อรรถกถาเล่มที่ ๙ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ม.อ. (ปปญฺจ.๓)

ปกฺขิตฺตเตลํ วิย ติฏฺฐติ. ยาวตา วาจุคฺคตา ปริยตฺติ อตฺถิ, เตน อนุคฺคหิตา
นาม นาโหสิ. พฺราหฺมณา ตํ ปริวาเรตฺวา จรนฺติ, โสปิ พฺราหฺมณภโต ๔- อโหสิ.
เคเห อสีติ พฺราหฺมณสหสฺสานิ นิจฺจภตฺตํ ภุญฺชนฺติ. เคหํปิสฺส สตฺตทฺวาร-
โกฏฺฐกํ มหนฺตํ อโหสิ. เคเห มงฺคลทิวเส ชมฺพูทีปวาสีหิ เปสิตธนํ โกฏิสต-
สหสฺสมตฺตํ ๕- อโหสิ.
     โพธิสตฺโต ปน อาวชฺเชสิ  "ปมตฺโต นุ โข กุมาโร อปฺปมตฺโต"ติ.
อถสฺส ตํ ปวตฺตึ ญตฺวา "พฺราหฺมณภโต ชาโต, ยตฺถ ทินฺนํ มหปฺผลํ โหติ,
ตํ น ชานาติ, คจฺฉามิ นํ ทเมมี"ติ จีวรํ ปารุปิตฺวา ภิกฺขาภาชนํ คเหตฺวา
"ทฺวารโกฏฺฐกา อติสมฺพาธา, น สกฺกา โกฏฺฐเกน ปวิสิตุนฺ"ติ อากาเสนาคนฺตฺวา
อสีติยา พฺราหฺมณสหสฺสานํ ภุญฺชนฏฺฐาเน อากาสงฺคเณ โอตริ. มณฺฑพฺย-
กุมาโรปิ สุวณฺณกฏจฺฉุํ คาหาเปตฺวา "อิธ สูปํ เทถ อิธ โอทนนฺ"ติ
ปริวิสาเปนฺโต โพธิสตฺตํ ทิสฺวา ทณฺฑเกน ฆฏฺฏิตอาสีวิโส วิย กุปิตฺวา อิมํ
คาถมาห:-
@เชิงอรรถ: ๑ สี. โกฏิสตสหสฺสํ         ๒ ฉ.ม.....วยปตฺโตติ     ๓ ฉ.ม. สนฺติเก
@๔ ฉ.ม. พฺราหฺมณภตฺโต, เอวมุปริปิ     ๕ ฉ.ม. โกฏิสหสฺสมตฺตํ
                        "กุโต นุ อาคจฺฉสิ ทุมฺมวาสี ๑-
                        โอคลฺลโก ๒- ปํสุปิสาจโกว
                        สงฺการโจฬํ ปฏิมุญฺจ กณฺเฐ
                        โก เร ตุวํ โหสิ อทกฺขิเณยฺโย"ติ. ๓-
อถ นํ มหาสตฺโต อกุชฺฌิตฺวาว โอวทนฺโต อาห:-
                        "อนฺนํ  ตวยิทํ ๔-  ปกติ  ยสสฺสิ ๕-
                        ตํ  ขชฺชเร  ภุญฺชเร  ปิยฺยเร  จ
                        ชานาสิ  มํ  ตฺวํ  ปรทตฺตูปชีวึ
                        อุตฺติฏฺฐปิณฺฑํ  ลภตํ  สปาโก"ติ ๓-
โส  นยิทํ  ตุมฺหาทิสานํ  ปฏิยตฺตนฺติ  ทสฺเสนฺโต  อาห:-
                        "อนฺนํ  มมยิทํ ๖-  ปกตํ  ปกตํ  พฺราหฺมณานํ
                        อตฺตตฺถาย ๗-  สทฺทหโต  มมยิทํ ๖-
                        อเปหิ  เอตฺโต  กิมิธฏฺฐิโตสิ
                        น  มาทิสา ตุยฺหํ  ททนฺติ  ชมฺมา"ติ. ๓-
      อถโข โพธิสตฺโต "ทานํ นาม สคุณสฺสปิ นิคฺคุณสฺสปิ ยสฺส กสฺสจิ
ทาตพฺพํ, ยถา หิ นินฺเนปิ ถเลปิ ปติฏฺฐาปิตํ พีชํ ปฐวีรสํ อาโปรสญฺจ
อาคมฺม สมฺปชฺชติ, เอวํ นิปฺผลํ นาม นตฺถิ, สุเขตฺเต วปิตพีชํ วิย คุณวนฺเต
มหปฺผลํ โหตี"ติ ทสฺเสตุํ อิมํ คาถมาห:-
                       "ถเล จ นินฺเน จ วปนฺติ พีชํ
                         อนูปเขตฺเต ผลมาสมานา ๘-
                         เอตาย สทฺธาย ททาหิ ทานํ
                         อปฺเปว อาราธเย ทกฺขิเณยฺเย"ติ.
      อถ กุมาโร โกธาภิภูโต "เกนิมสฺส มุณฺฑกสฺส ปเวโส ทินฺโน"ติ
ทฺวารรกฺขกาทโย ตชฺเชตฺวา:-
@เชิงอรรถ: ๑ สี. รุมฺมวาสี, ฏีกา. ทุปฺปวาสี,               ๒ ฏีกา. โอกลฺลโก
@๓ ขุ. ชา. ๒๗/๒๐๓๓-๔-๕/๔๐๙ มาตงฺคชาตก (สฺยา)  ๔ ฉ.ม. ตเวทํ  ๕ ปาลิ. ยสสฺสินํ
@๖ ฉ.ม. มเมทํ      ๗ ฉ.ม. อตฺถตฺถิตํ      ๘ สี. เมสสานา
                       "เขตฺตานิ มยฺหํ วิทิตานิ โลเก
                        เยสาหํ พีชานิ ปติฏฺฐเปมิ
                        เย พฺราหฺมณา ชาติมนฺตูปปนฺนา
                        ตานีธ เขตฺตานิ สุเปสลานี"ติ
คาถํ วตฺวา "อิมํ ชมฺมํ เวณุปทเรน โปเฐตฺวา คีวายํ คเหตฺวา สตฺตปิ
ทฺวารโกฏฺฐเก อติกฺกมิตฺวา พหิ นีหรถา"ติ อาห. อถ นํ มหาปุริโส อาห:-
                       "คิรึ นเขน ขนสิ   อโย ทนฺเตภิ ขาทสิ
                        ชาตเวทํ ปทหสิ   โย อิสึ ปริภาสสี"ติ. ๑-
     เอวญฺจ ปน วตฺวา "สเจ มฺยายํ หตฺเถ วา ปาเท วา คณฺหาเปตฺวา ทุกฺขํ
อุปฺปาเทยฺย, พหุํ อปุญฺญํ ปสเวยฺยา"ติ สตฺตานุทยตาย เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา
อนฺตรวีถิยํ โอตริ. ภควา สพฺพญฺญุตํ ปตฺโต ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต อิมํ คาถมาห:-
             "อิทํ วตฺวาน มาตงฺโค      อิสิ สจฺจปรกฺกโม
              อนฺตลิกฺขสฺมึ ปกฺกามิ       พฺราหฺมณานํ อุทิกฺขตนฺ"ติ. ๒-
      ตาวเทว นครรกฺขิกเทวตานํ เชฏฺฐกเทวราชา มณฺฑพฺยสฺส คีวํ ปริวตฺเตสิ.
ตสฺส มุขํ ปริวตฺเตตฺวา ปจฺฉามุขํ ชาตํ, อกฺขีนิ ปริวตฺตานิ, มุเขน เขฬํ
วมติ, สรีรํ ถทฺธํ สูเล อาโรปิตํ วิย อโหสิ. อสีติสหสฺสา ปริจารกา ยกฺขา
อสีติพฺราหฺมณสหสฺสานิ ตเถว อกํสุ. เวเคน คนฺตฺวา พฺรหฺมปชาปติยา อาโรจยึสุ,
สา ตรมานรูปา อาคนฺตฺวา ตํ วิปฺปการํ ทิสฺวา เอวมาห:-
                     "อาเวฐิตํ ๓- ปิฏฺฐิโต อุตฺตมงฺคํ
                      พาหํ ปสาเรติ อกมฺมเนยฺยํ
                      เสตานิ อกฺขีนิ ยถา มตสฺส
                      โก เม อิมํ ปุตฺตมกาสิ เอวนฺ"ติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ชา. ๒๗/๒๐๓๐/๔๑๐ มาตงฺคชาตก (สฺยา)  ๒ ขุ. ชา. ๒๗/๒๐๔๑/๔๑๐ มาตงฺคชาตก
@(สฺยา)  ๓ ฉ.ม. อาเวธิตํ, เอวมุปริปิ
      อถสฺสา อาโรเจสุํ:-
                   "อิธาคมา สมโณ ทุมฺมวาสี
                    โอคลฺลโก ปํสุปิสาจโกว
                    สงฺการโจฬํ ปริมุญฺเจ กณฺเฐ
                    โส เต อิมํ ปุตฺตมกาสิ เอวนฺ"ติ.
      สา สุตฺวาว อญฺญาสิ "มยฺหํ ยสทายโก อยฺโย อนุกมฺปาย ปุตฺตสฺส
ปมตฺตภาวํ ญตฺวา อาคโต ภวิสฺสตี"ติ. ตโต อุปฏฺฐาเก ปุจฺฉิ:-
                   "กตมํ ทิสํ อคมา ภูริปญฺโญ
                    อกฺขาถ เม มาณวา เอตมตฺถํ
                    คนฺตฺวาน ตํ ปฏิกเรมุ อจฺจยํ
                    อปฺเปว นํ ปุตฺต ลเภมุ ชีวิตนฺ"ติ.
      เต อาหํสุ:-
                   "เวหายสํ อคมา ภูริปญฺโญ
                    ปถทฺธุโน ปณฺณรเสว จนฺโท
                    อถาปิ ๑- โส ปุริมํ ทิสํ อคญฺฉิ
                    สจฺจปฺปฏิญฺโญ อิสิ สาธุรูโป"ติ.
      มหาปุริโสปิ อนฺตรวีถิยํ โอติณฺณฏฺฐานโต ปฏฺฐาย "มยฺหํ ปทวลญฺชํ
หตฺถิอสฺสาทีนํปิ วเสน มา อนฺตรธายิ, ๒- ทิฏฺฐมงฺคลิกาเยว นํ ปสฺสตุ, มา
อญฺโญ"ติ ๓- อธิฏฺฐหิตฺวา ปิณฺฑาย จริตฺวา ยาปนมตฺตํ มิสฺสโกทนํ คเหตฺวา
ปฏิกฺกมนสาลายํ นิสินฺโน ภุญฺชิตฺวา โถกํ ภุตฺตาวเสสํ ภิกฺขาภาชเนเยว ฐเปสิ.
ทิฏฺฐมงฺคลิกาปิ ปาสาทา โอรุยฺห อนฺตรวีถึ ปฏิปชฺชมานาว ๔- ปทวลญฺชํ ทิสฺวา
"อิทํ มยฺหํ ยสทายกสฺส อยฺยสฺส ปทนฺ"ติ ปทานุสาเรนาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา
อาห "ภนฺเต ตุมฺหากํ ทาเสน กตาปราธํ มยฺหํ ขมถ, น หิ ตุเมฺห โกธวสิกา
นาม, เทถ เม ปุตฺตสฺส ชีวิตนฺ"ติ. เอวญฺจ ปน วตฺวา:-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อปิจาปิ    ๒ ฉ.ม. อนฺตรธายิตฺถ     ๓ ฉ.ม. อญฺเญติ   ๔ ฉ.ม. ปฏิปชฺชมานา
                     "อาเวฐิตํ ปิฏฺฐิโต อุตฺตมงฺคํ
                      พาหํ ปสาเรติ อกมฺมเนยฺยํ
                      เสตานิ อกฺขีนิ ยถา มตสฺส
                      โก เม อิมํ ปุตฺตมกาสิ เอวนฺ"ติ
คาถํ อภาสิ. มหาปุริโส อาห "น มยํ เอวรูปํ กโรม, ปพฺพชิตํ ปน หึสนฺเต
ทิสฺวา ปพฺพชิเตสุ สคารวาหิ ภูตยกฺขเทวตาหิ กตํ ภวิสฺสตี"ติ.
      เกวลํ ภนฺเต ตุมฺหากํ มโนปโทโส มา โหตุ, เทวตาหิ กตํ โหตุ,
สุขมาปยา ภนฺเต เทวตา, อปิจาหํ ภนฺเต กถํ ปฏิปชฺชามีติ. เตนหิ โอสธํ
เต กเถสฺสามิ. มม ภิกฺขาภาชเน ภุตฺตาวเสสํ ภตฺตมตฺถิ, ตตฺถ โถกํ อุทกํ
อาสิญฺจิตฺวา โถกํ คเหตฺวา ตว ปุตฺตสฺส มุเข ปกฺขิป, อวเสสํ อุทกจาฏิยํ
อาโลเลตฺวา อสีติยา พฺราหฺมณสหสฺสานํ มุเข ปกฺขิปาติ. สา เอวํ กริสฺสามีติ
ภตฺตํ คเหตฺวา มหาปุริสํ วนฺทิตฺวา คนฺตฺวา ตถา อกาสิ.
      มุเข ปกฺขิตฺตมตฺเต เชฏฺฐกเทวราชา "สามิมฺหิ สยํ เภสชฺชํ กโรนฺเต
อเมฺหหิ น สกฺกา กิญฺจิ กาตุนฺ"ติ กุมารํ วิสฺสชฺเชสิ. โสปิ ขิปิตฺวา กิญฺจิ
ทุกฺขํ อปฺปตฺตปุพฺโพ วิย ปกติวณฺโณ อโหสิ. อถ นํ มาตา อโวจ "ปสฺส
ตาต ตว กุลูปกานํ หิโรตฺตปฺปรหิตานํ วิปฺปการํ, สมณา จ ๑- น เอวรูปา
โหนฺติ, สมเณ ตาต โภเชยฺยาสี"ติ. ตโต เสสกํ อุทกจาฏิยํ อาลุลาเปตฺวา
พฺราหฺมณานํ มุเข ปกฺขิปาเปสิ. ยกฺขา ตาวเทว วิสฺสชฺเชตฺวา ปลายึสุ. พฺราหฺมณา
ขิปิตฺวา ขิปิตฺวา อุฏฺฐหิตฺวา กึ อมฺหากํ มุเข ปกฺขิตฺตนฺติ ปุจฺฉึสุ.
มาตงฺคอิสิสฺส อุจฺฉิฏฺฐภตฺตนฺติ. เต "จณฺฑาลสฺส อุจฺฉิฏฺฐกํ ขาทาปิตมฺหา,
อพฺราหฺมณา ทานิมฺหา ชาตา, อิทานิ โน พฺราหฺมณา `อสุทฺธพฺราหฺมณา อิเม'ติ
สมภาคํ ๒- น ทสฺสนฺตี"ติ ตโต ปลายิตฺวา มชฺฌรฏฺฐํ คนฺตฺวา มชฺฌราชสฺส นคเร
อคฺคาสนิกา พฺราหฺมณา นาม มยนฺติ ราชเคเห ภุญฺชนฺติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปน                     ๒ ม. สมภาวํ, ฉ. สมฺโภคํ
      ตสฺมึ สมเย โพธิสตฺโต ปาปนิคฺคหํ กโรนฺโต มานชาติเก นิมฺมทยนฺโต
วิจรติ. อเถโก "ชาติมนฺตตาปโส นาม มยา สทิโส นตฺถี"ติ อญฺเญสุ สญฺญํปิ
น กโรติ. โพธิสตฺโต ตํ คงฺคาตีเร วสมานํ ทิสฺวา "มานนิคฺคหมสฺส กริสฺสามี"ติ
ตตฺถ อคมาสิ. ตํ ชาติมนฺตตาปโส ปุจฺฉิ "กึ ชจฺโจ ภวนฺ"ติ. จณฺฑาโล อหํ
อาจริยาติ. อเปหิ จณฺฑาล อเปหิ จณฺฑาล, เหฏฺฐาคงฺคาย วส, มา อุปริคงฺคาย
อุทกํ อุจฺฉิฏฺฐมกาสีติ.
      โพธิสตฺโต "สาธุ อาจริย ตุเมฺหหิ วุตฺตฏฺฐาเน วสิสฺสามี"ติ เหฏฺฐาคงฺคาย
วสนฺโต "คงฺคาย อุทกํ ปฏิโสตํ สนฺทตู"ติ อธิฏฺฐาสิ. ชาติมนฺตตาปโส
ปาโตว คงฺคํ โอรุยฺห อุทกํ อาจมติ, ชฏา โธวติ. โพธิสตฺโต ทนฺตกฏฺฐํ
ขาทนฺโต ปิณฺฑปิณฺฑํ เขฬํ อุทเก ปาเตติ. ทนฺตกฏฺฐอุจฺฉิฏฺฐกํปิ ตตฺเถว
ปวาเหติ. ยถาเปตํ ๑- อญฺญตฺถ อลคฺคิตฺวา ตาปสสฺเสว ชฏาสุ ลคฺคติ, ตถา
อธิฏฺฐาสิ. เขฬํปิ ทนฺตกฏฺฐํปิ ตาปสสฺส ชฏาสุเยว ปติฏฺฐาติ.
      ตาปโส จณฺฑาลสฺสิทํ กมฺมํ ภวิสฺสตีติ วิปฺปฏิสารี หุตฺวา คนฺตฺวา
ปุจฺฉิ "โภ จณฺฑาล อิทํ คงฺคาย อุทกํ ตยา ปฏิโสตคามิกตนฺ"ติ. อาม
อาจริยาติ. เตนหิ ตฺวํ มา เหฏฺฐาคงฺคาย วส. อุปริคงฺคาย วสาติ. สาธุ
อาจริย, ตุเมฺหหิ วุตฺตฏฺฐาเน วสิสฺสามีติ ตตฺถ วสนฺโต อิทฺธึ ปฏิปสฺสมฺเภสิ,
อุทกํ ยถาคติกเมว ชาตํ. ปุน ตาปโส ตเทว พฺยสนํ ปาปุณิ. โส ปุน
คนฺตฺวา โพธิสตฺตํ ปุจฺฉิ "โภ จณฺฑาล ตฺวํ อิทํ คงฺคาย อุทกํ กาเลน
ปฏิโสตคามึ กาเลน อนุโสตคามึ กโรสี"ติ. อาม อาจริยาติ. จณฺฑาล ตฺวํ
สุขวิหารีนํ ปพฺพชิตานํ สุเขน วสิตุํ น เทสิ, สตฺตเม เต ทิวเส สตฺตธา
มุทฺธา ผลตูติ. สาธุ อาจริย, อหํ ปน สุริยสฺส อุคฺคนฺตุํ น ทสฺสามีติ.
      อถ มหาสตฺโต จินฺเตสิ "เอตสฺส อภิสาโป เอตสฺเสว อุปริ ปติสฺสติ,
รกฺขามิ นนฺ"ติ. สตฺตานุทยตาย ปุนทิวเส อิทฺธิยา สุริยสฺส อุคฺคนฺตุํ น
อทาสิ. อิทฺธิมโต อิทฺธิวิสโย นาม อจินฺเตยฺโย, ตโต ปฏฺฐาย อรุณุคฺคมนํ. ๒-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ยถา เจตํ                ๒ ฉ.ม. อรุณุคฺคํ
น ปญฺญายติ, รตฺตินฺทิวปริจฺเฉโท นตฺถิ, กสิวณิชฺชาทีนิ กมฺมานิ ปโยเชนฺโต
นาม นตฺถิ.
      มนุสฺสา "ยกฺขาวฏฺโฏ นุ โข อยํ ภูตเทวตานาคสุปณฺณาวฏฺโฏ"ติ
อุปทฺทวปฺปตฺตา "กินฺนุ โข กาตพฺพนฺ"ติ จินฺเตตฺวา "ราชกุลํ นาม มหาปญฺญํ,
โลกสฺส หิตํ จินฺเตตุํ สกฺโกติ, ตตฺถ คจฺฉามา"ติ ราชกุลํ คนฺตฺวา ตมตฺถํ
อาโรเจสุํ. ราชา สุตฺวา ภีโตปิ อภีตาการํ กตฺวา "ตาต มา ภายถ, อิมํ
การณํ คงฺคาตีรวาสี ชาติมนฺตตาปโส ชานิสฺสติ, ตํ ปุจฺฉิตฺวา นิกฺกงฺขา
ภวิสฺสามา"ติ กติปาเหเนว ๑- อตฺถจรเกหิ มนุสฺเสหิ สทฺธึ ตาปสํ อุปสงฺกมิตฺวา
กตปฏิสนฺถาโร ตมตฺถํ ปุจฺฉิ. ตาปโส อาห "อาม มหาราช, เอโก จณฺฑาโล
อตฺถิ, โส อิมํ คงฺคาย อุทกํ กาเลน อนุโสตคามึ กาเลน ปฏิโสตคามึ กโรติ,
มยา ตทตฺถํ กิญฺจิ กถิตํ อตฺถิ, ตํ ปุจฺฉถ, โส ชานิสฺสตี"ติ.
      ราชา มาตงฺคอิสิสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา "ภนฺเต ตุเมฺห อรุณสฺส อุคฺคนฺตุํ
น เทถา"ติ ปุจฺฉิ. อาม มหาราชาติ. กึการณา ภนฺเตติ. ชาติมนฺตตาปสการณา
มหาราช, ๒- ชาติมนฺตตาปโส มํ นิรปราธํ อภิสปิ เตน ๒- อาคนฺตฺวา
มํ วนฺทิตฺวา ขมาปิตกาเล ทสฺสามิ มหาราชา"ติ. ราชา คนฺตฺวา "เอถ อาจริย
ตาปสํ ขมาเปถา"ติ อาห. นาหํ มหาราช จณฺฑาลํ วนฺทามีติ. มา อาจริย
เอวํ กโรถ, ชนปทสฺส มุขํ ปสฺสถาติ. โส ปุน ปฏิปกฺขิปิเยว. ราชา โพธิสตฺตํ
อุปสงฺกมิตฺวา "อาจริโย ขมาเปตุํ น อิจฺฉตี"ติ อาห. อขมาปิเต อหํ สุริยํ
น มุญฺจามีติ. ราชา "อยํ ขมาเปตุํ น อิจฺฉติ, อยํ อขมาปิเต สุริยํ น
มุญฺจติ, กึ อมฺหากํ เตน ตาปเสน, โลกํ โอโลเกสฺสามา"ติ "คจฺฉถ โภ
ตาปสสนฺติกํ, ตํ หตฺเถสุ จ ปาเทสุ จ คเหตฺวา มาตงฺคอิสิสฺส ปาทมูเล
นิปชฺชาเปตฺวา ขมาเปถ เอตสฺส ชนปทานุทยตํ ปฏิจฺจา"ติ อาห. เต ราชปุริสา
คนฺตฺวา ตํ ตถา กตฺวา อาเนตฺวา มาตงฺคอิสิสฺส ปาทมูเล นิปชฺชาเปตฺวา
ขมาเปสุํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. กติปเยเหว         ๒-๒ ฉ.ม. ชาติมนฺตตาปการณา มหาราช ชาติมนฺตตาปเสน
      อหํ นาม ขมิตพฺพํ ขมามิ, อปิจ โข ปน เอตสฺส กถา เอตสฺเสว
อุปริ ปติสฺสติ. มยา สุริเย วิสฺสชฺชิเต สุริยสฺมึ เอตสฺส มตฺถเก ปติสฺสติ,
อถสฺส สตฺตธา มุทฺธา ผลิสฺสติ. ตญฺจ โข ปเนส พฺยสนํ มา ปาปุณาตุ, เอถ
ตุเมฺห เอตํ คลปฺปมาเณ อุทเก โอตาเรตฺวา มหนฺตํ มตฺติกาปิณฺฑมสฺส สีเส
ฐเปถ. อถาหํ สุริยํ วิสฺสชฺชิสฺสามิ. สุริยสฺมึ มตฺติกาปิณฺเฑ ปติตฺวา ตํ สตฺตธา
ภินฺทิสฺสติ. อเถส มตฺติกาปิณฺฑํ ฉฑฺเฑตฺวา นิมฺมุชฺชิตฺวา อญฺเญน ติตฺเถน
อุตฺตรตุ, อิติ นํ วทถ, เอตสฺส ๑- โสตฺถิ ภวิสฺสตีติ. เต มนุสฺสา "เอวํ
กริสฺสามา"ติ ตถา กาเรสุํ. ตสฺสาปิ ตเถว โสตฺถิ ชาตา. โส ตโต ปฏฺฐาย
"ชาติ นาม อการณํ, ปพฺพชิตานํ อพฺภนฺตเร คุโณว การณนฺ"ติ ชาติโคตฺตมานํ
ปหาย นิมฺมโท อโหสิ.
      อิติ ชาติมนฺตตาปเส ทมิเต มหาชโน โพธิสตฺตสฺส ถามํ อญฺญาสิ,
มหาโกลาหลํ ชาตํ. ราชา อตฺตโน นครํ คมนตฺถาย โพธิสตฺตํ ยาจิ. มหาสตฺโต
ปฏิญฺญํ ทตฺวา ตานิ จ อสีติพฺราหฺมณสหสฺสานิ ทมิสฺสามิ, ปฏิญฺญญฺจ โมจิสฺสามีติ
เมชฺฌราชสฺส นครํ อคมาสิ. พฺราหฺมณา โพธิสตฺตํ ทิสฺวาว "โภ อยํ โส
มหาโจโร อาคโต, อิทาเนว สพฺเพ เอเต มยํ อุจฺฉิฏฺฐกํ ขาทิตฺวา อพฺราหฺมณา
ชาตาติ อเมฺห ปากเฏ กริสฺสติ, เอวํ โน อิธาปิ อาวาโส น ภวิสฺสติ.
ปฏิกจฺเจว นํ มาเรสฺสามา"ติ ราชานํ ปน อุปสงฺกมิตฺวา อาหํสุ:- "มหาราช
ตุเมฺห อิมํ ๒- จณฺฑาลปพฺพชิตํ มา สาธุรูโปติ มญฺญิตฺถ, เอส ครุกมนฺตํ
ชานาติ, ปฐวึ คเหตฺวา อากาสํ กโรติ, อากาสํ ปฐวึ, ทูรํ คเหตฺวา สนฺติกํ
กโรติ, สนฺติกํ ทูรํ, คงฺคํ นิวตฺเตตฺวา อุทฺธํคามินึ กโรติ, อิจฺฉนฺโต ปฐวึ
อุกฺขิปิตฺวา ปาเตตุํ สกฺโกติ. ปรสฺส วา จิตฺตํ นาม สพฺพกาลํ น สกฺกา คเหตุํ,
อยํ อิธ ปติฏฺฐํ ลภนฺโต ตุมฺหากํ รชฺชํปิ นาเสยฺย, ชีวิตนฺตรายํปิ วํสูปจฺเฉทํปิ
กเรยฺย, อมฺหากํ วจนํ กโรถ มหาราช, อชฺเชว อิมํ มาเรตุํ วฏฺฏตี"ติ.
      ราชาโน นาม ปรปตฺติยา โหนฺติ, อิติ  โส พหุนฺนํ กถาวเสน
นิฏฺฐงฺคโต. โพธิสตฺโต ปน นคเร ปิณฺฑาย จริตฺวา อุทกผาสุกฏฺฐาเน มิสฺสโกทนํ
ภุญฺชิตฺวา ราชุยฺยานํ คนฺตฺวา นิรปราธตาย นิราสงฺโก มงฺคลสิลาปฏฺเฏ นิสีทิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เอวมสฺส               ๒ ฉ.ม. ตุเมฺห มหาราช เอตํ
อตีเต จตฺตาฬีส, อนาคเต จตฺตาฬีสาติ อสีติกปฺเป อนุสฺสริตุํ สมตฺถญาณสฺส
อนาวชฺชนตาย มุหุตฺตมตฺตเก กาเล สติ นปฺปโหสิ, ๑- ราชา อญฺญํ อชานาเปตฺวา
สยเมว คนฺตฺวา นิราวชฺชนตาย ปมาเทน นิสินฺนํ มหาปุริสํ อสินา ปหริตฺวา
เทฺว ภาเค อกาสิ. อิมสฺส รญฺโญ วิชิเต อฏฺฐมํ โลหกูฏวสฺสํ ๒- นวมํ กลลวสฺสํ
วสฺสิ. อิติ อิมสฺสาปิ รฏฺเฐ นว วุฏฺฐิโย ปติตา. โส จ ราชา สปริโส
มหานิรเย นิพฺพตฺโต. เตนาห สงฺกิจฺจปณฺฑิโต:-
                อุปหจฺจ มนํ เมชฺโฌ ๓-         มาตงฺคสฺมึ ยสสฺสิเน
                สปาริสชฺโช อุจฺฉินฺโน           เมชฺฌารญฺญํ ตทา อหูติ. ๔-
      เอวํ เมชฺฌารญฺญสฺส อรญฺญภูตภาโว เวทิตพฺโพ. มาตงฺคสฺส ปน อิสิโน
วเสน ตเทว มาตงฺคารญฺญนฺติ วุตฺตํ.
      [๖๖] ปญฺหปฏิภาณานีติ ปญฺหาพฺยากรณานิ. ปจฺจนีกํ กาตพฺพนฺติ
ปจฺจนีกํ กาตพฺพํ. อวมญฺญิสฺสนฺติ วิโลมคาหํ ๕- คณฺหนฺโต วิย อโหสินฺติ อตฺโถ.
      [๖๗] อนุวิจฺจการนฺติ อนุวิจาเรตฺวา จินฺเตตฺวา ตุลยิตฺวา กาตพฺพํ
กโรหีติ วุตฺตํ โหติ. สาธุ โหตีติ สุนฺทโร โหติ. ตุมฺหาทิสสฺมิญฺหิ มํ ทิสฺวา
มํ สรณํ คจฺฉนฺเต นิคณฺฐํ ทิสฺวา นิคนฺถํ สรณํ คจฺฉนฺเต "กึ อยํ อุปาลิ
ทิฏฺฐทิฏฺฐเมว สรณํ คจฺฉตี"ติ ครหา อุปฺปชฺชติ, ๖- ตสฺมา อนุวิจฺจกาโร
ตุมฺหาทิสานํ สาธูติ ทสฺเสติ. ปฏากํ ปริหเรยฺยุนฺติ เต กิร เอวรูปํ สาวกํ
ลภิตฺวา "อสุโก นาม ราชา วา ราชมหามตฺโต วา เสฏฺฐี วา อมฺหากํ สรณํ
คโต สาวโก ชาโต"ติ ปฏากํ อุปฺขิปิตฺวา นคเร อุคฺโฆเสนฺตา อาหิณฺฑนฺติ.
กสฺมา? เอวํ โน มหนฺตภาโว อาวิภวิสฺสตีติ จ, สเจ ตสฺส "กิมหํ เอเตน ๗-
สรณํ คโต"ติ วิปฺปฏิสาโร อุปฺปชฺเชยฺย, ตํปิ โส "เอเต สพฺเพ ๘- สรณคตภาวํ
พหู ชานนฺติ, ทุกฺขํ อิทานิ ปฏินิวตฺติตุนฺ"ติ วิโนเทตฺวา น ปฏิกฺกมิสฺสตีติ จ
เตนาหํ "ปฏากํ ปริหเรยฺยุนฺ"ติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. นปฺปโหติ    ๒ สี. โลหากิณฺณวสฺสํ    ๓ ฉ.ม. มชฺโฌ
@๔ ขุ. ชา. ๒๘/๙๒/๙๑ สงฺกิจฺจชาตก (สฺยา) ๕ ม. ลามกคฺคาหํ, ฉ. วิโลมภาคํ
@๖ ฉ.ม. อุปฺปชฺชิสฺสติ    ๗ ฉ.ม. เอเตสํ    ๘ ฉ.ม. เอเตสํ เม
      [๖๘] โอปานภูตนฺติ ปฏิยตฺตอุทปาโน วิย ฐิตํ. กุลนฺติ ตว นิเวสนํ.
ทาตพฺพํ มญฺเญยฺยาสีติ ปุพฺเพ ทสปิ วีสติปิ สฏฺฐีปิ ชเน อาคเต ทิสฺวา
นตฺถีติ อวตฺวา เทติ. อิทานิ มํ สรณํ คตการณมตฺเตเนว มา อิเมสํ เทยฺยธมฺมํ
อุจฺฉินฺทิตฺถ, ๑- สมฺปตฺตานํ หิ ทาตพฺพเมวาติ โอวทติ. สุตเมตํ ภนฺเตติ กุโต
สุตํ? นิคณฺฐนํ สนฺติกา, เต กิร กุลฆเรสุ เอวํ ปกาเสนฺติ "มยํ `ยสฺส
กสฺสจิ สมฺปตฺตสฺส ทาตพฺพนฺ'ติ วทาม, สมโณ ปน โคตโม `มยฺหเมว ทานํ
ทาตพฺพํ ฯเปฯ น อญฺเญสํ สาวกานํ ทินฺนํ มหปฺผลนฺ'ติ วทตี"ติ. ตํ สนฺธาย
อยํ คหปติ "สุตเมตนฺ"ติ อาห.
      [๖๙] อนุปุพฺพีกถนฺติ ๒- ทานานนฺตรํ สีลํ, สีลานนฺตรํ สคฺคํ, สคฺคานนฺตรํ
กามานํ อาทีนวนฺติ ๓- เอวํ อนุปฏิปาฏิกถํ. ตตฺถ ทานกถนฺติ อิทํ ทานํ นาม
สุขานํ นิทานํ, สมฺปตฺตีนํ มูลํ, โภคานํ ปติฏฺฐา, วิสมคตสฺส ตาณํ เลณํ คติ
ปรายนํ, อิธโลกปรโลเกสุ ทานสทิโส อวสฺสโย ปติฏฺฐา อารมฺมณํ ตาณํ
เลณํ คติ ปรายนํ นตฺถิ. อิทญฺหิ อวสฺสยฏฺเฐน รตนมยสีหาสนสทิสํ, ปติฏฺฐานฏฺเฐน
มหาปฐวีสทิสํ, อารมฺมณฏฺเฐน ๔- อาลมฺพนรชฺชุสทิสํ. อิทญฺหิ ทุกฺขนิตฺถรณฏฺเฐน
นาวา, สมสฺสาสนฏฺเฐน สงฺคามสูโร, ภยปริตฺตาณฏฺเฐน สุสงฺขตนครํ,
มจฺเฉรมลาทีหิ อนุปลิตฺตฏฺเฐน ปทุมํ, เตสํ นิทหนฏฺเฐน อคฺคิ, ทูราสทฏฺเฐน
อาสีวิโส. อสนฺตาสนฏฺเฐน สีโห, พลวนฺตฏฺเฐน หตฺถี, อภิมงฺคลสมฺมตฏฺเฐน
เสตวสโภ, เขมนฺตภูมิสมฺปาปนฏฺเฐน วลาหโก อสฺสราชา. ทานํ นาเมตํ มยา ๕-
คตมคฺโค, มเยฺหเวโส ๖- วํโส, มยา ทสปารมิโย ปูเรนฺเตน เวลามมหายญฺโญ
มหาโควินฺทมหายญฺโญ มหาสุทสฺสนมหายญฺโญ เวสฺสนฺตรมหายญฺโญติ อเนกมหายญฺญา
ปวตฺติตา, สมฺปวตฺติตา, ๗- สสภูเตน ชลิเต อคฺคิกฺขนฺเธ อตฺตานํ
นิยฺยาเตนฺเตน สมฺปตฺตยาจกานํ จิตฺตํ คหิตํ. ทานํ หิ โลเก สกฺกสมฺปตฺตึ เทติ,
มารสมฺปตฺตึ เทติ, พฺรหฺมสมฺปตฺตึ เทติ, จกฺกวตฺติสมฺปตฺตึ เทติ, สาวกปาริญาญํ,
ปจฺเจกโพธิญาณํ, อภิสมฺโพธิญาณํ เทตีติ เอวมาทิทานคุณปฏิสํยุตฺตํ กถํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อุปจฺฉินฺทิตฺถ   ๒ ฉ.ม. อนุปุพฺพึ กถนฺติ    ๓ ฉ.ม. มคฺคนฺติ
@๔ ฉ.ม. อาลมฺพนฏฺเฐน  ๕ ฉ.ม. มยฺหํ  ๖ ก. มยฺหเมว  ๗ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ
      ยสฺมา ปน ทานํ ททนฺโต สีลํ สมาทาตุํ สกฺโกติ, ตสฺมา ตทนนฺตรํ สีลกถํ
กเถสิ. สีลกถนฺติ สีลํ นาเมตํ อวสฺสโย ปติฏฺฐา อารมฺมณํ ตาณํ เลณํ คติ
ปรายนํ, สีลํ นาเมตํ มม วํโส, อหํ สงฺขปาลนาคราชกาเล, ภูริทตฺตนาคราชกาเล,
จมฺเปยฺยนาคราชกาเล, สีลวนาคราชกาเล, มาตุโปสกหตฺถิราชกาเล,
ฉทฺทนฺตหตฺถิราชกาเลติ อนนฺเตสุ อตฺตภาเวสุ สีลํ ปริปูเรสึ.
อิธโลกปรโลกสมฺปตฺตีนํ หิ สีลสทิโส อวสฺสโย, สีลสทิสา ปติฏฺฐา, อารมฺมณํ
ตาณํ เลณํ คติ ปรายนํ นตฺถิ, สีลาลงฺการสทิโส อลงฺกาโร นตฺถิ, สีลปุปฺผสทิสํ
ปุปฺผํ นตฺถิ, สีลคนฺธสทิโส คนฺโธ นตฺถิ. สีลาลงฺกาเรน หิ อลงฺกตํ
สีลกุสุมปิลนฺธนํ สีลคนฺธานุลิตฺตํ สเทวโกปิ โลโก โอโลเกนฺโต ติตฺตึ น คจฺฉตีติ
เอวมาทิสีลคุณปฏิสํยุตฺตํ กถํ.
      อิทํ ปน สีลํ นิสฺสาย อยํ สคฺโค ลพฺภตีติ ทสฺเสตุํ สีลานนฺตรํ สคฺคกถํ
กเถสิ. สคฺคกถนฺติ อยํ สคฺโค นาม อิฏฺโฐ กนฺโต มนาโป, นิจฺจเมตฺถ กีฬา,
นิจฺจํ สมฺปตฺติโย ลพฺภนฺติ, จาตุมฺมหาราชิกา เทวา นวุติวสฺสสตสหสฺสานิ
ทิพฺพสุขํ ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวนฺติ, ตาวตึสา ติสฺโส จ วสฺสโกฏิโย สฏฺฐี จ
วสฺสสตสหสฺสานีติ เอวมาทิสคฺคคุณปฏิสํยุตฺตํ กถํ. สคฺคสมฺปตฺตึ กถยนฺตานํ หิ
พุทฺธานํ มุขํ นปฺปโหติ. วุตฺตํปิ เจตํ "อเนกปริยาเยน โข อหํ ภิกฺขเว
สคฺคกถํ กเถยฺยนฺ"ติอาทิ. ๑-
      เอวํ สคฺคกถาย ปโลเภตฺวา ปุน หตฺถึ อลงฺกริตฺวา ตสฺส โสณฺฑํ
ฉินฺทนฺโต วิย "อยํปิ สคฺโค อนิจฺโจ อธุโว, น เอตฺถ ฉนฺทราโค กาตพฺโพ"ติ
ทสฺสนตฺถํ "อปฺปสฺสาทา กามา วุตฺตา มยา พหุทุกฺขา พหูปายาสา, อาทีนโว
เอตฺถ ภิยฺโย"ติอาทินา ๒- นเยน กามานํ อาทีนวํ โอการํ สงฺกิเลสํ
กเถสิ. ตตฺถ อาทีนโวติ โทโส. โอกาโรติ อวกาโร ลามกภาโว. สงฺกิเลโสติ
เตหิ สตฺตานํ สํสาเร สงฺกิลิสฺสนํ ๓- ยถาห "กิลิสฺสนฺติ วต โภ สตฺตา"ติ. ๔-
@เชิงอรรถ: ๑ ม. อุปริ. ๑๔/๒๕๑, ๒๕๕/๒๑๙, ๒๓๓ อตฺถโต สมานํ
@๒ วินย. มหาวิ. ๒/๔๑๗/๓๐๗ สปฺปาณกวคฺค, ม. มูล ๑๒/๒๓๖/๑๙๙ อลคทฺทูปมสุตฺต
@๓ ก. กิลิสนํ                   ๔ ม.ม. ๑๓/๓๕๑/๓๓๕ องฺคุลิมาลสุตฺต
      เอวํ กามาทีนเวน ตชฺชิตฺวา เนกฺขมฺเม อานิสํสํ ปกาเสสิ. กลฺลจิตฺตนฺติ
อโรคจิตฺตํ. สามุกฺกํสิกาติ สามํ อุกฺกํสิกา อตฺตนาเยว คเหตฺวา อุทฺธริตฺวา
คหิตา, สยมฺภุญาเณน ทิฏฺฐา, อสาธารณา อญฺเญสนฺติ อตฺโถ. กา ปเนสาติ,
อริยสจฺจเทสนา. เตเนวาห "ทุกฺขํ สมุทยํ นิโรธํ มคฺคนฺ"ติ.
      วิรชํ วีตมลนฺติ ราครชาทีนํ อภาวา วิรชํ, ราคมลาทีนํ วิคตตฺตา
วีตมลํ. ธมฺมจกฺขุนฺติ อุปริ พฺรหฺมายุสุตฺเต ติณฺณํ มคฺคานํ, จูฬราหุโลวาเท
อาสวกฺขยสฺเสตํ นามํ. อิธ ปน โสตาปตฺติมคฺโค อธิปฺเปโต. ตสฺส
อุปฺปตฺติอาการทสฺสนตฺถํ "ยงฺกิญฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพนฺตํ นิโรธธมฺมนฺ"ติ อาห.
ตญฺหิ นิโรธํ อารมฺมณํ กตฺวา กิจฺจวเสน เอวํ สพฺพํ สงฺขตํ ปฏิวิชฺฌนฺตํ
อุปฺปชฺชติ.
      ทิฏฺโฐ อริยสจฺจธมฺโม เอเตนาติ ทิฏฺฐธมฺโม. เอเสว นโย เสสปเทสุปิ.
ติณฺณา วิจิกิจฺฉา อเนนาติ ติณฺณวิจิกิจฺโฉ. วิคตา กถํกถา อสฺสาติ วิคตกถํกโถ.
เวสารชฺชปฺปตฺโตติ เวสารชฺชํ ปตฺโต, กตฺถ? สตฺถุ สาสเน. นาสฺส ปโร ปจฺจโย,
น ปรสฺส สทฺธาย เอตฺถ วตฺตตีติ อปรปฺปจฺจโย.
      [๗๐] จิตฺเตน สมฺปฏิจฺฉมาโน อภินนฺทิตฺวา, วาจาย ปสํสมาโน
อนุโมทิตฺวา. อาวรามีติ ถเกมิ ปิทหามิ. อนาวฏนฺติ น อาวริตํ วิวฏํ อุคฺฆาฏิตํ.
      [๗๑] อสฺโสสิ โข ทีฆตปสฺสีติ โส กิร ตสฺส คตกาลโต ปฏฺฐาย
"ปณฺฑิโต คหปติ, สมโณ จ โคตโม ทสฺสนสมฺปนฺโน นิยฺยานิกกโถ, ทสฺสเนปิสฺส ๑-
ปสีทิสฺสติ, ธมฺมกถายปิ ปสีทิสฺสติ, ปสีทิตฺวา สรณํ คมิสฺสติ, ตโต นุ โข
สรณํ คมิสฺสติ ๒- น ตาว ตโต"ติ โอหิตโสโตว หุตฺวา วิจรติ. ตสฺมา
ปฐมํเยว อสฺโสสิ.
      [๗๒] เตนหิ สมฺมาติ พลวโสเกน อภิภูโต "เอตฺเถว ติฏฺฐา"ติ วจนํ
สุตฺวาปิ อตฺถํ อสลฺลกฺเขนฺโต โทวาริเกน สทฺธึ สลฺลปติเยว.
      มชฺฌิมาย ทฺวารสาลายนฺติ ยสฺส ฆรสฺส สตฺต ทฺวารโกฏฺฐกา, ตสฺส
สพฺพอพฺภนฺตรโต ๓- วา สพฺพพาหิรโต วา ปฏฺฐาย จตุตฺถทฺวารโกฏฺฐโก ยสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ทสฺสเนปิ ตสฺส      ๒ ฉ.ม. คหปติ       ๓ ก. สพฺพอพฺภนฺตริมโต
ปญฺจ, ตสฺส ตติโย, ยสฺส ตโย, ตสฺส ทุติโย ทฺวารโกฏฺฐโก มชฺฌิมทฺวารสาลา
นาม. เอกทฺวารโกฏฺฐกสฺส ปน ฆรสฺส มชฺฌิมฏฺฐาเน ๑- มงฺคลตฺถมฺภํ นิสฺสาย
มชฺฌิมทฺวารสาลา. ตสฺส ปน เคหสฺส สตฺต ทฺวารโกฏฺฐกา, ปญฺจาติปิ วุตฺตํ.
      [๗๓] อคฺคนฺติอาทีนิ สพฺพานิ อญฺญมญฺญเววจนานิ. ยํ สุทนฺติ เอตฺถ
ยนฺติ ยํ นาฏปุตฺตํ. สุทนฺติ นิปาตมตฺตํ. ปริคฺคเหตฺวาติ เตเนว อุตฺตราสงฺเคน
อุทเร ปริกฺขิปนฺโต คเหตฺวา. นิสีทาเปตีติ สณิกํ อาจริย สณิกํ อาจริยาติ
มหนฺตํ เตลฆฏํ ฐเปนฺโต วิย นิสีทาเปติ. ทตฺโตสีติ กึ ชโฬสิ ชาโตติ
อตฺโถ. ปฏิมุกฺโกติ สีเส ปริกฺขิปิตฺวา คหิโต. อณฺฑหารโกติอาทึ ทุฏฺฐุลฺลวจนํปิ
สมานํ อุปฏฺฐากสฺส อญฺญถาภาเวน อุปฺปนฺนพลวโสกตาย อิทํ นาม ภณามีติ
อสลฺลกฺเขตฺวาว ภณติ.
      [๗๔] ภทฺทิกา ภนฺเต อาวฏฺฏนีติ นิคณฺโฐ มายเมว สนฺธาย วทติ,
อุปาสโก อตฺตนา ปฏิวิทฺธํ โสตาปตฺติมคฺคํ. เตนหีติ นิปาตมตฺตเมตํ, ภนฺเต
อุปมนฺเต กริสฺสามิจฺเจว อตฺโถ. การณวจนํ วา, เยน การเณน ตุมฺหากํ
สาสนํ อนิยฺยานิกํ, มม สตฺถุ นิยฺยานิกํ, เตน การเณน อุปมํ เม กริสฺสามีติ
วุตฺตํ โหติ.
      [๗๕] อุปวิชญฺญาติ วิชายนกาลํ อุปคตา. มกฺกฏจฺฉาปกนฺติ มกฺกฏโปตกํ.
กิณิตฺวา อาเนหีติ มูลํ ทตฺวาว อาหร. อาปเณสุ หิ สวิญฺญาณกํปิ อวิญฺญาณกํปิ
มกฺกฏาทิกีฬนภณฺฑกํ ๒- วิกฺกิณนฺติ. ตํ สนฺธาเยตํ อาห. รชิตนฺติ พหลพหลํ
ปีตาวเลปนํ รงฺคชาตํ คเหตฺวา รชิตฺวา ทินฺนํ อิทํ อิจฺฉามีติ อตฺโถ.
อาโกฏิตปจฺจาโกฏิตนฺติ อาโกฏิตญฺเจว ปริวตฺเตตฺวา ปุนปฺปุนํ อาโกฏิตญฺจ.
อุภโตภาควิมฏฺฐนฺติ เวณุมณิปาสาเณน ๓- อุโภสุ ปสฺเสสุ สุฏฺฐุ วิมฏฺฐํ ฆฏฺเฏตฺวา
อุปฺปาทิตจฺฉวึ.
      รงฺคกฺขโม หิ โขติ สวิญฺญาณกํปิ อวิญฺญาณกํปิ รงฺคํ ปิวติ. ตสฺมา
เอวมาห. โน อาโกฏฺฏนกฺขโมติ สวิญฺญาณกสฺส ตาว อาโกฏฺฏนผลเก ฐเปตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. มชฺฌฏฺฐาเน        ๒ ก. มกฺกฏานํ กีฬนภณฺฑกํ       ๓ ฉ.ม. มณิปาสาเณน
กุจฺฉิยํ อาโกฏิตสฺส กุจฺฉิ ภิชฺชติ, กรีสํ นิกฺขมติ. สีเส อาโกฏิตสฺส สีสํ
ภิชฺชติ, มตฺถลุงฺคํ นิกฺขมติ. อวิญฺญาณโก ขณฺฑาขณฺฑิกํ ๑- คจฺฉติ. ตสฺมา
เอวมาห. โน วิมชฺชนกฺขโมติ สวิญฺญาณโก มณิปาสาเณน วิมทฺทิยมาโน
นิลฺโลมตํ นิจฺฉวิตญฺจาปชฺชติ, อวิญฺญาณโกปิ วิจุณฺณกภาวํ อาปชฺชติ. ตสฺมา
เอวมาห. รงฺคกฺขโม หิ โข พาลานนฺติ พาลานํ มนฺทพุทฺธีนํ ๒- รงฺคกฺขโม,
ราคมตฺตํ ชเนติ, ปิโย โหติ. ปณฺฑิตานํ ปน นิคณฺฐวาโท วา อญฺโญ วา
ภารตรามสีตาหรณาทินิรตฺถกกถามคฺโค อปฺปิโยว โหติ. โน อนุโยคกฺขโม, โน
วิมชฺชนกฺขโมติ อนุโยคํ วา วีมํสํ วา น ขมติ, ถุเส โกฏฺเฏตฺวา ตณฺฑุลปริเยสนํ
วิย กทลิยํ สารคเวสนํ วิย จ ริตฺตโกว ตุจฺฉโกว โหติ. รงฺคกฺขโม เจว
ปณฺฑิตานนฺติ จตุสจฺจกถา หิ ปณฺฑิตานํ ปิยา โหติ, วสฺสสตํปิ สุณนฺโต
ติตฺตึ น คจฺฉติ. ตสฺมา เอวมาห. พุทฺธวจนํ ปน ยถา ยถาปิ โอคาหิยติ ๓-
มหาสมุทฺโท วิย คมฺภีรเมว โหตีติ "อนุโยคกฺขโม จ วิมชฺชนกฺขโม จา"ติ
อาห. สุณาหิ ยสฺสาหํ สาวโกติ ตสฺส คุเณ สุณาหีติ ภควโต วณฺเณ วตฺตุํ
อารทฺโธ.
      [๗๖] ธีรสฺสาติ ธีรํ ๔- วุจฺจติ ปณฺฑิจฺจํ, ยา ปญฺญา ปชานนา ฯเปฯ
สมฺมาทิฏฺฐิ, เตน สมนฺนาคตสฺส ธาตุอายตนปฏิจฺจสมุปฺปาทฏฺฐานฏฺฐานกุสลสฺส
ปณฺฑิตสฺสาหํ สาวโก, โส มยฺหํ สตฺถาติ เอวํ สพฺพปเทสุ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ.
ปภินฺนขีลสฺสาติ ภินฺนปญฺจเจโตขิลสฺส. สพฺพปุถุชฺชเน วิชินึสุ วิชินนฺติ
วิชินิสฺสนฺติ วาติ วิชยา. เก เต, มจฺจุมารกิเลสมารเทวปุตฺตมาราติ.
เต วิชิตา วิชยา เอเตนาติ วิชิตวิชโย. ภควา, ตสฺส วิชิตวิชยสฺส.
อนีฆสฺสาติ กิเลสทุกฺเขนปิ วิปากทุกฺเขนปิ นิทฺทุกฺขสฺส. สุสมจิตฺตสฺสาติ
เทวทตฺตธนปาลกองฺคุลิมาลราหุลตฺเถราทีสุปิ เทวมนุสฺเสสุ สุฏฺฐุ สมจิตฺตสฺส.
วุทฺธสีลสฺสาติ วุฑฺฒิตาจารสฺส. สาธุปญฺญสฺสาติ สุนฺทรปญฺญสฺส. เวสมนฺตรสฺสาติ
ราคาทิวิสมํ ๕- ตริตฺวา วิตริตฺวา ฐิตสฺส. วิมลสฺสาติ วิคตราคาทิมลสฺส.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ขณฺฑขณฺฑิตํ      ๒ ก. ทุพฺพุทฺธีนํ          ๓ ฉ.ม. โอคาหิสฺสติ
@๔ ม. ธี              ๕ ฏีกา. เวสนฺตรสฺสาติ ราคาทิวิสํ
      ตุสิตสฺสาติ ตุฏฺฐจิตฺตสฺส. วนฺตโลกามิสสฺสาติ วนฺตกามคุณสฺส. มุทิตสฺสาติ
มุทิตาวิหารวเสน มุทิตสฺส, ปุน วุตฺตเมว ๑- วา เอตํ. ปสาทวเสน หิ เอกํปิ
คุณํ ปุนปฺปุนํ วทติเยว. กตสมณสฺสาติ กตสามญฺญสฺส, สมณธมฺมสฺส มตฺถกํ
ปตฺตสฺสาติ อตฺโถ. มนุชสฺสาติ โลกโวหารวเสน เอกสฺส สตฺตสฺส. นรสฺสาติ
ปุน วุตฺตํ. ๑- อญฺญถา วุจฺจมาเน เอเกกคาถาย ทสคุณา นปฺปโหนฺติ.
      เวนยิกสฺสาติ สตฺตานํ วินายกสฺส. รุจิรธมฺมสฺสาติ สุจิธมฺมสฺส. ปภาสกสฺสาติ
โอภาสกรสฺส. ๒- วีรสฺสาติ วิริยสมฺปนฺนสฺส. นิสภสฺสาติ อุสภวสภนิสเภสุ
สพฺพตฺถ อปฺปฏิสมฏฺเฐน นิสภสฺส. คมฺภีรสฺสาติ คมฺภีรคุณสฺส, คุเณหิ วา
คมฺภีรสฺส. โมนปตฺตสฺสาติ ญาณปฺปตฺตสฺส. เวทสฺสาติ เวโท วุจฺจติ ญาณํ, เตน
สมนฺนาคตสฺส. ธมฺมฏฺฐสฺสาติ ธมฺเม ฐิตสฺส. สํวุตตฺตสฺสาติ ปิหิตตฺตสฺส.
      นาคสฺสาติ จตูหิ การเณหิ นาคสฺส. ปนฺตเสนสฺสาติ ปนฺตเสนาสนสฺส.
ปฏิมนฺตกสฺสาติ ปฏิมนฺตนปญฺญาย สมนฺนาคตสฺส. โมนสฺสาติ โมนํ วุจฺจติ
ญาณํ, เตน สมนฺนาคตสฺส ธุตกิเลสสฺส วา. ทนฺตสฺสาติ นิพฺพิเสวนสฺส.
      อิสิสตฺตมสฺสาติ วิปสฺสิอาทโย ฉ อิสโย อุปาทาย สตฺตมสฺส. พฺรหฺมปตฺตสฺสาติ
เสฏฺฐปตฺตสฺส. นฺหาตกสฺสาติ นฺหาตกิเลสสฺส. ปทกสฺสาติ อกฺขราทีนิ
สโมธาเนตฺวา คาถาปทกรณกุสลสฺส. วิทิตเวทสฺสาติ วิทิตญาณสฺส. ปุรินฺททสฺสาติ
สพฺพปฐมํ ธมฺมทานทายกสฺส. สกฺกสฺสาติ สมตฺถสฺส. ปตฺติปตฺตสฺสาติ เย ปตฺตพฺพา
คุณา, เต ปตฺตสฺส. เวยฺยากรณสฺสาติ วิตฺถาเรตฺวา อตฺถทีปกสฺส. ภควตา หิ
พฺยากตนฺนาเมตนฺติ ปทํ นตฺถิ, สพฺเพสํเยว อตฺโถ กถิโต.
      วิปสฺสิสฺสาติ วิปสฺสนกสฺส. อนภินตสฺสาติ อนตสฺส. โน อปนตสฺสาติ
อนุฏฺฐสฺส. ๓-
      อนนุคตนฺตรสฺสาติ ๔- กิเลเส อนนุคตจิตฺตสฺส. อสิตสฺสาติ ๕- อพทฺธสฺส.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปุนรุตฺตเมว           ๒ ฉ.ม. โอภาสกสฺส           ๓ ฉ.ม. อทุฏฺฐสฺส
@๔ ก. อนุคตสฺสาติ             ๕ ก. อสตฺตสฺสาติ
      ภูริปญฺญสฺสาติ ภูริ วุจฺจติ ปฐวี, ตาย ปฐวีสมาย ปญฺญาย วิปุลาย
มหนฺตาย วิตฺถตาย สมนฺนาคตสฺสาติ อตฺโถ. มหาปญฺญสฺสาติ มหาปญฺญาย
สมนฺนาคตสฺส.
      อนุปลิตฺตสฺสาติ ตณฺหาทิฏฺฐิเลเปหิ ๑- อลิตตฺตสฺส. อาหุเนยฺยสฺสาติ อาหุตึ
ปฏิคฺคเหตุํ ยุตฺตสฺส. ยกฺขสฺสาติ อานุภาวทสฺสนฏฺเฐน วา อทิสฺสมานกฏฺเฐน ๒-
วา ภควา ยกฺโข นาม. เตนาห "ยกฺขสฺสา"ติ. มหโตติ มหนฺตสฺส. ตสฺส
สาวโกหมสฺมีติ ตสฺส เอวํวิธคุณสฺส ๓- สตฺถุโน อหํ สาวโกติ. อุปาสกสฺส
โสตาปตฺติมคฺเคเนว ปฏิสมฺภิทา อาคตา. อิติ ปฏิสมฺภิทาวิสเย ฐตฺวา ปทสเตน
ทสพลสฺส กิเลสปฺปหาเน วณฺณํ ๔- กเถนฺโต "กสฺส ตํ คหปติ สาวกํ ธาเรมา"ติ
ปญฺหสฺส อตฺถํ วิสฺสชฺเชสิ.
      [๗๗] กทา สญฺญูฬฺหาติ กทา สมฺปิณฺฑิตา. เอวํ กิรสฺส อโหสิ "อยํ
อิทาเนว สมณสฺส โคตมสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา อาคโต, กทาเนน เอเต วณฺณา
สมฺปิณฺฑิตา"ติ. ตสฺมา เอวมาห. วิจิตฺตํ มาลํ คนฺเถยฺยาติ สยํปิ ทกฺขตาย
ปุปฺผานํปิ นานาวณฺณตาย เอกโต วณฺฏิกาทิเภทํ วิจิตฺรมาลํ คนฺเถยฺย. เอวเมว
โข ภนฺเตติ เอตฺถ นานาปุปฺผานํ นานาปุปฺผราสิ วิย นานาวิธานํ วณฺณานํ
ภควโต สิเนรุมตฺโต วณฺณราสิ ทฏฺฐพฺโพ. เฉโก มาลากาโร วิย อุปาลิ คหปติ.
มาลาการสฺส วิจิตฺรมาลาคนฺถนํ วิย คหปติโน ตถาคตสฺส วิจตฺรวณฺณคนฺถนํ.
     อุณฺหํ โลหิตํ มุขโต อุคฺคญฺฉีติ ๕- ตสฺส หิ ภควโต สกฺการํ อสหมานสฺส
เอตทโหสิ "อนตฺถิโก ทานิ อยํ คหปติ อเมฺหหิ, เสฺว ปฏฺฐาย ปณฺณาสสฏฺฐีชเน
คเหตฺวา เอตสฺส ฆรํ ปวิสิตฺวา ภุญฺชิตุํ น ลภิสฺสามิ, ภินฺนา เม ภุตฺตกุมฺภี"ติ.
อถสฺส อุปฏฺฐากวิปริณาเมน พลวโสโก อุปฺปชฺชิ. อิเม หิ สตฺตา อตฺตโน
อตฺตโนว จินฺตยนฺติ. ตสฺส ตสฺมึ โสเก อุปฺปนฺเน อพฺภนฺตรํ อุณฺหํ อโหสิ,
โลหิตํ วิลียิตฺถ, ตํ มหาวาเตน สมุทฺธริตํ กุเฏ ปกฺขิตฺตรชนํ วิย ปตฺตมตฺตํ
มุขโต อุคฺคญฺฉิ. นิธานคตํ โลหิตํ วมิตฺวา ปน อปฺปกา สตฺตา ชีวิตุํ สกฺโกนฺติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ตณฺหาทิฏฺฐิกิเลเสหิ  ๒ ฉ.ม. อาทิสฺสมานกฏฺเฐน  ๓ ฉ.ม. เอวํวิธิธคุณสฺส
@๔ ฉ.ม. กิเลสปฺปหานวณฺณํ   ๕ ฉ.ม. อุคฺคจฺฉีติ
นิคณฺโฐ ตตฺเถว ชานุนา ปติโต, อถ นํ ปาฏงฺกิยา พหินครํ หริตฺวา ๑-
ปญฺจกสีวิกาย คเหตฺวา ปาวํ อาคมึสุ, ๒- โส น จิรสฺเสว ปาวายํ กาลมกาสิ.
อิมสฺมึ ปน สุตฺเต อุคฺคฏิตญฺญุปุคฺคลสฺส วเสน ธมฺมเทสนา ปรินิฏฺฐิตาติ.
                    ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย
                       อุปาลิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                              ฉฏฺฐํ.
                         ---------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๙ หน้า ๕๙-๗๕.
http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=9&A=1487&modeTY=2
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=9&A=1487&modeTY=2
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=13&i=62
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=13&A=1044
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=13&A=1082
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=13&A=1082
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๓
http://84000.org/tipitaka/read/?index_13