเตลานิ นิสฺสาย อุปฺปนฺนทีปสิขาย โอภาโส วิย. เตน วุตฺตํ "วตฺถุวิสทกิริยา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตตี"ติ. @เชิงอรรถ: ๑ สํ. มหา. ๑๙/๒๓๒/๙๒ อาหารสุตฺต. ๒ ก. จ-สทฺโท น ทิสฺสติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๐๘.
อินฺทฺริยสมตฺตปฏิปาทนา นาม สทฺธาทีนํ อินฺทฺริยานํ สมภาวกรณํ. สเจ หิสฺส สทฺธินฺทฺริยํ พลวํ โหติ, อิตรานิ มนฺทานิ. ตโต วิริยินฺทฺริยํ ปคฺคหกิจฺจ, สตินฺทฺริยํ อุปฏฺานกิจฺจํ, สมาธินฺทฺริยํ อวิกฺเขปกิจฺจํ, ปญฺินฺทฺริยํ ทสฺสนกจฺจํ กาตุํ น สกฺโกติ. ตสฺมา ตํ ธมฺมสภาวปจฺจเวกฺขเณน วา ยถา วา มนสิกโรโต พลวํ ชาตํ, ตถา อมนสิกาเรน หาเปตพฺพํ. วกฺกลิตฺเถรวตฺถุ เจตฺถ นิทสฺสนํ. สเจ ปน วิริยินฺทฺริยํ พลวํ โหติ, อถ เนว สทฺธินฺทฺริยํ อธิโมกฺขกิจฺจํ กาตุํ สกฺโกติ, น อิตรานิ อิตรกิจฺจเภทํ. ตสฺมา ตํ ปสฺสทฺธาทิภาวนาย หาเปตพฺพํ. ตตฺราปิ โสณตฺเถรสฺส วตฺถุ ทสฺเสตพฺพํ. เอวํ เสเสสุปิ เอกสฺส พลวภาเว สติ อิตเรสํ อตฺตโน กิจฺเจสุ อสมตฺถตา เวทิตพฺพา. วิเสสโต ปเนตฺถ สทฺธาปญฺานํ สมาธิวิริยานญฺจ สมตฺตํ ปสํสนฺติ. พลวสทฺโธ หิ มนฺทปญฺโ มุทฺธปฺปสนฺโน ๑- โหติ, อวตฺถุสฺมึ ปสีทติ. พลวปญฺโ มนฺทสทฺโธ เกราฏิกปกฺขํ ภชติ. เภสชฺชสมุฏฺิโต วิย โรโค อเตกิจฺโฉ โหติ. จิตฺตุปฺปาทมตฺเตเนว กุสลํ โหตีติ อติธาวิตฺวา ทานาทีนิ อกโรนฺโต นิรเย อุปฺปชฺชติ. อุภินฺนํ สมตาย วตฺถุสฺมึเยว ปสีทติ. พลวา สมาธิ ๒- ปน มนฺทํ วิริยํ สมาธิสฺส โกสชฺชปกฺขตฺตา โกสชฺชํ อภิภวติ. ๓- พลวํ วิริยํ มนฺโท สมาธิ ๒- วิริยสฺส อุทฺธจฺจปกฺขตฺตา อุทฺธจฺจํ อภิภวติ. ๓- สมาธิ ปน วิริเยน สํโยชิโต โกสชฺเช ปติตุํ น ลภติ. วิริยํ สมาธินา สํโยชิตํ อุทฺธจฺเจ ปติตุํ น ลภติ. ตสฺมา ตทุภยํ สมํ กาตพฺพํ. อุภยสมตาย หิ อปฺปนา โหติ. อปิจ สมาธิกมฺมิกสฺส พลวตีปิ สทฺธา วฏฺฏติ. เอวํ สทฺทหนฺโต โอกปฺเปนฺโต อปฺปนํ ปาปุณิสฺสติ. สมาธิปญฺาสุ ปน สมาธิกมฺมิกสฺส เอกคฺคตา พลวตี วฏฺฏติ, เอวญฺหิ โส อปฺปนํ ปาปุณาติ. วิปสฺสนากมฺมิกสฺส ปญฺา พลวตี วฏฺฏติ, เอวญฺหิ โส ลกฺขณปฏิเวธํ ปาปุณาติ. อุภินฺนํ ปน สมตายปิ อปฺปนา โหติเยว. สติ ปน สพฺพตฺถ พลวตี วฏฺฏติ. สติ หิ จิตฺตํ อุทฺธจฺจปกฺขิกานํ สทฺธาวิริยปญฺานํ วเสน อุทฺธจฺจปาตโต, โกสชฺชปกฺขิเกน สมาธินา โกสชฺชปาตโต รกฺขติ. ตสฺมา สา โลณธูปนํ วิย สพฺพพฺยญฺชเนสุ สพฺพกมฺมิกอมจฺโจ วิย จ @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. มุธาปสนฺโน. ๒-๒ ฉ.ม. อิ. สมาธึ. ๓-๓ ฉ.ม. อธิภวติ.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๐๙.
สพฺพราชกิจฺเจสุ สพฺพตฺถ อิจฺฉิตพฺพา. เตนาห "สติ จ ปน สพฺพตฺถิกา วุตฺตา ภควตา, กึการณา? จิตฺตญฺหิ สติปฏิสรณํ, อารกฺขปจฺจุปฏฺานาว ๑- สติ, น จ วินา สติยา จิตฺตสฺส ปคฺคหนิคฺคโห โหตี"ติ. ทุปฺปญฺปุคฺคลปริวชฺชนา นาม ขนฺธาทิเภเท อโนคาฬฺหปญฺานํ ทุมฺเมธปุคฺคลานํ อารกาว ปริวชฺชนํ. ปญฺวนฺตปุคฺคลเสวนา นาม สมปญฺาสลกฺขณปริคฺคาหิกาย อุทยพฺพยปญฺาย สมนฺนาคตปุคฺคลเสวนา. คมฺภีราณจริยปจฺจเวกฺขณา นาม คมฺภีเรสุ ขนฺธาทีสุ ปวตฺตาย คมฺภีรปญฺาย ปเภทปจฺจเวกฺขณา. ตทธิมุตฺตตา นาม านนิสชฺชาทีสุ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺค- สมุฏฺาปนตฺถํ นินฺนโปณปพฺภารจิตฺตตา. เอวํ อุปฺปนฺนสฺส ปนสฺส อรหตฺตมคฺเคน ภาวนาปาริปูรี โหตีติ ปชานาติ. วิริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส "อตฺถิ ภิกฺขเว อารมฺภธาตุ นิกฺกมธาตุ ปรกฺกมธาตุ, ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร, อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา วิริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา วิริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา สํวตฺตตี"ติ ๒- เอวํ อุปฺปาโท โหติ. อปิจ เอกาทส ธมฺมา วิริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ อปายภยปจฺจเวกฺขณตา อานิสํสทสฺสาวิตา คมนวีถิปจฺจเวกฺขณตา ปิณฺฑปาตาปจายนตา ทายชฺชมหตฺตปจฺจเวกฺขณตา สตฺถุมหตฺตปจฺจเวกฺขณตา ชาติมหตฺตปจฺจเวกฺขณตา สพฺรหฺมจาริมหตฺตปจฺจเวกฺขณตา กุสีตปุคฺคลปริวชฺชนตา อารทฺธวิริยปุคฺคลเสวนตา ตทธิมุตฺตตาติ. ตตฺถ นิรเยสุ ปญฺจวิธพนฺธนกมฺมกรณโต ปฏฺาย มหาทุกฺขมนุภวนกาเลปิ, ติรจฺฉานโยนิยํ ชาลกฺขิปกุมินาทีหิ คหิตกาเลปิ, ปาชนกณฺฏกาทิปฺปหารตุนฺนสฺส ปน สกฏาหนาทิกาเลปิ, ปิตฺติวิสเย อเนกานิปิ วสฺสสหสฺสานิ เอกํ พุทฺธนฺตรํปิ ขุปฺปิปาสาหิ อาตุรีภูตกาเลปิ ๓- กาลกญฺชิกอสุเรสุ สฏฺิหตฺถอสีติหตฺถปฺปมาเณน ๔- อฏฺิจมฺมมตฺเตเนว อตฺตภาเวน วาตาตปาทิทุกฺขานุภวนกาเลปิ น สกฺกา @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. จ. ๒ สํ. มหา. ๑๙/๒๓๒/๙๓ อาหารสุตฺต. @๓ ฉ.ม. อาตุริตกาเลปิ. ๔ ม. สตฺตติ...--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๑๐.
วิริยสมฺโพชฺฌงฺคํ อุปฺปาเทตุํ, อยเมว เต ภิกฺขุกาโล วิริยกรณายาติ เอวํ อปายภยํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ วิริยสมฺโพชฺฌงฺโค อุปฺปชฺชติ. "น สกฺกา กุสีเตน นวโลกุตฺตรธมฺมํ ลทฺธุํ อารทฺธวิริเยเนว สกฺกา อยมานิสํโส วิริยสฺสา"ติ เอวํ อานิสํสทสฺสาวิโนปิ อุปฺปชฺชติ. "สพฺพพุทฺธ- ปจฺเจกพุทฺธมหาสาวเกหิ ๑- เต คตมคฺโค คนฺตพฺโพ, โส จ น สกฺกา กุสีเตน คนฺตุนฺ"ติ เอวํ คมนวีถึ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ อุปฺปชฺชติ. "เย ตํ ปิณฺฑปาตาทีหิ อุปฏฺหนฺติ, อิเม เต มนุสฺสา เนว าตกา, น ทาสกมฺมกรา, นาปิ `ตํ นิสฺสาย ชีวิสฺสามา'ติ เต ปณีตานิ ปิณฺฑปาตาทีนิ เทนฺติ, อถโข อตฺตโน การานํ มหปฺผลตํ ปจฺจาสึสมานา เทนฺติ, สตฺถาราปิ `อยํ อิเม ปจฺจเย ปริภุญฺชิตฺวา กายทฬฺหีพหุโล สุขํ วิหริสฺสตี'ติ น เอวํ สมฺปสฺสตา ตุยฺหํ ปจฺจยา อนุญฺาตา, อถโข `อยํ อิเม ปริภุญฺชมาโน สมณธมฺมํ กตฺวา วฏฺฏทุกฺขโต มุจฺจิสฺสตี'ติ เต ปจฺจยา อนุญฺาตา, โสทานิ ตฺวํ กุสีโต วิหรนฺโต น ตํ ปิณฺฑปาตํ อปจายิสฺสสิ, อารทฺธวิริยสฺเสว หิ ปิณฺฑปาตาปจายนํ นาม โหตี"ติ เอวํ ปิณฺฑปาตาปจายนํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ อุปฺปชฺชติ มหามิตฺตตฺเถรสฺส วิย. เถโร กิร กสฺสกเลเณ นาม ปฏิวสติ. ตสฺส จ โคจรคาเม เอกา มหาอุปาสิกา เถรํ ปุตฺตํ กตฺวา ปฏิชคฺคติ. สา เอกทิวสํ อรญฺ คจฺฉนฺตี ธีตรํ อาห "อมฺม อสุกสฺมึ าเน ปุราณตณฺฑุลา, อสุกสฺมึ ขีรํ, อสุกสฺมึ สปฺปิ, อสุกสฺมึ ผาณิตํ, ตว ภาติกสฺส อยฺยมิตฺตสฺส อาคตกาเล ภตฺตํ ปจิตฺวา ขีรสปฺปิผาณิเตหิ สทฺธึ เทหิ, ตฺวํ จ ภุญฺเชยฺยาสิ, อหํ ปน หิยฺโย ปกฺกปาริวาสิกภตฺตํ กญฺชิเยน ภุตฺตมฺหี"ติ. ทิวา กึ ภุญฺชิสฺสสิ อมฺมาติ. สากปณฺณํ ปกฺขิปิตฺวา กณตณฺฑุเลหิ อมฺพิลยาคุํ ปจิตฺวา เปหิ อมฺมาติ. เถโร จีวรํ ปารุปิตฺวา ปตฺตํ นีหรนฺโตว ตํ สทฺทํ สุตฺวา อตฺตานํ โอวทิ "มหาอุปาสิกา กิร กญฺชิเยน ปาริวาสิกภตฺตํ ภุญฺชิ, ทิวาปิ กณปณฺณมฺพิลยาคุํ ภุญฺชิสฺสติ, ตุยฺหํ อตฺถาย ปน ปุราณตณฺฑุลาทีนิ อาจิกฺขติ, ตํ นิสฺสาย โข ปเนสา เนว เขตฺตํ น วตฺถุํ น ภตฺตํ น วตฺถํ ปจฺจาสึสติ, ติสฺโส ปน สมฺปตฺติโย ปตฺถยมานา เทติ, ตฺวํ เอติสฺสา ตา สมฺปตฺติโย ทาตุํ สกฺขิสฺสสิ, น @เชิงอรรถ: ๑ สี....มหาสาวเกเหว--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๑๑.
สกฺขิสฺสสีติ, อยํ โข ปน ปิณฺฑปาโต ตยา สราเคน สโทเสน สโมเหน น สกฺกา คณฺหิตุนฺติ ปตฺตํ ถวิกาย ปกฺขิปิตฺวา คณฺิกํ มุญฺจิตฺวา นิวตฺติตฺวา กสฺสกเลณเมว คนฺตฺวา ปตฺตํ เหฏฺามญฺเจ จีวรํ จีวรวํเส เปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิตฺวา น นิกฺขมิสฺสามี"ติ วิริยํ อธิฏฺหิตฺวา นิสีทิ. ทีฆรตฺตํ อปฺปมตฺโต หุตฺวา นิวุตฺถภิกฺขุ วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา ปุเรภตฺตเมว อรหตฺตํ ปตฺวา วิกสิตมิว ปทุมํ มหาขีณาสโว สิตํ กโรนฺโตว นิกฺขมิ. เลณทฺวาเร รุกฺขมฺหิ อธิวตฺถา เทวตา:- "นโม เต ปุริสาชญฺ นโม เต ปุริสุตฺตม ยสฺส เต อาสวา ขีณา ทกฺขิเณยฺโยสิ มาริสา"ติ เอวํ อุทานํ อุทาเนตฺวา "ภนฺเต ปิณฺฑาย ปวิฏฺานํ ตุมฺหาทิสานํ อรหนฺตานํ ภิกฺขํ ทตฺวา มหลฺลกิตฺถิโย ทุกฺขา มุจฺจิสฺสนฺตี"ติ อาห. เถโร อุฏฺหิตฺวา ทฺวารํ วิวริตฺวา กาลํ โอโลเกนฺโต ปาโตเยวาติ ตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย คามํ ปาวิสิ. ทาริกาปิ ภตฺตํ สมฺปาเทตฺวา "อิทานิ เม ภาตา อาคมิสฺสติ, อิทานิ อาคมิสฺสตี"ติ ทฺวารํ โอโลกยมานา นีสีทิ. สา เถเร ฆรทฺวารํ สมฺปตฺเต ปตฺตํ คเหตฺวา สปฺปิผาณิตโยชิตสฺส ขีรปิณฺฑปาตสฺส ปูเรตฺวา หตฺเถ เปสิ. เถโร "สุขํ โหตู"ติ อนุโมทนํ กตฺวา ปกฺกามิ. สาปิ ตํ โอโลกยมานาว อฏฺาสิ. เถรสฺส หิ ตทา อติวิย ปริสุทฺโธ ฉวิวณฺโณ อโหสิ, วิปฺปสนฺนานิ อินฺทฺริยานิ, มุขํ พนฺธนา ปมุตฺตตาลปกฺกํ วิย อติวิย วิโรจิตฺถ. มหาอุปาสิกา อรญฺา อาคนฺตฺวา "กึ อมฺม ภาติโก เต อาคโต"ติ ปุจฺฉิ. สา สพฺพํ ตํ ปวุตฺตึ อาโรเจสิ. สา อุปาสิกา "อชฺ ชเม ปุตฺตสฺส ปพฺพชิตกิจฺจํ มตฺถกํ ปตฺตนฺ"ติ ตฺวา "อภิรมติ เต อมฺม ภาตา พุทฺธสาสเน น อุกฺกณฺตี"ติ อาห. "มหนฺตํ โข ปเนตํ สตฺถุ ทายชฺชํ, ยทิทํ สตฺต อริยธนานิ นาม, ตํ น สกฺกา กุสีเตน คเหตุํ. ยถา หิ วิปฺปฏิปนฺนํ ปุตฺตํ มาตาปิตโร `อยํ อมฺหากํ อปุตฺโต'ติ ปริพาหิรํ กโรนฺติ, โส เตสํ อจฺจเยน ทายชฺชํ น ลภติ, เอวํ กุสีโตปิ อิทํ อริยธนทายชฺชํ น ลภติ, อารทฺธวิริโยว ลภตี"ติ ทายชฺชมหตฺตํ ปจฺจเวกฺขโตปิ อุปฺปชฺชติ. "มหา โข ปน เต สตฺถา, สตฺถุโน หิ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๑๒.
มาตุกุจฺฉิสฺมึ ปฏิสนฺธิคฺคหณกาเลปิ อภินิกฺขมเนปิ อภิสมฺโพธิยํปิ ธมฺมจกฺกปฺป- วตฺตเนปิ ยมกปาฏิหาริยเทโวโรหณอายุสงฺขารโวสฺสชฺชเนสุปิ ปรินิพฺพานกาเลปิ ทสสหสฺสีโลกธาตุ กมฺปิตฺถ, ยุตฺตํ นุ เต เอวรูปปสฺส สตฺถุโน สาสเน `ปพฺพชิตฺวา กุสีเตน ภวิตุนฺ"ติ เอวํ สตฺถุมหตฺตํ ปจฺจเวกฺขโตปิ อุปฺปชฺชติ. ชาติยาปิ "ตฺวํ อิทานิ น ลามกชาติโก, อสมฺภินฺนาย มหาสมฺมตปเวณิยา อาคโต, โอกฺกากราชวํเส สญฺชาโตสิ, สุทฺโธทนมหาราชสฺสปิ มหามายาเทวิยา จ นตฺตา, ราหุลภทฺทสฺส กนิฏฺโ, ตยา นาม เอวรูเปน ชินปุตฺเตน หุตฺวา น ยุตฺตํ กุสีเตน วิหริตุนฺ"ติ เอวํ ชาติมหตฺตํ ปจฺจเวกฺขโตปิ อุปฺปชฺชติ. "สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานา เจว อสีติ จ มหาสาวกา วิริเยเนว โลกุตฺตรธมฺมํ ปฏิวิชฺฌึสุ, ตฺวํ เอเตสํ สพฺรหฺมจารีนํ มคฺคํ ปฏิปชฺชิสฺสสิ น ปฏิปชฺชิสฺสสี"ติ เอวํ สพฺรหฺมจาริมหตฺตํ ปจฺจเวกฺขโตปิ อุปฺปชฺชติ. กุจฺฉึ ปูเรตฺวา ิตอชครสทิเส วิสฺสฏฺกายิกเจตสิกวิริเย กุสีตปุคฺคเล ปริวชฺเชนฺตสฺสาปิ อารทฺธวิริเย ปหิตตฺเต ปุคฺคเล เสวนฺตสฺสาปิ, านนิสชฺชาทีสุ วิริยุปฺปาทนตฺถํ นินฺนโปณปพฺภาร- จิตฺตสฺสาปิ อุปฺปชฺชติ. เอวํ อุปฺปนฺนสฺส ปนสฺส อรหตฺตมคฺเคน ภาวนาปาริปูรี โหตีติ ปชานาติ. ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส "อตฺถิ ภิกฺขเว ปีติสมฺโพชฺฌงฺคฏฺานียา ธมฺมา, ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร, อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา สํวตฺตตี"ติ ๑- เอวํ อุปฺปาโท โหติ. ตตฺถ ปีติเยว ปีติสมฺโพชฺฌงฺคฏฺานียา ธมฺมา นาม, ตสฺส อุปฺปาทกมนสิกาโร โยนิโสมนสิกาโร นาม. อปิจ เอกาทส ธมฺมา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ พุทฺธานุสฺสติ ธมฺมสํฆสีลจาคเทวตานุสฺสติ อุปสมานุสฺสติ ลูขปุคฺคลปริวชฺชนตา สินิทฺธปุคฺคลเสวนตา ปสาทนียสุตฺตนฺตปจฺจเวกฺขณตา ตทธิมุตฺตตาติ. พุทฺธคุเณ อนุสฺสรนฺตสฺสาปิ หิ ยาว อุปจารา สกลสรีรํ ผรมาโน ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค อุปฺปชฺชติ. ธมฺมสํฆคุณํ ๒- อนุสฺสรนฺตสฺสาปิ, ทีฆรตฺตํ อขณฺฑํ @เชิงอรรถ: ๑ สํ. มหา. ๑๙/๒๓๒/๙๓ อาหารสุตฺต ๒ ฉ.ม., อิ. ธมฺมสํฆคุเณ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๑๓.
กตฺวา รกฺขิตจตุปฺปาริสุทฺธสีลํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ, คิหิโนปิ ทสสีลํ ปญฺจสีลํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ, ทุพฺภิกฺขภยาทีสุ ปณีตํ โภชนํ สพฺรหฺมจารีนํ ทตฺวา "เอวํ นาม อทมฺหา"ติ จาคํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ คิหิโนปิ เอวรูเป กาเล สีลวนฺตานํ ทินฺนํ ทานํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ เยหิ คุเณหิ สมนฺนาคตา เทวตา เทวตฺตํ ปตฺตา, ตถารูปานํ คุณานํ อตฺตนิ อตฺถิตํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ, "สมาปตฺติยา วิกฺขมฺภิตา กิเลสา สฏฺีปิ สตฺตติปิ วสฺสานิ น สมุทาจรนฺตี"ติ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ, เจติยทสฺสนโพธิทสฺสนเถรทสฺสเนสุ อสกฺกจฺจกิริยาย สํสูจิตลูขภาเว พุทฺธาทีสุ ปสาทสิเนหาภาเวน คทฺรภปิฏฺเ รชสทิเส ลูขปุคฺคเล ปริวชฺเชนฺตสฺสาปิ, พุทฺธาทีสุ ปสาทพหุเล มุทุจิตฺเตน สินิทฺธปุคฺคเล เสวนฺตสฺสาปิ, รตนตฺตยคุณปริทีปเก ปสาทนีเย สุตฺตนฺเต ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ, านนิสชฺชาทีสุ ปีติอุปฺปาทนตฺถํ นินฺนโปณปพฺภารจิตฺตสฺสาปิ อุปฺปชฺชติ. เอวํ อุปฺปนฺนสฺส ปนสฺส อรหตฺตมคฺเคน ภาวนาปาริปูรี โหตีติ ปชานาติ. ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส "อตฺถิ ภิกฺขเว กายปสฺสทฺธิ จิตฺตปสฺสทฺธิ, ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร, อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ปสฺสทฺธิ- สมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา ปสฺสทฺธิสมโพชฺฌงฺคสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา สํวตฺตตี"ติ ๑- เอวํ อุปฺปาโท โหติ. อปิจ สตฺต ธมฺมา ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ ปณีตโภชนเสวนตา อุตุสุขเสวนตา อิริยาปถสุขเสวนตา มชฺฌตฺตปโยคตา สารทฺธกายปุคฺคลปริวชฺชนตา ปสฺสทฺธกายปุคฺคลเสวนตา ตทธิมุตฺตาติ. ปณีตญฺหิ สินิทฺธํ สปฺปายโภชนํ ภุญฺชนฺตสฺสาปิ, สีตุเณฺหสุ อุตูสุ านาทีสุ อิริยาปเถสุ สปฺปายํ อุตุญฺจ อิริยาปถญฺจ เสวนฺตสฺสาปิ ปสฺสทฺธิ อุปฺปชฺชติ. โย ปน มหาปุริสชาติโก สพฺพอุตุอิริยาปถกฺขโมว โหติ, น ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. ยสฺส สภาควิสภาคตา อตฺถิ, ตสฺเสว วิสภาเค อุตุอิริยาปเถ วชฺเชตฺวา สภาเค เสวนฺตสฺสาปิ อุปฺปชฺชติ. มชฺฌตฺตปโยโค วุจฺจติ อตฺตโน จ ปรสฺส จ กมฺมสฺสกตาปจฺจเวกฺขณา, อิมินา มชฺฌตฺตปโยเคน อุปฺปชฺชติ. โย เลฑฺฑุทณฺฑาทีหิ @เชิงอรรถ: ๑ สํ. มหา. ๑๙/๒๓๒/๙๓ อาหารสุตฺต--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๑๔.
ปรํ วิเหยมาโนว วิจรติ. เอวรูปํ สารทฺธกายํ ปุคฺคลํ ปริวชฺเชนฺตสฺสาปิ, สํยตปาทปาณิปสฺสทฺธกายํ ปุคฺคลํ เสวนฺตสฺสาปิ, านนิสชฺชาทีสุ ปสฺสทฺธิ- อุปฺปาทนตฺถาย นินฺนโปณปพฺภารจิตฺตสฺสาปิ อุปฺปชฺชติ. เอวํ อุปฺปนฺนสฺส ปนสฺส อรหตฺตมคฺเคน ภาวนาปาริปูรี โหตีติ ปชานาติ. สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส "อตฺถิ ภิกฺขเว สมถนิมิตฺตํ อพฺยคฺคนิมิตฺตํ, ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร, อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา สํวตฺตตี"ติ ๑- เอวํ อุปฺปาโท โหติ. ตตฺถ สมโถว สมถนิมิตฺตํ, อวิกฺเขปฏฺเน จ อพฺยคฺคนิมิตฺตนฺติ. อปิจ เอกาทส ธมฺมา สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ วตฺถุวิสทกิริยตา อินฺทฺริยสมตฺตปฏิปาทนตา นิมิตฺตกุสลตา สมเย จิตฺตสฺส ปคฺคณฺหนตา สมเย จิตฺตสฺส นิคฺคณฺหนตา สมเย สมฺปหํสนตา สมเย อชฺฌุเปกฺขนตา อสมาหิตปุคฺคลปริวชฺชนตา สมาหิตปุคฺคลเสวนตา ฌานวิโมกฺข- ปจฺจเวกฺขณตา ตทธิมุตฺตตาติ. ตตฺถ วตฺถุวิสทกิริยตา อินฺทฺริยสมตฺตปฏิปาทนตา จ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา. นิมิตฺตกุสลตา นาม กสิณนิมิตฺตสฺส อุคฺคหกุสลตา. สมเย จิตฺตสฺส ปคฺคณฺหนตาติ ยสฺมึ สมเย อติสิถิลวิริยตาทีหิ ลีนํ จิตฺตํ โหติ, ตสฺมึ สมเย ธมฺมวิจยวิริยปีติสมฺโพชฺฌงฺคสมุฏฺาปเนน ๒- ตสฺส ปคฺคณฺหนํ. สมเย จิตฺตสฺส นิคฺคณฺหนตาติ ยสฺมึ สมเย อจฺจารทฺธวิริยตาทีหิ อุทฺธตํ จิตฺตํ โหติ, ตสฺมึ สมเย ปสฺสทฺธิสมาธิอุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสมุฏฺาปเนน ตสฺส นิคฺคณฺหนํ. สมเย สมฺปหํสนตาติ ยสฺมึ สมเย จิตฺตํ ปญฺาปโยคมนฺทตาย วา อุปสมสุขานธิคเมน วา นิรสฺสาทํ โหติ, ตสฺมึ สมเย อฏฺสํเวควตฺถุปจฺจเวกฺขเณน สํเวเชติ. อฏฺ สํเวควตฺถูนิ นาม ชาติชราพฺยาธิมรณานิ จตฺตาริ, อปายทุกฺขํ ปญฺจมํ, อตีเต วฏฺฏมูลกํ ทุกฺขํ, อนาคเต วฏฺฏมูลกํ ทุกฺขํ, ปจฺจุปฺปนฺเน อาหารปริเยฏฺิมูลกํ @เชิงอรรถ: ๑ สํ. มหา. ๑๙/๒๓๒/๙๖ อาหารสุตฺต. @๒ ฉ.ม. ธมฺมวิจยวิริยสมฺโพชฺฌงฺค.... (ปีติ น ทิสฺสติ)--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๑๕.
ทุกฺขนฺติ. รตนตฺตยคุณานุสฺสรเณน จ ปสาทํ ชเนติ. อยํ วุจฺจติ "สมเย สมฺปหํสนตา"ติ. สมเย อชฺฌุเปกฺขนตา นาม ยสฺมึ สมเย สมฺมาปฏิปตฺตึ อาคมฺม อลีนํ อนุทฺธตํ อนิรสฺสาทํ อารมฺมเณ สมปฺปวตฺตํ สมถวีถิปฏิปนฺนํ จิตฺตํ โหติ, ตทาสฺส ปคฺคหนิคฺคหสมฺปหํสเนสุ น พฺยาปารํ อาปชฺชติ สารถี วิย สมปฺปวตฺเตสุ อสฺเสสุ. อยํ วุจฺจติ "สมเย อชฺฌุเปกฺขนตา"ติ. อสมาหิตปุคฺคล- ปริวชฺชนตา นาม อุปจารํ วา อปฺปนํ วา อปฺปตฺตานํ วิกฺขิตฺตจิตฺตานํ ปุคฺคลานํ อารกา ปริวชฺชนํ. สมาหิตปุคฺคลเสวนตา นาม อุปจาเรน วา อปฺปนาย วา สมาหิตจิตฺตานํ เสวนา ภชนา ปยิรุปาสนา. ตทธิมุตฺตตา นาม านนิสชฺชาทีสุ สมาธิอุปฺปาทนตฺถํเยว นินฺนโปณปพฺภารจิตฺตตา. เอวํ หิ ปฏิปชฺชโต เอส อุปฺปชฺชติ. เอวํ อุปฺปนฺนสฺส ปนสฺส อรหตฺตมคฺเคน ภาวนาปาริปูรี โหตีติ ปชานาติ. อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส "อตฺถิ ภิกฺขเว อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคฏฺานียา ธมฺมา, ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร, อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา อุเปกฺขา- สมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา สํวตฺตตี"ติ ๑- เอวํ อุปฺปาโท โหติ. ตตฺถ อุเปกฺขาว อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคฏฺานียา ธมฺมา นาม. อปิจ ปญฺจ ธมฺมา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ สตฺตมชฺฌตฺตตา สงฺขารมชฺฌตฺตตา สตฺตสงฺขารเกลายนปุคฺคลปริวชฺชนตา สตฺตสงฺขารมชฺฌตฺตปุคฺคลเสวนตา ตทธิมุตฺตตาติ. ตตฺถ ทฺวีหากาเรหิ สตฺตมชฺฌตฺตตํ สมุฏฺาเปติ "ตฺวํ อตฺตโน กมฺเมน อาคนฺตฺวา อตฺตโน กมฺเมน คมิสฺสสิ, เอโสปิ อตฺตโน กมฺเมน อาคนฺตฺวา อตฺตโน กมฺเมน คมิสฺสติ, ตฺวํ กํ เกลายสี"ติ เอวํ กมฺมสฺสกตาปจฺจเวกฺขเณน จ, "ปรมตฺถโต สตฺโตเยว นตฺถิ, โส ตฺวํ กํ เกลายสี"ติ เอวํ นิสฺสตฺตปจฺจเวกฺขเณน @เชิงอรรถ: ๑ สํ. มหา. ๑๙/๒๓๒/๙๔ อาหารสุตฺต.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๑๖.
จ. ทฺวีหากาเรหิ สงฺขารมชฺฌตฺตตํ สมุฏฺาเปติ "อิทํ จีวรํ อนุปุพฺเพน วณฺณวิการํ เจว ชิณฺณภาวญฺจ อุปคนฺตฺวา ปาทปุญฺชนโจฬกํ หุตฺวา ยฏฺิโกฏิยา ฉฑฺฑนียํ ภวิสฺสติ, สเจ ปนสฺส สามิโก ภเวยฺย, นาสฺส เอวํ วินสฺสิตุํ ทเทยฺยา"ติ เอวํ อสฺสามิกภาวปจฺจเวกฺขเณน จ "อนทฺธนิยํ อิทํ ตาวกาลิกนฺ"ติ เอวํ ตาวกาลิกภาวปจฺจเวกฺขเณน จ, ยถา จ จีวเร, เอวํ ปตฺตาทีสุปิ โยชนา กาตพฺพา. สตฺตสงฺขารเกลายนปุคฺคลปริวชฺชนตาติ เอตฺถ โย ปุคฺคโล คิหี วา อตฺตโน ปุตฺตธีตาทิเก ปพฺพชิโต วา อตฺตโน อนฺเตวาสิกสทฺธิวิหาริกสมานุปชฺฌายกาทิเก ๑- มมายติ, สหตฺเถเนว เนสํ เกสจฺเฉทนสูจิกมฺมจีวรโธวนรชนปตฺตปจนาทีนิ กโรติ, มุหุตฺตํปิ อปสฺสนฺโต "อสุโก สามเณโร กุหึ, อสุโก ทหโร กุหินฺ"ติ ภนฺตมิโค วิย อิโต จิโต จ อาโลเกติ, อญฺเน เกสจฺเฉทนาทีนํ อตฺถาย "มุหุตฺตํ ตาว อสุกํ เปเสถา"ติ ยาจิยมาโนปิ "อเมฺหปิ ตํ อตฺตโน กมฺมํ น กาเรม, ตุเมฺห ตํ คเหตฺวา กิลเมสฺสถา"ติ น เทติ. อยํ สตฺตเกลายโน นาม. โย ปน ปตฺตจีวรถาลกกตฺตรยฏฺิอาทีนิ มมายติ, อญฺสฺส หตฺเถน ปรามสิตุํปิ น เทติ, ตาวกาลิกํ ยาจิโต "มยํปิ อิทํ มมายนฺตา ๒- น ปริภุญฺชาม, ตุมฺหากํ กึ ทสฺสามา"ติ วทติ. อยํ สงฺขารเกลายโน นาม. โย ปน เตสุ ทฺวีสุ วตฺถูสุปิ มชฺฌตฺโต อุทาสิโน. อยํ สตฺตสงฺขารมชฺฌตฺโต นาม. อิติ อยํ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค เอวรูปํ สตฺตสงฺขารเกลายนปุคฺคลํ อารกา ปริวชฺเชนฺตสฺสาปิ สตฺตสงฺขารมชฺฌตฺตปุคฺคลํ เสวนฺตสฺสาปิ านนิสชฺชาทีสุ ตทุปฺปาทนตฺถํ นินฺนโปณปพฺภารจิตฺตสฺสาปิ อุปฺปชฺชติ. เอวํ อุปฺปนฺนสฺส ปนสฺส อรหตฺตมคฺเคน ภาวนาปาริปูรี โหตีติ ปชานาติ. อิติ อชฺฌตฺตํ วาติ เอวํ อตฺตโน วา สตฺตสมฺโพชฺฌงฺเค ปริคฺคณฺหิตฺวา ปรสฺส วา, กาเลน วา อตฺตโน, กาเลน วา ปรสฺส สมฺโพชฺฌงฺเค ปริคฺคณฺหิตฺวา ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ. สมุทยวยา ปเนตฺถ สมฺโพชฺฌงฺคานํ นิพฺพตฺตินิโรธวเสน เวทิตพฺพา. อิโต ปรํ วุตฺตนยเมว. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อนฺเตวาสิกสมานุปชฺฌายกาทิเก ๒ ม. โนยนฺตา--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๑๗.
เกวลญฺหิ อิธ โพชฺฌงฺคปริคฺคาหิกา สติ ทุกฺขสจฺจนฺติ เอวํ โยชนํ กตฺวา โพชฺฌงฺคปริคฺคาหกสฺส ภิกฺขุโน นิยฺยานมุขํ เวทิตพฺพํ. เสสํ ตาทิสเมวาติ. โพชฺฌงฺคปพฺพวณฺณนา นิฏฺิตา. ------------- จตุสจฺจปพฺพวณฺณนา [๑๑๙] เอวํ สตฺตโพชฺฌงฺควเสน ธมฺมานุปสฺสนํ วิภชิตฺวา อิทานิ จตุสจฺจวเสน วิภชิตุํ ปุน จปรนฺติอาทิมาห. ตตฺถ อิทํ ทุกฺขนฺติ ยถาภูตํ ปชานาตีติ เปตฺวา ตณฺหํ เตภูมิเก ธมฺเม "อิทํ ทุกฺขนฺ"ติ ยถาสภาวโต ปชานาติ, ตสฺเสว โข ปน ทุกฺขสฺส ชนิกํ สมุฏฺาปิกํ ปุริมตณฺหํ "อยํ ทุกฺขสมุทโย"ติ, อุภินฺนํ อปฺปวตฺติ นิพฺพานํ "อยํ ทุกฺขนิโรโธ"ติ, ทุกฺขปริชานนํ สมุทยปชหนํ นิโรธสจฺฉิกรณํ อริยมคฺคํ "อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา"ติ ยถาสภาวโต ปชานาตีติ อตฺโถ. อวเสสา อริยสจฺจกถา วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถาริตาเยว. อิติ อชฺฌตฺตํ วาติ เอวํ อตฺตโน วา จตฺตาริ สจฺจานิ ปริคฺคณฺหิตฺวา, ปรสฺส วา, กาเลน วา อตฺตโน, กาเลน วา ปรสฺส จตฺตาริ สจฺจานิ ปริคฺคณฺหิตฺวา ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ. สมุทยวยา ปเนตฺถ จตุนฺนํ สจฺจานํ ยถาสภาวโต อุปฺปตฺตินิพฺพุติวเสน ๑- เวทิตพฺพา. อิโต ปรํ วุตฺตนยเมว. เกวลญฺหิ อิธ จตุสจฺจปริคฺคาหิกา สติ ทุกฺขสจฺจนฺติ เอวํ โยชนํ กตฺวา สจฺจปริคฺคาหกสฺส ภิกฺขุโน นิยฺยานมุขํ เวทิตพฺพํ. เสสํ ตาทิสเมวาติ. จตุสจฺจปพฺพวณฺณนา นิฏฺิตา. ------------- @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อุปฺปตฺตินิวตฺติวเสน--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๑๘.
เอตฺตาวตา อานาปานํ จตุอิริยาปถํ จตุสมฺปชญฺ ทฺวตฺตึสาการํ จตุธาตุววตฺถานํ นวสีวถิกา เวทนานุปสฺสนา จิตฺตานุปสฺสนา นีวรณปริคฺคโห ขนฺธปริคฺคโห อายตนปริคฺคโห โพชฺฌงฺคปริคฺคโห สจฺจปริคฺคโหติ เอกวีสติ กมฺมฏฺานานิ วุตฺตานิ. เตสุ อานาปานทฺวตฺตึสาการนวสีวถิกาติ เอกาทส อปฺปนา- กมฺมฏฺานานิ โหนฺติ. ทีฆภาณกมหาสิวตฺเถโร ปน "นวสีวถิกา อาทีนวานุ- ปสฺสนาวเสน วุตฺตา"ติ อาห. ตสฺมา ตสฺส มเตน เทฺวเยว อปฺปนากมฺมฏฺานานิ, เสสานิ อุปจารกมฺมฏฺานานิ. กึ ปเนเตสุ สพฺเพสุ อภินิเวโส ชายติ น ชายตีติ. น ชายติ. อิริยาปถสมฺปชญฺนีวรณสมฺโพชฺฌงฺเคสุ หิ อภินิเวโส น ชายติ, เสเสสุ ชายตีติ. มหาสิวตฺเถโร ปนาห "เอเตสุปิ อภินิเวโส ชายติ, อยญฺหิ อตฺถิ นุ โข เม จตฺตาโร อิริยาปถา, อุทาหุ นตฺถิ, อตฺถิ นุ โข เม จตุสมฺปชญฺ, อุทาหุ นตฺถิ, อตฺถิ นุ โข เม ปญฺจ นีวรณา, อุทาหุ นตฺถิ, อตฺถิ นุ โข เม สตฺตโพชฺฌงฺคา, อุทาหุ นตฺถีติ เอวํ ปริคฺคณฺหาติ, ตสฺมา สพฺพตฺถ อภินิเวโส ชายตี"ติ. [๑๓๗] โย หิ โกจิ ภิกฺขเวติ โย โกจิ ๑- ภิกฺขุ วา ภิกฺขุนี วา อุปาสโก วา อุปาสิกา วา. เอวํ ภาเวยฺยาติ อาทิโต ปฏฺาย วุตฺเตน ภาวนานุกฺกเมน ภาเวยฺย. ปาฏิกงฺขนฺติ ปฏิกงฺขิตพฺพํ, อวสฺสํ ภาวีติ อตฺโถ. อญฺาติ อรหตฺตํ. สติ วา อุปาทิเสเสติ อุปาทิเสเส วา สติ อปริกฺขีเณ. อนาคามิตาติ อนาคามิภาโว. เอวํ สตฺตนฺนํ วสฺสานํ วเสน สาสนสฺส นิยฺยานิกภาวํ ทสฺเสตฺวา ปุน ตโต อปฺปตเรปิ กาเล ทสฺเสนฺโต "ติฏฺนฺตุ ภิกฺขเว"ติอาทิมาห. สพฺพํปิ เจตํ มชฺฌิมสฺเสว เวเนยฺยปุคฺคลสฺส ๒- วเสน วุตฺตํ. ติกฺขปญฺ ปน สนฺธาย "ปาโต อนุสิฏฺโ สายํ วิเสสํ อธิคมิสฺสติ, สายํ อนุสิฏฺโ ปาโต วิเสสํ อธิคมิสฺสตี"ติ ๓- วุตฺตํ. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. โย หิ โกจิ ๒ ฉ.ม. เนยฺยปุคฺคลสฺส @๓ ม.ม. ๑๓/๓๔๕/๓๒๘ โพธิราชกุมารสุตฺต--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๑๙.
อิติ ภควา "เอวํ นิยฺยานิกํ ภิกฺขเว มม สาสนนฺ"ติ ทสฺเสตฺวา เอกวีสติยาปิ าเนสุ อรหตฺตนิกูเฏน เทสิตํ เทสนํ นิยฺยาเตนฺโต "เอกายโน อยํ ภิกฺขเว มคฺโค ฯเปฯ อิติ ยนฺตํ วุตฺตํ, อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตนฺ"ติ อาห. เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติ. ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย สติปฏฺานสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา. ----------- มูลปริยายวคฺโค นาม ปโม วคฺโค. นิฏฺิโต ---------------อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๗ หน้า ๒๔๔-๓๑๙. http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=7&A=6238&modeTY=1&pagebreak=1 The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=7&A=6238&modeTY=1&pagebreak=1 อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=12&i=131 เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=12&A=1754 พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=12&A=2073 The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=12&A=2073 สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๒ http://84000.org/tipitaka/read/?index_12
![อ่านหน้า[ต่าง] แรก](go1.gif) ![อ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้ว](go2.gif)   ![อ่านหน้า[ต่าง] ถัดไป](go3.gif) ![อ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย](go4.gif)   |
|
บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]