อรรถกถาเล่มที่ ๘ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ม.อ. (ปปญฺจ.๒)

สญฺญญฺจ เวทนญฺจ นิโรเธตฺวา นิโรธสมาปชฺชนํ, ฉาริกาย ปิหิตองฺคารา วิย
๑- รูปชีวิตินฺทฺริยํ กมฺมชเตโชธาตุ วตฺตติ, ๑- ปุริสสฺส ปุน ชาลาย อตฺเถ สติ
ฉาริกาปนยนาทีนิ วิย ภิกฺขุโน ยถาปริจฺฉินฺนกาลาคมนํ, อคฺคิชาลาย ปวตฺติ
วิย ปุน อรูปธมฺเมสุ อุปฺปนฺเนสุ รูปารูปปฺปวตฺติ เวทิตพฺพา.
    อายุ อุสฺมา จ วิญฺญาณนฺติ รูปชีวิตินฺทฺริยํ, กมฺมชเตโชธาตุ, จิตฺตนฺติ
อิเม ตโย ธมฺมา ยทา อิมํ รูปกายํ ชหนฺติ, อถายํ อเจตนํ กฏฺฐํ วิย ปฐวิยํ
ฉฑฺฑิโต เสตีติ อตฺโถ. วุตฺตํ เจตํ:-
           "อายุ อุสฺมา จ วิญฺญาณํ      ยทา กายํ ชหนฺติมํ
            อปวิทฺโธ ตทา เสติ        ปรภตฺตํ อเจตนนฺ"ติ. ๒-
    กายสงฺขาราติ อสฺสาสปสฺสาสา. วจีสงฺขาราติ วิตกฺกวิจารา. จิตฺตสงฺขาราติ
สญฺญาเวทนา. อายูติ รูปชีวิตินฺทฺริยํ. ปริภินฺนานีติ อุปหตานิ, วินฏฺฐานีติ
อตฺโถ. ตตฺถ เกจิ "นิโรธสมาปนฺนสฺส จิตฺตสงฺขาราว นิรุทฺธา"ติ วจนโต จิตฺตํ
อนิรุทฺธํ โหติ, ตสฺมา สจิตฺตกา อยํ สมาปตฺตีติ วทนฺติ. เต วตฺตพฺพา
วจีสงฺขาราปิสฺส นิรุทฺธาติ วจนโต วาจา อนิรุทฺธา โหติ, ตสฺมา นิโรธสมาปนฺเนน
ธมฺมํปิ กเถนฺเตน สชฺฌายํปิ กโรนฺเตน นิสีทิตพฺพํ สิยา. "โย จายํ มโต กาลกโตปิ,
๓- ตสฺสาปิ จิตฺตสงฺขารา นิรุทฺธา"ติ วจนโต จิตฺตํ อนิรุทฺธํ ภเวยฺย, ตสฺมา
กาลกเต มาตาปิตโร วา อรหนฺเต วา ฌาปยนฺเตน อนนฺตริยกมฺมํ กตํ ภเวยฺย.
อิติ พฺยญฺชเน อภินิเวสํ อกตฺวา อาจริยานํ นเย ฐตฺวา อตฺโถ อุปปริกฺขิตพฺโพ.
อตฺโถ หิ ปฏิสรณํ, น พฺยญฺชนํ.
    อินฺทฺริยานิ วิปฺปสนฺนานีติ กิริยมยปฺปวตฺตสฺมึ หิ วตฺตมาเน พหิทฺธา
อารมฺมเณสุ ปสาเท ฆเฏนฺเตสุ อินฺทฺริยานิ กิลมนฺตานิ อุปหตานิ มกฺขิตานิ
วิย โหนฺติ วาตาทีหิ อุฏฺฐิเตน รเชน จตุมหาปเถ ฐปิตอาทาโส วิย. ยถา
ปน ถวิกายํ ปกฺขิปิตฺวา มญฺชูสาทีสุ ฐปิโต อาทาโส อนฺโตเยว วิโรจติ, เอวํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อิเม ปาฐา น ทิสฺสนฺติ ม. รูปชีวิตินฺทฺริยํ กมฺมชเตโชธาตุ จาติ
@๒ สํ. ขนฺธ. ๑๗/๙๕/๑๑๓ เผณปิณฺฑูปมสุตฺต     ๓ ฉ.ม. กาลงฺกโต
นิโรธสมาปนฺนสฺส ภิกฺขุโน อนฺโตนิโรเธ ปญฺจ ปสาทา อติวิย วิโรจนฺติ.
เตน วุตฺตํ "อินฺทฺริยานิ วิปฺปสนฺนานี"ติ.
    [๔๕๘] กติ ปนาวุโส ปจฺจยาติ อิธ กึ ปุจฺฉติ? นิโรธสฺส อนนฺตรปจฺจยํ
เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ ปุจฺฉิสฺสามีติ ปุจฺฉติ. วิสฺสชฺชเน ปนสฺส สุขสฺส จ
ปหานาติ จตฺตาโร อปคมนปจฺจยา กถิตา. อนิมิตฺตายาติ อิธ กึ ปุจฺฉติ?
นิโรธโต วุฏฺฐานกผลสมาปตฺตึ ปุจฺฉิสฺสามีติ ปุจฺฉติ. อวเสสสมาปตฺติวุฏฺฐานํ หิ
ภวงฺเคน โหติ, นิโรธวุฏฺฐานํ ปน วิปสฺสนานิสฺสนฺทาย ผลสมาปตฺติยาติ ตเมว
ปุจฺฉติ. สพฺพนิมิตฺตานนฺติ รูปาทีนํ สพฺพารมฺมณานํ. อนิมิตฺตาย จ ธาตุยา
มนสิกาโรติ สพฺพนิมิตฺตาปคตาย นิพฺพานธาตุยา มนสิกาโร, ผลสมาปตฺติ-
สหชาตมนสิการํ สนฺธายาห. อิติ เหฏฺฐา นิโรธปาทกํ ปฐมชฺฌานํ คหิตํ,
นิโรธสฺส อนนฺตรปจฺจยํ เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ คหิตํ, อิธ นิโรธโต
วุฏฺฐานกผลสมาปตฺติ คหิตาติ.
    อิมสฺมึ ฐาเน นิโรธกถา กเถตพฺพา โหติ. สา "ทฺวีหิ ผเลหิ สมนฺนาคตตฺตา
ตโย จ สงฺขารานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิยา โสฬสหิ ญาณจริยาหิ นวหิ สมาธิจริยาหิ
วสีภาวตาปญฺญา นิโรธสมาปตฺติยา ญาณนฺ"ติ เอวํ ปฏิสมฺภิทามคฺเค ๑-
อาคตา. วิสุทฺธิมคฺเค ปนสฺสา สพฺพากาเรน วินิจฺฉยกถา กถิตา.
    อิทานิ วลญฺชนสมาปตฺตึ ปุจฺฉนฺโต กติ ปนาวุโส ปจฺจยาติอาทิมาห.
นิโรธโต หิ วุฏฺฐานกผลสมาปตฺติฐิติ นาม น โหติ, เอกเทฺวจิตฺตวารเมว ๒-
ปวตฺติตฺวา ภวงฺคํ โอตรติ. อยญฺหิ ภิกฺขุ สตฺตทิวเส อรูปปฺปวตฺตํ นิโรเธตฺวา
นิสินฺโน นิโรธา วุฏฺฐานกผลสมาปตฺติยํ น จิรํ ติฏฺฐติ. วลญฺชนสมาปตฺติยํ
ปน อทฺธานปริจฺเฉโทว ปมาณํ. ตสฺมา สา ฐิตา นาม โหติ. เตนาห "อนิมิตฺตาย
เจโตวิมุตฺติยา ฐิติยา"ติ. ตสฺสา จิรฏฺฐิตตฺถํ กติ ปจฺจยาติ อตฺโถ. วิสฺสชฺชเน
ปนสฺสา ปุพฺเพ จ อภิสงฺขาโรติ อทฺธานปริจฺเฉโท วุตฺโต. วุฏฺฐานายาติ อิธ
ภวงฺควุฏฺฐานํ ปุจฺฉติ. วิสฺสชฺชเนปิสฺสา สพฺพนิมิตฺตานญฺจ มนสิกาโรติ
รูปาทินิมิตฺตวเสน ภวงฺคสหชาตมนสิกาโร วุตฺโต.
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ. ปฏิ. ๓๑/๒๑๗/๑๔๓ ญาณกถา (สฺยา)    ๒ ฉ.ม. เอกํ เทฺว จิตฺตวารเมว
    [๔๕๙] ยา จายํ อาวุโสติ อิธ กึ ปุจฺฉติ? อิธ อญฺญํ อภินวํ นาม
นตฺถิ. เหฏฺฐา กถิตธมฺเมเยว เอกโต สโมธาเนตฺวา ปุจฺฉามีติ ปุจฺฉติ. กตฺถ
ปเนเต กถิตา "นีลํปิ สญฺชานาติ ปีตกํปิ, โลหิตกํปิ, โอทาตํปิ สญฺชานาตี"ติ ๑-
เอตสฺมึ หิ ฐาเน อปฺปมาณา เจโตวิมุตฺติ กถิตา. "นตฺถิ กิญฺจีติ อากิญฺจญฺญายตนํ
เนยฺยนฺ"ติ ๒- เอตฺถ อากิญฺจญฺญํ. "ปญฺญาจกฺขุนา ปชานาตี"ติ ๒- เอตฺถ สุญฺญตา
กถิตา. "กติ ปนาวุโส ปจฺจยา อนิมิตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา ฐิติยา วุฏฺฐานายา"ติ
เอตฺถ อนิมิตฺตา. เอวํ เหฏฺฐา กถิตาว อิมสฺมึ ฐาเน เอกโต สโมธาเนตฺวา
ปุจฺฉติ. ตํ ปน ปฏิกฺขิปิตฺวา เอตา ตสฺมึ ตสฺมึ ฐาเน นิทฺทิฏฺฐา วาติ วตฺวา
อญฺเญ จตฺตาโร ธมฺมา เอกนามกา อตฺถิ, เอโก ธมฺโม จตุนามโก อตฺถิ, เอกํ ๓-
ปากฏํ กตฺวา กถาเปตุํ อิธ ปุจฺฉตีติ อฏฺฐกถายํ สนฺนิฏฺฐานํ กตํ. ตสฺส ๔-
วิสฺสชฺชเน อยํ วุจฺจตาวุโส อปฺปมาณา เจโตวิมุตฺตีติ อยํ ผรณอปฺปมาณตาย
อปฺปมาณา นาม, อยญฺหิ อปฺปมาเณ วา สตฺเต ผรติ, เอกสฺมึปิ วา สตฺเต
อเสเสตฺวา ผรติ.
    อยํ วุจฺจตาวุโส อากิญฺจญฺญาติ อารมฺมณกิญฺจนสฺส อภาวโต อากิญฺจญฺญา.
อตฺเตน วาติ อตฺตภาวโปสปุคฺคลาทิสงฺขาเตน อตฺตนิยาเมน ๕- สุญฺญํ. อตฺตนิเยน
วาติ จีวราทิปริกฺขารสงฺขาเตน อตฺตนิเยน สุญฺญํ, อนิมิตฺตาติ ราคนิมิตฺตาทีนํ
อภาเวเนว อนิมิตฺตา, อรหตฺตผลสมาปตฺตึ สนฺธายาห. นานตฺถา เจว
นานาพฺยญฺชนา จาติ พฺยญฺชนํปิ เนสํ นานา อตฺโถปิ. ตตฺถ พฺยญฺชนสฺส นานตา
ปากฏาว. อตฺโถ ปน อปฺปมาณา เจโตวิมุตฺติ ภุมฺมนฺตรโต ๖- มหคฺคตาเอว โหติ,
รูปาวจรา, อารมฺมณโต สตฺตปณฺณตฺติอารมฺมณา. อากิญฺจญฺญา ภุมฺมนฺตรโต
มหคฺคตา อรูปาวจรา, อารมฺมณโต น วตฺตพฺพารมฺมณา. สุญฺญตา ภุมฺมนฺตรโต
กามาวจรา, อารมฺมณโต สงฺขารารมฺมณา. วิปสฺสนา หิ เอตฺถ สุญฺญตาติ อธิปฺเปตา.
อนิมิตฺตา ภุมฺมนฺตรโต โลกุตฺตรา, อารมฺมณโต นิพฺพานารมฺมณา.
@เชิงอรรถ: ๑ ม.มู. ๑๒/๔๕๐/๔๐๒  ๒ ม.มู. ๑๒/๔๕๑/๔๐๓       ๓ ฉ.ม. เอตํ
@๔ ฉ.ม. ตสฺสา    ๕ ฉ.ม. อตฺเตน     ๖ ฉ.ม. ภูมนฺตรโต
    ราโค โข อาวุโส ปมาณกรโณติอาทีสุ ยถา ปพฺพตปาเท ปูติปณฺณรสอุทกํ
นาม โหติ กาฬวณฺณํ, โอโลเกนฺตานํ พฺยามสตคมฺภีรํ วิย ขายติ, ยฏฺฐึ วา
รชฺชุํ วา คเหตฺวา มินนฺตสฺส ปิฏฺฐิปาโทตฺถรณมตฺตํปิ น โหติ, เอวเมว ยาว
ราคาทโย นุปฺปชฺชนฺติ, ตาว ปุคฺคลํ สญฺชานิตุํ น สกฺกา โหติ, ๑- โสตาปนฺโน
วิย สกทาคามี วิย อนาคามี วิย จ ขายติ. ยทา ปนสฺส ราคาทโย อุปฺปชฺชนฺติ,
ตทา รตฺโต ทุฏฺโฐ มุโฬฺหติ ปญฺญายติ. อิติ เอเต "เอตฺตโก อยนฺ"ติ ปุคฺคลสฺส
ปมาณํ ทสฺเสนฺโต วิย อุปฺปชฺชนฺตีติ ปมาณกรณา นาม วุตฺตา. ยาวตา โข
อาวุโส อปฺปมาณา เจโตวิมุตฺติโยติ ยตฺตกา อปฺปมาณา เจโตวิมุตฺติโย. กิตฺตกา
ปน ตา? จตฺตาโร พฺรหฺมวิหารา, จตฺตาโร มคฺคา, จตฺตาริ จ ผลานีติ ทฺวาทส.
ตตฺถ พฺรหฺมวิหารา ผรณอปฺปมาณตาย อปฺปมาณา. เสสา ปมาณกรณกิเลสานํ
อภาเวน อปฺปมาณา, นิพฺพานํปิ อปฺปมาณเมว, เจโตวิมุตฺติ ปน น โหติ,
ตสฺมา น คหิตํ. อกุปฺปาติ อรหตฺตผลเจโตวิมุตฺติ, สา หิ ตาสํ สพฺพเชฏฺฐกา, ๒-
ตสฺมา อคฺคมกฺขายตีติ วุตฺตา, ราโค โข อาวุโส กิญฺจโนติ ราโค อุปฺปชฺชิตฺวาปิ
ปุคฺคลํ กิญฺจติ มทฺทติ ปลิพุทฺธติ. ๓- ตสฺมา กิญฺจโนติ วุตฺโต. มนุสฺสา กิร
โคเณหิ ขลํ มทฺทาเปนฺตา กิญฺเจหิ กปิลกิญฺเจหิ กาฬกาติ วทนฺติ, เอวํ
มทฺทนตฺโถ กิญฺจนตฺโถติ เวทิตพฺโพ. โทสโมเหสุปิ เอเสว นโย. อากิญฺจญฺญา
เจโตวิมุตฺติโย นาม นว ธมฺมา อากิญฺจญฺญายตนญฺจ มคฺคผลานิ จ. ตตฺถ
อากิญฺจญฺญายตนํ กิญฺจนํ อารมฺมณํ อสฺส นตฺถีติ อากิญฺจญฺญํ, มคฺคผลานิ
กิญฺจนานํ มทฺทนปลิพุทฺธนกิเลสานํ นตฺถิตาย อากิญฺจญฺญานิ, นิพฺพานํปิ
อากิญฺจญฺญํ, เจโตวิมุตฺติ ปน น โหติ, ตสฺมา น คหิตํ.
    ราโค โข อาวุโส นิมิตฺตกรโณติอาทีสุ ยถา นาม ทฺวินฺนํ กุลานํ
สทิสา เทฺว วจฺฉกา โหนฺติ. ยาว เตสํ ลกฺขณํ น กตํ โหติ, ตาว "อยํ
อสุกกุลสฺส วจฺฉโก, อยํ อสุกกุลสฺสา"ติ น สกฺกา โหนฺติ ชานิตุํ. ยทา ปน
เตสํ สตฺติสูลาทีสุ อญฺญตรํ ลกฺขณํ กตํ โหติ, ตทา สกฺกา โหนฺติ ชานิตุํ.
เอวเมว ยาว ปุคฺคลสฺส ราโค นุปฺปชฺชติ, ตาว น สกฺกา โหติ ชานิตุํ อริโย
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. โหนฺติ       ๒ ฉ.ม. สพฺพเชฏฺฐิกา     ๓ ฉ.ม. ปลิพุนฺธติ
วา ปุถุชฺชโน วาติ. ราโค ปนสฺส อุปฺปชฺชมาโนว สราโค นาม อยํ ปุคฺคโลติ
สญฺชานนนิมิตฺตํ กโรนฺโต วิย อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา "นิมิตฺตกรโณ"ติ วุตฺโต.
โทสโมเหสุปิ เอเสว นโย.
    อนิมิตฺตา เจโตวิมุตฺติโย นาม เตรส ธมฺมา วิปสฺสนา, จตฺตาโร อารุปฺปา,
จตฺตาโร มคฺคา, จตฺตาริ จ ผลานีติ. ตตฺถ วิปสฺสนา นิจฺจนิมิตฺตํ สุขนิมิตฺตํ
อตฺตนิมิตฺตํ อุคฺฆาเฏตีติ อนิมิตฺตา นาม. จตฺตาโร อารุปฺปา รูปนิมิตฺตสฺส
อภาเวน อนิมิตฺตา นาม. มคฺคผลานิ นิมิตฺตกรณานํ กิเลสานํ อภาเวน
อนิมิตฺตานิ. นิพฺพานํปิ อนิมิตฺตเมว, ตํ ปน เจโตวิมุตฺติ น โหติ, ตสฺมา น
คหิตํ. อถ กสฺมา สุญฺญตา เจโตวิมุตฺติ น คหิตาติ สา "สุญฺญา
ราเคนา"ติอาทิวจนโต สพฺพตฺถ อนุปวิฏฺฐาว, ตสฺมา วิสุํ น คหิตา. เอกตฺถาติ
อารมฺมณวเสน เอกตฺถา, อปฺปมาณํ อากิญฺจญฺญํ สุญฺญตํ อนิมิตฺตนฺติ หิ สพฺพาเนตานิ
นิพฺพานสฺเสว นามานิ, อิติ อิมินา ปริยาเยน เอกตฺถา. อญฺญสฺมึ ปนฏฺฐาเน
อปฺปมาณา โหนฺติ, อญฺญสฺมึ อากิญฺจญฺญา อญฺญสฺมึ สุญฺญตา อญฺญสฺมึ อนิมิตฺตาติ.
อิมินา ปริยาเยน นานาพฺยญฺชนา. อิติ เถโร ยถานุสนฺธินาว เทสนํ นิฏฺฐเปสีติ.
                    ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย
                     มหาเวทลฺลสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                      --------------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๘ หน้า ๒๕๙-๒๖๓.
http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=8&A=6631&modeTY=2
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=8&A=6631&modeTY=2
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=12&i=493
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=12&A=9220
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=12&A=10857
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=12&A=10857
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๒
http://84000.org/tipitaka/read/?index_12