อรรถกถาเล่มที่ ๙ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ม.อ. (ปปญฺจ.๓)

     ปิฏฺฐิ เม อาคิลายตีติ กสฺมา อาคิลายติ? ภควโต หิ ฉพฺพสฺสานิ ปธานํ
ปทหนฺตสฺส มหนฺตํ กายทุกฺขํ อโหสิ, อถสฺส อปรภาเค มหลฺลกกาเล ปิฏฺฐิวาโต
อุปฺปชฺชิ. อการณํ วา เอตํ, ปโหติ หิ ภควา อุปฺปนฺนํ เวทนํ วิกฺขมฺภิตฺวา
เอกํปิ เทฺวปิ สตฺตาเห เอกปลฺลงฺเกน นิสีทิตุํ. สนฺถาคารสาลํ ปน จตูหิ
อิริยาปเถหิ ปริภุญฺชิตุกาโม อโหสิ, หตฺถปาทโธวนฏฺฐานโต ๑- ยาว ธมฺมาสนา
อคมาสิ, เอตฺตเก ฐาเน คมนํ นิปฺผนฺนํ. ธมฺมาสนํ ปตฺโต โถกํ ฐตฺวา นิสีทิ,
เอตฺตกํ ฐานํ. ทิยฑฺฒยามํ ธมฺมาสเน นิสีทิ, เอตฺตเก ฐาเน นิสชฺชา นิปฺผนฺนา.
อิทานิ ทกฺขิเณน ปสฺเสน โถกํ นิปนฺเน สยนํ นิปฺผชฺชิสฺสตีติ เอวํ จตูหิ
อิริยาปเถหิ ปริภุญฺชิตุกาโม อโหสิ. อุปาทินฺนกสรีรญฺจ นาม "โน อาคิลายตี"ติ
น วตฺตพฺพํ, ตสฺมา จิรํ นิสชฺชาย สญฺชาตํ อปฺปกํปิ อาคิลายนํ คเหตฺวา
เอวมาห.
     สงฺฆาฏึ ปญฺญาเปตฺวาติ สนฺถาคารสฺส กิร เอกปสฺเส เต ราชาโน
ปฏสาณึ ปริกฺขิปาเปตฺวา กปฺปิยมญฺจกํ ปญฺญาเปตฺวา กปฺปิยปจฺจตฺถรเณน
อตฺถริตฺวา อุปริ สุวณฺณตารกาคนฺธมาลาทามปฏิมณฺฑิตํ วิตานํ พนฺธิตฺวา
คนฺธเตลปฺปทีปํ อาโรปยึสุ "อปฺเปวนาม สตฺถา ธมฺมาสนโต อุฏฺฐาย โถกํ
วิสฺสมนฺโต อิธ นิปชฺเชยฺย, เอวํ โน อิมํ สนฺถาคารํ ภควตา จตูหิ อิริยาปเถหิ
ปริภุตฺตํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสตี"ติ. สตฺถาปิ ตเทว สนฺธาย ตตฺถ
สงฺฆาฏึ ปญฺญาเปตฺวา นิปชฺชิ. อุฏฺฐานสญฺญํ มนสิกริตฺวาติ เอตฺตกํ กาลํ
อติกฺกมิตฺวา อุฏฺฐหิสฺสามีติ อุฏฺฐานสญฺญํ จิตฺเต ฐเปตฺวา.
     [๒๓] มหานามํ สกฺกํ อามนฺเตสีติ โส กิร ตสฺมึ กาเล ตสฺสํ ปริสติ
เชฏฺฐโก ปาโมกฺโข, ตสฺมึ สงฺคหิเต เสสปริสา สงฺคหิตาว โหตีติ เถโร ตเมว
อามนฺเตสิ. สีลสมฺปนฺโนติ สีเลน สมฺปนฺโน, สมฺปนฺนสีโล ปริปุณฺณสีโลติ
อตฺโถ. สทฺธมฺเมหีติ สุนฺทรธมฺเมหิ, สตํ วา สปฺปุริสานํ ธมฺเมหิ.
     [๒๔] กถํ จ มหานามาติ อิมินา เอตฺตเกน ฐาเนน เสขปฏิปทาย
มาติกํ ฐเปตฺวา ปฏิปาฏิยา วิตฺถาเรตุกาโม เอวมาห. ตตฺถ สีลสมฺปนฺโนติอาทีนิ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ตตฺถ ปาทโธวนฏฺฐานโต
"สมฺปนฺนสีลา ภิกฺขเว วิหรถา"ติ อากงฺเขยฺยสุตฺตาทีสุ วุตฺตนเยเนว
เวทิตพฺพานิ,
     [๒๕] กายทุจฺจริเตนาติอาทีสุ อุปโยคตฺเถ กรณวจนํ, หิริยิตพฺพานิ
กายทุจฺจริตาทีนิ หิริยติ ชิคุจฺฉิยตีติ อตฺโถ. โอตฺตปฺปนิทฺเทเส เหตฺวตฺเถ
กรณวจนํ, กายทุจฺจริตาทีหิ โอตฺตปฺปสฺส เหตุภูเตหิ โอตฺตปฺปติ ภายตีติ อตฺโถ,
อารทฺธวิริโยติ ปคฺคหิตวิริโย อโนสฺสกฺกิตมานโส. ปหานายาติ ปหานตฺถาย.
อุปสมฺปทายาติ ปฏิลาภตฺถาย. ถามวาติ วิริยถาเมน สมนฺนาคโต. ทฬฺหปรกฺกโมติ
ถิรปรกฺกโม. อนิกฺขิตฺตธุโร กุสเลสุ ธมฺเมสูติ กุสเลสุ ธมฺเมสุ อโนโรปิตธุโร
อโนสฺสกฺกิตวิริโย. ปรเมนาติ อุตฺตเมน. สติเนปกฺเกนาติ สติยา จ นิปกภาเวน จ.
กสฺมา ปน สติภาชนีเย ปญฺญา อาคตาติ. สติยา พลวภาวทีปนตฺถํ. ปญฺญาวิปฺปยุตฺตา หิ
สติ ทุพฺพลา โหติ, ปญฺญาสมฺปยุตฺตา พลวตีติ.
     จิรกตํปีติ อตฺตนา วา ปเรน วา กาเยน จิรํ กตํ เจติยงฺคณวตฺตาทิอสีติ-
มหาวตฺตปฏิปตฺติปูรณํ. จิรภาสิตํปีติ อตฺตนา วา ปเรน วา วาจาย จิรํ ภาสิตํ
สกฺกจฺจํ อุทฺทิสนอุทฺทิสาปนธมฺโมสารณธมฺมเทสนาอุปนิสินฺนกถาอนุโมทนิยาทิวเสน
ปวตฺติตํ วจีกมฺมํ. สริตา อนุสฺสริตาติ ตสฺมึ กาเยน จิรกเต "กาโย นาม
กายวิญฺญตฺติ, จิรภาสิเต วาจา นาม วจีวิญฺญตฺติ. ตทุภยํปิ รูปํ, ตํสมุฏฺฐาปิกา
จิตฺตเจตสิกา อรูปํ. อิติ อิเม รูปารูปธมฺมา เอวํ อุปฺปชฺชิตฺวา เอวํ นิรุทฺธา"ติ
สรติ เจว อนุสฺสรติ จ, สติสมฺโพชฺฌงฺคํ สมุฏฺฐาเปตีติ อตฺโถ. โพชฺฌงฺคสมุฏฺฐาปิกา
หิ สติ อิธ อธิปฺเปตา. ตาย สติยา เอส สกึ ๑- สรเณน สริตา,
ปุนปฺปุนํ สรเณน อนุสฺสริตาติ เวทิตพฺพา.
     อุทยตฺถคามินิยาติ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ อุทยวยคามินิยา อุทยญฺจ วยญฺจ
ปฏิวิชฺฌิตุํ สมตฺถาย. อริยายาติ วิกฺขมฺภนวเสน สมุจฺเฉทวเสน จ กิเลเสหิ
อารกา ฐิตาย ปริสุทฺธาย. ปญฺญาย สมนฺนาคโตติ วิปสฺสนาปญฺญาย เจว
มคฺคปญฺญาย จ สมงฺคีภูโต. นิพฺเพธิกายาติ สาเยว นิพฺพิชฺฌนโต นิพฺเพธิกาติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สกิมฺปิ
วุจฺจติ, ตาย สมนฺนาคโตติ อตฺโถ. ตตฺถ มคฺคปญฺญาย สมุทฺเฉทวเสน
อนิพฺพิชฺฌิตปุพฺพํ ๑- อปฺปทาลิตปุพฺพํ โลภกฺขนฺธํ โทสกฺขนฺธํ โมหกฺขนฺธํ
นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลตีติ นิพฺเพธิกา. วิปสฺสนาปญฺญาย ตทงฺควเสน นิพฺเพธิกาย
มคฺคปญฺญาย ปฏิลาภสํวตฺตนโต จาติ วิปสฺสนา "นิพฺเพธิกา"ติ วตฺตุํ วฏฺฏติ.
สมฺมาทุกฺขกฺขยคามินิยาติ อิธาปิ มคฺคปญฺญา "สมฺมา เหตุนา นเยน วฏฺฏทุกฺขํ
เขปยมานา คจฺฉตี"ติ สมฺมาทุกฺขกฺขยคามินี นาม. วิปสฺสนา ตทงฺควเสน วฏฺฏทุกฺขญฺจ
กิเลสทุกฺขญฺจ เขปยมานา คจฺฉตีติ ทุกฺขกฺขยคามินี. ทุกฺขกฺขยคามินิยา วา
มคฺคปญฺญาย ปฏิลาภสํวตฺตนโตเปสา ทุกฺขกฺขยคามินีติ เวทิตพฺพา.
     [๒๖] อาภิเจตสิกานนฺติ อภิจิตฺตํ เสฏฺฐจิตฺตํ สิตานํ นิสฺสิตานํ.
ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารานนฺติ อปฺปิตปฺปิตกฺขเณ สุขปฏิลาภเหตูนํ. นิกามลาภีติ
อิจฺฉิติจฺฉิตกฺขเณ สมาปชฺชิตา. อกิจฺฉลาภีติ นิทฺทุกฺขลาภี. อกสิรลาภีติ
วิปุลลาภี. ปคุณภาเวน เอโก อิจฺฉิติจฺฉิตกฺขเณ สมาปชฺชิตุํ สกฺโกติ,
สมาธิปาริปนฺถิกธมฺเม ปน อกิลมนฺโต วิกฺขมฺเภตุํ น สกฺโกติ, โส อตฺตโน อนิจฺฉาย
ขิปฺปเมว วุฏฺฐาติ, ยถาปริจฺเฉทวเสน สมาปตฺตึ ฐปิตุํ น สกฺโกติ, อยํ
กิจฺฉลาภี กสิรลาภี นาม. เอโก อิจฺฉิติจฺฉิตกฺขเณ จ สมาปชฺชิตุํ สกฺโกติ,
สมาธิปาริปนฺถิกธมฺเม ๒- จ อกิลมนฺโตว วิกฺขมฺเภติ, โส ยถาปริจฺเฉทวเสเนว
วุฏฺฐาตุํ สกฺโกติ, อยํ อกิจฺฉลาภี อยํปิ อกสิรลาภี นาม.
     [๒๗] อยํ วุจฺจติ มหานาม อริยสาวโก เสโข ปาฏิปโทติ มหานาม
อริยสาวโก เสโข ปาฏิปโท วิปสฺสนาคพฺภาย วตฺตมานกปฏิปทาย ๓- สมนฺนาคโตติ
วุจฺจตีติ ทสฺเสติ. อปุจฺจณฺฑตายาติ อปูติอณฺฑตาย. ภพฺโพ อภินิพฺภิทายาติ
ญาณปฺปเภทาย ๔- ภพฺโพ. สมฺโพธายาติ อริยมคฺคาย. อนุตฺตรสฺส โยคกฺเขมสฺสาติ
อรหตฺตํ อนุตฺตโร โยคกฺเขโม นาม, ตทธิคมาย ภพฺโพติ ทสฺเสติ. ยา ปนายเมตฺถ
อตฺถทีปนตฺถํ อุปมา อาหฏา, สา เจโตขิลสุตฺเต วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา.
เกวลญฺหิ ตตฺถ "ตสฺสา กุกฺกุฏิยา อณฺเฑสุ ติวิธกิริยกรณํ วิย หิ อิมสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ              ๒ ก. สมาธิปาริสุทฺธิกธมฺเม
@๓ ฉ.ม. วฑฺฒมานกปฏิปทาย          ๔ ฉ.ม. วิปสฺสนาทิญาณปฺปเภทาย
ภิกฺขุโน อุสฺโสฬฺหี โส ปณฺณรสหิ องฺเคหิ สมนฺนาคตภาโว"ติ ยํ เอวํ
โอปมฺมสํสนฺทนํ อาคตํ, ตํ อิธ เอวํ สีลสมฺปนฺโน โหตีติ อาทิวจนโต "ตสฺสา
กุกฺกุฏิยา อณฺเฑสุ ติวิธกิริยกรณํ วิย อิมสฺส ภิกฺขุโน สีลสมฺปนฺนตาทีหิ
ปณฺณรสหิ ธมฺเมหิ สมงฺคีภาโว"ติ เอวํ โยเชตฺวา เวทิตพฺพํ. เสสํ สพฺพตฺถ
วุตฺตสทิสเมว.
     [๒๘] อิมํเยว อนุตฺตรํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธินฺติ อิมํ ปฐมชฺฌานาทีหิ ๑-
อสทิสํ อุตฺตมํ จตุตฺถชฺฌานิกํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธึ. ปฐมา อภินิพฺภิทาติ ปฐโม
ญาณเภโท. ทุติยาทีสุปิ เอเสว นโย. กุกฺกุฏโปตโก ๒- ปน เอกวารํ มาตุกุจฺฉิโต
เอกวารํ อณฺฑโกสโตติ เทฺว วาเร ชายติ. อริยสาวโก ตีหิ วิชฺชาหิ ตโย
วาเร ชายติ. ปุพฺเพนิวาสจฺฉาทกํ ตมํ วิโนเทตฺวา ปุพฺเพนิวาสญาเณน ปฐมํ
ชายติ, สตฺตานํ จุติปฏิสนฺธิจฺฉาทกํ ตมํ วิโนเทตฺวา ทิพฺพจกฺขุญาเณน ทุติยํ
ชายติ, จตุสจฺจปฏิจฺฉาทกํ ตมํ วิโนเทตฺวา อาสวกฺขยญาเณน ตติยํ ชายติ.
     [๒๙] อิทํปิสฺส โหติ จรณสฺมินฺติ อิทํปิ สีลวนฺตสฺส ภิกฺขุโน ๓- จรณํ
นาม โหตีติ อตฺโถ. จรณํ นาม พหุ อเนกวิธํ, สีลาทโย ปณฺณรส ธมฺมา,
ตตฺถ อิทํปิ เอกํ จรณนฺติปิ อตฺโถ. ปทตฺถโต ปน จรติ เตน อคตปุพฺพํ
ทิสํ คจฺฉตีติ จรณํ. เอส นโย สพฺพตฺถ.
     อิทํปิสฺส โหติ วิชฺชายาติ อิทํ ปุพฺเพนิวาสญาณํ ตสฺส วิชฺชา นาม
โหตีติ อตฺโถ. วิชฺชา นาม พหุ อเนกวิธา, วิปสฺสนาญาณาทีนิ อฏฺฐ ญาณานิ,
ตตฺถ อิทํปิ ญาณํ เอกา วิชฺชาติปิ อตฺโถ. ปทตฺถโต ปน วินิวิชฺฌิตฺวา
เอตาย ชานาตีติ วิชฺชา. เอส นโย สพฺพตฺถ. วิชฺชาสมฺปนฺโน อิติปีติ ตีหิ วิชฺชาหิ
วิชฺชาสมฺปนฺโน อิติปิ. จรณสมฺปนฺโน อิติปีติ ปญฺจทสหิ ธมฺเมหิ จรณสมฺปนฺโน
อิติปิ. ตทุภเยน ปน วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน อิติปีติ วุจฺจติ.
     [๓๐] สนงฺกุมาเรนาติ โปราณกกุมาเรน, จิรกาลโต ปฏฺฐาย กุมาโรติ
ปญฺญาเตน. โส กิร มนุสฺสปเถ ปญฺจจูฬกกุมารกาเล ฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปฐมาทิชฺฌาเนหิ    ๒ ฉ.ม. กุกฺกุฏจฺฉาปโก    ๓ ฉ.ม. สีลํ อสฺส ภิกฺขุโน
อปริหีนชฺฌาโน พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติ, ตสฺส โส อตฺตภาโว ปิโย อโหสิ
มนาโป, ตสฺมา ตาทิเสเนว อตฺตภาเวน จรติ, เตน นํ สนงฺกุมาโรติ สญฺชานนฺติ.
ชเนตสฺมินฺติ ชนิตสฺมึ, ปชายาติ อตฺโถ. เย โคตฺตปฏิสาริโนติ เย ชเนตสฺมึ
โคตฺตํ ปฏิสรนฺติ "อหํ โคตโม อหํ กสฺสโป"ติ, เตสุ โลเก โคตฺตปฏิสารีสุ
ขตฺติโย เสฏฺโฐ. อนุมตา ภควตาติ มม ปญฺหาพฺยากรเณน สทฺธึ สํสนฺทิตฺวา
เทสิตาติ อมฺพฏฺฐสุตฺเต พุทฺเธน ภควตา "อหํปิ อมฺพฏฺฐ เอวํ วทามิ:-
          `ขตฺติโย  เสฏฺโฐ  ชเนตสฺมึ ๑-   เย  โคตฺตปฏิสาริโน
           วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน             โส  เสฏฺโฐ  เทวมานุเส"ติ ๒-
เอวํ ภาสนฺเตน อนุมตา ๓- อนุโมทิตา. สาธุ สาธุ อานนฺทาติ ภควา กิร อาทิโต
ปฏฺฐาย นิทฺทํ อโนกฺกมนฺโตว อิมํ สุตฺตํ สุตฺวา อานนฺเทน เสขปฏิปทาย กูฏํ
คหิตนฺติ ญตฺวา อุฏฺฐาย ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสินฺโน สาธุการํ อทาสิ, เอตฺตาวตา
จ ปน อิทํ สุตฺตํ ชินภาสิตํ นาม ชาตํ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
                    ปปญฺจสูทนิยา  มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย
                       เสขสุตฺตวณฺณนา  นิฏฺฐิตา.
                              ทุติยํ.
                         ---------------
@เชิงอรรถ: ๑ ฏีกา.  ชนิตสทฺโท เอว อิการสฺส เอการํ กตฺวา ชเนตสฺมินฺติ วุตฺโต ชนิตสฺมินฺติ
@อตฺโถ เวทิตพฺโพติ เอวํ ฏีกานเยน ชเน ตสฺมินฺติ ปททฺวยํ น วิภชิตพฺพํ.
@๒ ที.สี. ๙/๒๗๗/๘๙ สมฺพฏฺฐสุตฺต    ๓ ฉ.ม. อนุญาตา

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๙ หน้า ๒๒-๒๖.
http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=9&A=531&modeTY=2
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=9&A=531&modeTY=2
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=13&i=24
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=13&A=480
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=13&A=472
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=13&A=472
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๓
http://84000.org/tipitaka/read/?index_13