อรรถกถาเล่มที่ ๘ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ม.อ. (ปปญฺจ.๒)

หน้าที่ ๒๕๙.
สญฺญฺจ เวทนญฺจ นิโรเธตฺวา นิโรธสมาปชฺชนํ, ฉาริกาย ปิหิตองฺคารา วิย
๑- รูปชีวิตินฺทฺริยํ กมฺมชเตโชธาตุ วตฺตติ, ๑- ปุริสสฺส ปุน ชาลาย อตฺเถ สติ
ฉาริกาปนยนาทีนิ วิย ภิกฺขุโน ยถาปริจฺฉินฺนกาลาคมนํ, อคฺคิชาลาย ปวตฺติ
วิย ปุน อรูปธมฺเมสุ อุปฺปนฺเนสุ รูปารูปปฺปวตฺติ เวทิตพฺพา.
    อายุ อุสฺมา จ วิญฺาณนฺติ รูปชีวิตินฺทฺริยํ, กมฺมชเตโชธาตุ, จิตฺตนฺติ
อิเม ตโย ธมฺมา ยทา อิมํ รูปกายํ ชหนฺติ, อถายํ อเจตนํ กฏฺ วิย ปวิยํ
ฉฑฺฑิโต เสตีติ อตฺโถ. วุตฺตํ เจตํ:-
           "อายุ อุสฺมา จ วิญฺาณํ      ยทา กายํ ชหนฺติมํ
            อปวิทฺโธ ตทา เสติ        ปรภตฺตํ อเจตนนฺ"ติ. ๒-
    กายสงฺขาราติ อสฺสาสปสฺสาสา. วจีสงฺขาราติ วิตกฺกวิจารา. จิตฺตสงฺขาราติ
สญฺาเวทนา. อายูติ รูปชีวิตินฺทฺริยํ. ปริภินฺนานีติ อุปหตานิ, วินฏฺานีติ
อตฺโถ. ตตฺถ เกจิ "นิโรธสมาปนฺนสฺส จิตฺตสงฺขาราว นิรุทฺธา"ติ วจนโต จิตฺตํ
อนิรุทฺธํ โหติ, ตสฺมา สจิตฺตกา อยํ สมาปตฺตีติ วทนฺติ. เต วตฺตพฺพา
วจีสงฺขาราปิสฺส นิรุทฺธาติ วจนโต วาจา อนิรุทฺธา โหติ, ตสฺมา นิโรธสมาปนฺเนน
ธมฺมํปิ กเถนฺเตน สชฺฌายํปิ กโรนฺเตน นิสีทิตพฺพํ สิยา. "โย จายํ มโต กาลกโตปิ,
๓- ตสฺสาปิ จิตฺตสงฺขารา นิรุทฺธา"ติ วจนโต จิตฺตํ อนิรุทฺธํ ภเวยฺย, ตสฺมา
กาลกเต มาตาปิตโร วา อรหนฺเต วา ฌาปยนฺเตน อนนฺตริยกมฺมํ กตํ ภเวยฺย.
อิติ พฺยญฺชเน อภินิเวสํ อกตฺวา อาจริยานํ นเย ตฺวา อตฺโถ อุปปริกฺขิตพฺโพ.
อตฺโถ หิ ปฏิสรณํ, น พฺยญฺชนํ.
    อินฺทฺริยานิ วิปฺปสนฺนานีติ กิริยมยปฺปวตฺตสฺมึ หิ วตฺตมาเน พหิทฺธา
อารมฺมเณสุ ปสาเท ฆเฏนฺเตสุ อินฺทฺริยานิ กิลมนฺตานิ อุปหตานิ มกฺขิตานิ
วิย โหนฺติ วาตาทีหิ อุฏฺิเตน รเชน จตุมหาปเถ ปิตอาทาโส วิย. ยถา
ปน ถวิกายํ ปกฺขิปิตฺวา มญฺชูสาทีสุ ปิโต อาทาโส อนฺโตเยว วิโรจติ, เอวํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อิเม ปาา น ทิสฺสนฺติ ม. รูปชีวิตินฺทฺริยํ กมฺมชเตโชธาตุ จาติ
@๒ สํ. ขนฺธ. ๑๗/๙๕/๑๑๓ เผณปิณฺฑูปมสุตฺต     ๓ ฉ.ม. กาลงฺกโต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๖๐.
นิโรธสมาปนฺนสฺส ภิกฺขุโน อนฺโตนิโรเธ ปญฺจ ปสาทา อติวิย วิโรจนฺติ.
เตน วุตฺตํ "อินฺทฺริยานิ วิปฺปสนฺนานี"ติ.
    [๔๕๘] กติ ปนาวุโส ปจฺจยาติ อิธ กึ ปุจฺฉติ? นิโรธสฺส อนนฺตรปจฺจยํ
เนวสญฺานาสญฺายตนํ ปุจฺฉิสฺสามีติ ปุจฺฉติ. วิสฺสชฺชเน ปนสฺส สุขสฺส จ
ปหานาติ จตฺตาโร อปคมนปจฺจยา กถิตา. อนิมิตฺตายาติ อิธ กึ ปุจฺฉติ?
นิโรธโต วุฏฺานกผลสมาปตฺตึ ปุจฺฉิสฺสามีติ ปุจฺฉติ. อวเสสสมาปตฺติวุฏฺานํ หิ
ภวงฺเคน โหติ, นิโรธวุฏฺานํ ปน วิปสฺสนานิสฺสนฺทาย ผลสมาปตฺติยาติ ตเมว
ปุจฺฉติ. สพฺพนิมิตฺตานนฺติ รูปาทีนํ สพฺพารมฺมณานํ. อนิมิตฺตาย จ ธาตุยา
มนสิกาโรติ สพฺพนิมิตฺตาปคตาย นิพฺพานธาตุยา มนสิกาโร, ผลสมาปตฺติ-
สหชาตมนสิการํ สนฺธายาห. อิติ เหฏฺา นิโรธปาทกํ ปมชฺฌานํ คหิตํ,
นิโรธสฺส อนนฺตรปจฺจยํ เนวสญฺานาสญฺายตนํ คหิตํ, อิธ นิโรธโต
วุฏฺานกผลสมาปตฺติ คหิตาติ.
    อิมสฺมึ าเน นิโรธกถา กเถตพฺพา โหติ. สา "ทฺวีหิ ผเลหิ สมนฺนาคตตฺตา
ตโย จ สงฺขารานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิยา โสฬสหิ าณจริยาหิ นวหิ สมาธิจริยาหิ
วสีภาวตาปญฺา นิโรธสมาปตฺติยา าณนฺ"ติ เอวํ ปฏิสมฺภิทามคฺเค ๑-
อาคตา. วิสุทฺธิมคฺเค ปนสฺสา สพฺพากาเรน วินิจฺฉยกถา กถิตา.
    อิทานิ วลญฺชนสมาปตฺตึ ปุจฺฉนฺโต กติ ปนาวุโส ปจฺจยาติอาทิมาห.
นิโรธโต หิ วุฏฺานกผลสมาปตฺติิติ นาม น โหติ, เอกเทฺวจิตฺตวารเมว ๒-
ปวตฺติตฺวา ภวงฺคํ โอตรติ. อยญฺหิ ภิกฺขุ สตฺตทิวเส อรูปปฺปวตฺตํ นิโรเธตฺวา
นิสินฺโน นิโรธา วุฏฺานกผลสมาปตฺติยํ น จิรํ ติฏฺติ. วลญฺชนสมาปตฺติยํ
ปน อทฺธานปริจฺเฉโทว ปมาณํ. ตสฺมา สา ิตา นาม โหติ. เตนาห "อนิมิตฺตาย
เจโตวิมุตฺติยา ิติยา"ติ. ตสฺสา จิรฏฺิตตฺถํ กติ ปจฺจยาติ อตฺโถ. วิสฺสชฺชเน
ปนสฺสา ปุพฺเพ จ อภิสงฺขาโรติ อทฺธานปริจฺเฉโท วุตฺโต. วุฏฺานายาติ อิธ
ภวงฺควุฏฺานํ ปุจฺฉติ. วิสฺสชฺชเนปิสฺสา สพฺพนิมิตฺตานญฺจ มนสิกาโรติ
รูปาทินิมิตฺตวเสน ภวงฺคสหชาตมนสิกาโร วุตฺโต.
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ. ปฏิ. ๓๑/๒๑๗/๑๔๓ าณกถา (สฺยา)    ๒ ฉ.ม. เอกํ เทฺว จิตฺตวารเมว
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๖๑.
    [๔๕๙] ยา จายํ อาวุโสติ อิธ กึ ปุจฺฉติ? อิธ อญฺ อภินวํ นาม
นตฺถิ. เหฏฺา กถิตธมฺเมเยว เอกโต สโมธาเนตฺวา ปุจฺฉามีติ ปุจฺฉติ. กตฺถ
ปเนเต กถิตา "นีลํปิ สญฺชานาติ ปีตกํปิ, โลหิตกํปิ, โอทาตํปิ สญฺชานาตี"ติ ๑-
เอตสฺมึ หิ าเน อปฺปมาณา เจโตวิมุตฺติ กถิตา. "นตฺถิ กิญฺจีติ อากิญฺจญฺายตนํ
เนยฺยนฺ"ติ ๒- เอตฺถ อากิญฺจญฺ. "ปญฺาจกฺขุนา ปชานาตี"ติ ๒- เอตฺถ สุญฺตา
กถิตา. "กติ ปนาวุโส ปจฺจยา อนิมิตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา ิติยา วุฏฺานายา"ติ
เอตฺถ อนิมิตฺตา. เอวํ เหฏฺา กถิตาว อิมสฺมึ าเน เอกโต สโมธาเนตฺวา
ปุจฺฉติ. ตํ ปน ปฏิกฺขิปิตฺวา เอตา ตสฺมึ ตสฺมึ าเน นิทฺทิฏฺา วาติ วตฺวา
อญฺเ จตฺตาโร ธมฺมา เอกนามกา อตฺถิ, เอโก ธมฺโม จตุนามโก อตฺถิ, เอกํ ๓-
ปากฏํ กตฺวา กถาเปตุํ อิธ ปุจฺฉตีติ อฏฺกถายํ สนฺนิฏฺานํ กตํ. ตสฺส ๔-
วิสฺสชฺชเน อยํ วุจฺจตาวุโส อปฺปมาณา เจโตวิมุตฺตีติ อยํ ผรณอปฺปมาณตาย
อปฺปมาณา นาม, อยญฺหิ อปฺปมาเณ วา สตฺเต ผรติ, เอกสฺมึปิ วา สตฺเต
อเสเสตฺวา ผรติ.
    อยํ วุจฺจตาวุโส อากิญฺจญฺาติ อารมฺมณกิญฺจนสฺส อภาวโต อากิญฺจญฺา.
อตฺเตน วาติ อตฺตภาวโปสปุคฺคลาทิสงฺขาเตน อตฺตนิยาเมน ๕- สุญฺ. อตฺตนิเยน
วาติ จีวราทิปริกฺขารสงฺขาเตน อตฺตนิเยน สุญฺ, อนิมิตฺตาติ ราคนิมิตฺตาทีนํ
อภาเวเนว อนิมิตฺตา, อรหตฺตผลสมาปตฺตึ สนฺธายาห. นานตฺถา เจว
นานาพฺยญฺชนา จาติ พฺยญฺชนํปิ เนสํ นานา อตฺโถปิ. ตตฺถ พฺยญฺชนสฺส นานตา
ปากฏาว. อตฺโถ ปน อปฺปมาณา เจโตวิมุตฺติ ภุมฺมนฺตรโต ๖- มหคฺคตาเอว โหติ,
รูปาวจรา, อารมฺมณโต สตฺตปณฺณตฺติอารมฺมณา. อากิญฺจญฺา ภุมฺมนฺตรโต
มหคฺคตา อรูปาวจรา, อารมฺมณโต น วตฺตพฺพารมฺมณา. สุญฺตา ภุมฺมนฺตรโต
กามาวจรา, อารมฺมณโต สงฺขารารมฺมณา. วิปสฺสนา หิ เอตฺถ สุญฺตาติ อธิปฺเปตา.
อนิมิตฺตา ภุมฺมนฺตรโต โลกุตฺตรา, อารมฺมณโต นิพฺพานารมฺมณา.
@เชิงอรรถ: ๑ ม.มู. ๑๒/๔๕๐/๔๐๒  ๒ ม.มู. ๑๒/๔๕๑/๔๐๓       ๓ ฉ.ม. เอตํ
@๔ ฉ.ม. ตสฺสา    ๕ ฉ.ม. อตฺเตน     ๖ ฉ.ม. ภูมนฺตรโต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๖๒.
    ราโค โข อาวุโส ปมาณกรโณติอาทีสุ ยถา ปพฺพตปาเท ปูติปณฺณรสอุทกํ
นาม โหติ กาฬวณฺณํ, โอโลเกนฺตานํ พฺยามสตคมฺภีรํ วิย ขายติ, ยฏฺึ วา
รชฺชุํ วา คเหตฺวา มินนฺตสฺส ปิฏฺิปาโทตฺถรณมตฺตํปิ น โหติ, เอวเมว ยาว
ราคาทโย นุปฺปชฺชนฺติ, ตาว ปุคฺคลํ สญฺชานิตุํ น สกฺกา โหติ, ๑- โสตาปนฺโน
วิย สกทาคามี วิย อนาคามี วิย จ ขายติ. ยทา ปนสฺส ราคาทโย อุปฺปชฺชนฺติ,
ตทา รตฺโต ทุฏฺโ มุโฬฺหติ ปญฺายติ. อิติ เอเต "เอตฺตโก อยนฺ"ติ ปุคฺคลสฺส
ปมาณํ ทสฺเสนฺโต วิย อุปฺปชฺชนฺตีติ ปมาณกรณา นาม วุตฺตา. ยาวตา โข
อาวุโส อปฺปมาณา เจโตวิมุตฺติโยติ ยตฺตกา อปฺปมาณา เจโตวิมุตฺติโย. กิตฺตกา
ปน ตา? จตฺตาโร พฺรหฺมวิหารา, จตฺตาโร มคฺคา, จตฺตาริ จ ผลานีติ ทฺวาทส.
ตตฺถ พฺรหฺมวิหารา ผรณอปฺปมาณตาย อปฺปมาณา. เสสา ปมาณกรณกิเลสานํ
อภาเวน อปฺปมาณา, นิพฺพานํปิ อปฺปมาณเมว, เจโตวิมุตฺติ ปน น โหติ,
ตสฺมา น คหิตํ. อกุปฺปาติ อรหตฺตผลเจโตวิมุตฺติ, สา หิ ตาสํ สพฺพเชฏฺกา, ๒-
ตสฺมา อคฺคมกฺขายตีติ วุตฺตา, ราโค โข อาวุโส กิญฺจโนติ ราโค อุปฺปชฺชิตฺวาปิ
ปุคฺคลํ กิญฺจติ มทฺทติ ปลิพุทฺธติ. ๓- ตสฺมา กิญฺจโนติ วุตฺโต. มนุสฺสา กิร
โคเณหิ ขลํ มทฺทาเปนฺตา กิญฺเจหิ กปิลกิญฺเจหิ กาฬกาติ วทนฺติ, เอวํ
มทฺทนตฺโถ กิญฺจนตฺโถติ เวทิตพฺโพ. โทสโมเหสุปิ เอเสว นโย. อากิญฺจญฺา
เจโตวิมุตฺติโย นาม นว ธมฺมา อากิญฺจญฺายตนญฺจ มคฺคผลานิ จ. ตตฺถ
อากิญฺจญฺายตนํ กิญฺจนํ อารมฺมณํ อสฺส นตฺถีติ อากิญฺจญฺ, มคฺคผลานิ
กิญฺจนานํ มทฺทนปลิพุทฺธนกิเลสานํ นตฺถิตาย อากิญฺจญฺานิ, นิพฺพานํปิ
อากิญฺจญฺ, เจโตวิมุตฺติ ปน น โหติ, ตสฺมา น คหิตํ.
    ราโค โข อาวุโส นิมิตฺตกรโณติอาทีสุ ยถา นาม ทฺวินฺนํ กุลานํ
สทิสา เทฺว วจฺฉกา โหนฺติ. ยาว เตสํ ลกฺขณํ น กตํ โหติ, ตาว "อยํ
อสุกกุลสฺส วจฺฉโก, อยํ อสุกกุลสฺสา"ติ น สกฺกา โหนฺติ ชานิตุํ. ยทา ปน
เตสํ สตฺติสูลาทีสุ อญฺตรํ ลกฺขณํ กตํ โหติ, ตทา สกฺกา โหนฺติ ชานิตุํ.
เอวเมว ยาว ปุคฺคลสฺส ราโค นุปฺปชฺชติ, ตาว น สกฺกา โหติ ชานิตุํ อริโย
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. โหนฺติ       ๒ ฉ.ม. สพฺพเชฏฺิกา     ๓ ฉ.ม. ปลิพุนฺธติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๖๓.
วา ปุถุชฺชโน วาติ. ราโค ปนสฺส อุปฺปชฺชมาโนว สราโค นาม อยํ ปุคฺคโลติ
สญฺชานนนิมิตฺตํ กโรนฺโต วิย อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา "นิมิตฺตกรโณ"ติ วุตฺโต.
โทสโมเหสุปิ เอเสว นโย.
    อนิมิตฺตา เจโตวิมุตฺติโย นาม เตรส ธมฺมา วิปสฺสนา, จตฺตาโร อารุปฺปา,
จตฺตาโร มคฺคา, จตฺตาริ จ ผลานีติ. ตตฺถ วิปสฺสนา นิจฺจนิมิตฺตํ สุขนิมิตฺตํ
อตฺตนิมิตฺตํ อุคฺฆาเฏตีติ อนิมิตฺตา นาม. จตฺตาโร อารุปฺปา รูปนิมิตฺตสฺส
อภาเวน อนิมิตฺตา นาม. มคฺคผลานิ นิมิตฺตกรณานํ กิเลสานํ อภาเวน
อนิมิตฺตานิ. นิพฺพานํปิ อนิมิตฺตเมว, ตํ ปน เจโตวิมุตฺติ น โหติ, ตสฺมา น
คหิตํ. อถ กสฺมา สุญฺตา เจโตวิมุตฺติ น คหิตาติ สา "สุญฺา
ราเคนา"ติอาทิวจนโต สพฺพตฺถ อนุปวิฏฺาว, ตสฺมา วิสุํ น คหิตา. เอกตฺถาติ
อารมฺมณวเสน เอกตฺถา, อปฺปมาณํ อากิญฺจญฺ สุญฺตํ อนิมิตฺตนฺติ หิ สพฺพาเนตานิ
นิพฺพานสฺเสว นามานิ, อิติ อิมินา ปริยาเยน เอกตฺถา. อญฺสฺมึ ปนฏฺาเน
อปฺปมาณา โหนฺติ, อญฺสฺมึ อากิญฺจญฺา อญฺสฺมึ สุญฺตา อญฺสฺมึ อนิมิตฺตาติ.
อิมินา ปริยาเยน นานาพฺยญฺชนา. อิติ เถโร ยถานุสนฺธินาว เทสนํ นิฏฺเปสีติ.
                    ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย
                     มหาเวทลฺลสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
                      --------------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๘ หน้า ๒๕๙-๒๖๓.
http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=8&A=6631&modeTY=1&pagebreak=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=8&A=6631&modeTY=1&pagebreak=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=12&i=493
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=12&A=9220
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=12&A=10857
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=12&A=10857
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๒
http://84000.org/tipitaka/read/?index_12