ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม  
อรรถกถาเล่มที่ ๗ ภาษาบาลีอักษรไทย ม.อ. (ปปญฺจ.๑)

                       ๒. มหาสีหนาทสุตฺตวณฺณนา
                          เวสาลินครวณฺณนา
     [๑๔๖] เอวมฺเม สุตนฺติ มหาสีหนาทสุตฺตํ. ตตฺถ เวสาลิยนฺติ เอวํนามเก
นคเร. ตํ กิร อปราปรํ วิสาลีภูตตาย "เวสาลี"ติ สงฺขํ ๓- คตํ. ตตฺรายํ
อนุปุพฺพิกถา ๓-:- พาราณสิรญฺโญ กิร อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ คพฺโภ สณฺฐาสิ,
สา ญตฺวา รญฺโญ นิเวเทติ. ๔- ราชา คพฺภปริหารํ อทาสิ. สา สมฺมาปริหริยมานา
คพฺภปริปากกาเล วิชายนฆรํ ปาวิสิ. ปุญฺญวนฺตีนํ ปจฺจูสสมเย คพฺภวุฏฺฐานํ
โหติ, สา จ ตาสํ อญฺญตรา, เตน ปจฺจูสสมเย อลตฺตกปฏลพนฺธุชีวปุปฺผสทิสํ ๕-
มํสเปสึ วิชายิ. ตโต "อญฺญา เทวิโย สุวณฺณพิมฺพสทิเส ปุตฺเต วิชายนฺติ,
อคฺคมเหสี มํสเปสินฺติ รญฺโญ ปุรโต มม อวณฺโณ อุปฺปชฺเชยฺยา"ติ จินฺเตตฺวา
เตน อวณฺณภเยน ตํ มํสเปสึ เอกสฺมึ ภาชเน ปกฺขิปิตฺวา ปฏิกุชฺชิตฺวา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อิติ-สทฺโท น ทิสฺสติ    ฉ.ม. ตํ     ฉ.ม. สงฺขยํ เอวมุปริปิ
@ ฉ.ม. อนุปุพฺพกถา        ฉ.ม. นิเวเทสิ    ฉ.ม. พนฺธุชีวกปุปฺผสทิสํ
ราชมุทฺทิกาย ลญฺเจตฺวา ๑- คงฺคาย โสเต ปกฺขิปาเปสิ. มนุสฺเสหิ ฉฑฺฑิตมตฺเต
เทวตา อารกฺขํ ๒- สํวิทหึสุ. สุวณฺณปฏฺฏกํ เจตฺถ ชาติหิงฺคุลเกน "พาราณสิรญฺโญ
อคฺคมเหสิยา ปชา"ติ ลิขิตฺวา พนฺธึสุ. ตโต ตํ ภาชนํ อูมิภยาทีหิ อนุปทฺทุตํ
คงฺคาโสเตน ปายาสิ.
     เตน จ สมเยน อญฺญตโร ตาปโส โคปกุลํ ๓- นิสฺสาย คงฺคาตีเร วิหรติ.
โส ปาโตว คงฺคโมติณฺโณ ตํ ภาชนํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ปํสุกูลสญฺญาย อคฺคเหสิ.
อเถตฺถ ตํ อกฺขรปฏฺฏกํ ๔- ราชมุทฺทิกาลญฺจนํ ๕- จ ทิสฺวา มุญฺจิตฺวา ตํ มํสเปสึ
อทฺทส, ทิสฺวานสฺส เอตทโหสิ "สิยา คพฺโภ, ตถาหิสฺส ทุคฺคนฺธปูติกภาโว
นตฺถี"ติ อสฺสมํ อาเนตฺวา ๖- สุทฺเธ โอกาเส ฐปสิ. อถ อทฺธมาสจฺจเยน ๗- เทฺว
มํสเปสิโย อเหสุํ. ตาปโส ทิสฺวา สาธุตรํ ฐเปสิ. ตโต ปุน อทฺธมาสจฺจเยน
เอกเมกิสฺสา มํสเปสิยา หตฺถปาทสีสานมตฺถาย ปญฺจ ปญฺจ ปีฬกา อุฏฺฐหึสุ.
อถ ตโต อทฺธมาสจฺจเยน เอกา มํสเปสิ สุวณฺณพิมฺพสทิโส ทารโก, เอกา
ทาริกา อโหสิ.
     เตสุ ตาปสสฺส ปุตฺตสิเนโห อุปฺปชฺชิ, องฺคุฏฺฐกโตปสฺส ๘- ขีรํ นิพฺพตฺติ,
ตโต ปภูติ จ ขีรภตฺตํ อลภิตฺถ, โส ภตฺตํ ภุญฺชิตฺวา ขีรํ ทารกานํ มุเข
อาสิญฺจติ. เตสํ อุทรํ ยํ ยํ ปวิสติ, ตํ ตํ สพฺพํ มณิภาชนคตํ วิย ทิสฺสติ,
เอวํ นิจฺฉวี อเหสุํ. อปเร อาหุ "สิพฺเพตฺวา ฐปิตา วิย เนสํ อญฺญมญฺญํ
ลีนจฺฉวี อเหสุนฺ"๙- ติ. เอวํ เต นิจฺฉวิตาย วา ลีนจฺฉวิตาย วา ลิจฺฉวีติ
ปญฺญายึสุ.
     ตาปโส ทารเก โปเสนฺโต อุสฺสูเร คามํ ภิกฺขาย ๑๐- ปวิสติ, อติทิวา
ปฏิกฺกมติ. ตสฺส ตํ พฺยาปารํ ญตฺวา โคปาลกา อาหํสุ "ภนฺเต ปพฺพชิตานํ
ทารกโปสนํ ปลิโพโธ, อมฺหากํ ทารเก เทถ, มยํ โปสิสฺสาม, ๑๑- ตุเมฺห อตฺตโน
กมฺมํ กโรถา"ติ. ตาปโส สาธูติ ปฏิสฺสุณิ. โคปาลกา ทุติยทิวเส มคฺคํ สมํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ลญฺเฉตฺวา   ก. รกฺขํ    ฉ.ม. โคปาลกกุลํ, สี. โคปกกุลํ
@ ฉ.ม. อกฺขรปฏฺฏิกํ    ฉ.ม.....ลญฺฉนํ   ฉ.ม. เนตฺวา   ฉ.ม. อฑฺฒ....,
@เอวมุปริปิ   องฺคุฏฺฐกโต จสฺส   ฉ.ม. ลีนา ฉวิ อโหสีติ   ๑๐ สี. ปิณฺฑาย
@๑๑ ฉ.ม. โปเสสฺสาม
กตฺวา ปุปฺเผหิ โอกิริตฺวา ธชปฏากา อุสฺสาเปตฺวา ตุริเยหิ วชฺชมาเนหิ อสฺสมํ
อาคตา. ตาปโส "มหาปุญฺญา ทารกา อปฺปมาเทน วฑฺเฒถ, วฑฺเฒตฺวา จ
อญฺญมญญํ อาวาหวิวาหํ กโรถ, ปญฺจโครเสน ราชานํ โตเสตฺวา ภูมิภาคํ
คเหตฺวา นครํ มาเปถ, ตตฺถ กุมารํ อภิสิญฺจถา"ติ วตฺวา ทารเก อทาสิ. เต
สาธูติ ปฏิสฺสุณิตฺวา ทารเก เนตฺวา โปเสสุํ.
     ทารกา วุทฺธิมนฺวาย กีฬนฺตา วิวาทฏฺฐาเนสุ อญฺเญ โคปาลกทารเก
หตฺเถนปิ ปาเทนปิ ปหรนฺติ. เต โรทนฺตา ๑- "กิสฺส โรทถา"ติ จ มาตาปิตูหิ
วุตฺตา "อิเม นิมฺมาตาปิติกา ตาปสโปสิตา อเมฺห อติปหรนฺตี"ติ วทนฺติ.
ตโต เตสํ มาตาปิตโร "อิเม ทารกา อญฺเญ ทารเก วินาเสนฺติ ทุกฺขาเปนฺติ,
น อิเม สงฺคเหตพฺพา, วชฺเชตพฺพา อิเม"ติ อาหํสุ. ตโต ปภูติ กิร โส ปเทโส
วชฺชีติ วุจฺจติ โยชนสติโก ปริมาเณน. อถ ตํ ปเทสํ โคปาลกา ราชานํ
โตเสตฺวา อคฺคเหสุํ. ตตฺถ จ นครํ มาเปตฺวา โสฬสวสฺสุทฺเทสิกํ กุมารํ
อภิสิญฺจิตฺวา ราชานํ อกํสุ. ตายปสฺส ๒- ทาริกาย สทฺธึ วิวาหํ กตฺวา กติกํ
อกํสุ "น พาหิรโต ทาริกา อาเนตพฺพา, อิโต ทาริกา น กสฺสจิ ทาตพฺพา"ติ.
เตสํ ปฐมสํวาเสน เทฺว ทารกา ชาตา ธีตา จ ปุตฺโต จ. เอวํ โสฬสกฺขตฺตุํ
เทฺว เทฺว ชาตา. ตโต เตสํ ทารกานํ ยถากฺกมํ วฑฺฒนฺตานํ อารามุยฺยาน-
นิวาสฏฺฐานปริวารสมฺปตฺตึ คเหตุํ อปฺปโหนฺตํ ๓- นครํ ติกฺขตฺตุํ คาวุตนฺตเรน
คาวุตนฺตเรน ปริกฺขิปึสุ. ตสฺส ปุนปฺปุนํ วิสาลีกตตฺตา เวสาลีเตฺวว นามํ ชาตํ.
เตน วุตฺตํ "เวสาลิยนฺติ เอวํนามเก นคเร"ติ.
     พหินคเรติ นครสฺส พหิ, น อมฺพปาลิวนํ วิย อนฺโตนครสฺมึ. อยํ
ปน ชีวกมฺพวนํ วิย นครสฺส พหิทฺธา วนสณฺโฑ. เตน วุตฺตํ "พหินคเร"ติ.
อปรปุเรติ ปุรสฺส อปเร, ปจฺฉิมทิสายนฺติ อตฺโถ. วนสณฺเฑติ โส กิร วนสณฺโฑ
นครสฺส ปจฺฉิมทิสายํ คาวุตมตฺเต ฐาเน. ตตฺถ มนุสฺสา ภควโต คนฺธกุฏึ
กตฺวา ตํ ปริวาเรตฺวา ภิกฺขูนํ รตฺติฏฺฐานทิวาฏฺฐานจงฺกมเลณกุฏิมณฺฑปาทีนิ
ปติฏฺฐเปสุํ, ภควา ตตฺถ วิหรติ. เตน วุตฺตํ "อปรปุเร วนสณฺเฑ"ติ. สุนกฺขตฺโตติ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. โรทนฺติ      ฉ.ม. ตาย จสฺส       ฉ.ม. อปฺปโหนฺตา
ตสฺส นามํ. ลิจฺฉวีนํ ปน ปุตฺตตฺตา ลิจฺฉวิปุตฺโตติ วุตฺโต. อจิรปกฺกนฺโตติ
วิพฺภมิตฺวา คิหิภาวูปคมเนน อธุนา ปกฺกนฺโต. ปริสตีติ ปริสมชฺเฌ.
อุตฺตริมนุสฺสธมฺมาติ เอตฺถ มนุสฺสธมฺโม ๑- นาม ทส กุสลกมฺมปถา. เต ปฏิเสเธตุํ น
สกฺโกติ. กสฺมา? อุปารมฺภภยา. เวสาลิยํ หิ พหู มนุสฺสา รตนตฺตเย ปสนฺนา
พุทฺธมามกา ธมฺมมามกา สํฆมามกา. เต ทส กุสลกมฺมปถมตฺตํปิ นตฺถิ สมณสฺส
โคตมสฺสาติ วุตฺเต ตฺวํ กตฺถ ภควนฺตํ ปาณํ หนนฺตํ อทฺทส, กตฺถ อทินฺนํ
อาทิยนฺตนฺติอาทีนิ วตฺวา อตฺตโน ปมาณํ น ชานาสิ, กึ ทนฺตา เม อตฺถีติ
๒- ปาสาณสกฺขรานิ ขาทิ, ๒- อหินงฺคุฏฺเฐ คณฺหิตุํ วายมสิ, กกจทนฺเตสุ ปุปฺผาวลิกํ
กีฬิตุํ อิจฺฉสิ, มุขโต เต ทนฺเต ปาเตสฺสามาติ วเทยฺยุํ. โส ตสฺมา ๓- อุปารมฺภภยา
เอวํ วตฺตุํ น สกฺโกติ.
                       อุตฺตริมนุสฺสธมฺมาทิวณฺณนา
     ตโต อุตฺตรึ ปน วิเสสาธิคมํ ปฏิเสเธนฺโต อุตฺตริมนุสฺสธมฺมา
อลมริยญาณทสฺสนวิเสโสติ อาห.
     ตตฺถ อลมริยํ ญาตุนฺติ อลมริโย, อริยภาวาย สมตฺโถติ วุตฺตํ โหติ.
ญาณทสฺสนเมว ญาณทสฺสนวิเสโส. อลมริโย จ โส ญาณทสฺสนวิเสโส จาติ
อลมริยญาณทสฺสนวิเสโส. ญาณทสฺสนนฺติ ทิพฺพจกฺขุปิ วิปสฺสนาปิ มคฺโคปิ ผลํปิ
ปจฺจเวกขณญาณํปิ สพฺพญฺญุตญาณํปิ วุจฺจติ. "อปฺปมตฺโต สมาโน ญาณทสฺสนํ
อาราเธตี"ติ ๔- หิ เอตฺถ ทิพฺพจกฺขุ ญาณทสฺสนํ นาม. "ญาณทสฺสนาย จิตฺตํ
อภินีหรติ อภินินฺนาเมตี"ติ ๕- เอตฺถ หิ ๖- วิปสฺสนาญาณํ. "อภพฺพา เต ญาณทสฺสนาย
อนุตฺตราย สมฺโพธายา"ติ. ๗- เอตฺถ มคฺโค. "อยํ มญฺเญ *- อุตฺตริมนุสฺสธมฺมา
อลมริยญาณทสฺสนวิเสโส อธิคโต ผาสุวิหาโร"ติ ๘- เอตฺถ ผลญาณํ. "ญาณญฺจ
ปน เม ทสฺสนํ อุทปาทิ, `อกุปฺปา เม วิมุตฺติ, อยมนฺติมา ชาติ, นตฺถิทานิ
@เชิงอรรถ:  ปาลิ., ฉ.ม. มนุสฺสธมฺมา, ม.มู. ๑๒/๑๔๖/๑๐๕ สํสนฺเทตพฺพํ
@๒-๒ ปาสาณสกฺขรา ขาทสิ   ฉ.ม. เตสํ    ม.มู. ๑๒/๓๑๑/๒๗๙ มหาสาโรปมสุตฺต
@ ที.สี. ๙/๒๓๔/๗๗ สามญฺญผลสุตฺต     ฉ.ม. หิ-สทฺโท น ทิสฺสติ
@ องฺ จตุกฺก. ๒๑/๑๙๖/๒๒๕ สาฬฺหสุตฺต  *๘ ปาลิ. อยมญฺโญ,
@ม.มู. ๑๒/๓๒๘/๒๙๑ จูฬโคสิงฺคสุตฺต
ปุนพฺภโว"ติ ๑- เอตฺถ ปจฺจเวกฺขณญาณํ. "ญาณญฺจ ปน เม ทสฺสนํ อุทปาทิ
สตฺตาหกาลกโต อาฬาโร กาฬาโม"ติ ๒- เอตฺถ สพฺพญฺญุตญาณํ. อิธ ปน
โลกุตฺตรมคฺโค อธิปฺเปโต. ตํปิ ๓- หิ โส ภควโต ปฏิเสเธติ.
     ตกฺกปริยาหตนฺติ อิมินา อาจริยํ ปฏิพาหติ. เอวํ กิรสฺส อโหสิ:-
สมเณน โคตเมน อาจริเย อุปสงฺกมิตฺวา สุขุมํ ธมฺมนฺตรํ คหิตํ นาม นตฺถิ,
ตกฺกปริยาหตํ ปน ตกฺเกตฺวา วิตกฺเกตฺวา ๔- เอวํ ภวิสฺสติ เอวํ ภวิสฺสตีติ
ตกฺกปริยาหตํ ธมฺมํ เทเสติ. ๕- วีมํสานุจริตนฺติ อิมินาสฺส ๖- โลกิยปญฺญํ
อนุชานาต. สมโณ โคตโม ปญฺญวา, โส ตํ ปญฺญาสงฺขาตํ อินฺทวชิรูปมํ วีมํสํ เอวํ
วฏฺฏิสฺสติ. อิโต จิโต จ อนุจราเปตฺวา วีมํสาย อนุจริตํ ธมฺมํ เทเสติ.
สยํปฏิภานนฺติ อิมินาสฺส ธมฺเมสุ ปจฺจกฺขภาวํ ปฏิพาหติ. เอวํ หิสฺส อโหสิ:-
สมณสฺส โคตมสฺส สุขุมํ ธมฺมนฺตรํ วิปสฺสนา วา มคฺโค วา ผลํ วา
ปจฺจเวกฺขณา วา ๗- นตฺถิ, อยํ ปน ลทฺธปริโส, ราชานํ จกฺกวตฺตึ วิย นํ
จตฺตาโร วณฺณา ปริวาเรนฺติ, สุผุสฺสิตํ ปนสฺส ทนฺตาวรณํ, มุทุกา ชิวฺหา,
มธุโร สโร, อเนลคฬา วาจา, โส ยํ ยํ เทวสฺส ๘- อุปฏฺฐาติ, ตํ ตํ คเหตฺวา
สยํปฏิภานํ กถํ ๙- กเถนฺโต มหาชนํ รญฺเชติ. ๑๐-
     ยสฺส จ ขฺวาสฺสตฺถาย ธมฺโม เทสิโตติ ยสฺส จ โข อตฺถาย อยํ ๑๑-
เทสิโต. เสยฺยถีทํ? ราคปฏิฆาตตฺถาย อสุภกมฺมฏฺฐานํ, โทสปฏิฆาตตฺถาย
เมตฺตาภาวนา, โมหปฏิฆาตตฺถาย ปญฺจ ธมฺมา, วิตกฺกูปจฺเฉทาย อานาปานสฺสติ.
     โส นิยฺยาติ ตกฺกรสฺส สมฺมาทุกฺขกฺขยายาติ โส ธมฺโม โย ตํ ยถาเทสิตํ
กโรติ, ตสฺส ตกฺกรสฺส สมฺมา เหตุนา นเยน การเณน วฏฺฏทุกฺขกฺขยาย
นิยฺยาติ คจฺฉติ ตํ อตฺถํ สาเธตีติ ทีเปติ. อิทํ ปเนตํ ๑๒- น อตฺตโน อชฺฌาสเยน
วทติ. พุทฺธานํ หิ ธมฺโม อนิยฺยานิโกติ เอวเมวํ วเทยฺย, ๑๓- น ปน สกฺโกติ
@เชิงอรรถ:  วินย. มหา. ๔/๑๖/๑๕ ปญฺจวคฺคิยกถา   ม.ม. ๑๓/๓๔๑/๓๒๒ โพธิราชกุมารสุตฺต
@ ฉ.ม. ปิ-สทฺโท น ทิสฺสติ    ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ   ฉ.ม. เทเสตีติ
@ ฉ.ม. อิมินา จสฺส    ก. ปจฺจกฺขํ นาม    ฉ.ม. โส ยํ ยเทวสฺส
@ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ   ๑๐ ฉ.ม. รญฺเชตีติ   ๑๑ ฉ.ม. อสฺส ธมฺโม
@๑๒ ฉ.ม. ปเนส  ๑๓ ฉ.ม. ปเวเทยฺย
วตฺตุํ. กสฺมา? อุปารมฺภภยา. เวสาลิยํ หิ พหู โสตาปนฺนสกทาคามิอนาคามิอุปาสกา.
เต เอวํ วเทยฺยุํ "สุนกฺขตฺต ตฺวํ ภควตา เทสิโต ธมฺโม อนิยฺยานิโกติ
วทสิ, ยทิ อยํ ธมฺโม อนิยฺยานิโก, อิมสฺมึ นคเร อิเม กสฺมา เอตฺตกา
โสตาปนฺนา ชาตา, เอตฺตกา สกทาคามี, เอตฺตกา อนาคามีติ ปุพฺเพ วุตฺตนเยน
อุปารมฺภํ กเรยฺยุนฺ"ติ. โส อิมินา อุปารมฺภภเยน อนิยฺยานิโกติ วตฺตุํ
อสกฺโกนฺโต อชฺฌเนน ๑- วิสฺสฏฺฐกณฺฑํ วิย อสฺส ธมฺโม อโมโฆ นิยฺยาติ,
อพฺภนฺตเร ปนสฺส กิญฺจิ นตฺถีติ วทติ.
     อสฺโสสิ โขติ เวสาลิยํ พฺราหฺมณกุลเสฏฺฐิกุลาทีสุ ตตฺถ ตตฺถ ปริสมชฺเฌ
เอวํ ภาสมานสฺส ตํ วจนํ สุณิ, น ปน ปฏิเสเธสิ. กสฺมา? การุญฺญตาย.
เอวํ กิรสฺส อโหสิ อยํ กุทฺโธ ฌายมานํ เวฬุวนํ วิย ปกฺขิตฺตโลณํ อุทฺธนํ
วิย จ โกธวเสน ตฏตฏายติ, ๒- มยา ปฏิพาหิโต ปน มยิปิ อาฆาตํ พนฺธิสฺสติ,
เอวมสฺส ตถาคเต จ มยิ จาติ ทฺวีสุ ชเนสุ อาฆาโต อติภาริโย ภวิสฺสตีติ
การุญฺญตาย น ปฏิเสเธสิ. อปิจสฺส เอวํ อโหสิ, พุทฺธานํ อวณฺณกถนนฺนาม
ปุณฺณจนฺเท โทสาโรปนสทิสํ, โก อิมสฺส กถํ คณฺหิสฺสติ, สยเมว เขเฬ
ปจฺฉินฺเน มุเข สุกฺเข โอรมิสฺสตีติ อิมินา การเณน น ปฏิเสเธติ. ๓-
ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโตติ ปิณฺฑปาตปริเยสนโต อปคโต.
     [๑๔๗] โกธโนติ จณฺโฑ ผรุโส. โมฆปุริโสติ ตุจฺฉปุริโส. ยสฺส หิ
ตสฺมึ อตฺตภาเว มคฺคผลานํ อุปนิสฺสโย นตฺถิ, ตํ พุทฺธา "โมฆปุริโส"ติ
วทนฺติ. อุปนิสฺสเย สติปิ ตสฺมึ ขเณ มคฺเค วา ผเล วา อสติ "โมฆปุริโส"ติ
วทนฺติเยว. อิมสฺส ปน ตสฺมึ อตฺตภาเว มคฺคผลานํ อุปนิสฺสโย สมุจฺฉินฺโนเยว,
เตน ตํ "โมฆปุริโส"ติ อาห. โกธา จ ปนสฺส เอสา วาจา ภาสิตาติ เอสา
จ ปนสฺส วาจา โกเธน ภาสิตา
     กสฺมา ปเนส ภควโต กุทฺโธติ. อยํ หิ ปุพฺเพ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา
ทิพฺพจกฺขุปริกมฺมํ ปุจฺฉิ. อถสฺส ภควา กเถสิ. โส ทิพฺพจกฺขุํ นิพฺพตฺเตตฺวา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อชฺชุเนน     ฉ.ม. ปฏปฏายติ     ฉ.ม. ปฏิเสเธสิ
อาโลกํ วฑฺเฒตฺวา เทวโลเก โอโลเกนฺโต นนฺทนวนจิตฺตลตาวนปารุสกวนมิสฺ-
สกวเนสุ ๑- ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวมาเน เทวปุตฺเต จ เทวธีตโร จ ทิสฺวา เอเตสํ
เอวรูปาย อตฺตภาวสมฺปตฺติยา ฐิตานํ กึ มธุโร ๒- นุ โข สทฺโท ภวิสฺสตีติ สทฺทํ
โสตุกาโม หุตฺวา ทสพลํ อุปสงฺกมิตฺวา ทิพฺพโสตธาตุปริกมฺมํ ปุจฺฉิ. ภควา
ปนสฺส ทิพฺพโสตธาตุยา อุปนิสฺสโย นตฺถีติ ญตฺวา ปริกมฺมํ น กเถสิ. น หิ
พุทฺธา อุปนิสฺสยวิรหิตสฺส ปริกมฺมํ กเถนฺติ. โส ภควติ อาฆาตํ พนฺธิตฺวา
จินฺเตสิ "อหํ สมณํ โคตมํ ปฐมํ ทิพฺพจกฺขุปริกมฺมํ ปุจฺฉึ, โส `มยฺหํ ตํ
สมฺปชฺชตุ วา มา วา สมฺปชฺชตู'ติ กเถสิ. อหํ ปน ปจฺจตฺตปุริสกาเรน
ตํ นิพฺพตฺเตตฺวา ทิพฺพโสตธาตุปริกมฺมํ ปุจฺฉึ, ตํ เม น กเถสิ. อทฺธาสฺส เอวํ
โหติ `อยํ ราชปพฺพชิโต ทิพฺพจกฺขุญาณํ นิพฺพตฺเตตฺวา ทิพฺพโสตธาตุญาณํ
นิพฺพตฺเตตฺวา เจโตปริยญาณํ นิพฺพตฺเตตฺวา อาสวานํ ขยญาณํ นิพฺพตฺเตตฺวา
มยา สมสโม ภวิสฺสตี'ติ อิสฺสามจฺฉริยวเสน มยฺหํ น กเถตี"ติ. ภิยฺโยโส
มตฺตาย ๓- อาฆาตํ พนฺธิตฺวา กาสายานิ ฉฑฺเฑตฺวา คิหิภาวํ ปตฺวาปิ น
ตุณฺหีภูโตว ๔- วิจรติ. ทสพลํ ปน อสตา ตุจฺเฉน อพฺภาจิกฺขนฺโต วิจรติ.
เตนาห ภควา "โกธา จ ปนสฺส เอสา วาจา ภาสิตา"ติ.
     วณฺโณ เหโส สาริปุตฺตาติ สาริปตฺต ตถาคเตน สตสหสฺสกปฺปาธิกานิ
จตฺตาริ อสงฺเขยฺยานิ ปารมิโย ปูเรนฺเตน เอตทตฺถเมว วายาโม กโต "เทสนาธมฺโม
เม นิยฺยานิโก ภวิสฺสตี"ติ. ตสฺมา โย เอวํ วเทยฺย, โส วณฺณํเยว
ตถาคตสฺส ภาสติ. วณฺโณ ๕- เหโส สาริปุตฺต คุโณ โส ตถาคตสฺส คุโณติ ๕-
ทสฺเสติ.
     อยมฺปิ หิ นาม สาริปุตฺตาติอาทินา กึ ทสฺเสติ? สุนกฺขตฺเตน ปฏิเสธิตสฺส ๖-
อุตฺตริมนุสฺสธมฺมสฺส อตฺตนิ อตฺถิตํ ทสฺเสติ. ภควา กิร อยํ ๗- สาริปุตฺต
สุนกฺขตฺโต โมฆปุริโส นตฺถิ คถาคตสฺส อุตฺตริมนุสฺสธมฺโม วทติ. มยฺหํ จ
สพฺพญฺญุตญาณํ นาม อตฺถิ, อิทฺธิวิธญาณํ นาม อตฺถิ, ทิพฺพโสตธาตุญาณํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม......ผารุสกวน.....    ฉ.ม. กีวมธุโร     ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
@ ฉ.ม. ตุณฺหีภูโต    ๕-๕ ฉ.ม. วณฺโณ เหโส สาริปุตฺต ตถาคตสฺส, คุโณ เอโส
@ตถาคตสฺส, น อคุโณติ    ฉ.ม. ปฏิสิทฺธสฺส     สี. ปสฺส
นาม อตฺถิ, เจโตปริยญาณํ นาม อตฺถิ, ทสพลญาณํ นาม อตฺถิ,
จตุเวสารชฺชญาณนฺนาม อตฺถิ, อฏฺฐสุ ปริสาสุ อกมฺปนญาณนฺนาม อตฺถิ,
จตุโยนิปริจฺเฉทกญาณนฺนาม อตฺถิ, ปญฺจคติปริจฺเฉทกญาณํ นาม อตฺถิ, สพฺเพปิ เจเต
อุตฺตริมนุสฺสธมฺมาเยว. เอวรูเปสุ อุตฺตริมนุสฺสธมฺเมสุ เอกสฺสาปิ หิ ๑-
ชานนสมตฺถํ ๒- ธมฺมนฺวยมตฺตํปิ นาม เอตสฺส โมฆปุริสสฺส น ภวิสฺสตีติ เอตมตฺถํ
ทสฺเสตุํ อยมฺปิ หิ นาม สาริปุตฺตาติอาทินา นเยน อิมํ เทสนํ อารภิ. ตตฺถ
อเนฺวตีติ อนฺวโย, ชานาติ อนุพุชฺฌตีติ อตฺโถ. ธมฺมสฺส อนฺวโย ธมฺมนฺวโย, ตํ ตํ
สพฺพญฺญุตญาณาทิธมฺมชานนปญฺญาเยตํ อธิวจนํ. "อิติปิ โส ภควา"ติอาทีหิ
เอวรูปํปิ นาม มยฺหํ สพฺพญฺญุตญาณสงฺขาตํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํ วิชฺชมานเมว
อตฺถีติ ชานิตุํ ตสฺส โมฆปุริสสฺส ธมฺมนฺวโยปิ น ภวิสฺสตีติ ทสฺเสติ.
อิทฺธิวิธญาณาทีสุปิ เอวํ โยชนา เวทิตพฺพา.
                         ทสพลญาณาทิวณฺณนา
     [๑๔๘] เอตฺถ จ กิญฺจาปิ เจโตปริยญาณานนฺตรํ ติสฺโส วิชฺชา วตฺตพฺพา
สิยุํ, ยสฺมา ปน ตาสุ วุตฺตาสุ อุปริ ทสพลญาณํ นาม ๓- ปริปูรติ, ตสฺมา ตา
อวตฺวา ตถาคตสฺส ทสพลญาณํ ปริปูรํ กตฺวา ทสฺเสนฺโต ทส โข ปนิมานิ
สาริปุตฺตาติอาทิมาห. ตตฺถ ตถาคตพลานีติ อญฺเญหิ อสาธารณานิ ตถาคตสฺเสว
พลานิ. ยถา วา ปุพฺพพุทฺธานํ พลานิ ปุญฺญิสฺสริยสมฺปตฺติยา ๔- อาคตานิ, ตถา
อาคตพลานีติปิ อตฺโถ. ตตฺถ ทุวิธํ ตถาคตสฺส พลํ กายพลญฺจ ญาณพลญฺจ.
เตสุ กายพลํ หตฺถิกุลานุสาเรน เวทิตพฺพํ. วุตฺตํ เหตํ โปราเณหิ:-
         "กาฬาวกญฺจ คงฺเคยฺยํ             ปณฺฑรํ ตมฺพปิงฺคลํ
          คนฺธมงฺคลเหมญฺจ                อุโปสถํ ฉทฺทนฺติเม ทสา"ติ.
     อิมานิ หิ ทส หตฺถิกุลานิ. ตตฺถ กาฬาวกนฺติ ปกติหตฺถิกุลํ ทฏฺฐพฺพํ.
ยํ ทสนฺนํ ปุริสานํ กายพลํ, ตํ เอกสฺส กาฬาวกหตฺถิโน. ยํ ทสนฺนํ กาฬาวกานํ
พลํ, ตํ เอกสฺส คงฺเคยฺยสฺส. ยํ ทสนฺนํ คงฺเคยฺยานํ, ตํ เอกสฺส ปณฺฑรสฺส.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. หิ-สทฺโท น ทสฺสติ           ฉ.ม. วิชานนสมตฺถํ
@ ฉ.ม. น                         ฉ.ม. ปุญฺญุสฺสยสมฺปตฺติยา
ยํ ทสนฺนํ ปณฺฑรานํ, ตํ เอกสฺส ตมฺพสฺส. ยํ ทสนฺนํ ตมฺพานํ, ตํ เอกสฺส
ปิงฺคลสฺส. ยํ ทสนฺนํ ปิงฺคลานํ, ตํ เอกสฺส คนฺธหตฺถิโน. ยํ ทสนฺนํ คนฺธหตฺถีนํ,
ตํ เอกสฺส มงฺคลสฺส. ยํ ทสนฺนํ มงฺคลานํ, ตํ เอกสฺส เหมวตสฺส. ยํ ทสนฺนํ
เหมวตานํ, ตํ เอกสฺส อุโปสถสฺส. ยํ ทสนฺนํ อุโปสถานํ, ตํ เอกสฺส
ฉทฺทนฺตสฺส. ยํ ทสนฺนํ ฉทฺทนฺตานํ, ตํ เอกสฺส ตถาคตสฺส. นารายนสงฺฆาตพลนฺติปิ
อิทเมว วุจฺจติ. ตเทตํ ปกติหตฺถิคณนาย หตฺถีนํ โกฏิสหสฺสานํ ปุริสคณนาย
ทสนฺนํ ปุริสโกฏิสหสฺสานํ พลํ โหติ. อิทํ ตาว ตถาคตสฺส กายพลํ.
     ญาณพลํ ปน ปาลิยํ ตาว อาคตเมว. ทสพลญาณํ, จตุเวสารชฺชญาณํ,
อฏฺฐสุ ปริสาสุ อกมฺปนญาณํ, จตุโยนิปริจฺเฉทกญาณํ, ปญฺจคติปริจฺเฉทกญาณํ.
สํยุตฺตเก ๑- อาคตานิ เตสตฺตติ ญาณานิ สตฺตสตฺตติ ญาณานีติ เอวํ อญฺญานิปิ
อเนกานิ ญาณสหสฺสานิ, เอตํ ญาณพลํ นาม. อิธาปิ ญาณพลเมว อธิปฺเปตํ.
ญาณญฺหิ อกมฺปิยตฺเถน อุปตฺถมฺภนตฺเถน จ พลนฺติ วุตฺตํ.
     เยหิ พเลหิ สมนฺนาคโตติ เยหิ ทสหิ ญาณพเลหิ อุเปโต สมุเปโต.
อาสภํ ฐานนฺติ เสฏฺฐฏฺฐานํ อุตฺตมฏฺฐานํ. อาสภา วา ปุพฺพพุทฺธา, เตสํ
ฐานนฺติ อตฺโถ. อปิจ ควสตเชฏฺฐโก อุสโภ, ควสหสฺสเชฏฺฐโก วสโภ.
ควชสตเชฏฺฐโก ๒- วา อุสโภ, ควชสหสฺสเชฏฺฐโก ๓- วสโภ, สพฺพควเสฏฺโฐ
สพฺพปริสฺสยสโห เสโต ปาสาทิโก มหาภารวโห อสนิสตสทฺเทหิปิ อกมฺปนิโย นิสโภ,
โส อิธ อุสโภติ อธิปฺเปโต. อิทํปิ หิ ตสฺส ปริยายวจนํ. อุสภสฺส อิทนฺติ
อาสภํ. ฐานนฺติ จตูหิ ปาเทหิ ปฐวึ อุปฺปีเฬตฺวา อจลฏฺฐานํ. อิทํ ปน อาสภํ
วิยาติ อาสภํ. ยเถว หิ นิสภสงฺขาโต อุสโภ อุสภพเลน สมนฺนาคโต จตูหิ
ปาเทหิ ปฐวึ อุปฺปีเฬตฺวา อจลฏฺฐาเนน ติฏฺฐติ, เอวํ ตถาคโตปิ ทสหิ
ตถาคตพเลหิ สมนฺนาคโต จตูหิ เวสารชฺชปาเทหิ อฏฺฐปริสปฐวึ อุปฺปีเฬตฺวา
สเทวเก โลเก เกนจิ ปจฺจตฺถิเกน ปจฺจามิตฺเตน อกมฺปิโย อจลฏฺฐาเนน ติฏฺฐติ.
เอวํ ติฏฺฐมาโน จ ๔- ตํ อาสภํ ฐานํ ปฏิชานาติ อุปคจฺฉติ น ปจฺจกฺขาติ อตฺตนิ
อาโรเปติ. เตน วุตฺตํ "อาสภํ ฐานํ ปฏิชานาตี"ติ.
@เชิงอรรถ:  สํ. นิทาน ๑๖/๓๔/๕๘ ทุติยญาณวตฺถุสุตฺต     ฉ.ม. วชสตเชฏฺฐโก
@ ฉ.ม. วชสหสฺสเชฏฺฐโก                 ฉ.ม. ว
     ปริสาสูติ อฏฺฐสุ ปริสาสุ. สีหนาทํ นทตีติ เสฏฺฐนาทํ อภีตนาทํ นทติ,
สีหนาทสทิสํ วา นาทํ นทติ. อยมตฺโถ สีหนาทสุตฺเตน ทีเปตพฺโพ. ยถา วา
สีโห สหนโต จ หนนโต จ สีโหติ วุจฺจติ, เอวํ ตถาคโต โลกธมฺมานํ สหนโต
ปรปฺปวาทานญฺจ หนนโต สีโหติ วุจฺจติ. เอวํ วุตฺตสฺส สีหสฺส นาทํ สีหนาทํ.
ตตฺถ ยถา สีโห สีหพเลน สมนฺนาคโต สพฺพตฺถ วิสารโท วิคตโลมหํโส
สีหนาทํ นทติ, เอวํ ตถาคตสีโหปิ ตถาคตพเลหิ สมนฺนาคโต อฏฺฐสุ ปริสาสุ
วิสารโท วิคตโลมหํโส อิติ รูปนฺติอาทินา นเยน นานาวิธเทสนาวิลาสสมฺปนฺนํ
สีหนาทํ นทติ. เตน วุตฺตํ "ปริสาสุ สีหนาทํ นทตี"ติ.
     พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตตีติ เอตฺถ พฺรหฺมนฺติ เสฏฺฐํ อุตฺตมํ วิสิฏฺฐํ. จกฺกสทฺโท
ปนายํ:-
         สมฺปตฺติยํ จ ลกฺขเณ             รถงฺเค อิริยาปเถ
         ทาเน รตเน ธมฺม-             จกฺกาทีสุ จ ทิสฺสติ ๑-
         ธมฺเม อิธ อธิปฺเปโต            ตญฺจ เทฺวธา วิภาวเย. ๒-
     "จตฺตารีมานิ ภิกฺขเว จกฺกานิ, เยหิ สมนฺนาคตานํ เทวมนุสฺสาสนนฺ"ติอาทีสุ ๓-
หิ อยํ สมฺปตฺติยํ ทิสฺสติ. "ปาทตเลสุ จกฺกานิ ชาตานี"ติ ๔- เอตฺถ
ลกฺขเณ. "จกฺกํว วหโต ปทนฺ"ติ ๕- เอตฺถ รถงฺเค. "จตุจกฺกํ นวทฺวารนฺ"ติ ๖-
เอตฺถ อิริยาปเถ. "ททํ ๗- ภุญฺช จ ๘- มา จ ปมาโท, จกฺกํ ปวตฺตย สพฺพปาณีนนฺ"ติ
๙- เอตฺถ ทาเน. "ทิพฺพํ จกฺกรตนํ ปาตุรโหสี"ติ ๑๐- เอตฺถ รตนจกฺเก.
"มยา ปวตฺติตํ จกฺกนฺ"ติ ๑๑- เอตฺถ ธมฺมจกฺเก. "อิจฺฉาหตสฺส โปสสฺส, จกฺกํ
ภมติ มตฺถเก"ติ ๑๒- เอตฺถ ขุรจกฺเก. ๑๓- "ขุรปริยนฺเตน เจปิ จกฺเกนา"ติ ๑๔-
เอตฺถ ปหรจกฺเก. ๑๕- "อสนิวิจกฺกนฺ"ติ ๑๖- เอตฺถ อสนิมณฺฑเล. อิธ ปนายํ
ธมฺมจกฺเก อธิปฺเปโต.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ทาเน รตนธมฺมูร, จกฺกาทีสุ จ ทิสฺสติ   ฉ.ม. ธมฺมจกฺเก อิธ มโต ตํ
@จ เทฺวธา วิภาวเย     องฺ จตุกฺก. ๒๑/๓๑/๓๗ จกฺกสุตฺต
@ ที. มหา. ๑๐/๓๕/๑๕ มหาปทานสุตฺต   ขุ. ธมฺม. ๒๕/๑/๑๕ จกขุปาลตฺเถรวตฺถุ
@ สํ. สคา. ๑๕/๒๙/๑๘ จตุจกฺกสุตฺต   สี., อิ. ทท    ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ
@ ขุ. ชา. สตฺตก. ๒๗/๑๑๑๐/๒๓๔  กุมฺมาสปิณฺฑชาตก (สฺยา)  ๑๐ ที. มหา.
@๑๐/๒๔๓/๑๕๐ มหาสุทสฺสนสุตฺต      ๑๑ ขุ. สุตฺต. ๒๕/๕๖๓/๔๔๘ เสลสุตฺต
@๑๒ ขุ. ชา. เอกก. ๒๗/๑๐๔,๗๙๖/๓๔,๑๘๐ มิตฺตวินฺทุกชาตก (สฺยา)  ๑๓ ฉ.ม. อุรจกฺเก
@๑๔ ที.สี. ๙/๑๖๖/๕๒ สามญฺญผลสุตฺต     ๑๕ ฉ.ม. ปหรณ....
@๑๖ ที. ปาฏิ ๑๑/๖๑/๓๖ อุทุมฺพริกสุตฺต, สํ. นิทาน ๑๖/๑๖๒/๒๑๙ อสนิสุตฺต
     ตํ ปน ธมฺมจกฺกํ ทุวิธํ โหติ ปฏิเวธญาณญฺจ เทสนาญาณญฺจ. ตตฺถ
ปญฺญาปภาวิตํ อตฺตโน อริยผลาวหํ ๑- ปฏิเวธญาณํ. กรุณาปภาวิตํ สาวกานํ
อริยผลาวหํ เทสนาญาณํ. ตตฺถ ปฏิเวธญาณํ อุปฺปชฺชมานํ อุปฺปนฺนนฺติ ทุวิธํ.
ตญฺหิ อภินิกฺขมนโต ยาว อรหตฺตมคฺคา อุปฺปชฺชมานํ, ผลกฺขเณ อุปฺปนฺนํ
นาม. ตุสิตภวนโต วา ยาว มหาโพธิปลฺลงฺเก อรหตฺตมคฺคา อุปฺปชฺชมานํ,
ผลกฺขเณ อุปฺปนฺนํ นาม. ทีปงฺกรโต ๒- ปฏฺฐาย วา ยาว อรหตฺตมคฺคา
อุปฺปชฺชมานํ, ผลกฺขเณ อุปฺปนฺนํ นาม. เทสนาญาณํปิ ปวตฺตมานํ ปวตฺตนฺติ ทุวิธํ.
ตญฺหิ ยาว อญฺญาโกณฺฑญฺญสฺส ๓- โสตาปตฺติมคฺคา ปวตฺตมานํ, ผลกฺขเณ
ปวตฺตนฺนาม. เตสุ ปฏิเวธญาณํ โลกุตฺตรํ, เทสนาญาณํ โลกิยํ. อุภยํปิ ปเนตํ
อญฺเญหิ อสาธารณํ, พุทฺธานํเยว โอรสญฺญาณํ.
     อิทานิ เยหิ พเลหิ สมนฺนาคโต ตถาคโต อาสภณฺฐานํ ปฏิชานาติ,
ยานิ อาทิโต จ ๔- "ทส โข ปนีมานิ สาริปุตฺต ตถาคตสฺส ตถาคตพลานี"ติ
นิกฺขิตฺตานิ, ตานิ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ กตมานิ ทส, อิธ สาริปุตฺต ตถาคโต
ฐานญฺจ ฐานโตติอาทิมาห. ตตฺถ ฐานญฺจ ฐานโตติ การณญฺจ การณโต.
การณญฺหิ ยสฺมา ตตฺถ ผลํ ติฏฺฐติ ตทายตฺตวุตฺติตาย ๕- อุปฺปชฺชติ เจว ปวตฺตติ
จ, ตสฺมา ฐานนฺติ วุจฺจติ. ตํ ภควา "เย เย ธมฺมา เยสํ เยสํ ธมฺมานํ
เหตุปจฺจยา อุปาทาย, ตํ ตํ ฐานํ. เย เย ธมฺมา เยสํ เยสํ ธมฺมานํ น
เหตุปจฺจยา ๖- อุปาทาย, ตํ ตํ อฏฺฐานนฺ"ติ ปชานนฺโต ฐานญฺจ ฐานโต
อฏฺฐานญฺจ อฏฺฐานโต ยถาภูตํ ปชานาติ. อภิธมฺเม ปเนตํ "ตตฺถ กตมํ
ตถาคตสฺส ฐานญฺจ ฐานโต อฏฺฐานญฺจ อฏฺฐานโต ยถาภูตํ ญาณนฺ"ติอาทินา ๗-
นเยน วิตฺถาริตเมว. ยมฺปิติ เยน ญาเณน. อิทมฺปิ สาริปุตฺต ตถาคตสฺสาติ อิทํปิ
ฐานาฐานญฺจ ญาณํ ๘- ตถาคตสฺส พลนฺนาม โหตีติ อตฺโถ. เอวํ สพฺพปเทสุ
โยชนา เวทิตพฺพา.
    กมฺมสมาทานานนฺติ สมาทิยิตฺวา กตานํ กุสลาสุสลกมฺมานํ, กมฺมเมว
วา กมฺมสมาทานํ. ฐานโส เหตุโสติ ปจฺจยโต เจว เหตุโต จ. ตตฺถ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อริยพลาวหํ, เอวมุปริปิ   ฉ.ม. ทีปงฺกรทสพลโต
@ ฉ.ม. อญฺญาตโกณฺฑญฺญ...เอวมุปริปิ     ฉ.ม. ว
@ ฉ.ม. ตทายตฺตวุตฺติยาย  ฉ.ม. น เหตู น ปจฺจยา   อภิ. วิภงฺค ๓๕/๘๐๙/๔๐๙
@ญาณวิภงฺค. ทสกนิทฺเทส        ฉ.ม. ฐานาฏฺฐานญาณํ
คติอุปธิกาลปโยคา วิปากสฺส ฐานํ. กมฺมํ เหตุ. อิมสฺส ปน ญาณสฺส วิตฺถารกถา
"อตฺเถกจฺจานิ ปาปกานิ กมฺมสมาทานานิ คติสมฺปตฺติปฏิพาฬฺหานิ น
วิปจฺจนฺตี"ติอาทินา ๑- นเยน อภิธมฺเม อาคตาเยว.
     สพฺพตฺถ คามินินฺติ สพฺพตฺถ คติคามินิญฺจ ๒- อคติคามินิญฺจ. ปฏิปทนฺติ
มคฺคํ. ยถาภูตํ ปชานาตีติ พหูสุปิ มนุสฺเสสุ เอกเมว ปาณํ ฆาเตนฺเตสุ อิมสฺส
เจตนา นิรยคามินี ภวิสฺสติ, อิมสฺส เจตนา ติรจฺฉานโยนิคามินีติ อิมินา นเยน
เอกวตฺถุสฺมึปิ กุสลากุสลเจตนาสงฺขาตานํ ปฏิปตฺตีนํ อวิปรีตโต สภาวํ ชานาตีติ. ๓-
อิมสฺสปิ จ ๔- ญาณสฺส วิตฺถารกถา "ตตฺถ กตมํ ตถาคตสฺส สพฺพตฺถคามินึ
ปฏิปทํ ยถาภูตํ ญาณํ? อิธ ตถาคโต `อยํ มคฺโค อยํ ปฏิปทา นิรยคามินี'ติ
ปชานาตี"ติอาทินา ๕- นเยน อภิธมฺเม อาคตาเยว.
     อเนกธาตุนฺติ จกฺขุธาตุอาทีหิ กามธาตุอาทีหิ วา ธาตูหิ พหุธาตุํ.
นานาธาตุนฺติ ตาสํเยว ธาตูนํ วิลกฺขณตฺตา ๖- นานปฺปการธาตุํ. โลกนฺติ
ขนฺธายตนธาตุโลกํ. ยถาภูตํ ปชานาตีติ ตาสํ ตาสํเยว ๗- ธาตูนํ อวิปรีตโต สภาวํ
ปฏิวิชฺฌติ. อิทํปิ ญาณํ "ตตฺถ กตมํ ตถาคตสฺส อเนกธาตุนานาธาตุโลกํ
ยถาภูตํ ญาณํ? อิธ ตถาคโต ขนฺธนานตฺตํ ปชานาตี"ติอาทีนา ๘- นเยน
อภิธมฺเม วิตฺถาริตเมว.
     นานาธิมุตฺติกตนฺติ หีนาทีหิ อธิมุตีหิ นานาธิมุตฺติกภาวํ. อิทํปิ ญาณํ
"ตตฺถ กตมํ ตถาคตสฺส สตฺตานํ นานาธิมุตฺติกตํ ยถาภูตํ ญาณํ? อิธ ตถาคโต
ปชานาติ `สนฺติ สตฺตา หีนาธิมุตฺติกา"ติอาทินา ๙- นเยน อภิธมฺเม วิตฺถาริตเมว.
     ปรสตฺตานนฺติ ปธานสตฺตานํ. ปรปุคฺคลานนฺติ ตโต ปเรสํ หีนสตฺตานํ.
เอกตฺถเมว วา เอตํ ปททฺวยํ. เวเนยฺยวเสน ปน เทฺวธา วุตฺตํ.
อินฺทฺริยปโรปริยตฺตนฺติ สทฺธาทีนํ อินฺทฺริยานํ ปรภาวญฺจ อปรภาวญฺจ, วุฑฺฒิญฺจ
๑๐- หานิญฺจาติ อตฺโถ. อิมสฺสปิ ญาณสฺส วิตฺถารกถา "ตตฺถ กตมํ ตถาคตสฺส ปรสตฺตานํ
@เชิงอรรถ:  อภิ. วิภงฺค. ๓๕/๘๑๐/๔๑๒ ญาณวิภงฺค: ทสกนิทฺเทส   ฉ.ม. สพฺพคติคามินึ
@ ฉ.ม. ชานาติ       ฉ.ม. อิมสฺส จ       อภิ. วิภงฺค ๓๕/๘๑๑/๔๑๓ ทสกนิทฺเทส
@ ฉ.ม. วิลกฺขณตาย    ฉ.ม. ตาสํ ตาสํ      อภิ. วิภงฺค. ๓๕/๘๑๒/๔๑๔ ทสกนิทฺเทส
@ อภิ. วิภงฺค. ๓๕/๘๑๓/๔๑๔ ทสกนิทฺเทส    ๑๐  ฉ.ม. วุทฺธิญฺจ
ปรปุคฺคลานํ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตํ ยถาภูตํ ญาณํ? อิธ ตถาคโต สตฺตานํ อาสยํ
ปชานาติ อนุสยํ ปชานาตี"ติอาทินา ๑- นเยน อภิธมฺเม อาคตาเยว.
     ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺตีนนฺติ ปฐมาทีนํ จตุนฺนํ ฌานานํ รูปี รูปานิ
ปสฺสตีติ อาทีนํ อฏฺฐนฺนํ วิโมกฺขานํ สวิตกฺกสวิจาราทีนํ ติณฺณํ สมาธีนํ
ปฐมชฺฌานสมาปตฺติอาทีนญฺจ นวนฺนํ อนุปุพฺพสมาปตฺตินํ. สงฺกิเลสนฺติ
หานภาคิยธมฺมํ. โวทานนฺติ วิเสสภาคิยธมฺมํ. วุฏฺฐานนฺติ "โวทานมฺปิ วุฏฺฐานํ,
ตมฺหา ตมฺหา สมาธิมฺหา วุฏฺฐานมฺปิ วุฏฺฐานนฺ"ติ ๒- เอวํ วุตฺตํ ปคุณชฺฌานญฺเจว
ภวงฺคผลสมาปตฺติโย จ. เหฏฺฐิมํ เหฏฺฐิมญฺหิ ปคุณชฺฌานํ อุปริมสฺส อุปริมสฺส
ปทฏฺฐานํ โหติ. ตสฺมา "โวทานมฺปิ วุฏฺฐานนฺ"ติ วุตฺตํ. ภวงฺเคน สพฺพชฺฌาเนหิ
วุฏฺฐานํ โหติ. ผลสมาปตฺติยา นิโรธสมาปตฺติโต วุฏฺฐานํ โหติ. ตํ สนฺธาย
"ตมฺหา ตมฺหา สมาธิมฺหา วุฏฺฐานมฺปิ วุฏฺฐานนฺ"ติ วุตฺตํ. อิทํปิ ญาณํ "ตตฺถ
กตมํ ตถาคตสฺส ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺตีนํ สงฺกิเลสํ โวทานํ วุฏฺฐานํ ยถาภูตํ
ญาณํ? ฌายีติ จตฺตาโร ฌายี, อตฺเถกจฺโจ ฌายี สมฺปตฺตึเยว สมานํ วิปตฺตีติ
ปจฺเจตี"ติอาทินา ๓- นเยน อภิธมฺเม วิตฺถาริตํ. สพฺพญฺญุตญาณญฺจ ๔- วิตฺถารกถาย
วินิจฺฉโย ๔- สมฺโมหวิโนทนิยํ วิภงฺคฏฺฐกถายํ วุตฺโต. ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติทิพฺพ-
จกฺขุญาณกถา วิสุทฺธิมคฺเค ๕- วิตฺถาริตา. อาสวกฺขยกถา ภยเภรเว.
     [๑๔๙] อิมานิ โข สาริปุตฺตาติ ยานิ ปุพฺเพ "ทส โข สาริปุตฺต
ตถาคตสฺส ตถาคตพลานี"ติ อโวจํ, อิมานิ ตานีติ อปฺปนํ กโรติ. ตตฺถ
ปรวาทิกถา โหติ:- ทสพลญาณํ นาม ปาฏิเยกฺกํ นตฺถิ, สพฺพญฺญุตญาณสฺเสวายํ
ปเภโทติ. ตํ น ตถา ทฏฺฐพฺพํ. อญฺญเมว, หิ ทสพลญาณํ, อญฺญํ
สพฺพญฺญุตญาณํ. ทสพลญาณญฺหิ สกสกกิจฺจเมว ชานาติ. สพฺพญฺญุตญาณํ ตํปิ ตโต
อวเสสํปิ ชานาติ. ๖- ทสพลญาเณสุปิ หิ ๗- ปฐมํ การณาการณเมว ชานาติ. ทุติยํ
กมฺมนฺตรวิปากนฺตรเมว. ตติยํ กมฺมปริจฺเฉทเมว. จตุตฺถํ ธาตุนานตฺตการณเมว.
ปญฺจมํ สตฺตานํ อชฺฌาสยาธิมุตฺติเมว. ฉฏฺฐํ อินฺทฺริยานํ ติกฺขมุทุภาวเมว. สตฺตมํ
@เชิงอรรถ:  อภิ. วิภงฺค. ๓๕/๘๑๔/๔๑๔ ญาณวิภงฺค: ทสกนิทฺเทส
@ อภิ. วิภงฺค ๓๕/๘๒๘/๔๑๙ ทสกนิทฺเทส   อภิ. วิภงฺค. ๓๕/๘๒๘/๔๑๗ ทสกนิทฺเทส
@๔-๔ ฉ.ม. สตฺตนฺนํ ญาณานํ วิตฺถารกถาวินิจฺฉโย   วิสุทฺธิ. ๒/๒๕๑-๒
@อภิญฺญานิทฺเทส   ฉ.ม. ปชานาติ   ฉ.ม. ทสพลญาเณสุ หิ
ฌานาทีหิ สทฺธึ เตสํ สงฺกิเลสาทิเมว. อฏฺฐมํ ปุพฺเพนิวุตฺถขนฺธสนฺตติเมว. นวมํ
สตฺตานํ จุติปฏิสนฺธิเมว. ทสมํ สจฺจปริจฺเฉทเมว. สพฺพญฺญุตญาณํ ปน เอเตหิ
ชานิตพฺพํ จ ตโต อุตฺตริญฺจ ปชานาติ. เอเตสํ ปน กิจฺจํ น สพฺพํ กโรติ.
ตญฺหิ ฌานํ หุตฺวา อปฺเปตุํ น สกฺโกติ, อิทฺธิ หุตฺวา วิกุพฺพิตุํ น สกฺโกติ,
มคฺโค หุตฺวา กิเลเส เขเปตุํ น สกฺโกติ. อปิจ ปรวาที เอวํ ปุจฺฉิตพฺโพ
"ทสพลญาณํ นาม เอตํ สวิตกฺกสวิจารํ อวิตกฺกวิจารมตฺตํ อวิตกฺกอวิจารํ
กามาวจรํ รูปาวจรํ อรูปาวจรํ โลกิยํ โลกุตฺตรนฺ"ติ. ชานนฺโต ปฏิปาฏิยา สตฺต
ญาณานิ สวิตกฺกสวิจารานีติ วกฺขติ. ตโต ปรานิ เทฺว อวิตกฺกอวิจารานีติ วกฺขติ.
อาสวกฺขยญาณํ สิยา สวิตกฺกสวิจารํ, สิยา อวิตกฺกวิจารมตฺตํ, สิยา
อวิตกฺกอวิจารนฺติ วกฺขติ. ตถา ปฏิปาฏิยา สตฺต กามาวจรานิ, ตโต เทฺว ๑-
รูปาวจรานิ, อวสาเน เอกํ โลกุตฺตรนฺติ วกฺขติ, สพฺพญฺญุตญาณํ ปน สวิตกฺกสวิจารเมว
กามาวจรเมว โลกิยเมวาติ วกฺขติ.
     เอวเมตฺถ อนุปทวณฺณนํ ญตฺวา ๒- อิทานิ ยสฺมา ตถาคโต ปฐมํเยว
ฐานาฏฺฐานญาเณน เวเนยฺยสตฺตานํ อาสวกฺขยาธิคมนสฺส เจว อนธิคมสฺส จ
ฐานาฏฺฐานภูตํ กิเลสาวรณาภาวํ ปสฺสติ, โลกิยสมฺมาทิฏฺฐิฏฺฐานทสฺสนโต
นิยตมิจฺฉาทิฏฺฐิฏฺฐานาภาวทสฺสนโต จ. อถ เนสํ กมฺมวิปากญาเณน วิปากาวรณาภาวํ
ปสฺสติ, ติเหตุกปฏิสนฺธิทสฺสนโต. สพฺพตฺถคามินีปฏิปทาญาเณน กมฺมาวรณาภาวํ
ปสฺสติ, อนนฺตริยกมฺมาภาวทสฺสนโต. เอวํ อนาวรณานํ อเนกธาตุนานาธาตุญาเณน
อนุกูลธมฺมเทสนตฺถํ จริยวิเสสํ ปสฺสติ, ธาตุเวมตฺตทสฺสนโต. อถ เนสํ
นานาธิมุตฺติกตาญาเณน อธิมุตฺตึ ปสฺสติ, ปโยคํ อนาทิยิตฺวาปิ อธิมุตฺติวเสน
ธมฺมเทสนตฺถํ. อเถวํ ทิฏฺฐาธิมุตฺตีนํ ยถาสตฺติ ยถาพลํ ธมฺมํ เทเสตุํ
อินฺทฺริยปโรปริยตฺติญาเณน ๓- อินฺทฺริยปโรปริยตฺตํ ปสฺสติ, สทฺธาทีนํ
ติกฺขมุทุภาวทสฺสนโต. เอวํ ปริญฺญาตินฺทฺริยปโรปริยตฺตา ปน เตสํ ๔-
เจ ๔- ทูเร โหนฺติ, ปฐมชฺฌานาทีสุ  วสีภูตฺตา อิทฺธิวิเสเสเนว ๕-
เต ขิปฺปํ อุปคจฺฉติ, อุปคนฺตฺวา จ เนสํ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติ ญาเณน
ปุพฺพชาติภาวนํ, ทิพฺพจกฺขุญาณานุภาวโต ปตฺตพฺเพน เจโตปริยญาเณน
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ตโต ปรานิ เทฺว     ฉ.ม. กตฺวา     ฉ.ม.....ปริยตฺตญาเณน
@๔-๔ ฉ.ม. เต สเจ         ฉ.ม. อิทฺธิวิเสเสน
สมฺปติ จิตฺตวิเสสํ ปสฺสนฺโต อาสวกฺขยญาณานุภาเวน อาสวกฺขยคามินิยา ปฏิปทาย
วิคตสมฺโมหตฺตา อาสวกฺขยาย ธมฺมํ เทเสติ. ตสฺมา อิมินา อนุกฺกเมน อิมานิ
พสพลานิ วุตฺตานีติ เวทิตพฺพานิ.
     ตํ สาริปุตฺต วาจํ อปฺปหายาติอาทีสุ ปุน เอวรูปํ ๑- วาจํ น วกฺขามีติ
วทนฺโต ตํ วาจํ ปชหติ นาม. ปุน เอวรูปํ จิตฺตํ น อุปฺปาเทสฺสามีติ จินฺเตนฺโต
จิตฺตํ ปชหติ นาม. ปุน เอวรูปํ ทิฏฺฐึ น คณฺหิสฺสามีติ ปชหนฺโต ทิฏฺฐึ
ปฏินิสฺสชฺชติ นาม, ตถา อกโรนฺโต เนว ปชหติ น ปฏินิสฺสชฺชติ. โส
ยถาภตํ นิกฺขิตฺโต เอวํ นิรเยติ ยถา นิรยปาเลหิ อาหริตฺวา นิรเย ฐปิโต,
เอวํ นิรเย ฐปิโตเยวาติ. เวทิตพฺโพ.
     อิทานิสฺส อตฺถสาธกํ อุปมํ ทสฺเสนฺโต เสยฺยถาปีติอาทิมาห. ตตฺถ
สีลสมฺปนฺโนติอาทีสุ โลกิยโลกุตฺตรสีลสมาธิปญฺญา เวทิตพฺพา. โลกุตฺตรวเสเนว
วินิวตฺเตตุํปิ วฏฺฏติ. อยญฺหิ สมฺมาวาจากมฺมนตาชีเวหิ สีลสมฺปนฺโน,
สมฺมาวายามสติสมาธีหิ สมาธิสมฺปนฺโน, สมฺมาทิฏฺฐิสงฺกปฺเปหิ ปญฺญาสมฺปนฺโน, โส
เอวํ สีลาทิสมฺปนฺโน ภิกฺขุ ยถา ทิฏฺเฐว ธมฺเม อิมสฺมึเยว อตฺตภาเว อญฺญํ
อาราเธติ อรหตฺตํ ปาปุณาติ, เอวํ สมฺปทมิทํ สาริปุตฺต วทามิ อิมํปิ การณํ
เอวรูปเมว, ยถา หิ มคฺคานนฺตรํ อวิรชฺฌิตฺวาว ผลํ นิพฺพตฺตติ, เอวเมว
อิมสฺสปิ ปุคฺคลสฺส จุติอนนฺตรํ อวิรชฺฌิตฺวาว นิรเย ปฏิสนฺธิ โหตีติ ทสฺเสติ.
สกลสฺมิญฺหิ พุทฺธวจเน อิมาย อุปมาย คาฬฺหตรํ กตฺวา วุตฺตอุปมา นาม
นตฺถิ.
     [๑๕๐] เวสารชฺชานีติ เอตฺถ สารชฺชปฏิปกฺโข เวสารชฺชํ, จตูสุ ฐาเนสุ
สารชฺชาภาวํ ๒- ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส อุปฺปนฺนโสมนสฺสมยญาณสฺเสตํ นามํ.
สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส เต ปฏิชานโตติ อหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ, สพฺเพ ธมฺมา มยา
อภิสมฺพุทฺธาติ เอวํ ปฏิชานโต ตว. อนภิสมฺพุทฺธาติ อิเม นาม ธมฺมา ตยา
อนภิสมฺพุทฺธา. ตตฺร วตาติ เตสุ วต อนภิสมฺพุทฺธาติ เอวํ ทสฺสิตธมฺเมสุ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เอวรูปึ             ก. สารชฺชภาวํ
สหธมฺเมนาติ สเหตุนา สการเณน วจเนน สุนกฺขตฺโต วิย วิปฺปลปนฺโต
อปฺปมาณํ. นิมิตฺตเมตนฺติ เอตฺถ ปุคฺคโลปิ ธมฺโมปิ นิมิตฺตนฺติ อธิปฺเปโต. ตํ
ปุคฺคลํ น ปสฺสามิ, โย มํ ปฏิโจเทสฺสติ, ตํ ธมฺมํ น ปสฺสามิ, ยํ ทสฺเสตฺวา
อยํ นาม ธมฺโม ตยา อนภิสมฺพุทฺโธติ มํ ปฏิโจเทสฺสตีติ อยเมตฺถ อตฺโถ.
เขมปฺปตฺโตติ เขมํ ปตฺโต, เสสปททฺวยํ อิมสฺเสว เววจนํ. สพฺพํ เหตํ
เวสารชฺชญาณเมว สนฺธาย วุตฺตํ. ทสพลสฺส หิ อยํ นาม ธมฺโม ตยา
อนภิสมฺพุทฺโธติ โจทกํ ปุคฺคลํ วา โจทนาการณํ อนภิสมฺพุทฺธํ ธมฺมํ วา อปสฺสโต
สภาวพุทฺโธเยว วา สมาโน อหํ พุทฺโธสฺมีติ วทามีติ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส พลวตรํ
โสมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ. เตน สมฺปยุตฺตํ ญาณํ เวสารชฺชํ นาม. ตํ สนฺธาย
"เขมปฺปตฺโต"ติอาทิมาห. เอวํ สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
     อนฺตรายิกา ธมฺมาติ เอตฺถ ปน อนฺตรายํ กโรนฺตีติ อนฺตรายิกา, เต
อตฺถโต สญฺจิจฺจ วีติกฺกนฺตา สตฺต อาปตฺติกฺขนฺธา. สญฺจิจฺจ วีติกฺกนฺตญฺหิ
อนฺตมโส ทุกฺกฏทุพฺภาสิตํปิ มคฺคผลานํ อนฺตรายํ กโรติ. อิธ ปน เมถุนธมฺโม
อธิปฺเปโต. เมถุนํ เสวโต หิ ยสฺส กสฺสจิ นิสฺสํสยเมว มคฺคผลานํ อนฺตราโย
โหติ. ยสฺส โข ปน เตสุ อตฺถายาติ ราคกฺขยาทีสุ ยสฺส อตฺถาย. ธมฺโม
เทสิโตติ อสุภภาวนาทิธมฺโม กถิโต. ตตฺร วต มนฺติ ตสฺมึ นิยฺยานิกธมฺเม ๑-
มํ. เสสํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
                           อฏฺฐปริสวณฺณนา
     [๑๕๑] "อฏฺฐ โข ๒- อิมา สาริปุตฺตา"ติ อิทํ กสฺมา อารทฺธํ?
เวสารชฺชญาณสฺส พลทสฺสนตฺถํ. ยถา หิ พฺยตฺตปริสํ อชฺโฌคาเหตฺวา วิญฺญูนํ จิตฺตํ
อาราธนสมตฺถาย กถาย ธมฺมกถิกสฺส เฉกภาโว ปญฺญายติ, เอวํ อิมา ๓- อฏฺฐ
ปริสา ปตฺวา เวสารชฺชญาณสฺส ๓- เวสารชฺชภาโว สกฺกา ญาตุนฺติ
เวสารชฺชญาณสฺส พลํ ทสฺเสนฺโต อฏฺฐ โข อิมา สาริปุตฺตาติอาทิมาห.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อนิยฺยานิกธมฺเม   ก. อถ โข
@๓-๓ ก. อิมาหิ อฏฺฐหิ ปริสาหิปิ เวสารชฺชญาณสฺส
     ตตฺถ ขตฺติยปริสาติ ขตฺติยานํ สนฺนิปติตฺวา นิสินฺนฏฺฐานํ, เอส นโย
สพฺพตฺถ. มารกายิกานํ ปน สนฺนิปติตฺวา นิสินฺนฏฺฐานํ มารปริสา เวทิตพฺพา,
น มารานํ. สพฺพาปิ เจตา ปริสา อุคฺคฏฺฐานทสฺสนวเสน คหิตา. มนุสฺสา หิ
"เอตฺถ ราชา นิสินฺโน"ติ ปกติวจนํปิ วตฺตุํ น สกฺโกนฺติ, กจฺเฉหิ เสทา
มุจฺจนฺติ. เอวํ อุคฺคา ขตฺติยปริสา. พฺราหฺมณา ตีสุ เวเทสุ กุสลา โหนฺติ,
คหปตโย นานาโวหาเรสุ เจว อกฺขรจินฺตาย จ. สมณา สกวาทปรวาเทสุ
กุสลา โหนฺติ. เตสํ มชฺเฌ ธมฺมกถากถนํ นาม อติวิย ภาโร. อมนุสฺสาปิ
อุคฺคา โหนฺติ. อมนุสฺโสติ หิ วุตฺตมตฺเตปิ มนุสฺสานํ สกลสรีรํ สงฺกมฺปติ,
ตสฺส ๑- รูปํ วา ทิสฺวา สทฺทํ วา สุตฺวา สตฺตา วิสญฺญิโนปิ ๒- โหนฺติ. เอวํ
อมนุสฺสปริสา อุคฺคา. ตาสุปิ ธมฺมกถากถนนฺนาม อติวิย ภาโร. อิติ
อุคฺคฏฺฐานทสฺสนวเสเนตา ๓- คหิตาติ เวทิตพฺพา.
     อชฺโฌคาหตีติ อนุปวิสติ. อเนกสตํ ขตฺติยปริสนฺติ พิมฺพิสารสมาคมญาติ-
สมาคมลิจฺฉวิสมาคมสทิสํ. อญฺเญสุปิ จกฺกวาเฬสุ ลพฺภติเยว. กึ ปน ภควา
อญฺญานิ จกฺกวาฬานิปิ คจฺฉตีติ, อาม คจฺฉติ. กีทิโส หุตฺวา? ยาทิสา เต,
ตาทิโสเยว. เตเนวาห "อภิชานามิ โข ปนาหํ อานนฺท อเนกสตํ ขตฺติยปริสํ
อุปสงฺกมิตฺวา ๔- ตตฺถ ยาทิสโก เตสํ วณฺโณ โหติ, ตาทิสโก มยฺหํ วณฺโณ
โหติ. ยาทิสโก เตสํ สโร โหติ, ตาทิสโก มยฺหํ สโร โหติ. ธมฺมิยา จ กถาย
สนฺทสฺเสมิ สมาทเปมิ สมุตฺเตเชมิ สมฺปหํเสมิ. ภาสมานญฺจ มํ น ชานนฺติ
`โก นุ โข อยํ ภาสติ เทโว วา มนุสฺโส วา'ติ. ธมฺมิยา จ กถาย
สนฺทสฺเสตฺวา สมาทเปตฺวา สมุตฺเตเชตฺวา สมฺปหํเสตฺวา อนฺตรธายามิ. อนฺตรหิตญฺจ
มํ น ชานนฺติ `โก นุ โข อยํ อนฺตรหิโต เทโว วา มนุสฺโส วา"ติ. ๕-
     ขตฺติยา เกยูรงฺคมาลาคนฺธาทิวิภูสิตา นานาวิราควสนา
อามุตฺตมณิกุณฺฑลา ๖- โมลีธรา โหนฺติ. กึ ภควาปิ เอวํ อตฺตานํ มณฺเฑติ.
เตปิ ๗- โอทาตาปิ โหนฺติ กาฬาปิ มงฺคุรจฺฉวีปิ. ๘- กึ สตฺถาปิ เอวรูโป
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เตสํ     ฉ.ม. ปิ-สทฺโท น ทิสฺสติ      ฉ.ม....ทสฺสนวเสน ตา
@ ปาลิ., ฉ.ม. อุปสงฺกมิตา    ที. มหา. ๑๐/๑๗๒/๙๘ มหาปรินิพฺพานสุตฺต
@ ฉ.ม. อามุกฺกมณิกุณฺฑลา      ฉ.ม. เต จ     ฉ.ม. มงฺคุลจฺฉวีปิ
โหติ. ๑- สตฺถา อตฺตโน ปพฺพชิตเวเสเนว คจฺฉติ, เตสํ ปน ตาทิโส หุตฺวา
อุปฏฺฐาติ, คนฺตฺวา ราชาสเน นิสินฺนํ อตฺตานํ ทสฺเสติ, เตสํ "อชฺช อมฺหากํ
ราชา อติวิย วิโรจตี"ติ โหติ. เต จ ภินฺนสฺสราปิ ๒- โหนฺติ คมฺภีรสฺสราปิ ๓-
กากสฺสราปิ. สตฺถา พฺรหฺมสฺสเรเนว ธมฺมํ กเถติ. ตาทิสโก มยฺหํ สโร โหตีติ
อิทํ ปน ภาสนฺตรํ สนฺธาย กถิตํ. มนุสฺสานํ ปน ตํ สุตฺวา "อชฺช ราชา
มธุเรน สทฺเทน ๔- กเถตี"ติ โหติ. กเถตฺวา ปกฺกนฺเต จ ภควติ ปุน ราชานํ
อาคตํ ทิสฺวา "โก นุโข อยนฺ"ติ วีมํสา อุปฺปชฺชติ.
     อิทํ วุตฺตํ โหติ:- โก นุโข อยํ อิมสฺมึ ฐาเน อิทาเนว มคธภาสาย ๕-
สีหลภาสาย ๖- มธุเรน สเรน กเถนฺโต อนฺตรหิโต, กึ เทโว อุทาหุ มนุสฺโสติ.
กิมตฺถํ ปเนวํ อชานนฺตานํ ธมฺมํ เทเสตีติ. วาสนตฺถาย. เอวํ สุโตปิ หิ ธมฺโม
อนาคเต ปจฺจโย โหติเยวาติ อนาคตํ ปฏิจฺจ เทเสติ. ๗-
     สนฺนิสินฺนปุพฺพนฺติ สงฺคมฺม นิสินฺนปุพฺพํ. สลฺลปิตปุพฺพนฺติ อาลาปสลฺลาโป
กตปุพฺโพ. สากจฺฉาติ ธมฺมสากจฺฉาปิ สมาปชฺชิตปุพฺพา. อเนกสตํ พฺราหฺมณ-
ปริสนฺติอาทินา หิ ๘- โสณทณฺฑสมาคมาทิวเสน เจว อญฺญจกฺกวาฬวเสน จ
สมฺภโว เวทิตพฺโพ.
                           จตุโยนิวณฺณนา
     [๑๕๒] จตสฺโส โข อิมา สาริปุตฺต โยนิโยติ เอตฺถ โยนีติ
ขนฺธโกฏฺฐาสสฺสปิ การณสฺสปิ ปสฺสาวมคฺคสฺสปิ นามํ. "จตสฺโส นาคโยนิโย จตสฺโส
สุปณฺณโยนิโย"ติ ๙- เอตฺถ หิ ขนฺธโกฏฺฐาโส โยนิ นาม. "โยนิ เหสา ภูมิช
ผลสฺส อธิคมายา"ติ ๑๐- เอตฺถ การณํ. "น จาหํ พฺราหฺมณํ พฺรูมิ, โยนิชํ
มตฺติสมฺภวนฺ"ติ ๑๑- เอตฺถ ปสฺสาวมคฺโค. อิธ ปน ขนฺธโกฏฺฐาโส โยนีติ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. โหตีติ     สี. ฉินฺนสฺสราปิ    ฉ.ม. คคฺครสฺสราปิ, สี. พทฺธสฺสราปิ
@ ฉ.ม. สเรน     ฉ.ม. มาคธ...   ฉ.ม. สีหฬ... เอวมุปริปิ
@ ฉ.ม. เทเสตีติ   ฉ.ม.... อาทีนมฺปิ   สํ. ขนฺธ. ๑๗/๓๔๒/๒๐๔ นาคสํยุตฺต
@๑๐ ม. อุปริ. ๑๔/๒๒๖/๑๙๒ ภูมิชสุตฺต   ๑๑ ม.ม. ๑๓/๔๕๗/๔๔๙ วาเสฏฺฐสุตฺต,
@ขุ. ธมฺม. ๒๕/๓๙๖/๘๖ อญฺญตรพฺราหฺมณวตฺถุ
อธิปฺเปโต. ตตฺถ อณฺเฑ ชาตา อณฺฑชา. ชลาพุมฺหิ ชาตา ชลาพุชา. สํเสเท
ชาตา สํเสทชา. วินา เอเตหิ การเณหิ อุปฺปติตฺวา วิย นิพฺพตฺตา อภินิพฺพตฺตาติ
โอปปาติกา. อภินิพฺภิชฺช ชายนฺตีติ ภินฺทิตฺวา นิกฺขมนวเสน ชายนฺติ. ปูติกุณเป
วาติอาทีหิ อนิฏฺฐฏฺฐานาเนว ๑- ทสฺสิตานิ. อิฏฺเฐสุปิ สปฺปิเตลมธุผาณิตาทีสุ
สตฺตา ชายนฺติเอว. เทวาติอาทีสุ จตุมฺมหาราชิกโต ปฏฺฐาย อุปริเทวา
โอปปาติกาว โหนฺติ. ภุมฺมเทวา ๒- ปน จตุโยนิกา. เอกจฺเจ จ มนุสฺสาติ มนุสฺเสสุ
เกจิ เทวา วิย โอปปาติกา จ โหนฺติ. เยภุยฺเยน ปเนเต ชลาพุชาว, อณฺฑชาปิ
เอตฺถ โกนฺตปุตฺตา ๓- เทฺว ภาติยตฺเถรา วิย, สํเสทชาปิ ปทุมคพฺเภ นิพฺพตฺต-
โปกฺขรสาติพฺราหฺมณปทุมวตีเทวีอาทโย วิย, เอวํ วินิปาติเกสุ, นิชฺฌามตณฺหิกเปตา
เนรยิกา วิย โอปปาติกาเยว, อวเสสา จตุโยนิกาปิ โหนฺติ. ยถา จ ๔- เต,
เอวํ ยกฺขาปิ สพฺพจตุปฺปทปกฺขิชาติทีฆชาติอาทโยปิ สพฺเพปิ จตุโยนิกาเยว.
                           ปญฺจคติวณฺณนา
     [๑๕๓] ปญฺจ โข อิมา สาริปุตฺต คติโยติ เอตฺถ สุกตทุกฺกฏกมฺมวเสน
คนฺตพฺพาติ คติโย. อปิจ คติคตินิพฺพตฺติคติอชฺฌาสยคติวิภวคตินิปฺผตฺติคตีติ
พหุวิธา คติ นาม. ตตฺถ "ตํ คตึ เปจฺจ คจฺฉามี"ติ ๕- จ, "ยสฺส คตึ น
ชานนฺติ, เทวา คนฺธพฺพมานุสา"ติ ๖- จ อยํ คติคติ นาม. "อิเมสํ โข อหํ
ภิกฺขูนํ สีลวนฺตานํ กลฺยาณธมฺมานํ เนว ชานามิ คตึ วา อคตึ วา"ติ ๗- อยํ
นิพฺพตฺติคติ นาม. "เอวํ ๘- โข เต อหํ พฺรเหฺม คติญฺจ ปชานามิ ชุติญฺจ
ปชานามี"ติ ๙- อยํ อชฺฌาสยคติ นาม. "วิภโว คติ ธมฺมานํ, นิพฺพานํ อรหโต
คตี"ติ ๑๐- อยํ วิภวคติ นาม. "เทฺวเยว คติโย ภวนฺติ อนญฺญา"ติ ๑๑- อยํ
นิปฺผตฺติคติ นาม. ตาสุ อิธ คติคติ อธิปฺเปตา.
@เชิงอรรถ:  สี....อาทีนิ อนิฏฺฐาเนว    ฉ.ม. ภูมเทวา    ม. โกณฺฑปุตฺตา
@ ฉ.ม. จ สทฺโท น ทิสฺสติ     องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๑๘๔/๑๙๙ อภยสุตฺต
@ ขุ. ธมฺม. ๒๕/๔๒๐/๙๐ วงฺคีสตฺเถรวตฺถุ   ม.มู. ๑๒/๕๐๘/๔๕๒ มารตชฺชนียสุตฺต
@ ฉ.ม. เอวมฺปิ    ม.มู. ๑๒/๕๐๓/๔๔๕ พฺรหฺมนิมนฺตนิกสุตฺต
@๑๐ วินย.  ปริ. ๘/๓๓๙/๓๑๕ คาถาสงฺคณิก  ๑๑ ที.สี. ๙/๕๘/๘๘ อมฺพฏฺฐสุตฺต,
@ที. มหา. ๑๐/๓๔/๑๔ มหาปทานสุตฺต
     นิรโยติอาทีสุ นิรติอฏฺเฐน นิรสฺสาทฏฺเฐน นิรโย. ติริยํ อญฺฉนฺตีติ ๑-
ติรจฺฉานา. เตสํ โยนิ ติรจฺฉานโยนิ. เปจฺจภาวํ ปตฺตานํ วิสโยติ เปตฺติวิสโย.
มนโส อุสฺสนฺนตฺตา มนุสฺสา. ปญฺจหิ กามคุเณหิ อตฺตโน อตฺตโน อานุภาเวหิ
จ ทิพฺพนฺตีติ เทวา. นิรยญฺจาหํ สาริปุตฺตาติอาทีสุ นิรโยติ สทฺธึ โอกาเสน
ขนฺธา. ติรจฺฉานโยนึ จาติอาทีสุปิ เอเสว นโย. มคฺคํ ปฏิปทนฺติ อุภเยนาปิ
วุตฺตํ คติสํวตฺตนิกกมฺมเมว ทสฺเสติ. ยถา จ ปฏิปนฺโนติ เยน มคฺเคน ยาย
ปฏิปทาย ปฏิปนฺโนติ อุภยํปิ เอกโต กตฺวา นิทฺทิสติ. อปายนฺติอาทีสุ
วุฑฺฒิสงฺขาตา ๒- สุขสงฺขาตา วา อยา อเปตตฺตา อปาโย. ทุกฺขสฺส คติ ปฏิสฺสรณนฺติ
ทุคฺคติ. ทุกฺกฏการิโน เอตฺถ วินิปตนฺตีติ วินิปาโต. นิพฺพานญฺจาหนฺติ อิทํ ปน
น เกวลํ คติคติเมว, คตินิสฺสรณํ นิพฺพานํปิ ชานามีติ ทสฺสนตฺถํ อาห. อิธ
มคฺโคติ ปฏิปทาติ ๓- อุภเยนปิ อริยมคฺโคว วุตฺโต.
                        ญาณปฺปวตฺตาการวณฺณนา
     [๑๕๔] อิทานิ ยถาวุตฺเตสุ ฐาเนสุ ๔- อตฺตโน ญาณปฺปวตฺตาการํ ทสฺเสนฺโต
อิธาหํ สาริปุตฺตาติอาทิมาห.
     ตตฺถ เอกนฺตทุกฺขาติ นิจฺจทุกฺขา นิรนฺตรทุกฺขา. ติปฺปาติ ๕- พหลา.
กฏุกาติ ขรา. เสยฺยถาปีติอาทีนิ โอปมฺมทสฺสนตฺถํ วุตฺตานิ. ตตฺถ กาสูติ อาวาโฏปิ
วุจฺจติ ราสีปิ.
         "กินฺนุ สนฺตรมาโนว                กาสุํ ขณสิ สารถิ
          ปุฏฺโฐ เม สมฺม อกฺขาหิ            กึ กาสุยา กริสฺสสี"ติ ๖-
เอตฺถ หิ อาวาโฏ กาสุ นาม:-
                  "องฺคารกาสุํ อปเร ถุนนฺติ ๗-
                   นรา รุทนฺตา ปริทฑฺฒคตฺตา"ติ ๘-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อญฺฉิตาติ      ฉ.ม. วฑฺฒิสงฺขาตา    ฉ.ม. มคฺโค ปฏิปทาติ
@ ฉ.ม. สตฺตสุ ฐาเนสุ อฏฺฐสุ ฐาเนสุ   ฉ.ม. ติพฺพาติ    ขุ. ชา,
@มหา. ๒๘/๓๙๖/๑๕๓ เตมิยชาตก (สฺยา)     ฉ.ม. ผุณนฺติ, อิ. ผุนนฺติ
@ ขุ. ชา, มหา. ๒๘/๕๔๖/๒๐๓ เนมิราชชาตก (สฺยา)
เอตฺถ ราสี. อิธ ปน อาวาโฏ อธิปฺเปโต. เตเนวาห "สาธิกโปริสา"ติ. ตตฺถ
สาธิกํ โปริสํ ปมาณํ อสฺสาติ สาธิกโปริสา, อติเรกปญฺจรตนาติ อตฺโถ. วีตจฺจิกานํ
วีตธูมานนฺติ เอตํ ปริฬาหสฺส พลวภาวทีปนตฺถํ วุตฺตํ, อจฺจิยา วา สติ ธูเม
วา สติ วาโต สมุฏฺฐาติ, เตน ปริฬาโห น พลวา โหติ. ฆมฺมปเรโตติ
ฆมฺมานุคโต. ตสิโตติ ชาตตโณฺห. ปิปาสิโตติ อุทกํ ปาตุกาโม. เอกายเนน มคฺเคนาติ
เอกปเถเนว มคฺเคน, อนุคมนีเยน ๑- อุโภสุ ปสฺเสสุ นิรนฺตรกณฺฏกรุกฺขคหเนน.
ปณิธายาติ องฺคารกาสุยํ ปตฺถนา นาม นตฺถิ, องฺคารกาสุํ อารพฺภ ปน
อิริยาปถสฺส ฐปิตตฺตา เอวํ วุตฺตํ.
     เอวเมว โขติ เอตฺถ อิทํ โอปมฺมสํสนฺทนํ:- องฺคารกาสุ วิย หิ นิรโย
ทฏฺฐพฺโพ. องฺคารกาสุมคฺโค วิย นิรยูปคํ กมฺมํ. มคฺคารุโฬฺห วิย
กมฺมสมงฺคีปุคฺคโล. จกฺขุมา ปุริโส วิย ทิพฺพจกฺขุโก ภควา. ยถา โส ปุริโส
มคฺคารูฬฺหํ ทิสฺวาว ชานาติ ๒- "อยํ อิมินา มคฺเคน คนฺตฺวา องฺคารกาสุยํ
ปติสฺสตี"ติ, เอวเมว ๓- ภควา ปาณาติปาตาทีสุ ยงฺกิญฺจิ กมฺมํ อายูหนฺตํ เอวํ
ชานาติ "อยํ อิมํ กมฺมํ กตฺวา นิรเย นิพฺพตฺติสฺสตี"ติ. ยถา โส ปุริโส อปรภาเค
ตํ องฺคารกาสุยา ปติตํ ปสฺสติ, เอวเมว ภควา อปรภาเค "โส ปุริโส ตํ กมฺมํ
กตฺวา กุหึ นิพฺพตฺโต"ติ อาโลกํ วฑฺเฒตฺวา ทิพฺพจกฺขุนา โอโลเกนฺโต นิรเย
นิพฺพตฺตํ ปสฺสติ ปญฺจวิธพนฺธนาทิมหาทุกฺขํ อนุภวนฺตํ. ตตฺถ กิญฺจาปิ ตสฺส
กมฺมายูหนกาเล อญฺโญ วณฺโณ, นิรเย นิพฺพตฺตสฺส อญฺโญติ ๔-, อถาปิ "โส
สตฺโต ตํ กมฺมํ กตฺวา ตตฺถ นิพฺพตฺโต"ติ โอโลเกนฺตสฺส อเนกสหสฺสานํ
สตฺตานํ มชฺเฌ ฐิโตปิ "อยํ โส"ติ โสเยว สตฺโต อาปาถํ อาคจฺฉตีติ ๕-
"ทิพฺพจกฺขุพลํ นาม เอตนฺ"ติ วทนฺติ.
     ทุติยอุปมายํ ยสฺมา องฺคารกาสุยํ วิย คูถกูเป ปริฬาโห นตฺถิ, ตสฺมา
"เอกนฺตทุกฺขา"ติ อวตฺวา "ทุกฺขา"ติอาทิมาห. เอตฺถปิ ปุริมนเยเนว
โอปมฺมสํสนฺทนํ เวทิตพฺพํ. อิมํปิ หิ ปุคฺคลํ ภควา หตฺถิโยนิอาทีสุ ยตฺถ กตฺถจิ
นิพฺพตฺตํ วธพนฺธนอากฑฺฒนวิกฑฺฒนาทีหิ มหาทุกฺขํ อนุภวมานํ ปสฺสติเยว.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อนุกฺกมนิเยน     ฉ.ม. ทิสฺวา วิชานาติ     ฉ.ม. เอวเมวํ
@ ฉ.ม. อิติ-สทฺโท น ทิสฺสติ       ฉ.ม. อิติ-สทฺโท น ทิสฺสติ
     ตติยอุปมายํ ตนุปตฺตปลาโสติ น อพฺภปฏลํ วิย ตนุปณฺโณ, วิรฬปณฺณตํ
ปน ๑- สนฺธาย อิทํ วุตฺตํ. กพรจฺฉาโยติ วิรฬจฺฉาโย. ทุกฺขพหุลนฺติ ๒-
ปิตฺติวิสยสฺมึ หิ ทุกฺขเมว พหุลํ, สุขํ ปริตฺตํ, กทาจิ อนุภวิตพฺพํ โหติ, ตสฺมา
เอวมาห. อิธาปิ ๓- ปุริมนเยเนว โอปมฺมสํสนฺทนํ เวทิตพฺพํ.
     จตุตฺถอุปมายํ พหลปตฺตปลาโสติ นิรนฺตรปณฺโณ ปตฺตสญฺฉนฺโน.
สณฺฑจฺฉาโยติ ๔- ปาสาณจฺฉตฺตํ วิย ฆนจฺฉาโย. สุขพหุลา เวทนาติ มนุสฺสโลเก
ขตฺติยกุลาทีสุ สุขพหุลา เวทนา เวทิตพฺพา โหติ, ตา เวทิยมานํ นิปนฺนํ วา
นิสินฺนํ วา ปสฺสามีติ ทสฺเสติ. อิทํปิ ๕- โอปมฺมสํสนฺทนํ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพํ.
     ปญฺจมอุปมายํ ปาสาโทติ ทีฆปาสาโท. อุลฺลิตฺตาวลิตฺตนฺติ อนฺโต เจว
อุลฺลิตํ พหิ จ อวลิตฺตํ. ผุสิตคฺคฬนฺติ ทฺวารพาหาหิ สทฺธึ สุปิหิตกวาฏํ.
โคนกตฺถโตติ จตุรงฺคุลาธิกโลเมน กาฬโกชเวน อตฺถโต. ปฏิกตฺถโตติ อุณฺณามเยน
เสตอตฺถรเณน อตฺถโต. ปฏลิกตฺถโตติ ฆนปุพฺพเกน อุณฺณามยอตฺถรเณน อตฺถโต.
กทฺทลิมิคปวรปจฺจตฺถรโณติ กทลิมิคจมฺมมเยน อุตฺตมปจฺจตฺถรเณน อตฺถโต. ตํ
กิร ปจฺจตฺถรณํ เสตวตฺถสฺส อุปริ กทลิมิคจมฺมํ อตฺถริตฺวา สิพฺเพตฺวา กโรนฺติ.
สอุตฺตรจฺฉโทติ สห อุตฺตรจฺฉเทน, อุปริพนฺเธน ๖- รตฺตวิตาเนน สทฺธินฺติ อตฺโถ.
อุภโต โลหิตกูปธาโนติ สีสูปธานญฺจ ปาทูปธานญฺจาติ ปลฺลงฺกสฺส อุภโต
ฐปิตโลหิตกูปธาโน. อิธาปิ อุปมาสํสนฺทนํ ปุริมนเยน วิภชิตพฺพํ. ๗-
     อยมฺปเนตฺถ อปรภาคโยชนา, ยถา โส ปุริโส มคฺคารุฬฺหเมว ชานาติ
"อยํ เอเตน มคฺเคน คนฺตฺวา ปาสาทํ อภิรุยฺห ๘- กูฏาคารํ ปวิสิตฺวา ปลฺลงฺเก
นิสีทิสฺสติ วา นิปชฺชิสฺสติ วา"ติ, เอวเมว ภควา ทานาทีสุ ปุญฺญกิริยาวตฺถูสุ
ยงฺกิญฺจิ กุสลกมฺมํ อายูหนฺตํเยว ปุคฺคลํ ทิสฺวา "อยํ อิมํ กตฺวา เทวโลเก
นิพฺพตฺติสฺสตี"ติ ชานาติ. ยถา โส ปุริโส อปรภาเค ตํ ปาสาทํ อารุยฺห
กูฏาคารํ ปวิสิตฺวา ปลฺลงฺเก นิสินฺนํ วา นิปนฺนํ วา เอกนฺตสุขํ นิรนฺตรสุขํ
เวทิยมานํ ปสฺสติ, เอวเมว ภควา อปรภาเค "โส ปุริโส ตํ กลฺยาณกมฺมํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปนสฺส    ฉ.ม. ทุกฺขพหุลาติ    ฉ.ม. เอตฺถาปิ    ฉ.ม. สนฺตนทาโย
@ ฉ.ม. อิธาปิ    ฉ.ม. อุตฺตริพทฺเธน    ฉ.ม. เวทิตพฺพํ    ฉ.ม. อารุยฺห
กตฺวา กุหึ นิพฺพตฺโต"ติ อาโลกํ วฑฺเฒตฺวา ทิพฺพจกฺขุนา โอโลเกนฺโต
เทวโลเก นิพฺพตฺตํ ปสฺสติ นนฺทนวนาทีสุ อจฺฉราสงฺฆปริวุตํ ทิพฺพสมฺปตฺตึ
อนุภวมานํ.
                         อาสวกฺขยวารวณฺณนา
     อาสวกฺขยวาเร "ทิพฺเพน จกฺขุนา"ติ อวตฺวา "ตเมนํ ปสฺสามี"ติ วุตฺตํ.
ตํ กสฺมาติ เจ? นิยมาภาวา. อิมํ หิ ปุคฺคลํ ทิพฺพจกฺขุนาปิ ปสฺสิสฺสติ,
เจโตปริยญาเณนาปิ ชานิสฺสติ, สพฺพญฺญุตญาเณนาปิ ชานิสฺสติเยว. เอกนฺตสุขา
เวทนาติ อิทํ กิญฺจาปิ เทวโลกสุเขน สทฺธึ พฺยญฺชนโต เอกํ, อตฺถโต ปน
นานา โหติ. เทวโลกสุขํ หิ ราคปริฬาหาทีนํ อตฺถิตาย น เอกนฺเตเนว
เอกนฺตสุขํ. ๑- นิพฺพานสุขํ ปน สพฺพปริฬาหานํ วูปสมาย สพฺพากาเรน
เอกนฺตสุขํ. อุปมายํปิ "ยถา ปาสาเท เอกนฺตสุขา"ติ วุตฺตํ. ตํ มคฺคปริฬาหสฺส
อวูปสนฺตตาย ฉาตชฺฌตฺตตาย ปิปาสาภิภูตาย จ เอกนฺตเมว สุขํ. วนสณฺเฑ
ปน โปกฺขรณิยํ โอรุยฺห รโชชลฺลสฺส ปวาหิตตฺตา มคฺคทรถสฺส วูปสนฺตตาย
ภิสมุฬาลขาทเนน ๒- เจว มธุโรทกปาเนน จ ขุปฺปิปาสานํ วินีตตาย อุทกสาฏกํ
ปริวตฺเตตฺวา มฏฺฐทุกูลํ นิวาเสตฺวา ตณฺฑุลตฺถวิกํ อุสฺสีสเก กตฺวา อุทกสาฏกํ
ปีเฬตฺวา หทเย ฐเปตฺวา มนฺทมนฺเทน จ วาเตน วีชยมานสฺส นิปนฺนตฺตา
สพฺพากาเรน เอกนฺตสุขํ โหติ.
     เอวเมว โขติ เอตฺถ อิทํ โอปมฺมสํสนฺทนํ:- โปกฺขรณี วิย หิ อริยมคฺโค
ทฏฺฐพฺโพ. โปกฺขรณีมคฺโค วิย ปุพฺพภาคปฏิปทา. มคฺคารุโฬฺห วิย
ปฏิปทาสมงฺคีปุคฺคโล. จกฺขุมา ปุริโส วิย ทิพฺพจกฺขุ ภควา. วนสณฺโฑ วิย นิพฺพานํ.
ยถา โส ปุริโส มคฺคารุฬฺหํ ทิสฺวาว ชานาติ "อยํ อิมินา มคฺเคน คนฺตฺวา
โปกฺขรณิยํ นฺหาตฺวา ๓- รมณีเย วนสณฺเฑ รุกฺขมูเล นิสีทิสฺสติ วา นิปชฺชิสฺสติ
วา"ติ, เอวเมว ภควา ปฏิปทํ ปูเรนฺตเมว นามรูปํ ปริจฺฉินฺทนฺตเมว
ปจฺจยปริคฺคหํ กโรนฺตเมว ลกฺขณารมฺมณาย วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺตเมว
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สุขํ     ฉ.ม. ภิสมูลขาทเนน        ฉ.ม. นฺหตฺวา, เอวมุปริปิ
ชานาติ "อยํ อิมํ ปฏิปทํ ปูเรตฺวา สพฺพาสเว เขเปตฺวา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ
ปญฺญาวิมุตฺตินฺติ เอวํ วุตฺตผลสมาปตฺตึ อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสตี"ติ. ยถา โส
ปุริโส อปรภาเค ตายํ โปกฺขรณิยํ นฺหาตฺวา วนสณฺฑํ ปวิสิตฺวา นิสินฺนํ วา
นิปนฺนํ วา เอกนฺตสุขํ เวทนํ เวทยมานํ ปสฺสติ, เอวเมว ภควา อปรภาเค
ตํ ปุคฺคลํ ปฏิปทํ ปูเรตฺวา มคฺคํ ภาเวตฺวา ผลํ สจฺฉิกตฺวา นิโรธสยนวรคตํ
นิพฺพานารมฺมณํ ผลสมาปตฺตึ อปฺเปตฺวา เอกนฺตสุขํ เวทนํ เวทยมานํ ปสฺสติ.
                       ทุกฺกรการิกาทิสุทฺธิวณฺณนา
     [๑๕๕] "อภิชานามิ โข ปนาหํ สาริปุตฺต จตุรงฺคสมนฺนาคตนฺ"ติ อิทํ
กสฺมา อารทฺธํ? ปาฏิเยกฺกํ อนุสนฺธิวเสน อารทฺธํ. อยํ กิร สุนกฺขตฺโต
ทุกฺกรการิกาย สุทฺธิ โหตีติ เอวํลทฺธิโก. อถสฺส ภควา มยา เอตสฺมึ อตฺตภาเว
ฐตฺวา จตุรงฺคสมนฺนาคตํ ทุกฺกรํ กตํ, ทุกฺกรการโก นาม มยา สทิโส นตฺถิ.
ทุกฺกรกาเรน สุทฺธิยา สติ อหเมว สุทฺโธ ภเวยฺยนฺติ ทสฺเสตุํ อิมํ เทสนํ
อารภิ. อปิจ อยํ สุนกฺขตฺโต ทุกฺกรการิกาย ปสนฺโน, โสปสฺส ๑- ปสนฺนภาโว
"อทฺทสา โข ภควา สุนกฺขตฺโต ลิจฺฉวิปุตฺโต อเจลํ โกรกฺขตฺติยํ จตุกุณฺฑิกํ
ฉมานิกิณฺณํ ภกฺขสํ มุเขเนว ๒- ขาทนฺตํ มุเขเนว ๒- ภุญฺชนฺตํ, ทิสฺวานสฺส
เอตทโหสิ `สาธุรูโป วต โภ อยํ ๓- สมโณ จตุกุณฺฑิโก ฉมานิกิณฺณํ ภกฺขสํ มุเขเนว
ขาทติ, มุเขเนว ภุญฺชตี"ติเอวมาทินา ปาฏิกสุตฺเต ๔- อาคตนเยน เวทิตพฺโพ.
     อถ ภควา อยํ ทุกฺกรการิกาย ปสนฺโน, มยา จ เอตสฺมึ อตฺตภาเว
ฐตฺวา จตุรงฺคสมนฺนาคตํ ทุกฺกรํ กตํ, ทุกฺกรกาเร ปสีทนฺเตนาปิ อเนน มยิ
ปสีทิตพฺพํ สิยา, โสปิสฺส ปสาโท มยิ นตฺถีติ ทสฺเสนฺโต ๕- อิทํ เทสนํ
อารภิ.
     ตตฺร พฺรหฺมจริยนฺติ ทานํปิ เวยฺยาวจฺจํปิ สิกฺขาปทํปิ พฺรหฺมวิหาราปิ
ธมฺมเทสนาปิ เมถุนวิรติปิ สทารสนฺโตโสปิ อุโปสโถปิ อริยมคฺโคปิ สกลสาสนํปิ
อชฺฌาสโยปิ วิริยํปิ วุจฺจติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. โส จสฺส     ๒-๒  ฉ.ม. มุเขน        ปาลิ., สี. อรหํ
@ ที. ปาฏิ. ๑๑/๗/๕ โกรกฺขตฺติยวตฺถุ          ฉ.ม. สี. ทสฺเสนฺโตปิ
              "กินฺเต วตํ กึ ปน พฺรหฺมจริยํ
               กิสฺส สุจิณฺณสฺส อยํ วิปาโก
               อิทฺธี ชุตี พลวิริยูปปตฺติ
               อกฺขาหิ เม ๑- นาค มหาวิมานํ.
               อหญฺจ ภริยา จ มนุสฺสโลเก
               สทฺธา อุโภ ทานปตี อหุมฺหา
               โอปานภูตํ เม ฆรํ ตทาสิ
               สนฺตปฺปิตา สมณพฺราหฺมณา จ.
               ตํ เม วตํ ตํ ปน พฺรหฺมจริยํ
               ตสฺส สุจิณฺณสฺส อยํ วิปาโก
               อิทฺธี ชุตี พลวิริยูปปตฺติ
               อิทญฺจ เม ธีร มหาวิมานนฺ"ติ ๒-
อิมสฺมิญฺหิ ปุณฺณกชาตเก ทานํ พฺรหฺมจริยนฺติ วุตฺตํ.
         "เกน ปาณิ กามทโท             เกน ปาณิ มธุสฺสโว
          เกน เต พฺรหฺมจริเยน           ปุญฺญํ ปาณิมฺหิ อิชฺฌติ.
          เตน ปาณิ กามทโท             เตน ปาณิ มธุสฺสโว
          เตน เม พฺรหฺมจริเยน           ปุญฺญํ ปาณิมฺหิ อิชฺฌตี"ติ ๓-
     อิมสฺมึ องฺกุรเปตวตฺถุสฺมึ เวยฺยาวจฺจํ พฺรหฺมจริยนฺติ วุตฺตํ. "อิทํ ๔- โข
ภิกฺขเว ติตฺติริยนฺนาม พฺรหฺมจริยํ อโหสี" ๔- อิมสฺมึ ติตฺติรชาตเก
ปญฺจสิกฺขาปทํ พฺรหฺมจริยนฺติ วุตฺตํ. "ตํ โข ปน เม ปญฺจสิกฺข พฺรหฺมจริยํ เนว
นิพฺพิทาย น วิราคาย น นิโรธาย ยาวเทว พฺรหฺมโลกูปปตฺติยา"ติ ๕- อิมสฺมึ
มหาโควินฺทตฺเต พฺรหฺมวิหารา พฺรหฺมจริยนฺติ วุตฺตา. "เอกสฺมึ พฺรหฺมจริยสฺสุมึ,
สหสฺสํ
@เชิงอรรถ:  ปาลิ., ฉ.ม. อิทญฺจ เต    ขุ. ชา, มหา. ๒๘/๑๐๑๐-๑๑/๓๕๕ วิธุรชาตก (สฺยา)
@ ขุ. เปต. ๒๖/๒๗๕,๒๗๗/๑๘๓ อุพฺพรีวคฺค   ๔-๔ ปาลิ เอวํ, วินย. จูฬ. ๗/๓๑๑/๘๒
@เสนาสนกฺขนฺธก    ที. มหา ๑๐/๓๒๙/๒๑๔ มหาโควินฺทปพฺพชฺชา
มจฺจุหายินนฺ"ติ ๑- เอตฺถ ธมฺมเทสนา พฺรหฺมจริยนฺติ วุตฺตา. "อปเร ๒- อพฺรหฺมจารี
ภวิสฺสนฺติ, มยเมตฺถ พฺรหฺมจารี ภวิสฺสามา"ติ ๒- สลฺเลขสุตฺเต เมถุนวิรติ
พฺรหฺมจริยนฺติ วุตฺตา.
              "มยญฺจ ภริยา นาติกฺกมาม
               ภริยาปิ อเมฺห ๓- นาติกฺกมนฺติ
               อญฺญตฺร ตาหิ พฺรหฺมจริยํ จราม
            ๔- ตสฺมาติหมฺห ทหรา น มิยฺยเร"ติ ๔-
มหาธมฺมปาลชาตเก สทารสนฺโตโส พฺรหฺมจริยนฺติ วุตฺโต.
         "หีเนน พฺรหฺมจริเยน               ขตฺติเย อุปปชฺชติ
          มชฺฌิเมน จ เทเวสุ ๕-            อุตฺตเมน วิสุชฺฌตี"ติ ๕-
     เอวํ นิมิชาตเก อตฺตทมนวเสน กโต อฏฺฐงฺคิโก อุโปสโถ พฺรหฺมจริยนฺติ
วุตฺโต. "อิทํ โข ปน เม ปญฺจสิข พฺรหฺมจริยํ เอกนฺตนิพฺพิทาย วิราคาย
ฯเปฯ อยเมว อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค"ติ ๖- มหาโควินฺทสุตฺตสฺมิญฺเญว อริยมคฺโค
พฺรหฺมจริยนฺติ วุตฺโต. "ตยิทํ พฺรหฺมจริยํ อิทฺธญฺเจว ผีตญฺจ  วิตฺถาริกํ
พาหุชญฺญํ ปุถุภูตํ ยาว เทวมนุสฺเสหิ สุปฺปกาสิตนฺ"ติ ๗- ปาสาทิกสุตฺเต
สิกฺขาตฺตยสงฺคหํ สาสนํ พฺรหฺมจริยนฺติ วุตฺตํ.
         "อปิ อตรมานานํ               ผลาสาว สมิชฺฌติ
          วิปกฺกพฺรหฺมจริโยสฺมิ            เอวํ ชานาหิ คามณี"ติ ๘-
เอตฺถ อชฺฌาสโย พฺรหฺมจริยนฺติ วุตฺโต. อิธ ปน วิริยํ พฺรหฺมจริยนฺติ อธิปฺเปตํ.
วิริยพฺรหฺมจริยสฺส หิ อิทเมว สุตฺตํ. ตเทตํ เอกสฺมึ อตฺตภาเว จตุพฺพิธสฺส
ทุกฺกรสฺส กตตฺตา จตุรงฺคสมนฺนาคตนฺติ วุตฺตํ.
@เชิงอรรถ:  สํ. สคา. ๑๕/๑๘๔/๑๘๖ อนฺธกวินฺทสุตฺต,   ๒-๒ ปาลิ. ปเร, ม.มู. ๑๒/๘๓/๕๖
@มูลปริยายวคฺค    ฉ.ม. อเมฺห จ ภริยา    ๔-๔ ปาลิ. ตสฺมา หิ อมฺหํ, ขุ. ชา.
@ทสก. ๒๗/๑๔๑๕/๒๘๙ มหาธมฺมปาลชาตก (สฺยา)   ๕-๕ ปาลิ. เทวตฺตํ, ขุ. ชา.
@อฏฺฐก. ๒๗/๑๑๘๖/๒๔๙ อาทิตฺตชาตก (สฺยา)   ที. มหา. ๑๐/๓๒๙/๒๑๔
@มหาโควินฺทปพฺพชฺชา     ที. ปาฏิ. ๑๑/๑๗๔/๑๐๗ พฺรหฺมจริยปริปูราทิกถา
@ ขุ. ชา. เอกก. ๒๗/๘/๓ คามณิชาตก (สฺยา)
     ตปสฺสี สุทํ โหมีติ สุทนฺติ นิปาตมตฺตํ, ตปนิสฺสิตโก โหมีติ อตฺโถ.
ปรมตปสฺสีติ ปรโม ตปสฺสี, ตปนิสฺสิตกานํ อุตฺตโม. ลูโข สุทํ โหมีติ ลูโข
โหมิ. เชคุจฺฉีติ ปาปเชคุจฺฉิโก. ปวิวิตฺโต สุทํ โหมีติ ปวิวิตฺโต อหํ โหมิ.
ตตฺรสฺสุ เม อิทํ สาริปุตฺตาติ ตตฺร จตุรงฺเค พฺรหฺมจริเย อิทํ มม ตปสฺสิตาย
โหติ, ตปนิสฺสิตกภาเว มยฺหํ อิทํ อเจลกาทิตปสฺสิตกตํ โหตีติ ทสฺเสติ.
     ตตฺถ อเจลโกติ นิจฺเจโล นคฺโค. มุตฺตาจาโรติ วิสฏฺฐาจาโร,
อุจฺจารกมฺมาทีสุ โลกิยกุลปุตฺตาจาเรน วิรหิโต, ฐิตโกว อุจฺจารํ กโรมิ, ปสฺสาวํ
กโรมิ, ขาทามิ ภุญฺชามิ จ. หตฺถาวเลขโนติ ๑- หตฺเถ ปิณฺฑมฺหิ นิฏฺฐิเต ๒-
ชิวฺหาย หตฺถํ อวลิขามิ, ๓- อุจฺจารํ วา กตฺวา หตฺถสฺมึเยว ทณฺฑกสญฺญี หุตฺวา
หตฺเถน อวลิขามีติ ทสฺเสติ. เต กิร ทณฺฑกํ สตฺโตติ ปญฺญเปนฺติ, ตสฺมา
เตสํ ปฏิปทํ ปูเรนฺโต เอวมกาสิ. ภิกฺขาคหณตฺถํ เอหิ ภนฺเตติ ๔- วุตฺโต น
เอตีติ น เอหิภทฺทนฺติโก. เตนหิ ติฏฺฐ ติฏฺฐ ภนฺเตติ ๕- วุตฺโตปิ น ติฏฺฐตีติ
น ติฏฺฐภทฺทนฺติโก. ตทุภยํปิ ติตฺถิยา จ ๖- เอตสฺส วจนํ กตํ ภวิสฺสตีติ น
กโรนฺติ. อหํปิ เอวํ อกาสินฺติ ทสฺเสติ. อภิหตนฺติ ปุเรตรํ คเหตฺวา อาหฏภิกฺขํ.
อุทฺทิสฺส กตนฺติ อิมํ ตุเมฺห อุทฺทิสฺส กตนฺติ เอวํ อาโรจิตภิกฺขํ. น นิมนฺตนนฺต
อสุกนฺนาม กุลํ วา วีถึ วา คามํ วา ปวิเสยฺยาถาติ เอวํ นิมนฺติตภิกฺขํปิ น
สาทิยามิ น คณฺหามิ.
     น กุมฺภิมุขาติ กุมฺภิโต อุทฺธริตฺวา ทิยฺยมานํ ภิกฺขํ น คณฺหามิ. น
กโฬปิมุขาติ กโฬปีติ อุกฺขลิ วา ปจฺฉิ วา, ตโตปิ น คณฺหามิ. กสฺมา?
กุมฺภิกโฬปิโย มํ นิสฺสาย กฏจฺฉุนา ปหารํ ลภนฺตีติ. น เอฬกมนฺตรนฺติ อุมฺมารํ
อนฺตรํ กตฺวา ทิยฺยมานํ น คณฺหามิ. กสฺมา? อยํ มํ นิสฺสาย อนฺตรกรณํ
ลภตีติ. ทณฺฑมุสเลสุปิ เอเสว นโย. น ทฺวินฺนนฺติ ทฺวีสุ ภุญฺชมาเนสุ เอกสฺมึ
อุฏฺฐาย เทนฺเต น คณฺหามิ. กสฺมา? กพฬนฺตราโย โหตีติ. น คพฺภินิยาติอาทีสุ
ปน คพฺภินิยา กุจฺฉิยํ ทารโก กิลมติ, ปายนฺติยา ทารกสฺส ขีรนฺตราโย
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. หตฺถาปเลขโน    ฉ.ม. ฐิเต     ฉ.ม., อิ. อปลิชามิ, เอวมุปริปิ
@ ฉ.ม. ภทฺทนฺเตติ           ฉ.ม. เอวํ
โหติ, ปุริสนฺตรคตายาติ ๑- รติอนฺตราโย โหตีติ น คณฺหามิ. น สงฺกิตฺตีสูติ
สงฺกิตฺเตตฺวา กตภตฺเตสุ. ทุพฺภิกฺขสมเย กิร อเจลกสาวกา อเจลกานํ อตฺถาย
ตโต ตโต ตณฺฑุลาทีหิ ๒- สมาทเปตฺวา ภตฺตํ ปจนฺติ. อุกฺกฏฺฐาเจลโก. คโต ๓-
น ปฏิคณฺหาติ,
     น ยตฺถ สาติ ยตฺถ สุนโข ปิณฺฑํ ลภิสฺสามีติ อุปฏฺฐิโต โหติ, ตตฺถ
ตสฺส อทตฺวา อาหฏํ น คณฺหามิ. กสฺมา? เอตสฺส ปิณฺฑนฺตราโย โหตีติ.
สณฺฑสณฺฑจารินีติ สมูหสมูหจารินี, สเจ หิ อเจลกํ ทิสฺวา อิมสฺส ภิกฺขํ
ทสฺสามาติ มานุสกา ภตฺตเคหํ ปวิสนฺติ. เตสุ จ ปวิสนฺเตสุ กโฬปิมุขาทีสุ
นิลีนา มกฺขิกา อุปฺปติตฺวา สณฺฑสณฺฑา วิจรนฺติ. ๔- ตโต อาหฏภิกฺขํ น
คณฺหามิ, กสฺมา? มํ นิสฺสาย มกฺขิกานํ โคจรนฺตราโย ชาโตติ, อหํปิ ตถา
อกาสึ. น ถุโสทกนฺติ สพฺพสสฺสสมฺภาเรหิ ๕- กตํ โลณโสจิรกํ, ๖- เอตฺถ จ
สุราปานเมว สาวชฺชํ, อยํ ปน สพฺเพสุปิ สาวชฺชสญฺญี.
     เอกาคาริโกติ โย เอกสฺมึเยว เคเห ภิกฺขํ ลภิตฺวา นิวตฺตติ. เอกาโลปิโกติ
โย เอเกเนว อาโลเปน ยาเปติ. ทฺวาคาริกาทีสุปิ เอเสว นโย.
เอกิสฺสาปิ ทตฺติยาติ เอกาย ทตฺติยา. ทตฺติ นาม เอกา ขุทฺทกปาตี โหติ, ยตฺถ
อคฺคภิกฺขํ ปกฺขิปิตฺวา ฐเปนฺติ. เอกาหิกนฺติ เอกทิวสนฺตริกํ. อฑฺฒมาสิกนฺติ
อฑฺฒมาสนฺตริกํ. ปริยายภตฺตโภชนนฺติ วารภตฺตโภชนํ. เอกาหวาเรน ทฺวีหวาเรน
สตฺตาหวาเรน อฑฺฒมาสวาเรนาติ เอวํ ทิวสวาเรน อาคตํ ภตฺตโภชนํ.
     สากภกฺโขติ อลฺลสากภกฺโข. สามากภกฺโขติ สามากตณฺฑุลภกฺโข. นีวาราทีสุ
นีวารา นาม ตาว อรญฺเญ สยํ ชาตวีหิชาติ. ททฺทุลนฺติ จมฺมกาเรหิ จมฺมํ
ลิขิตฺวา ฉฑฺฑิตกสฏํ. หฏํ วุจฺจติ สิเลโสปิ เสวาโลปิ กณฺณิการาทิรุกฺขนิยฺยาโสปิ.
กณนฺติ โกณฺฑกํ. ๗- อาจาโมติ ภตฺตอุกฺขลิกาย ลคฺโคชฺฌามโอทโน, ตํ
ฉฑฺฑิตฏฺฐาเน คเหตฺวา ขาทตีติ. ๘- "โอทนกญฺชิยนฺ"ติปิ วทนฺติ. ปิญฺญากาทโย
ปากฏา. ๙- ปวตฺตผลโภชีติ ปติตผลโภชี.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อิติ-สทฺโท น ทิสฺสคิ    ฉ.ม. ตณฺฑุลาทีนิ       ฉ.ม. ตโตปิ
@ ฉ.ม. จรนฺติ      ม. สพฺพสมฺภาเรหิ      ฉ.ม. โลณโสวีรกํ, สี. สุวีรกํ
@ ฉ.ม. กุณฺฑกํ      ฉ.ม. อิติ-สทฺโท น ทิสฺสติ  ฉ.ม. ปากฏาเอว
     สาณานีติ สาณวากโจฬานิ. มสาณานีติ มิสฺสกโจฬานิ. ฉวทุสฺสานีติ
มตสรีรโต ฉฑฺฑิตวตฺถานิ. เอรกติณาทีนิ วา คนฺเถตฺวา กตนิวาสนานิ. ปํสุกูลานีติ
ปฐวิยํ ฉฑฺฑิตนนฺตกานิ. ติริฏานีติ รุกฺขตจวตฺถานิ. อชินนฺติ อชินมิคจมฺมํ.
อชินกฺขิปนฺติ ตเทว มชฺเฌ ทาฬิกํ ๑- สขุรกนฺติปิ วทนฺติ. กุสจีรนฺติ กุสติณํ
คนฺเถตฺวา กตจีรํ. วากจีรผลกจีเรสุปิ เอเสว นโย. เกสกมฺพลนฺติ มนุสฺสเกเสหิ
กตกมฺพลํ. ยํ สนฺธาย วุตฺตํ "ยานิ กานิจิ ภิกฺขเว ตนฺตาวุตานํ วตฺถานํ,
เกสกมฺพโล เตสํ ปฏิกุฏฺโฐ อกฺขายติ. เกสกมฺพโล ภิกฺขเว สีเต สีโต อุณฺหกาเล
อุโณฺห ทุพฺพณฺโณ ทุคฺคนฺโธ ทุกฺขสมฺผสฺโสติ" ๒- วาลกมฺพลนฺติ อสฺสวาลาทีหิ
กตกมฺพลํ. อุลูกปกฺขนฺติ อุลูกปตฺตานิ คนฺเถตฺวา กตนิวาสนํ. อุพฺภฏฺฐโกติ อุทฺธํ
ฐิตโก. อุกฺกุฏิกปฺปธานมนุยุตฺโตติ อุกฺกฏิกวิริยํ อนุยุตฺโต, คจฺฉนฺโตปิ
อุกฺกุฏิโกว หุตฺวา อุปฺปติตฺวา อุปฺปติตฺวา คจฺฉติ. กณฺฏกาปสฺสยิโกติ อยกณฺฏเก
วา ปกติกณฺฏเก วา ภูมิยํ โกฏฺเฏตฺวา ตตฺถ จมฺมํ อตฺถริตฺวา ฐานจงฺกมาทีนิ กโรมีติ
ทสฺเสติ. เสยฺยนฺติ สยนฺโตปิ ตตฺเถว เสยฺยํ กปฺเปมิ. สายตติยกนฺติ ๓-
สายตติยํ. ๓- ปาโต มชฺฌนฺติเก สายนฺติ ทิวสฺส ติกฺขตฺตุํ ปาปํ ปวาเหสฺสามีติ
อุทโกโรหนานุโยคํ อนุยุตฺโต วิหรามีติ ทสฺเสติ.
     [๑๕๖] เนกวสฺสคณิกนฺติ เนกวสฺสคณสญฺชาตํ. รโชชลฺลนฺติ รชมลํ,
อิทํ อตฺตโน รโชชลฺลกวตสมาทานกาลํ สนฺธาย วทติ. เชคุจฺฉิสฺมินฺติ
ปาปชิคุจฺฉนภาเว. ยาว อุทกพินฺทุมฺหิปีติ ยาว อุทกตฺเถเวปิ ๔- มม ทยา
ปจฺจุปฏฺฐิตา โหติ. โก ปน วาโท อญฺเญสุ สกฺขรกถลทณฺฑกวาลกาทีสุ. เต กิร
อุทกพินฺทุํ จ เอเต จ สกฺขรกถลาทโย ขุทฺทกปาณาติ ปญฺญเปนฺติ. เตนาห "ยาว
อุทกพินฺทุมฺหิปิ เม ทยา ปจฺจุปฏฺฐิตา โหตี"ติ. อุทกพินฺทุมฺปิ น หนามิ น
วินาเสมิ, กึการณ? มาหํ ขุทฺทเก ปาเณ วิสมคเต สงฺฆาตํ อาปาเทสินฺติ
นินฺนถลติณคฺครุกฺขสาขาทีสุ วิย ๕- วิสมฏฺฐาเน คเต อุทกพินฺทุสงฺขาเต ขุทฺทกปาเณ
สงฺฆาตํ วธํ มา อาปาเทสินฺติ. เอตมตฺถํ "สโต จ ๕- อภิกฺกมามี"ติ ทสฺเสติ.
อเจลเกสุ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ผาลิตํ               องฺ ติก. ๒๐/๑๓๘/๒๗๙ เกสกมฺพลสุตฺต
@๓-๓ ฉ.ม. สายํ ตติยมสฺสาติ สายตติยกํ    ฉ.ม. อุทกเถวเกปิ
@ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ            ฉ.ม. ว
กิร ภูมิอกฺกนฺตกาลโต ปภูติ สีลวา นาม นตฺถิ. ภิกฺขาจารํ คจฺฉนฺตาปิ ทุสฺสีลาว
หุตฺวา คจฺฉนฺติ, อุปฏฺฐากานํ เคเห ภุญฺชนฺตาปิ ทุสฺสีลาว หุตฺวา ภุญฺชนฺติ.
อาคจฺฉนฺตาปิ ทุสฺสีลาว หุตฺวา อาคจฺฉนฺติ. ยทา ปน โมรปิญฺเฉน ผลกํ
สมฺมชฺชิตฺวา สีลํ อธิฏฺฐาย นิสีทนฺติ, ตทา สีลวนฺโต นาม โหติ.
     วนกมฺมิกนฺติ กณฺฑมูลผลาทีนํ ๑- อตฺถาย วเน วิจรนฺตํ. วเนน วนนฺติ
วนโต วนํ, เอส นโย สพฺพตฺถ. ปปตามีติ ๒- คจฺฉามิ. อารญฺญโกติ อรญฺเญ
ชาตวทฺโธ, ๓- อิทํ อตฺตโน อาชีวกกาลํ สนฺธาย วทติ. โพธิสตฺโต กิร ปาสณฺฑํ
ปริคณฺหนตฺถาย ตํ ปพฺพชฺชํ ปพฺพชฺชิ, นิรตฺถกภาวํ ปน ญตฺวาปิ น อุปพฺพชิโต,
โพธิสตฺตา หิ ยํ ยํ ฐานํ อุเปนฺติ, ตโต อนิวตฺติตธมฺมา โหนฺติ, ปพฺพชิตฺวา
ปน มา มํ โกจิ อทฺทสาติ ตโตว อรญฺญํ ปวิฏฺโฐ. เตเนวาห "มา มํ เต
อทฺทสํสุ อหญฺจ มา เต อทฺทสนฺ"ติ.
     โคฏฺฐาติ โควชา. ปฏฺฐิตคาโวติ นิกฺขนฺตคาโว. ตตฺถ จตุกุณฺฑิโกติ
วนนฺเตเยว ๔- ฐิโต โคปาลกานํ คาวีหิ สทฺธึ อปคตภาวํ ทิสฺวา เทฺว หตฺเถ
เทฺว จ ชณฺณุกานิ ภูมิยํ ฐเปตฺวา เอวํ จตุกุณฺฑิโก อุปสงฺกมิตฺวาติ อตฺโถ.
ตานิ สุทํ อาหาเรมีติ มหลฺลกวจฺฉกานํ โคมยานิ กสฏานิ นิโรชานิ โหนฺติ,
ตสฺมา ตานิ วชฺเชตฺวา ยานิ ตรุณกานํ ๕- ขีรปาเณเนว วทนฺตานํ สโอชานิ
โคมยานิ, ตานิ กุจฺฉิปูรํ ขาทิตฺวา ปุน วนสณฺฑเมว ปวิสติ. ตํ สนฺธายาห
"ตานิ สุทํ อาหาเรมี"ติ. ยาวกีวญฺจ เมติ ยตฺตกํ กาลํ มม สกํ มุตฺตกรีสํ
อปริกฺขีณํ โหติ. ยาว เม ทฺวารวลญฺโช ปวตฺติตฺถ, ตาว ตเทว อาหาเรมีติ
อตฺโถ. กาเล ปน คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต ปริกฺขีณมํสโลหิโต อุปจฺฉินฺนทฺวารวลญฺโช
วจฺฉกานํ โคมยานิ อาหาเรมิ. มหาวิกฏโภชนสฺมินฺติ มหนฺเต วิกฏโภชเน,
อปกติโภชเนติ อตฺโถ.
     [๑๕๗] ตตฺร สุทํ สาริปุตฺต ภึสนกสฺส วนสณฺฑสฺส ภึสนกตสฺมึ โหตีติ
ตตฺราติ ปุริมวจนาเปกฺขนํ. สุทนฺติ ปทปูรณมตฺเต นิปาโต. สาริปุตฺตาติ อาลปนํ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. กนฺทมูลผลาผลาทีนํ            ฉ.ม. สํปตามีติ
@ ฉ.ม. ชาตวุทฺโธ                  ก. จรนฺโตเยว    ฉ.ม. ตรุณวจฺฉกานํ
อยํ ปเนตฺถ อตฺถโยชนา:- ตตฺราติ ยํ วุตฺตํ ๑- อญฺญตรสฺมึ ภึสนเก วนสณฺเฑติ, ๑-
ตตฺร โย โส ภึสนโก วนสณฺโฑ วุตฺโต, ตสฺส ภึสนกสฺส วนสณฺฑสฺส
ภึสนกตสฺมึ โหติ, ภึสนกกิริยาย โหตีติ อตฺโถ. กึ โหติ, อิทํ โหติ, โย โกจิ
อวีตราโค ฯเปฯ โลมานิ หํสนฺตีติ.
     อถวา ตตฺราติ สามิอตฺเถ ภุมฺมํ. สุ อิติ นิปาโต, กึสุ นาม เต โภนฺโต
สมณพฺราหฺมณาติอาทีสุ วิย. อิทนฺติ อธิปฺเปตมตฺถํ ปจฺจกฺขํ วิย กตฺวา
ทสฺสนวจนํ. สุทนฺติ สุ อิทํ, สนฺธิวเสน อิการโลโป เวทิตพฺโพ จกฺขุนฺทฺริยํ
อิตฺถินฺทฺริยํ อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํ กึสูธ วิตฺตนฺติอาทีสุ วิย. อยํ ปเนตฺถ
อตฺถโยชนา, ตสฺส สาริปุตฺต ภึสนกสฺส วนสณฺฑสฺส ภึสนกตสฺมึ อิทํสุ โหตีติ.
ภึสนกตสฺมินฺติ ภึสนกภาเวติ อตฺโถ. เอกสฺส ตการสฺส โลโป ทฏฺฐพฺโพ.
"ภึสนกตฺตสฺมินฺ"ติ เยว วา ปาโฐ, ภึสนกตาย อิติ วา วตฺตพฺเพ ลิงฺควิปลฺลาโส
กโต, นิมิตฺตตฺเถ เจตฺถ ๒- ภุมฺมวจนํ, ตสฺมา เอวํ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ,
ภึสนกภาเว อิทํสุ โหติ, ภึสนกภาวนิมิตฺตํ ภึสนกภาวเหตุ ภึสนกภาวปจฺจยา
อิทํสุ โหติ, โย โกจิ อวีตราโค ตํ วนสณฺฑํ ปวิสติ, เยภุยฺเยน โลมานิ
หํสนฺติ พหุตรานิ โลมานี หํสนฺติ, อุทฺธํมุขานิ สูจิสทิสานิ กณฺฏกสทิสานิ จ
หุตฺวา ติฏฺฐนฺติ, อปฺปานิ น หํสนฺติ, พหุตรานํ วา สตฺตานํ หํสนฺติ, อปฺปกานํ
อติสูรปุริสานํ น หํสนฺตีติ.
     อนฺตรฏฺฐกาติ มาฆมาสสฺส อวสาเน จตสฺโส, ผคฺคุณมาสสฺส อาทิมฺหิ
จตสฺโสติ เอวํ อุภินฺนํ อนฺตเร อฏฺฐรตฺติ. อพฺโภกาเสติ มหาสตฺโต หิมปาตสมเย
รตฺตึ อพฺโภกาเส วิหรติ, อถสฺส โลมกูเปสุ อาวุตา มุตฺตา วิย หิมพินฺทูนิ
ติฏฺฐนฺติ, สกลสรีรํ ๓- เสตทุกูลปารุตํ วิย โหติ. ทิวา วนสณฺเฑติ ทิวา
หิมพินฺทูสุ สุริยาตาปสมฺผสฺเสน วิคเตสุ อสฺสาโสปิ ภเวยฺย, อยํ ปน สุริเย
อุคฺคจฺฉนฺเตเยว วนสณฺฑํ ปวิสติ, ตตฺราปิสฺส สุริยาตเปน ปคฺฆรนฺตํ หิมํ สรีเรเยว
ปตตีติ. ๔- ทิวา อพฺโภกาเส วิหรามิ รตฺตึ วนสณฺเฑติ คิมฺหกาเล กิเรส ทิวา
อพฺโภกาเส
@เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ.ม. อญฺญตรํ ภึสนกํ วนสณฺฑนฺติ    ฉ.ม. เจตํ      ฉ.ม. สรีรํ
@ ฉ.ม. อิติ-สทฺโท น ทิสฺสติ
วิหาสิ, เตนสฺส กจฺเฉหิ เสทธารา มุจฺจึสุ, รตฺตึ อสฺสาโส ภเวยฺย, อยํ
ปน สุริเย อตฺถงฺคจฺฉนฺเตเยว วนสณฺฑํ ปวิสติ. อถสฺส ทิวา คหิตอุสฺเม
วนสณฺเฑ องฺคารกาสุยํ ปกฺขิตฺโต วิย อตฺตภาโว ปริฑยฺหิตฺถ. อนจฺฉริยาติ
อนุอจฺฉริยา. ปฏิภาสีติ อุปฏฺฐาสิ.
     โสตตฺโตติ ทิวา อาตเปน รตฺตึ ปวนอุสฺมาย ๑- สุตตฺโต. โสสินฺโนติ
รตฺตึ หิเมน ทิวา หิโมทเกน สุฏฺฐุ ตินฺโต. ภึสนเกติ ภยชนเก. นคฺโคติ
นิจฺเจโล. นิวาสนปารุปเน หิ สติ สีตํ วา อุณฺหํ วา น อติพาเธยฺย, ตมฺปิ
เม นตฺถีติ ทสฺเสติ. น จคฺคิมาสิโนติ อคฺคึปิ น อุปคโต. เอสนาปสุโตติ
สุทฺธิเอสนตฺถาย ปสุโต ปยุตฺโต. มุนีติ ตทา อตฺตานํ มุนีติ กตฺวา กเถสิ. ๒-
     ฉวฏฺฐิกานีติ อุปฑฺฒทฑฺฒานิ อฏฺฐีนิ. อุปธายาติ ๓- ยถา สีสูปธานญฺจ
ปาทูปธานญฺจ ปญฺญายติ, เอวํ สนฺถริตฺวา ตตฺถ เสยฺยํ กปฺเปมีติ ทสฺเสติ.
โคมณฺฑลาติ ๔- โคปาลทารกา. เต กิร โพธิสตฺตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา สุเมธ
ตฺวํ อิมสฺมึ ฐาเน กสฺมา นิสินฺโน, กเถหีติ วทนฺติ. โพธิสตฺโต อโธมุโข
นิสีทติ, น กเถติ. อถ นํ เต อกเถตุํ น ทสฺสามาติ ปริวาเรตฺวา โอฏฺฐุภนฺติ
สรีเร เขฬํ ปาเตนฺติ. โพธิสตฺโต เอวํปิ น กเถติ. อถ นํ ตฺวํ น กเถสีติ
โอมุตฺเตนฺติ ปสฺสาวมสฺส อุปริ วิสฺสชฺเชนฺติ. โพธิสตฺโต เอวํปิ น กเถติเยว.
ตโต นํ กเถหิ กเถหีติ ปํสุเกน โอกิรนฺติ. โพธิสตฺโต เอวํปิ น กเถติเยว.
อถสฺส น กเถสีติ ทณฺฑสลากา คเหตฺวา กณฺณโสเตสุ ปเวเสนฺติ. โพธิสตฺโต
ทุกฺขา ติปฺปา ๕- กฏุกา เวทนา อธิวาเสนฺโต กสฺสจิ กิญฺจิ น กเถสฺสามีติ ๖-
มตโก วิย อจฺฉติ. เตนาห "น โข ปนาหํ สาริปุตฺต อภิชานามิ เตสุ ปาปกํ
จิตฺตํ อุปฺปาเทตา"ติ. น มยา เตสุ ปาปกํ จิตฺตํปิ อุปฺปาทิตนฺติ อตฺโถ.
อุเปกฺขาวิหารสฺมึ โหตีติ อุเปกฺขาวิหาโร โหติ. วิหาโรว ๗- หิ วิหารสฺมินฺติ
วุตฺโต. เตเนว จ "อิทํสุ เม"ติ เอตฺถาปิ อยํสุ เมติ เอวํ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. วนอุสฺมาย      ฉ.ม. กเถติ      ก. อุปณิธายาติ     ฉ.ม. คามนฺฑลาติ
@ ฉ.ม. ติพฺพา         ฉ.ม. กริสฺสามีติ   ฉ.ม. วิหาโร เอว.
อิมินา นเยน อญฺญานิปิ เอวรูปานิ ปทานิ เวทิตพฺพานิ. อิมินา อิโต
เอกนวุเต กปฺเป ปูริตํ อุเปกฺขาวิหารํ ทสฺเสติ. ยํ สนฺธายาห:-
         "สุเข ปตฺเต ๑- น รชฺชามิ          ทุกฺเข น โหมิ ทุมฺมโน
          สพฺพตฺถ ตุลิโต โหมิ               เอสา เม อุเปกฺขาปารมี"ติ.
                            อาหารสุทฺธิวณฺณนา
     [๑๕๘] อาหาเรน สุทฺธีติ โกลาทินา เอกจฺเจน ปริตฺตกอาหาเรน สกฺกา
สุชฺฌิตุนฺติ เอวํ ทิฏฺฐิโน โหนฺติ. เอวมาหํสูติ เอวํ วทนฺติ. โกเลหีติ พท-
เรหิ. ๒- โกโลทกนฺติ โกลานิ มทฺเทตฺวา กตปานกํ. โกลวิกตินฺติ โกลสาฬวโกลปูว-
โกลคุฬาทิโกลวิการํ. เอตปรโมติ เอตํ ปมาณํ ปรมํ อสฺสาติ เอตปรโม. ตทา
เอกนวุติกปฺปมตฺถเก ปน น เพลุวปกฺกตาลปกฺกปฺปมาโณ โกโล โหติ, ยํ
เอตรหิ โกลสฺส ปมาณํ, เอตฺตโกว โหตีติ อตฺโถ.
     [๑๕๙] อธิมตฺตกิสมานนฺติ อติวิย กิสภาวํ. อาสีติกปพฺพานิ วา กาฬปพฺพานิ
วาติ ยถา อาสีติกวลฺลิยา วา กาฬวลฺลิยา วา สนฺธิฏฺฐาเนสุ มิลายิตฺวา มชฺเฌ
อุนฺนตุนฺนตา ๓- โหนฺติ, เอวํ มยฺหํ องฺคปจฺจงฺคานิ โหนฺตีติ ทสฺเสติ.
โอฏฺฐปทนฺติ ยถา โอฏฺฐสฺส ปทํ มชฺเฌ คมฺภีรํ โหติ, เอวเมว โพธิสตฺตสฺส มิลาเต
มํสโลหิเต วจฺจทฺวารสฺส อนฺโตปวิฏฺฐตฺตา อานิสทํ มชฺเฌ คมฺภีรํ โหติ. อถสฺส
ภูมิยํ นิสินฺนฏฺฐานํ สรโปงฺเขน อกฺกนฺตํ วิย มชฺเฌ อุนฺนตํ โหติ. วฏฺฏนาวฬีติ
ยถา ยฏฺฐิ ๔- รชฺชุยา อาวุนิตฺวา กตา วฏฺฏนาวลี วฏฺฏนานํ อนฺตรนฺตรา
นินฺนา โหติ, วฏฺฏนฏฺฐาเนสุ อุนฺนตา, เอวํ ปิฏฺฐิกณฺฏโก อุนฺนตาวนโต โหติ,
ชรสาลาย โคปานสิโยติ ชิณฺณสาลาย โคปานสิโย, ตา วํสโต มุจฺจิตฺวา
มณฺฑเล ปติฏฺฐนฺติ มณฺฑลโต มุจฺจิตฺวา ภูมิยนฺติ เอวํ เอกา อุปริ โหติ,
เอกา เหฏฺฐาติ โอลุคฺควิลุคฺคา ภวนฺติ. โพธิสตฺตสฺส ปน น เอวํ ผาสุฬิโย,
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สุขปตฺโต   ฉ.ม. ปทเรหิ   ฉ.ม. อุนฺนตุนฺนตานิ
@ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
ตสฺส หิ โลหิเต ฉินฺเน มํเส มิลาเต ผาสุฬนฺตเรหิ จมฺมานิ เหฏฺฐา โอติณฺณานิ,
ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ.
     โอกฺขายิกาติ เหฏฺฐา อนุปวิฏฺฐา. ตสฺส กิร โลหิเต ฉินฺเน มํเส
มิลาเต อกฺขิอาวาฏกา มตฺถลุงฺคํ อาหจฺจ อฏฺฐํสุ, เตนสฺส เอวรูปา อกฺขิตารกา
อเหสุํ. อามกจฺฉินฺโนติ อติตรุณกาเล ฉินฺโน, โส หิ วาตาตเปน สมฺผุสติ เจว
มิลายติ จ. ยาวสฺสุ เม สาริปุตฺตาติ สาริปุตฺต มยฺหํ อุทรจฺฉวิ ยาว ปิฏฺฐิกณฺฏกํ
อลฺลีนา โหติ. อถวา ยาวสฺสุ เม สาริปุตฺต ภาริยภาริยา อโหสิ ทุกฺกรการิกา,
มยฺหํ อุทรจฺฉวิ ยาว ปิฏฺฐิกณฺฏกํ อลฺลีนา อโหสีติ เอวเมตฺถ สมฺพนฺโธ
เวทิตพฺโพ. ปิฏฺฐิกณฺฏกญฺเญว ปริคฺคณฺหามีติ สหอุทรจฺฉวึ คณฺหามิ. อุทรจฺฉวึเยว
ปริคฺคณฺหามีติ สหปิฏฺฐิกณฺฏกํ คณฺหามิ. อวกุชฺโช ปปตามีติ ตสฺส หิ อุจฺจาร-
ปสฺสาวตฺถาย นิสินฺนสฺส ปสฺสาโว เนว นิกฺขมติ, วจฺจํ ปน เอกเทฺวกตกฏฺฐิมตฺตํ
นิกฺขมิ. พลวทุกฺขํ อุปฺปาเทติ. สรีรโต เสทา มุจฺจนฺติ, ตตฺเถว อวกุชฺโช
ภูมิยํ ปตติ. เตนาห "อวกุชฺโช ปปตามี"ติ. ตเมว กายนฺติ ตํ เอกนวุติกปฺปมตฺถเก
กายํ. มหาสจฺจกสุตฺเต ปน ปจฺฉิมภวกายํ ๑- สนฺธาย อิมเมว กายนฺติ อาห.
ปูติมูลานีติ มํเส วา โลหิเต วา สติ ติฏฺฐนฺติ. ตสฺส ปน อภาเว จมฺมขณฺเฑ
โลมานิ วิย หตฺเถเยว ลคฺคนฺติ, ตํ สนฺธายาห "ปูติมูลานิ โลมานิ กายสฺมา
ปปตนฺตี"ติ.
     อลมริยญาณทสฺสนวิเสสนฺติ อริยภาวํ กาตุํ สมตฺถํ โลกุตฺตรมคฺคํ.
อิมิสฺสาเยว อริยาย ปญฺญายาติ วิปสฺสนาย ปญฺญาย อนธิคมา. ยายํ อริยาติ
ยา อยํ มคฺคปญฺญา อธิคตา. อิทํ วุตฺตํ โหติ:- ยถา เอตรหิ วิปสฺสนาย
ปญฺญาย อธิคตตฺตา มคฺคปญฺญา อธิคตา, เอวํ เอกนวุติกปฺปมตฺถเก วิปสฺสนาย
ปญฺญาย อนธิคตตฺตา โลกุตฺตรมคฺคปญฺญํ นาธิคโตสฺมีติ, มชฺฌิมภาณกตฺเถรา
ปนาหุ, อิมิสฺสาเยวาติ วุตฺตปญฺญาปิ ยายํ อริยาติ วุตฺตปญฺญาปิ มคฺคปญฺญาเยว.
อถ เน ภิกฺขู อหํสุ "เอวํ สนฺเต มคฺคสฺส อนธิคตตฺตา มคฺคํ นาธิคโตสฺมีติ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปจฺฉิมภวิกกายํ
อิทํ วุตฺตํ โหติ ภนฺเต"ติ, อาวุโส กิญฺจาปิ ทีเปตุํ น สกฺโกมิ, เทฺวปิ ปน
มคฺคปญฺญาเยวาติ, เอตเทว เจตฺถ ยุตฺตํ. อิตรถา หิ ยา อยนฺติ นิทฺเทโส
อนนุรูโป สิยา.
                         สํสารสุทฺธิอาทิวณฺณนา
     [๑๖๐] สํสาเรน สุทฺธีติ พหุกํ สํสริตฺวา สุชฺฌนฺตีติ วทนฺติ. อุปปตฺติยา
สุทฺธีติ พหุกํ อุปปชฺชิตฺวา สุชฺฌนฺตีติ วทนฺติ. อาวาเสน สุทฺธีติ พหูสุ ฐาเนสุ
วสิตฺวา สุชฺฌนฺตีติ วทนฺติ. ตีสุปิ ฐาเนสุ สํสรณกวเสน สํสาโร. อุปปชฺชนกวเสน
อุปปตฺติ. วสนกวเสน อาวาโสติ ขนฺธาเยว วุตฺตา. ยญฺเญนาติ
พหุยาเค ยชิตฺวา สุชฺฌนฺตีติ วทนฺติ. มุทฺธาวสิตฺเตนาติ ตีหิ สงฺเขหิ
ขตฺติยาภิเสเกน มุทฺธนิ อภิสิตฺเตน. อคฺคิปาริจริยายาติ พหุอคฺคิปริจรเณน
สุชฺฌนฺตีติ วทนฺติ.
     [๑๖๑] ทหโรติ ตรุโณ. ยุวาติ โยพฺพเนน สมนฺนาคโต. สุสุกาฬเกโสติ
สุฏฺฐุ กาฬเกโส. ภเทฺรน โยพฺพเนน สมนฺนาคโตติ อิมินาสฺส เยน โยพฺพเนน
สมนฺนาคโต ยุวา, ตํ โยพฺพนํ ภทฺทํ ลทฺธกนฺติ ทสฺเสติ. ปฐเมน วยสาติ
ปฐมวโย นาม เตตฺตึส วสฺสานิ, เตน สมนฺนาคโตติ อตฺโถ, ปญฺญาเวยฺยตฺติเยนาติ
ปญฺญาเวยฺยตฺติภาเวน. ชิณฺโณติ ชราชิณฺโณ. วุฑฺโฒติ วฑฺฒิตฺวา
ฐิตองฺคปจฺจงฺโค. มหลฺลโกติ ชาติยา มหลฺลโก. อทฺธคโตติ พหุอทฺธานํ คโต
จิรกาลาติกฺกนฺโต. วโย อนุปฺปตฺโตติ วสฺสสตสฺส ตติยโกฏฺฐาสํ ปจฺฉิมวยํ
อนุปฺปตฺโต. อาสีติโก เม วโย วตฺตตีติ อิมํ กิร สุตฺตํ ภควา ปรินิพฺพานสํวจฺฉเร
กเถสิ. ตสฺมา เอวมาห. ปรมายาติ อุตฺตมาย. สติยาติอาทีสุ ปทสตํปิ
ปทสหสฺสํปิ วทนฺตสฺเสว อุคฺคณฺหณสมตฺถตา ๑- สติ นาม. ตเทว
อาธารณอุปนิพนฺธนสมตฺถตา คติ นาม. เอวํ คหิตํ ธาริตํ สชฺฌายํ กาตุํ สมตฺถวิริยํ
ธิติ นาม. ตสฺส อตฺถญฺจ การณญฺจ ทสฺสนสมตฺถตา ปญฺญาเวยฺยตฺติยํ นาม.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. คหณสมตฺถตา
     ทฬฺหธมฺโม ๑- ธนุคฺคโหติ ทฬฺหธนุํ คเหตฺวา ฐิโต อิสฺสาโส. ทฬฺหธนุ
นาม ทฺวิสหสฺสถามํ วุจฺจติ, ทฺวิสหสฺสถามํ นาม ยสฺส อาโรปิตสฺส ชิยาพนฺโธ
โลหสีสาทีนํ ภาโร ทณฺเฑ คเหตฺวา ยาว กณฺฐปฺปมาณา ๒- อุกฺขิตฺตสฺส ปฐวิโต
มุจฺจติ. สิกฺขิโตติ ทสทฺวาทส วสฺสานิ อาจริยกุเล อุคฺคหิตสิปฺโป. กตหตฺโถติ
โกจิ สิปฺปเมว อุคฺคณฺหาติ. กตหตฺโถ น โหติ, อยํ ปน กตหตฺโถ
จิณฺณวสีภาโว. กตูปาสโนติ ราชกุลาทีสุ ทสฺสิตสิปฺโป. ลหุเกน อสเนนาติ อนฺโต
สุสิรํ กตฺวา ตุลาทีนิ ปูเรตฺวา กตลาขาปริกมฺเมน สลฺลหุกกณฺเฑน. เอวํ กตํ
หิ เอกอุสภคามิ เทฺว อุสภานิ คจฺฉติ, อฏฺฐอุสภคามิ โสฬส อุสภานิ คจฺฉติ.
อปฺปกสิเรนาติ นิทฺทุกฺเขน. อติปาเตยฺยาติ อติกฺกเมยฺย. เอวํ อธิมตฺตสติมนฺโตติ
ยถา โส ธนุคฺคโห ตํ วิทตฺถิจตุรงฺคุลจฺฉายํ สีฆเมว อติกฺกเมติ, เอวํ ปทสตํปิ
ปทสหสฺสํปิ อุคฺคเหตุํ อุปธาเรตุํ สชฺฌายิตุํ อตฺถการณานิ จ อุปปริกฺขิตุํ
สมตฺถาติ ๓- อตฺโถ. อญฺญตฺร อสิตปีตขายิตสายิตาติ อสิตปีตาทีนิ หิ ภควตาปิ
กาตพฺพานิ โหนฺติ, ภิกฺขูหิปิ. ตสฺมา เตสํ กรณมตฺตกาลํ ฐเปตฺวาติ ทสฺเสติ.
     อปริยาทินฺนาเยวาติ อปริกฺขีณา เอว. สเจ หิ เอโก ภิกฺขุ
กายานุปสฺสนํ ปุจฺฉติ, อญฺโญ เวทนานุปสฺสนํ, อญฺโญ จิตฺตานุปสฺสนํ, อญฺโญ
ธมฺมานุปสฺสนํ. อิมินา ปุฏฺโฐ ๔- อหํ ปุจฺฉิสฺสามีติ เอโก เอกํ น โอโลเกติ.
เอวํ สนฺเตปิ เตสํ วาโร ปญฺญายติ. เอวํ พุทฺธานํ ปน วาโร น ปญฺญายติ,
วิทตฺถิจตุรงฺคุลจฺฉายํ สีฆเมว ๕- อติกฺกมนโต ปุเรตรํเยว ภควา จุทฺทสวิเธน
กายานุปสฺสนํ, นววิเธน เวทนานุปสฺสนํ, โสฬสวิเธน จิตฺตานุปสฺสนํ, ปญฺจวิเธน
ธมฺมานุปสฺสนํ กเถติ. ติฏฺฐนฺตุ วา ตาว เอเต จตฺตาโร. สเจ หิ อญฺเญ
จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเนสุ, อญฺเญ อิทฺธิปาเทสุ, อญฺเญ ปญฺจินฺทฺริเยสุ, ๖- อญฺเญ
ปญฺจพเลสุ, ๗- อญฺเญ สตฺต โพชฺฌงฺเคสุ, อญฺเญ อฏฺฐสุ มคฺคงฺเคสุ ปญฺหํ
ปุจฺเฉยฺยุํ, ตํปิ ภควา กเถยฺย. ติฏฺฐนฺตุ วา เอเต อฏฺฐ. สเจ อญฺเญ
สตฺตตึสชนา โพธิปกฺขิเยสุ ปญฺหํ ปุจฺเฉยฺยุํ, ตํปิ ภควา ตาวเทว กเถยฺย. กสฺมา?
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ทฬฺหธมฺมา          ฉ.ม. กณฺฑปฺปมาณา      ม. สมตฺโถติ
@ ฉ.ม. ปุฏฺฐํ              ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
@ ม. อินฺทฺริเยสุ            ม. พเลสุ
ยาวตา หิ โลกิยมหาชนา เอกํ ปทํ กเถนฺติ. ตาวตา ๑- อานนฺทตฺเถโร อฏฺฐ
ปทานิ กเถติ. อานนฺทตฺเถเร ปน เอกํ ปทํ กเถนฺเตเยว ภควา โสฬสปทานิ
กเถติ. กสฺมา? ภควโต หิ ชิวฺหา มุทุกา ทนฺตาวรณํ สุผุสิตํ วจนํ
อคลิตํ ภวงฺคปริวาโส ลหุโก. เตนาห "ปริยาทินฺนาเยวสฺส สาริปุตฺต ตถาคตสฺส
ธมฺมเทสนา"ติ.
     ตตฺถ ธมฺมเทสนาติ ตนฺติฐปนา. ธมฺมปทพฺยญฺชนนฺติ ปาลิยา ปทพฺยญฺชนํ,
ตสฺส ตสฺส อตฺถสฺส พฺยญฺชนกํ อกฺขรํ. ปญฺหปฏิภานนฺติ ปญฺหาพฺยากรณํ.
อิมินา กึ ทสฺเสติ? ตถาคโต ปุพฺเพ ทหรกาเล อกฺขรานิ สมฺปิณฺเฑตฺวา ปทํ
วตฺตุํ สกฺโกติ, ปทานิ สมฺปิณฺเฑตฺวา คาถํ วตฺตุํ สกฺโกติ, จตุอกฺขเรหิ วา
อฏฺฐอกฺขเรหิ วา โสฬสอกฺขเรหิ วา ปเทหิ ยุตฺตาย คาถาย อตฺถํ วตฺตุํ สกฺโกติ.
อิทานิ ปน มหลฺลกกาเล อกฺขรานิ สมฺปิณฺเฑตฺวา ปทํ วา, ปทานิ สมฺปิณฺเฑตฺวา
คาถํ วา, คาถาย อตฺถํ วา วตฺตุํ น สกฺโกตีติ เอวํ นตฺถิ. ทหรกาเล
จ มหลฺลกกาเล จ สพฺพเมตํ ตถาคตสฺส อปริยาทินฺนเมวาติ อิทํ ๒- ทสฺเสติ.
มญฺจเกน เจปิ มนฺติ อิทํ พุทฺธพลทีปนตฺถเมว ปริกปฺเปตฺวา อาห. ทสพลํ
ปน มญฺจกํ ๓- อาโรเปตฺวา คามนิคมราชธานิโย ปริหรณกาโล นาม นตฺถิ.
ตถาคตา หิ ปญฺจเม อายุโกฏฺฐาเส ขณฺฑิจฺจาทีหิ อนภิภูตา สุวณฺณวณฺณสฺส
สรีรสฺส เววณฺณิเย อนุปฺปตฺเต ๔- เทวมนุสฺสานํ ปิยมนาปกาเลเยว ปรินิพฺพายนฺติ.
     [๑๖๒] นาคสมาโลติ ตสฺส เถรสฺส นามํ. ปฐมโพธิยํ หิ
วีสติวสฺสพฺภนฺตเร อุปวานนาคิตเมฆิยตฺเถรา วิย อยํปิ ภควโต อุปฏฺฐาโก อโหสิ.
วีชยมาโนติ มนฺทมนฺเทน ตาลวณฺฏวาเตน ภควโต อุตุสุขํ สมุฏฺฐาปยมาโน.
เอตทโวจาติ สกลสุตฺตนฺตํ สุตฺวา ภควโต ปุพฺพจริตํ ทุกฺกรการํ อาคมฺม ปสนฺโน
เอตํ "อจฺฉริยํ ภนฺเต"ติอาทิวจนํ อโวจ. ตตฺถ อจฺฉรํ ปหริตุํ ยุตฺตนฺติ
อจฺฉริยํ. อภูตปุพฺพํ ภูตนฺติ อภูตํ. อุภเยนปิ อตฺตโน วิมฺหยเมว ทีเปติ. โก นาโม
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ตาว                  ฉ.ม. อิมํ
@ ฉ.ม. มญฺจเก                ฉ.ม. อนนุปฺปตฺเต
อยํ ภนฺเตติ อิทํ ภทฺทโก วตายํ ธมฺมปริยาโย, หนฺทสฺส ภควนฺตํ อายาจิตฺวา
นามํ คณฺหาเปมีติ อธิปฺปาเยน อาห. อถสฺส ภควา นามํ คณฺหนฺโต ตสฺมา
ติห ตฺวนฺติอาทิมาห. ตสฺสตฺโถ, ยสฺมา อิทํ สุตฺตํ สุตฺวา ตว โลมานิ หฏฺฐานิ,
ตสฺมาติห ตฺวํ นาคสมาล อิมํ ธมฺมปริยายํ "โลมหํสนปริยาโย"เตฺวว นํ ธาเรหีติ.
                    ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย
                     มหาสีหนาทสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                          ------------


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๗ หน้า ๓๓๙-๓๗๖. http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=7&A=8663&modeTY=2              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=7&A=8663&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=12&i=159              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=12&A=2296              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=12&A=2788              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=12&A=2788              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๒ http://84000.org/tipitaka/read/?index_12

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]