อรรถกถาเล่มที่ ๗ ภาษาบาลี อักษรไทย
ม.อ. (ปปญฺจ.๑)
หน้าที่ ๒๖๙-๒๘๖.

หน้าที่ ๒๖๙.
สมุทยปฺปชหโน นิโรธารมฺมโณ อริยมคฺโค มคฺคสจฺจํ. เอวํ จตุสจฺจวเสน
อุสฺสกฺกิตฺวา นิพฺพุตึ ปาปุณาตีติ อิทเมกสฺส จตุอิริยาปถปริคฺคาหกสฺส ภิกฺขุโน
ยาว อรหตฺตา นิยฺยานมุขนฺติ.
                      อิริยาปถปพฺพวณฺณนา นิฏฺิตา.
                          ------------
                        จตุสมฺปชญฺปพฺพวณฺณนา
     [๑๐๙] เอวํ อิริยาปถวเสน กาเย กายานุปสฺสนํ วิภชิตฺวา อิทานิ
จตุสมฺปชญฺวเสน วิภชิตุํ ปุน จ ปรนฺติอาทิมาห. ตตฺถ อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเตติ
เอตฺถ ตาว อภิกฺกนฺตํ วุจฺจติ คมนํ. ปฏิกฺกนฺตํ นิวตฺตนํ. ตทุภยํปิ จตูสุ
อิริยาปเถสุ ลพฺภติ. คมเน ตาว ปุรโต กายํ อภิหรนฺโต อภิกฺกมติ นาม.
ปฏินิวตฺตนฺโต ปฏิกฺกมติ นาม. าเนปิ ิตโกว กายํ ปุรโต โอนาเมนฺโต
อภิกฺกมติ นาม. ปจฺฉโต อปนาเมนฺโต ปฏิกฺกมติ นาม. นิสชฺชายปิ นิสินฺนโกว
อาสนสฺส ปุริมองฺคาภิมุโข สํสรนฺโต อภิกฺกมติ นาม. ปจฺฉิมํ องฺคปเทสํ
ปจฺฉา สํสรนฺโต ปฏิกฺกมติ นาม. นิปชฺชายปิ เอเสว นโย.
     สมฺปชานการี โหตีติ สมฺปชญฺเน สพฺพกิจฺจการี, สมฺปชญฺเมว วา การี.
โส หิ อภิกฺกนฺตาทีสุ สมฺปชญฺ กโรเตว, น กตฺถจิ สมฺปชญฺวิรหิโต โหติ.
ตตฺถ สาตฺถกสมฺปชญฺ สปฺปายสมฺปชญฺ โคจรสมฺปชญฺ อสมฺโมหสมฺปชญฺนฺติ
จตุพฺพิธํ สมฺปชญฺ. ตตฺถ อภิกฺกมนจิตฺเต อุปฺปนฺเน จิตฺตวเสเนว อคนฺตฺวา
"กินฺนุ เม เอตฺถ คเตน อตฺโถเยว อตฺถิ นตฺถี"ติ อตฺถานตฺถํ ปริคฺคณฺหิตฺวา
อตฺถปริคฺคณฺหนํ สาตฺถกสมฺปชญฺ. ตตฺถ จ อตฺโถติ เจติยทสฺสนโพธิทสฺสน-
สํฆทสฺสนเถรทสฺสนอสุภทสฺสนาทิวเสน ธมฺมโต วฑฺฒิ. เจติยํ วา โพธึ วา ทิสฺวาปิ
หิ พุทฺธารมฺมณํ สํฆทสฺสเนน สํฆารมฺมณํ ปีตึ อุปฺปาเทตฺวา ตเทว ขยวยโต
สมฺมสนฺโต อรหตฺตํ ปาปุณาติ. เถเร ทิสฺวา เตสํ โอวาเท ปติฏฺาย อสุภํ
ทิสฺวา ตตฺถ ปมชฺฌานํ อุปฺปาเทตฺวา ตเทว ขยวยโต สมฺมสนฺโต อรหตฺตํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๗๐.
ปาปุณาติ. ตสฺมา เอเตสํ ทสฺสนํ สาตฺถกํ. เกจิ ปน "อามิสโตปิ วฑฺฒิ
อตฺโถเยว, ตํ นิสฺสาย พฺรหฺมจริยานุคฺคหาย ปฏิปนฺนตฺตา"ติ วทนฺติ.
     ตสฺมึ ปน คมเน สปฺปายาสปฺปายํ ปริคฺคณฺหิตฺวา สปฺปายปริคฺคณฺหนํ
สปฺปายสมฺปชญฺ. เสยฺยถีทํ, เจติยสฺส ทสฺสนํ ตาว สาตฺถํ. สเจ ปน เจติยสฺส
มหาปูชาย ทสทฺวาทสโยชนนฺตเร ปริสา สนฺนิปตนฺติ. อตฺตโน วิภวานุรูปํ
อิตฺถิโยปิ ปุริสาปิ อลงฺกตปฏิยตฺตา จิตฺตกมฺมรูปกานิ วิย สญฺจรนฺติ. ตตฺร
จสฺส อิฏฺเ อารมฺมเณ โลโภ, อนิฏฺเ ปฏิโฆ, อสมเปกฺขเณ ๑- โมโห อุปฺปชฺชติ,
กายสํสคฺคาปตฺตึ วา อาปชฺชติ, ชีวิตพฺรหฺมจริยานํ วา อนฺตราโย โหติ, เอวํ
ตํ านํ อสปฺปายํ โหติ. วุตฺตปฺปการอนฺตรายาภาเว สปฺปายํ. โพธิทสฺสเนปิ
เอเสว นโย. สํฆทสฺสนํปิ สาตฺถํ. สเจ ปน อนฺโตคาเม มหามณฺฑปํ กาเรตฺวา
สพฺพรตฺตึ ธมฺมสฺสวนํ กาเรนฺเตสุ มนุสฺเสสุ วุตฺตปฺปกาเรเนว ชนสนฺนิปาโต
เจว อนฺตราโย จ โหติ, เอวํ ตํ านํ อสปฺปายํ. อนฺตรายาภาเว สปฺปายํ.
มหาปริสปริวารานํ เถรานํ ทสฺสเนปิ เอเสว นโย.
     อสุภทสฺสนํปิ สาตฺถํ. ตทตฺถทีปนตฺญฺจ อิทํ วตฺถุ:-
     เอโก กิร ทหรภิกฺขุ สามเณรํ คเหตฺวา ทนฺตกฏฺตฺถาย คโต. สามเณโร
มคฺคา โอกฺกมิตฺวา ปุรโต คจฺฉนฺโต อสุภํ ทิสฺวา ปมํ ฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา
ตเทว ปาทกํ กตฺวา สงฺขาเร สมฺมสนฺโต ตีณิ ผลานิ สจฺฉิกตฺวา อุปริมคฺคตฺถาย
กมฺมฏฺานํ ปริคฺคเหตฺวา อฏฺาสิ. ทหโร ตํ อปสฺสนฺโต "สามเณรา"ติ
ปกฺโกสิ. โส "มยา ปพฺพชิตทิวสโต ปฏฺาย ภิกฺขุนา สทฺธึ เทฺว กถา นาม
น กถิตปุพฺพา, อญฺสฺมึปิ ทิวเส อุปริวิเสสํ นิพฺพตฺเตสฺสามี"ติ จินฺเตตฺวา "กึ
ภนฺเต"ติ ปฏิวจนํ อทาสิ. เอหีติ จ วุตฺโต เอกวจเนเนว อาคนฺตฺวา "ภนฺเต
อิมินา ตาว มคฺเคน คนฺตฺวา มม ิโตกาเส มุหุตฺตํ ปุรตฺถาภิมุโข ตฺวา
โอโลเกถา"ติ อาห. โส ตถา กตฺวา เตน ปตฺตวิเสสเมว ปาปุณิ. เอวํ เอกํ
อสุภํ ทฺวินฺนํ ชนานํ อตฺถาย ชาตํ. เอวํ สาตฺถํปิ ปเนตํ ปุริสสฺส มาตุคามาสุภํ
@เชิงอรรถ: ๑ สี., อิ. อสมเปกฺขเนน
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๗๑.
อสปฺปายํ. มาตุคามสฺส จ ปุริสาสุภํ. สภาคเมว สปฺปายนฺติ เอวํ สปฺปายปริคฺคหณํ
สปฺปายสมฺปชญฺ นาม.
     เอวํ ปริคฺคหิตสาตฺถกสปฺปายสฺส ปน อฏฺตึสาย กมฺมฏฺาเนสุ อตฺตโน
จิตฺตรุจิตํ กมฺมฏฺานสงฺขาตํ โคจรํ อุคฺคเหตฺวา ภิกฺขาจารโคจเร ตํ คเหตฺวา
คมนํ โคจรสมฺปชญฺ นาม. ตสฺสาวิภาวตฺถํ อิทํ จตุกฺกํ เวทิตพฺพํ. อิเธกจฺโจ
ภิกฺขุ หรติ น ปจฺจาหรติ, เอกจฺโจ น หรติ ปจฺจาหรติ, เอกจฺโจ เนว หรติ
น ปจฺจาหรติ, เอกจฺโจ หรติ จ ปจฺจาหรติ จ.
     ตตฺถ โย ภิกฺขุ ทิวสํ จงฺกเมน นิสชฺชาย อาวรณีเยหิ ธมฺเมหิ จิตฺตํ
ปริโสเธตฺวา ตถา รตฺติยา ปมํ ยามํ มชฺฌิเม ยาเม เสยฺยํ กปฺเปตฺวา ปจฺฉิเม
ยาเมปิ นิสชฺชาย จงฺกเมหิ วีตินาเมตฺวา ปเคว เจติยงฺคณโพธิยงฺคณวตฺตํ กตฺวา
โพธิรุกฺเข อุทกํ อาสิญฺจิตฺวา ปานียปริโภชนียํ ปจฺจุปฏฺเปตฺวา
อาจริยูปชฺฌายวตฺตาทีนิ สพฺพานิ ขนฺธกวตฺตาทีนิ สมาทาย วตฺตติ. โส สรีรปริกมฺมํ
กตฺวา เสนาสนํ ปวิสิตฺวา จ เทฺว ตโย ปลฺลงฺเก อุสุมํ คาหาเปตฺวา
กมฺมฏฺานมนุยุญฺชิตฺวา ภิกฺขาจารเวลาย อุฏฺหิตวา กมฺมฏฺานสีเสเนว
ปตฺตจีวรมาทาย เสนาสนโต นิกฺขมิตฺวา กมฺมฏฺานํ มนสิกโรนฺโตว เจติยงฺคณํ
คนฺตฺวา สเจ พุทฺธานุสฺสติกมฺมฏฺานํ โหติ, ตํ อวิสชฺเชตฺวาว เจติยงฺคณํ ปวิสติ.
อญฺ เจ กมฺมฏฺานํ โหติ, โสปานปาทมูเล ตฺวา หตฺเถน คหิตภณฺฑํ วิย ตํ เปตฺวา
พุทฺธารมฺมณํ ปีตึ คเหตฺวา เจติยงฺคณํ อารุยฺห มหนฺตํ เจ เจติยํ, ติกฺขตฺตุํ
ปทกฺขิณํ กตฺวา จตูสุ าเนสุ วนฺทิตพฺพํ. ขุทฺทกํ เจ เจติยํ, ตเถว ปทกฺขิณํ
กตฺวา อฏฺสุ าเนสุ วนฺทิตพฺพํ. เจติยํ วนฺทิตฺวา โพธิยงฺคณํ ปตฺเตนาปิ
พุทฺธสฺส ภควโต สมฺมุขา วิย นิปจฺจการํ ทสฺเสตฺวา โพธิ วนฺทิตพฺโพ. โส เอวํ
เจติยญฺจ โพธิญฺจ วนฺทิตฺวา ปฏิสามิตฏฺานํ คนฺตฺวา ปฏิสามิตภณฺฑกํ หตฺเถน
คณฺหนฺโต วิย นิกฺขิตฺตกมฺมฏฺานํ คเหตฺวา คามสมีเป กมฺมฏฺานสีเสเนว จีวรํ
ปารุปิตฺวา คามํ ปิณฺฑาย ปวิสติ.
    อถ นํ มนุสฺสา ทิสฺวา "อยฺโย โน อาคโต"ติ ปจฺจุคฺคนฺตฺวา ปตฺตํ
คเหตฺวา อาสนสาลาย วา เคเห วา นิสีทาเปตฺวา ยาคุํ ทตฺวา ยาว ๑- ภตฺตํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ยาว ภตฺตํ น นิฏฺาติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๗๒.
นิฏฺาติ, ตาว ปาเท โธวิตฺวา มกฺเขตฺวา ปุรโต นิสีทิตฺวา ปญฺหํ วา ปุจฺฉนฺติ,
ธมฺมํ วา โสตุกามา โหนฺติ. สเจ ปน ๑- กถาเปนฺติ ชนสงฺคหตฺถํ ธมฺมกถา
นาม กาตพฺพาเยวาติ อฏฺกถาจริยา วทนฺติ. ธมฺมกถา หิ กมฺมฏฺานวิมุตฺตา
นาม นตฺถิ. ตสฺมา กมฺมฏฺานสีเสเนว ธมฺมํ กเถตฺวา กมฺมฏฺานสีเสเนว
อาหารํ ปริภุญฺชิตฺวา อนุโมทนํ กตฺวา นิวตฺติยมาเนหิปิ มนุสฺเสหิ อนุคโตว
คามโต นิกฺขมิตฺวา ตตฺเถว นิวตฺติตฺวา มคฺคํ ปฏิปชฺชติ. อถ นํ ปุเรตรํ
นิกฺขมิตฺวา พหิคาเม กตภตฺตกิจฺจา สามเณรทหรภิกฺขู ทิสฺวา ปจฺจุคฺคนฺตฺวา
ปตฺตจีวรมสฺส คณฺหนฺติ.
     โปราณกภิกฺขู กิร "น อมฺหากํ อุปชฺฌาโย อาจริโย"ติ มุขํ โอโลเกตฺวา
วตฺตํ กโรนฺติ. สมฺปตฺตปริจฺเฉเทเนว กโรนฺติ. เต ตํ ปุจฺฉนฺติ "ภนฺเต เอเต
มนุสฺสา กึ เต โหนฺติ ๒- มาติปกฺขโต สมฺพนฺธา ปิติปกฺขโต"ติ. กึ ทิสฺวา
ปุจฺฉถาติ. ตุเมฺหสุ เอเตสํ เปมํ พหุมานนฺติ. อาวุโส ยํ มาตาปิตูหิปิ ทุกฺกรํ, ตํ
เอเต อมฺหากํ กโรนฺติ, ปตฺตจีวรํปิ โน เอเตสํ สนฺตกเมว, เอเตสํ อานุภาเวน
เนว ภเย ภยํ, น ฉาตเก ฉาตกํ ชานาม, เอทิสา นาม อมฺหากํ อุปการิโน
นตฺถีติ เตสํ คุเณ กเถนฺโต คจฺฉติ, อยํ วุจฺจติ หรติ น ปจฺจาหรติ.
     ยสฺส ปน ปเคว วุตฺตปฺปการวตฺตปฏิปตฺตึ กโรนฺตสฺส กมฺมชเตโช
ปชฺชลติ, อนุปาทินฺนกํ มุญฺจิตฺวา อุปาทินฺนกํ คณฺหติ, สรีรโต เสทา มุญฺจนฺติ,
กมฺมฏฺานวีถึ นาโรหติ, โส ปเคว ปตฺตจีวรมาทาย เวคสาว เจติยํ วนฺทิตฺวา
โครูปานํ นิกฺขมนเวลายเมว คามํ ยาคุภิกฺขาย ปวิสิตฺวา ยาคุํ ลภิตฺวา อาสนสาลํ
คนฺตฺวา ปิวติ. อถสฺส ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ อชฺโฌหรณมตฺเตเนว กมฺมชเตโช อุปาทินฺนกํ
มุญฺจิตฺวา อนุปาทินฺนกํ คณฺหติ. ฆฏสเตน นฺหาโต วิย เตโชธาตุ ปริฬาหนิพฺพาปนํ
กตฺวา กมฺมฏฺานสีเสน ยาคุํ ปริภุญฺชิตฺวา ปตฺตญฺจ มุขญฺจ
โธวิตฺวา อนฺตราภตฺเต กมฺมฏฺานํ มนสิกตฺวา อวเสสฏฺาเน ปิณฺฑาย จริตฺวา
กมฺมฏฺานสีเสน อาหารํ ปริภุญฺชิตฺวา ตโต ปฏฺาย โปงฺขานุโปงฺขํ ๓- อุปฏฺหมานํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ สเจปิ น  ๒ ฉ.ม., อิ. มนุสฺสา ตุมฺหากํ กึ โหนฺติ.  ๓ ก. โปขานุโปขํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๗๓.
กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา คจฺฉติ, ๑- อยํ วุจฺจติ น หรติ ปจฺจาหรตีติ. เอทิสา จ ภิกฺขู
ยาคุํ ปิวิตฺวา วิปสฺสนํ อารภิตฺวา พุทฺธสาสเน อรหตฺตํ ปตฺตา นาม คณนปถํ
วีติวตฺตา, สีหลทีเปเยว เตสุ เตสุ คาเมสุ อาสนสาลาย น ตํ อาสนํ อตฺถิ,
ยตฺถ ยาคุํ ปิวิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺตภิกฺขุ นตฺถีติ.
     โย ปน ปมาทวิหารี โหติ นิกฺขิตฺตธุโร, สพฺพวตฺตานิ ภินฺทิตฺวา
ปปญฺจเจโตขีลวินิพนฺธจิตฺโต ๒- วิหรนฺโต "กมฺมฏฺานํ นาม อตฺถี"ติปิ สญฺ
อกตฺวา คามํ ปิณฺฑาย ปวิสิตฺวา อนนุโลมิเกน คิหิสํสคฺเคน สํสฏฺโ วิจริตฺวา
จ ภุญฺชิตฺวา จ ตุจฺโฉ นิกฺขมติ, อยํ วุจฺจติ เนว หรติ น ปจฺจาหรตีติ.
     โย ปนายํ ๓- หรติ จ ปจฺจาหรติ จาติ วุตฺโต, โส คตปจฺจาคติกวตฺตวเสน
เวทิตพฺโพ. อตฺถกามา หิ กุลปุตฺตา สาสเน ปพฺพชิตฺวา ทสปิ วีสํปิ ตึสํปิ
จตฺตาลีสํปิ ปญฺาสํปิ สตํปิ เอกโต วสนฺตา กติกวตฺตํ กตฺวา วิหรนฺติ "อาวุโส
ตุเมฺห น อิณฏฺฏา น ภยฏฺฏา น ชีวิกาปกตา ปพฺพชิตา, ทุกฺขา มุญฺจิตุกามกา
ปเนตฺถ ๔- ปพฺพชิตา, ตสฺมา คมเน อุปฺปนฺนกิเลสํ คมเนเยว นิคฺคณฺหถ, าเน
นิสชฺชาย สยเน อุปฺปนฺนกิเลสํ สยเนเยว นิคฺคณฺหถา"ติ. เต เอวํ กติกวตฺตํ กตฺวา
ภิกฺขาจารํ คจฺฉนฺตา อฑฺฒอุสภอุสภอฑฺฒคาวุตคาวุตนฺตเรสุ ปาสาณา โหนฺติ. ตาย
สญฺาย กมฺมฏฺานํ มนสิกโรนฺตาว คจฺฉนฺติ. สเจ กสฺสจิ คมเน กิเลโส อุปฺปชฺชติ,
ตตฺเถว นํ นิคฺคณฺหติ. ตถา อสกฺโกนฺโต ติฏฺติ. อถสฺส ปจฺฉโต อาคจฺฉนฺโตปิ
ติฏฺติ. โส "อยํ ภิกฺขุ ตุยฺหํ อุปฺปนฺนวิตกฺกํ ชานาติ, อนนุจฺฉวิกํ เต เอตนฺ"ติ
อตฺตานํ ปฏิโจเทตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา ตตฺเถว อริยภูมึ โอกฺกมติ. ตถา
อสกฺโกนฺโต นิสีทติ. อถสฺส ปจฺฉโต อาคจฺฉนฺโตปิ นิสีทตีติ โสเยว นโย.
อริยภูมึ โอกฺกมิตุํ อสกฺโกนฺโตปิ ตํ กิเลสํ วิกฺขมฺเภตฺวา กมฺมฏฺานํ
มนสิกโรนฺโตว คจฺฉติ. น กมฺมฏฺานวิปฺปยุตฺเตน จิตฺเตน ปาทํ อุทฺธรติ. อุทฺธรติ
เจ, ปฏินิวตฺติตฺวา ปุริมปเทสํเยว เอติ อาลินฺทกวาสิมหาปุสฺสเทวตฺเถโร วิย.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. คเหตฺวาว อาคจฺฉติ  ๒ ฉ.ม., อิ. ปญฺจวิธ....  ๓ อิ. โย ปายํ.
@๔ สี.,อิ. ปนตฺถ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๗๔.
     โส กิร เอกูนวีสติ วสฺสานิ คตปจฺจาคติกวตฺตํ ปูเรนฺโตเอว วิหาสิ.
มนุสฺสาปิ สุทํ อนฺตรามคฺเค กสนฺตา วปนฺตา มทฺทนฺตา กมฺมานิ จ กโรนฺตา
เถรํ ตถา คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา "อยํ เถโร ปุนปฺปุนํ นิวตฺติตฺวา คจฺฉติ. กินฺนุ
โข มคฺคมุโฬฺห อุทาหุ กิญฺจิ ปมุฏฺโ"ติ สลฺลปนฺติ. โส ตํ อนาทิยิตฺวา
กมฺมฏฺานยุตฺตจิตฺเตเนว สมณธมฺมํ กโรนฺโต วีสติวสฺสพฺภนฺตเร อรหตฺตํ ปาปุณิ.
อรหตฺตปฺปตฺตทิวเสเยวสฺส จงฺกมนโกฏิยํ อธิวตฺถา เทวตา องฺคุลีหิ ทีปํ กตฺวา ๑-
อฏฺาสิ. จตฺตาโรปิ มหาราชาโน สกฺโก จ เทวานมินฺโท พฺรหฺมา จ สหมฺปติ
อุปฏฺานํ อคมํสุ. ตญฺจ โอภาสํ ทิสฺวา วนวาสิมหาติสฺสตฺเถโร ตํ ทุติยทิวเส
ปุจฺฉิ "รตฺติภาเค อายสฺมโต สนฺติเก โอภาโส อโหสิ, กึ โส โอภาโส"ติ.
เถโร วิกฺเขปํ กโรนฺโต "โอภาโส นาม ทีโปภาโสปิ โหต มณิโอภาโสปี"ติ
เอวมาทิมาห. ตโต "ปฏิจฺฉาเทถ ตุเมฺหติ นิพนฺโธ ๒- อามา"ติ ปฏิชานิตฺวา
อาโรเจสิ กาลวลฺลีมณฺฑปวาสี มหานาคตฺเถโร วิย จ.
     โสปิ กิร คตปจฺจาคติกวตฺตํ ปูเรนฺโต ปมํ ตาว ภควโต มหาปธานํ
ปูเชสฺสามีติ สตฺตวสฺสานิ จงฺกมเมว อธิฏฺาสิ. ปุน โสฬสวสฺสานิ คตปจฺจาคติกวตฺตํ
ปูเรตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. โส กมฺมฏฺานยุตฺเตเนว จิตฺเตน ปาทํ อุทฺธรนฺโต
วิยุตฺเตน อุทฺธเฏ ปฏินิวตฺตนฺโต คามสมีปํ คนฺตฺวา "คาวี นุ ปพฺพชิโต นู"ติ
สาสงฺกนิยปเทเส ตฺวา จีวรํ ปารุปิตฺวา กจฺฉกนฺตรโต อุทเกน ปตฺตํ โธวิตฺวา
อุทกคณฺฑูสํ ๓- กโรติ. กึการณา, มา เม ภิกฺขํ ทาตุํ วนฺทิตุํ วา อาคเต มนุสฺเส
ทีฆายุกา โหนฺตูติ ๔- วจนมตฺเตนาปิ กมฺมฏฺานวิกฺเขโป อโหสีติ. อชฺช ภนฺเต
กตมีติ ทิวสํ วา ภิกฺขุคณนํ วา ปญฺหํ วา ปุจฺฉิโต ปน อุทกํ คิลิตฺวา
อาโรเจสิ. สเจปิ ทิวสาทิปุจฺฉกา น โหนฺติ, นิกฺขมนเวลายํ คามทฺวาเร นิฏฺุภิตฺวาว
ยาติ กลมฺพติตฺถวิหาเร วสฺสูปคตปญฺาสภิกฺขู วิย.
     เต กิร อาสาฬฺหปุณฺณมายํ กติกวตฺตํ อกํสุ "อรหตฺตํ อปตฺวา
อญฺมญฺ น อาลปิสฺสามา"ติ. คามญฺจ ปิณฺฑาย ปวิสนฺตา อุทกคณฺฑูสํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อุชฺชาเลตฺวา  ๒ ฉ.ม. นิพทฺโธ   ๓ คณฺฑุสํ อิติปิ ปาโ   ๔ ฉ.ม. โหถาติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๗๕.
กตฺวา ปวิสึสุ. ทิวสาทีสุ ปุจฺฉิเตสุ วุตฺตนเยเนว ปฏิปชฺชึสุ. ตตฺถ มนุสฺสา
นิฏฺุภนํ ทิสฺวา ชานึสุ "อชฺเชโก อาคโต, อชฺช เทฺว"ติ. เอวญฺจ จินฺเตสุํ "กึ
นุ โข เอเต อเมฺหเหว สทฺธึ น สลฺลปนฺติ, อุทาหุ อญฺมญฺปิ, ยทิ
อญฺมญฺ น สลฺลปนฺติ, อทฺธา วิวาทชาตา ภวิสฺสนฺติ, เอถ เต ๑- อญฺมญฺ
ขมาเปสฺสามา"ติ. สพฺเพ วิหารํ คนฺตฺวา ปญฺาสาย ภิกฺขูสุ เทฺวปิ ภิกฺขู
เอโกกาเส นาทฺทสํสุ. ตโต โย เตสุ จกฺขุมา ปุริโส, โส อาห "น โภ
กลหการกานํ โอกาโส อีทิโส โหติ, สุสมฺมฏฺ เจติยงฺคณํ โพธิยงฺคณํ, สนิกฺขิตฺตา
สมฺมชฺชนีโย, สุปฏฺิตํ ๒- ปานียํ ปริโภชนียนฺ"ติ. เต ตโต วินิวตฺตา, ๓- เตปิ
ภิกฺขู อนฺโตเตมาเสเยว อรหตฺตํ ปตฺวา มหาปวารณาย วิสุทฺธิปวารณาย ๔-
ปวาเรสุํ.
     เอวํ กาฬวลฺลิมณฺฑปวาสี มหานาคตฺเถโร วิย กลมฺพติตฺถวิหาเร วสฺสูปคตภิกฺขู
วิย จ กมฺมฏฺานยุตฺเตเนว จิตฺเตน ปาทํ อุทฺธรนฺโต คามสมีปํ ปตฺวา
อุทกคณฺฑูสํ กตฺวา วีถิโย สลฺลกฺเขตฺวา ยตฺถ สุราโสณฺฑธุตฺตาทโย กลหการกา
จณฺฑหตฺถิอสฺสาทโย วา นตฺถิ, ตํ วีถึ ปฏิปชฺชติ. ตตฺถ จ ปิณฺฑาย จรมาโน
น ตุริตตุริโต วิย ชเวน คจฺฉติ. น หิ ชเวน ปิณฺฑปาติยธุตงฺคํ นาม
กิญฺจิ อตฺถิ. วิสมภูมิภาคปฺปตฺตํ ปน อุทกสกฏํ วิย นิจฺจโล หุตฺวา คจฺฉติ.
อนุฆรํ ปวิฏฺโ จ ตํ ทาตุกามตํ อทาตุกามตํ สลฺลกฺเขตุํ ตทนุรูปํ กาลํ
อาคเมนฺโต ภิกฺขํ คเหตฺวา อนฺโตคาเม วา พหิคาเม วา วิหารเมว วา อาคนฺตฺวา
ยถาผาสุเก ปฏิรูเป โอกาเส นิสีทิตฺวา กมฺมฏฺานํ มนสิกโรนฺโต อาหาเร
ปฏิกูลสญฺ อุปฏฺาเปตฺวา อกฺขภญฺชนวณเลปนปุตฺตมํสูปมาวเสน นํ ปจฺจเวกฺขนฺโต
อฏฺงฺคสมนฺนาคตํ อาหารํ อาหาเรติ, เนว ทวาย น มทาย น มณฺฑนาย
น วิภูสนาย. ภุตฺตาวี จ อุทกกิจฺจํ กตฺวา มุหุตฺตํ ภตฺตกิลมถํ ปฏิปสฺสมฺเภตฺวา
ยถา ปุเรภตฺตํ, เอวํ ปจฺฉาภตฺตํ. ยถา ปุริมยามํ, เอวํ ปจฺฉิมยามํ จ กมฺมฏฺานเมว
มนสิกโรติ, อยํ วุจฺจติ หรติ จ ปจฺจาหรติ จาติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เม  ๒ ฉ.ม. สูปฏฺปิตํ  ๓ ฉ.ม., อิ. ตโตว นิวตฺตา.
@๔ ฉ.ม., อิ. วิสุทฺธิปวารณํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๗๖.
     อิมํ ปน หรณปจฺจาหรณสงฺขาตํ คตปจฺจาคติกวตฺตํ ปูเรนฺโต ยทิ อุปนิสฺสยสมฺปนฺโน
โหติ. ปมวเย เอว อรหตฺตํ ปาปุณาติ. โน เจ ปมวเย ปาปุณาติ,
อถ มชฺฌิมวเย. โน เจ มชฺฌิมวเย ปาปุณาติ, อถ ปจฺฉิมวเย. โน เจ ปจฺฉิมวเย
ปาปุณาติ, อถ มรณสมเย. โน เจ มรณสมเย ปาปุณาติ, อถ เทวปุตฺโต หุตฺวา
ปาปุณาติ, โน เจ เทวปุตฺโต หุตฺวา ปาปุณาติ, อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ นิพฺพตฺโต
ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกโรติ. โน เจ ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกโรติ, อถ พุทฺธานํ สมฺมุขีภาเว
ขิปฺปาภิญฺโ วา โหติ เสยฺยถาปิ เถโร พาหิโย ทารุจีริโย, มหาปญฺโ วา
เสยฺยถาปิ เถโร สาริปุตฺโต, มหิทฺธิโก วา เสยฺยถาปิ เถโร มหาโมคฺคลฺลาโน,
ธูตวาโท ๑- วา เสยฺยถาปิ เถโร มหากสฺสโป, ทิพฺพจกฺขุโก วา เสยฺยถาปิ เถโร
อนุรุทฺโธ, วินยธโร วา เสยฺยถาปิ เถโร อุปาลิ, ธมฺมกถิโก วา เสยฺยถาปิ
เถโร ปุณฺโณ มนฺตานีปุตฺโต, อารญฺิโก วา เสยฺยถาปิ เถโร เรวโต, พหุสฺสุโต
วา เสยฺยถาปิ เถโร อานนฺโท, สิกฺขากาโม วา เสยฺยถาปิ เถโร ราหุโล
พุทฺธปุตฺโตติ. อิติ อิมสฺมึ จตุกฺเก ยฺวายํ หรติ จ ปจฺจาหรติ จ, ตสฺส
โคจรสมฺปชญฺ สิกฺขาปฺปตฺตํ โหติ.
     อภิกฺกมาทีสุ ปน อสมฺมุยฺหนํ อสมฺโมหสมฺปชญฺ. ตํ เอวํ เวทิตพฺพํ:-
อิธ ภิกฺขุ อภิกฺกมนฺโต วา ปฏิกฺกมนฺโต วา ยถา อนฺธปุถุชฺชนา อภิกฺกมาทีสุ
"อตฺตา อภิกฺกมติ, อตฺตนา อภิกฺกโม นิพฺพตฺติโต"ติ วา "อหํ อภิกฺกมามิ, มยา
อภิกฺกโม นิพฺพตฺติโต"ติ วา สมฺมุยฺหนฺติ. ตถา อสมฺมุยฺหนฺโต "อภิกฺกมามี"ติ
จิตฺเต อุปฺปชฺชมาเน เตเนว จิตฺเตน สทฺธึ จิตฺตสมุฏฺานา วาโยธาตุ วิญฺตฺตึ
ชนยมานา อุปฺปชฺชติ, อิติ จิตฺตกิริยวาโยธาตุวิปฺผารวเสน อยํ กายสมฺมโต
อฏฺิสงฺฆาโฏ อภิกฺกมติ, ตสฺเสวํ ๒- อภิกฺกมโต เอเกกปาทุทฺธรเณ ปวีธาตุ
อาโปธาตูติ เทฺว ธาตุโย โอมตฺตา โหนฺติ มนฺทา, อิตรา เทฺว อธิมตฺตา โหนฺติ
พลวติโย, ตถา อติหรณวีติหรเณสุ. โวสฺสชฺชเน เตโชธาตุวาโยธาตุโย โอมตฺตา โหนฺติ
มนฺทา, อิตรา เทฺว อธิมตฺตา โหนฺติ พลวติโย. ตถา สนฺนิกฺเขปนสนฺนิรุมฺภเนสุ. ๓-
ตตฺถ อุทฺธรเณ ปวตฺตา รูปารูปธมฺมา อติหรณํ น ปาปุณนฺติ. ตถา อติหรเณ
ปวตฺตา วีติหรณํ, วีติหรเณ ปวตฺตา โวสฺสชฺชนํ, โวสฺสชฺชเน ปวตฺตา สนฺนิกฺเขปนํ,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ธุตงฺคธโร   ๒ ก. ตสฺเสว     ๓ ม....สนฺนิรุชฺชเนสุ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๗๗.
สนฺนิกฺเขปเน ปวตฺตา สนฺนิรุมฺภนํ ๑- น ปาปุณนฺติ. ตตฺถ ตตฺเถว ปพฺพปพฺพํ
สนฺธิสนฺธิ ๒- โอธิโอธิ หุตฺวา ตตฺตกปาเล ปกฺขิตฺตติลานิ วิย ตฏตฏายนฺตา
ภิชฺชนฺติ. ตตฺถ โก เอโก อภิกฺกมติ, กสฺส วา เอกสฺส อภิกฺกมนํ. ปรมตฺถโต
หิ ธาตูนํเยว คมนํ, ธาตูนํ านํ, ธาตูนํ นิสชฺชา, ๓- ธาตูนํ สยนํ, ตสฺมึ
ตสฺมิญฺหิ โกฏฺาเส สทฺธึ รูเปน:-
              อญฺ อุปฺปชฺชเต จิตฺตํ            อญฺ จิตฺตํ นิรุชฺฌติ
              อวีจิมนุสมฺพนฺโธ                นทีโสโตว วตฺตตีติ.
     เอวํ อภิกฺกมาทีสุ อสมฺมุยฺหนํ อสมฺโมหสมฺปชญฺ นามาติ.
     นิฏฺิโต อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเต สมฺปชานการี โหตีติ ปทสฺส อตฺโถ.
     อาโลกิเต วิโลกิเตติ เอตฺถ ปน อาโลกิตํ นาม ปุรโต เปกฺขนํ.
วิโลกิตํ นาม อนุทิสา เปกฺขนํ. อญฺานิปิ เหฏฺา อุปริ ปจฺฉโต เปกฺขนวเสน
โอโลกิตอุลฺโลกิตาปโลกิตานิ นาม โหนฺติ, ตานิ อิธ น คหิตานิ. สารุปฺปวเสน
ปน อิมาเนว เทฺว คหิตานิ, อิมินา วา มุเขน สพฺพานิปิ ตานิ คหิตาเนวาติ.
     ตตฺถ "อาโลเกสฺสามี"ติ จิตฺเต อุปฺปนฺเน จิตฺตวเสเนว อนาโลเกตฺวา ๔-
อตฺถปริคณฺหนํ สาตฺถกสมฺปชญฺ. ตํ อายสฺมนฺตํ นนฺทํ กายสกฺขึ กตฺวา
เวทิตพฺพํ. วุตฺตเญฺหตํ ภควตา "สเจ ภิกฺขเว นนฺทสฺส ปุรตฺถิมา ทิสา
อาโลเกตพฺพา โหติ, สพฺพํ เจตโส ๕- สมนฺนาหริตฺวา นนฺโท ปุรตฺถิมํ ทิสํ
อาโลเกติ, เอวํ เม ปุรตฺถิมํ ทิสํ อาโลกยโต น อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา
ธมฺมา ๖- อนฺวาสฺสวิสฺสนฺตีติ อิติห ๖- ตตฺถ สมฺปชาโน โหติ, สเจ ภิกฺขเว นนฺทสฺส
ปจฺฉิมา ทิสา, อุตฺตรา ทิสา, ทกฺขิณา ทิสา, อุทฺธํ, อโธ, อนุทิสา อาโลเกตพฺพา
โหติ, สพฺพํ เจตโส สมนฺนาหริตฺวา นนฺโท อนุทิสํ อาโลเกติ. เอวํ เม อนุทิสํ
อาโลกยโต ฯเปฯ สมฺปชาโน โหตี"ติ. ๗-
@เชิงอรรถ: ๑ ม. สนฺนิรุชฺชนํ  ๒ สี. สนฺธิสนฺธึ  ๓ ฉ.ม. นิสชฺชนํ.  ๔ ฉ.ม. อโนโลเกตฺวา
@๕ ฉ.ม. เจตสา     ๖-๖ ฉ.ม. อนฺวาสฺสเวยฺยุนฺติ อิติ โส
@๗ ฉ.ม. องฺ. อฏฺก. ๒๓/๙๙/๑๖๘-๙ นนฺทสุตฺต (สฺยา)
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๗๘.
     อปิจ อิธาปิ ปุพฺเพ วุตฺตเจติยทสฺสนาทิวเสเนว สาตฺถกตา จ สปฺปายตา
จ เวทิตพฺพา. กมฺมฏฺานสฺส ปน อวิชหนเมว โคจรสมฺปชญฺ. ตสฺมา
ขนฺธธาตุอายตนกมฺมฏฺานิเกหิ อตฺตโน กมฺมฏฺานวเสเนว, กสิณาทิกมฺมฏฺานิเกหิ
วา ปน กมฺมฏฺานสีเสเนว อาโลกนวิโลกนํ กาตพฺพํ. อพฺภนฺตเร อตฺตา นาม
อาโลเกตา วิโลเกตา วา นตฺถิ, อาโลเกสฺสามีติ ปน จิตฺเต อุปฺปชฺชมาเน
เตเนว จิตฺเตน สทฺธึ จิตฺตสมุฏฺานา วาโยธาตุ วิญฺตฺตึ ชนยมานา อุปฺปชฺชติ.
อิติ จิตฺตกิริยวาโยธาตุวิปฺผารวเสเนว เหฏฺิมํ อกฺขิทลํ อโธ สีทติ, อุปริมํ
อุทฺธํ ลงฺเฆติ, โกจิ ยนฺตเกน วิวรนฺโต นาม นตฺถิ, ตโต จกฺขุวิญฺาณํ
ทสฺสนกิจฺจํ สาเธนฺตํ อุปฺปชฺชตีติ. เอวํ สมฺปชานนํ ปเนตฺถ อสมฺโมหสมฺปชญฺ
นาม.
     อปิจ มูลปริญฺาอาคนฺตุกตาวกาลิกภาววเสนเปตฺถ อสมฺโมหสมฺปชญฺ
เวทิตพฺพํ. มูลปริญฺาวเสน ตาว:-
              ภวงฺคาวชฺชนํ เจว              ทสฺสนํ สมฺปฏิจฺฉนํ
              สนฺตีรณํ โวฏฺพฺพนํ              ชวนํ ภวติ สตฺตมํ.
     ตตฺถ ภวงฺคํ อุปปตฺติภวสฺส องฺคกิจฺจํ สาธยมานํ ปวตฺตติ, ตํ อาวตฺติตฺวา ๑-
กิริยมโนธาตุ อาวชฺชนกิจฺจํ สาธยมานา, ตนฺนิโรธา จกฺขุวิญฺาณํ ทสฺสนกิจฺจํ
สาธยมานํ, ตนฺนิโรธา วิปากมโนธาตุ สมฺปฏิจฺฉนกิจฺจํ สาธยมานา, ตนฺนิโรธา
วิปากมโนวิญฺาณธาตุ สนฺตีรณกิจฺจํ สาธยมานา, ตนฺนิโรธา กิริยมโนวิญฺาณธาตุ
โวฏฺพฺพนกิจฺจํ สาธยมานา, ตนฺนิโรธา สตฺตกฺขตฺตุํ ชวนํ ชวติ. ตตฺถ
ปมชวเนปิ "อยํ อิตฺถี อยํ ปุริโส"ติ รชฺชนทุสฺสนมุยฺหนวเสน อาโลกิตวิโลกิตํ
น โหติ. ทุติยชวเนปิ ฯเปฯ สตฺตมชวเนปิ เอเตสุ ปน ยุทฺธมณฺฑเล โยเธสุ วิย
เหฏฺุปริยวเสน ภิชฺชิตฺวา ปวตฺติเตสุ ๒- "อยํ อิตฺถี อยํ ปุริโส"ติ รชฺชนาทิวเสน
อาโลกิตวิโลกิตํ โหติ. เอวํ ตาเวตฺถ มูลปริญฺาวเสน อสมฺโมหสมฺปชญฺ
เวทิตพฺพํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อาวฏฺเฏตฺวา   ๒ ฉ.ม.. ปติเตสุ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๗๙.
     จกฺขุทฺวาเร ปน รูเป อาปาถคเต ภวงฺคจลนโต อุทฺธํ สกกิจฺจนิปฺผาทนวเสน
อาวชฺชนาทีสุ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺเธสุ อวสาเน ชวนํ อุปฺปชฺชติ. ตํ ปุพฺเพ
อุปฺปนฺนานํ อาวชฺชนาทีนํ เคหภูเต จกฺขุทฺวาเร อาคนฺตุกปุริโส วิย โหติ.
ตสฺส ยถา ปรเคเห กิญฺจิ ยาจิตุํ ปวิฏฺสฺส อาคนฺตุกสฺส ปุริสสฺส เคหสามิเกสุ
ตุณฺหิมาสีเนสุ อาณากรณํ น ยุตฺตํ. เอวํ อาวชฺชนาทีนํ เคหภูเต จกฺขุทฺวาเร
อาวชฺชนาทีสุปิ อรชฺชนฺเตสุ อทุสฺสนฺเตสุ อมุยฺหนฺเตสุ จ รชฺชนทุสฺสนมุยฺหนํ
อยุตฺตนฺติ เอวํ อาคนฺตุกภาววเสน อสมฺโมหสมฺปชญฺ เวทิตพฺพํ.
     ยานิ ปเนตานิ จกฺขุทฺวาเร โวฏฺพฺพนปริโยสานานิ จิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติ,
ตานิ สทฺธึ สมฺปยุตฺตธมฺเมหิ ตตฺถ ตตฺเถว ภิชฺชนฺติ, อญฺมญฺ น ปสฺสนฺตีติ
อิตรานิ ตาวกาลิกานิ โหนฺติ. ตตฺถ ยถา เอกสฺมึ ฆเร สพฺเพสุ มานุสเกสุ
มเตสุ อวเสสสฺส เอกสฺส ตํขณญฺเว มรณธมฺมสฺส น ยุตฺตา นจฺจคีตาทีสุ
อภิรติ นาม, เอวเมว เอกทฺวาเร สมฺปยุตฺเตสุ อาวชฺชนาทีสุ ตตฺถ ตตฺเถว
มเตสุ อวเสสสฺส ตํขเณเยว มรณธมฺมสฺส ชวนสฺสาปิ รชฺชนทุสฺสนมุยฺหนวเสน
อภิรติ นาม น ยุตฺตาติ เอวํ ตาวกาลิกภาววเสน อสมฺโมหสมฺปชญฺ เวทิตพฺพํ.
     อปิจ ขนฺธายตนธาตุปจฺจยปจฺจเวกฺขณวเสน เจตํ เวทิตพฺพํ. เอตฺถ หิ
จกฺขุญฺเจว รูปญฺจ รูปกฺขนฺโธ, ทสฺสนํ วิญฺาณกฺขนฺโธ, ตํสมฺปยุตฺตา เวทนา
เวทนากฺขนฺโธ, สญฺา สญฺากฺขนฺโธ, ผสฺสาทิกา สงฺขารกฺขนฺโธ. เอวเมเตสํ
ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ สมวาเย อาโลกนวิโลกนํ ปญฺายติ. ตตฺถ โก เอโก
อาโลเกติ, โก วิโลเกติ. ตถา จกฺขุํ จกฺขฺวายตนํ, รูปํ รูปายตนํ, ทสฺสนํ มนายตนํ,
เวทนาทโย สมฺปยุตฺตธมฺมา ธมฺมายตนํ. เอวเมว เตสํ จตุนฺนํ, อายตนานํ สมวาเย
อาโลกนวิโลกนํ ปญฺายติ. ตตฺถ โก เอโก อาโลเกติ, โก วิโลเกติ. ตถา
จกฺขุ จกฺขุธาตุ, รูปํ รูปธาตุ, ทสฺสนํ จกฺขุวิญฺาณธาตุ, ตํสมฺปยุตฺตา เวทนาทโย
ธมฺมธาตุ, เอวเมตาสํ จตุนฺนํ ธาตูนํ สมวาเย อาโลกนวิโลกนํ ปญฺายติ.
ตตฺถ โก เอโก อาโลเกติ, โก วิโลเกติ. ตถา จกฺขุ นิสฺสยปจฺจโย, รูปํ
อารมฺมณปจฺจโย, อาวชฺชนํ อนนฺตรสมนนฺตรูปนิสฺสยนตฺถิวิคตปจฺจโย, อาโลโก
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๘๐.
อุปนิสฺสยปจฺจโย, เวทนาทโย สหชาตปจฺจยา. เอวเมเตสํ ปจฺจยานํ สมวาเย
อาโลกนวิโลกนํ ปญฺายติ. ตตฺถ โก เอโก อาโลเกติ, โก วิโลเกตีติ เอวเมตฺถ
ขนฺธายตนธาตุปจฺจยปจฺจเวกฺขณวเสนปิ อสมฺโมหสมฺปชญฺ เวทิตพฺพํ.
     สมฺมิญฺชิเต ปสาริเตติ ปพฺพานํ สมฺมิญฺชนปสารเณ. ตตฺถ จิตฺตวเสเนว
สมฺมิญฺชนปสารณํ อกตฺวา หตฺถปาทานํ สมฺมิญฺชนปสารณปจฺจยา อตฺถานตฺถํ
ปริคคฺเหตฺวา อตฺถปริคคณฺหนํ สาตฺถกสมฺปชญฺ. ตตฺถ หตฺถปาเท อติจิรํ
สมฺมิญฺชิตฺวา วา ปสาริตฺวา วา ิตสฺส ขเณ ขเณ เวทนา อุปฺปชฺชนฺติ, จิตฺตํ
เอกคฺคํ น ลภติ, กมฺมฏฺานํ ปริปตติ, วิเสสํ น อธิคจฺฉติ. กาเลน ๑-
สมฺมิญฺชนฺตสฺส กาเลน ๑- ปสาเรนฺตสฺส ปน ตา เวทนา น อุปฺปชฺชนฺติ, จิตฺตํ
เอกคฺคํ โหติ, กมฺมฏฺานํ ผาตึ คจฺฉติ, วิเสสํ อธิคจฺฉตีติ เอวํ
อตฺถานตฺถปริคฺคณฺหนํ เวทิตพฺพํ.
     อตฺเถ ปน สติปิ สปฺปายาสปฺปายํ ปริคฺคณฺหิตฺวา สปฺปายปริคฺคหณํ
สปฺปายสมฺปชญฺ. ตตฺรายํ นโย:- มหาเจติยงฺคเณ กิร ทหรภิกฺขู สชฺฌายํ
กโรนฺติ. ๒- เตสํ ปิฏฺิปสฺเส ทหรภิกฺขุนิโย ธมฺมํ สุณนฺติ. ตตฺเรโก ทหโร หตฺถํ
ปสาเรตฺวา กายสํสคฺคํ ปตฺวา เตเนว การเณน คิหี ชาโต. อปโรปิ ภิกฺขุ ปาทํ
ปสาเรนฺโต อคฺคิมฺหิ ปสาเรสิ, อฏฺึ อาหจฺจ ปาโท ฌายิ. อปโร วมฺมิเก
ปสาเรสิ, โส อาสีวิเสน ทฏฺโ. อปโร จีวรกุฏิทณฺฑเก ปสาเรสิ, ตํ มณิสปฺโป
ฑํสิ. ตสฺมา เอวรูเป อสปฺปาเย อปสาเรตฺวา สปฺปาเย ปสาเรตพฺพํ. อิทเมตฺถ
สปฺปายสมฺปชญฺ.
     โคจรสมฺปชญฺ ปน มหาเถรวตฺถุนา ทีเปตพฺพํ:- มหาเถโร กิร
ทิวาฏฺาเน นิสินฺโน อนฺเตวาสิเกหิ สทฺธึ กถยมาโน สหสา หตฺถํ สมฺมิญฺชิตฺวา
ปุน ยถาฏฺาเน เปตฺวา สณิกํ สมฺมิญฺเชสิ. ตํ อนฺเตวาสิกา ปุจฺฉึสุ "กสฺมา
ภนฺเต สหสา หตฺถํ สมฺมิญฺชิตฺวา ปุน ยถาฏฺาเน เปตฺวา สณิกํ สมฺมิญฺชยิตฺถา"ติ.
ยโต ปฏฺายาหํ อาวุโส กมฺมฏฺานํ มนสิกาตุํ อารทฺโธ, น เม กมฺมฏฺานํ
มุญฺจิตฺวา หตฺโถ สมฺมิญฺชิตปุพฺโพ, อิทานิ ปน ตุเมฺหหิ สทฺธึ กถยมาเนน
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. กาเล          ๒ ฉ.ม. คณฺหนฺติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๘๑.
กมฺมฏฺานํ มุญฺจิตฺวา สมฺมิญฺชิโต, ตสฺมา ปุน ยถาฏฺาเน เปตฺวา
สมฺมิญฺเชสินฺติ. สาธุ ภนฺเต ภิกฺขุนา นาม เอวรูเปน ภวิตพฺพนฺติ. เอวเมตฺถาปิ
กมฺมฏฺานาวิชหนเมว โคจรสมฺปชญฺนฺติ เวทิตพฺพํ.
     อพฺภนฺตเร อตฺตา นาม โกจิ สมฺมิญฺเชนฺโต วา ปสาเรนฺโต วา นตฺถิ.
วุตฺตปฺปการจิตฺตกิริยวาโยธาตุวิปฺผาเรน ปน สุตฺตากฑฺฒนวเสน ทารุยนฺตสฺส
หตฺถปาทลาลนํ วิย สมฺมิญฺชนปสารณํ โหตีติ เอวํ ปริชานนํ ปเนตฺถ
อสมฺโมหสมฺปชญฺนฺติ เวทิตพฺพํ.
     สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธารเณติ เอตฺถ สงฺฆาฏิจีวรานํ นิวาสนปารุปนวเสน
ปตฺตสฺส ภิกฺขาปฏิคฺคหณาทิวเสน ปริโภโค ธารณํ นาม. ตตฺถ สงฺฆาฏิจีวรธารเณ
ตาว นิวาเสตฺวา ปารุปิตฺวา จ ปิณฺฑาย จรโต อามิสลาโภ "สีตสฺส
ปฏิฆาตายา"ติอาทินา นเยน ภควตา วุตฺตปฺปกาโรเยว จ อตฺโถ อตฺโถ นาม.
ตสฺส วเสน สาตฺถกสมฺปชญฺ เวทิตพฺพํ.
     อุณฺหปากติกสฺส ปน ทุพฺพลสฺส จ จีวรํ สุขุมํ สปฺปายํ. สีตาลุกสฺส ฆนํ
ทุปฏฺฏํ. วิปรีตํ อสปฺปายํ. ยสฺส กสฺสจิ ชิณฺณํ อสปฺปายเมว. อคฺคฬาทิทาเนน
หิสฺส ตํ ปลิโพธกรํ โหติ. ตถา ปฏฺฏทุกูลาทิเภทํ ๑- โลภนียํ จีวรํ. ตาทิสํ
หิ อรญฺเ เอเกกสฺส นิวาสนนฺตรายกรํ ชีวิตนฺตรายกรํ วาปิ โหติ. นิปฺปริยาเยน
ปน ยํ นิมิตฺตกมฺมาทิมิจฺฉาชีววเสน อุปฺปนฺนํ, ยญฺจสฺส เสวมานสฺส อกุสลา
ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, ตํ อสปฺปายํ. วิปรีตํ สปฺปายํ.
ตสฺส วเสเนตฺถ สปฺปายสมฺปชญฺ, กมฺมฏฺานาวิชหนวเสเนว จ โคจรสมฺปชญฺ
เวทิตพฺพํ.
     อพฺภนฺตเร อตฺตา นาม โกจิ จีวรํ ปารุปนฺโต นาม นตฺถิ. วุตฺตปฺปการ-
จิตฺตกิริยวาโยธาตุวิปฺผาเรเนว ปน จีวรปารุปนํ โหติ. ตตฺถ จีวรํปิ อเจตนํ,
กาโยปิ อเจตโน. จีวรํ น ชานาติ "มยา กาโย ปารุโต"ติ. กาโยปิ น ชานาติ
"อหํ จีวเรน ปารุโต"ติ, ธาตุโยว ธาตุสมูหํ ปฏิจฺฉาเทนฺติ ปฏปิโลติกาย
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปฏฺฏุณฺณทุกูลาทิเภทํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๘๒.
โปตฺถกรูปปฏิจฺฉาทเน วิย. ตสฺมา เนว สุนฺทรํ จีวรํ ลภิตฺวา โสมนสฺสํ กาตพฺพํ,
น อสุนฺทรํ ลภิตฺวา โทมนสฺสํ. นานาวมฺมิกเจติยรุกฺขาทีสุ ๑- หิ เกจิ
มาลาคนฺธธูปวตฺถาทีหิ สกฺการํ กโรนฺติ, เกจิ คูถมุตฺตกทฺทมทณฺฑสตฺถปฺปหาราทีหิ
อสกฺการํ, น เตน วมฺมิกรุกฺขาทโย โสมนสฺสํ วา โทมนสฺสํ วา กโรนฺติ. เอวเมว
เนว สุนฺทรํ จีวรํ ลภิตฺวา โสมนสฺสํ กาตพฺพํ. น อสุนฺทรํ ลภิตฺวา โทมนสฺสนฺติ
เอวํ ปวตฺตปฏิสงฺขานวเสเนตฺถ อสมฺโมหสมฺปชญฺ เวทิตพฺพํ.
     ปตฺตธารเณปิ ปตฺตํ สหสาว อคเหตฺวา อิมํ คเหตฺวา ปิณฺฑาย จรมาโน
ภิกฺขํ ลภิสฺสามีติ เอวํ ปตฺตคหณปจฺจยา ปฏิลภิตพฺพอตฺถวเสน สาตฺถกสมฺปชญฺ
เวทิตพฺพํ.
     กีสทุพฺพลสรีรสฺส ปน ครุปตฺโต อสปฺปาโย. ยสฺส กสฺสจิ
จตุปญฺจคณฺิกาหโต ทุพฺพิโสธนีโย อสปฺปาโยว. ทุทฺโธตปตฺโต หิ น วฏฺฏติ, ตํ
โธวนฺตสฺเสว จสฺส ปลิโพโธ โหติ. มณิวณฺณปตฺโต ปน โลภนีโย จีวเร
วุตฺตนเยเนว อสปฺปาโย. นิมิตฺตกมฺมาทิวเสน ลทฺโธ ปน ยญฺจสฺส เสวมานสฺส
อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, อยํ เอกนฺตอสปฺปาโยว.
วิปรีโต สปฺปาโย. ตสฺส วเสเนตฺถ สปฺปายสมฺปชญฺ, กมฺมฏฺานาวิชหนวเสเนว
จ โคจรสมฺปชญฺ เวทิตพฺพํ.
     อพฺภนฺตเร อตฺตา นาม โกจิ ปตฺตํ คณฺหนฺโต นตฺถิ. วุตฺตปฺปการ-
จิตฺตกิริยวาโยธาตุวิปฺผาเรเนว ปน ปตฺตคหณํ นาม โหติ. ตตฺถ ปตฺโตปิ อเจตโน,
หตฺถาปิ อเจตนา. ปตฺโต น ชานาติ "อหํ หตฺเถหิ คหิโต"ติ. หตฺถาปิ น
ชานนฺติ "ปตฺโต อเมฺหหิ คหิโต"ติ. ธาตุโยว ธาตุสมูหํ คณฺหนฺติ สณฺฑาเสน
อคฺคิวณฺณปตฺตคหเณ วิยาติ เอวํ ปวตฺตปฏิสงฺขานวเสเนตฺถ อสมฺโมหสมฺปชญฺ
เวทิตพฺพํ.
     อปิจ ยถา ฉินฺนหตฺถปาเท วณมุเขหิ ปคฺฆริตปุพฺพโลหิตกิมิกุเล
นีลมกฺขิกสมฺปริกิณฺเณ อนาถสาลายํ นิปนฺเน อนาถมนุสฺเส ทิสฺวา ทยาลุกา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. นาควมฺมิกเจติยรุกฺขาทีสุ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๘๓.
ปุริสา เตสํ วณปฏิจฺฉาทนโจฬกานิ เจว กปาลาทีหิ จ เภสชฺชานิ อุปนาเมนฺติ.
ตตฺถ โจฬกานิปิ เกสญฺจิ สณฺหานิ, เกสญฺจิ ถูลานิ ปาปุณนฺติ. เภสชฺชกปาลกานิปิ
เกสญฺจิ สุสณฺานานิ, เกสญฺจิ ทุสฺสณฺานานิ ปาปุณนฺติ, น เต ตตฺถ
สุมนา วา ทุมฺมนา วา โหนฺติ. วณปฏิจฺฉาทนมตฺเตเนว หิ โจฬเกน
เภสชฺชปฏิคฺคหณมตฺตเกเนว จ กปาลเกน เตสมตฺโถ, เอวเมว โย ภิกฺขุ วณโจฬกํ วิย
จีวรํ, เภสชฺชกปาลกํ วิย ปตฺตํ, กปาลเก เภสชฺชมิว จ ปตฺเต ลทฺธภิกฺขํ
สลฺลกฺเขติ. อยํ สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธารเณ อสมฺโมหสมฺปชญฺเน
อุตฺตมสมฺปชญฺการีติ เวทิตพฺโพ.
     อสิตาทีสุ อสิเตติ ปิณฺฑปาตโภชเน. ปีเตติ ยาคุอาทิปาเน. ขายิเตติ
ปิฏฺขชฺชกาทิขาทเน. สายิเตติ มธุผาณิตาทิสายเน. ตตฺถ "เนว ทวายา"ติ
อาทินา นเยน วุตฺโต อฏฺวิโธปิ อตฺโถ อตฺโถ นาม. ตสฺส วเสน
สาตฺถกสมฺปชญฺ เวทิตพฺพํ. ลูขปณีตติตฺตมธุราทีสุ ปน เยน โภชเนน ยสฺส อผาสุ
โหติ, ตํ ตสฺส อสปฺปายํ. ยํ ปน นิมิตฺตกมฺมาทิวเสน ปฏิลทฺธํ, ยญฺจสฺส
ภุญฺชโต อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, ตํ
เอกนฺตอสปฺปายเมว วิปรีตํ สปฺปายํ. ตสฺส วเสน ๑- สปฺปายสมฺปชญฺ,
กมฺมฏฺานาวิชหนวเสเนว จ โคจรสมฺปชญฺ เวทิตพฺพํ.
     อพฺภนฺตเร อตฺตา นาม โกจิ ภุญฺชโก นตฺถิ, วุตฺตปฺปการจิตฺตกิริย-
วาโยธาตุวิปฺผารวเสเนว ปน ปตฺตปฏิคฺคหณํ นาม โหติ. จิตฺตกิริยวาโยธาตุ-
วิปฺผารวเสเนว หตฺถสฺส ปตฺเต โอตารณํ นาม โหติ. จิตฺตกิริยวาโยธาตุวิปฺผาเรเนว
อาโลปกรณํ อาโลปอุทฺธรณํ มุขวิวรณํ จ โหติ. น โกจิ กุญฺจิกาย ยนฺตเกน
จ หนุกฏฺีนิ วิวรติ, จิตฺตกิริยวาโยธาตุวิปฺผาเรเนว อาโลปสฺส มุเข ปนํ,
อุปริทนฺตานํ มุสลกิจฺจสาธนํ, เหฏฺาทนฺตานํ อุทุกฺขลกิจฺจสาธนํ, ชิวฺหาย
หตฺถกิจฺจสาธนญฺจ โหติ.
     อิติ นํ ตตฺถ อคฺคชิวฺหาย ตนุกเขโฬ มูลชิวฺหาย พหลเขโฬ มกฺเขติ. ตํ
เหฏฺาทนฺตอุทุกฺขเล ชิวฺหาหตฺถปริวตฺติตํ เขฬอุทกเตมิตํ
อุปริทนฺตมุสลสญฺจุณฺณิตํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ตสฺส วเสเนตฺถ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๘๔.
โกจิ กฏจฺฉุนา วา ทพฺพิยา วา อนฺโต ปเวสนฺโต นาม นตฺถิ, วาโยธาตุยาว
ปวิสติ. ปวิฏฺ ปวิฏฺ โกจิ ปลาลสนฺถรกํ ๑- กตฺวา ธาเรนฺโต นาม นตฺถิ,
วาโยธาตุวเสเนว ติฏฺติ. ิตํ ิตํ โกจิ อุทฺธนํ กตฺวา อคฺคึ ชาเลตฺวา
ปจฺจนฺโต นาม นตฺถิ, เตโชธาตุยา จ ปจฺจติ. ๒- ปกฺกํ ปกฺกํ โกจิ ทณฺเฑน
วา ยฏฺิยา วา พหินีหรโก นาม นตฺถิ, วาโยธาตุเยว นีหรติ.
     อิติ วาโยธาตุ อติหรติ จ วีติหรติ จ ธาเรติ จ ปวตฺเตติ จ สญฺจุณฺเณติ
จ วิโสเสติ จ นีหรติ จ. ปวีธาตุ ธาเรติ จ ปริวตฺเตติ จ สญฺจุณฺเณติ จ
วิโสเสติ จ. อาโปธาตุ สิเนเหติ จ อลฺลตญฺจ อนุปาเลติ. เตโชธาตุ อนฺโตปวิฏฺ
ปริปาเจติ. อากาสธาตุ อญฺชโส โหติ. วิญฺาณธาตุ ตตฺถ ตตฺถ สมฺมาปโยคมนฺวาย
อาภุญฺชตีติ ๓- เอวํ ปวตฺตปฏิสงฺขานวเสเนตฺถ อสมฺโมหสมฺปชญฺ เวทิตพฺพํ.
     อปิจ คมนโต ปริเยสนโต ปริโภคโต อาสยโต นิธานโต อปริปกฺกโต
ปริปกฺกโต ผลโต นิสนฺทโต สมฺมกฺขนโตติ ๔- เอวํ ทสวิธํ ปฏิกูลภาวํ ปจฺจเวกฺขณโต
เจตฺถ อสมฺโมหสมฺปชญฺ เวทิตพฺพํ. วิตฺถารกถา ปเนตฺถ วิสุทฺธิมคฺเค
อาหารปฏิกูลสญฺานิทฺเทสโต คเหตพฺพา.
     อุจฺจารปสฺสาวกมฺเมติ อุจฺจารสฺส จ ปสฺสาวสฺส จ กรเณ. ตตฺถ ปตฺตกาเล
อุจฺจารปสฺสาวํ อกโรนฺตสฺส สกลสรีรโต เสทา มุญฺจนฺติ, อกฺขีนิ ภมนฺติ, จิตฺตํ
น เอกคฺคํ โหติ, อญฺเ จ โรคา อุปฺปชฺชนฺติ. กโรนฺตสฺส ปน สพฺพนฺตํ
น โหตีติ อยเมตฺถ อตฺโถ. ตสฺส วเสน สาตฺถกสมฺปชญฺ เวทิตพฺพํ. อฏฺาเน
อุจฺจารปสฺสาวํ กโรนฺตสฺส ปน อาปตฺติ โหติ, อยโส วฑฺฒติ, ชีวิตนฺตราโย
โหติ. ปฏิรูเป าเน กโรนฺตสฺส สพฺพนฺตํ น โหตีติ อิทเมตฺถ สปฺปายํ.
ตสฺส วเสน สปฺปายสมฺปชญฺ, กมฺมฏฺานาวิชหนวเสเนว จ โคจรสมฺปชญฺ
เวทิตพฺพํ.
     อพฺภนฺตเร อตฺตา นาม โกจิ อุจฺจารปสฺสาวํ กโรนฺโต นตฺถิ.
จิตฺตกิริยวาโยธาตุวิปฺผาเรเนว ปน อุจฺจารปสฺสาวกมฺมํ โหติ. ยถา ปน ปกฺเก
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปลาลสนฺถรํ   ๒ ม. ปจติ    ๓ ฉ.ม. อาภุชตีติ   ๔ ฉ.ม. สมฺมกฺขณโตติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๘๕.
คณฺเฑ คณฺฑเภเทน ปุพฺพโลหิตํ อกามตาย นิกฺขมติ, ยถา จ อติภริตา
อุทกภาชนา อุทกํ อกามตาย นิกฺขมติ, เอวํ ปกฺกาสยมุตฺตวตฺถีสุ สนฺนิสฺสิตา ๑-
อุจฺจารปสฺสาวา วายุเวคสมุปฺปีฬิตา อกามตายปิ นิกฺขมนฺติ. โย ๒- ปนายํ เอวํ
นิกฺขมนฺโต อุจฺจารปสฺสาโว เนว ตสฺส ภิกฺขุโน อตฺตโน โหติ, น ปรสฺส. เกวลํ
สรีรนิสฺสนฺโทว โหติ. ยถากึ? ยถา อุทกกุมฺภโต ๓- ปุราณอุทกํ ฉฑฺเฑนฺตสฺส
เนว ตํ อตฺตโน โหติ, น ปเรสํ. เกวลํ ปฏิชคฺคนมตฺตเมว โหติ. เอวํ
ปวตฺตปฏิสงฺขานวเสเนตฺถ อสมฺโมหสมฺปชญฺ เวทิตพฺพํ.
     คตาทีสุ คเตติ คมเน. ิเตติ าเน. นิสินฺเนติ นิสชฺชาย. สุตฺเตติ
สยเน. ชาคริเตติ ชาครเณ. ภาสิเตติ กถเน. ตุณฺหีภาเวติ อกถเน. "คจฺฉนฺโต
วา คจฺฉามีติ ปชานาติ, ิโต วา ิโตมฺหีติ ปชานาติ, นิสินฺโน วา
นิสินฺโนมฺหีติ ปชานาติ, สยาโน วา สยาโนมฺหีติ ปชานาตี"ติ อิมสฺมิญฺหิ าเน
อทฺธานอิริยาปถา กถิตา. "อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเต อาโลกิเต วิโลกิเต สมฺมิญฺชิเต
ปสาริเต"ติ อิมสฺมึ มชฺฌิมา. "คเต ิเต นิสินฺเน สุตฺเต ชาคริเต"ติ อิธ ปน
ขุทฺทกจุณฺณิยอิริยาปถา กถิตา. ตสฺมา เอเตสุปิ วุตฺตนเยเนว สมฺปชานการิตา
เวทิตพฺพา.
     ติปิฏกมหาสิวตฺเถโร ปนาห:- โย จิรํ คนฺตฺวา วา จงฺกมิตฺวา วา
อปรภาเค ิโต อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ "จงฺกมนกาเล ปวตฺตา รูปารูปธมฺมา เอตฺเถว
นิรุทฺธา"ติ, อยํ คเต สมฺปชานการี นาม. โย สชฺฌายํ วา กโรนฺโต ปญฺหํ
วา วิสฺสชฺเชนฺโต กมฺมฏฺานํ วา มนสิกโรนฺโต จิรํ ตฺวา อปรภาเค นิสินฺโน
อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ "ิตกาเล ปวตฺตา รูปารูปธมฺมา เอตฺเถว นิรุทฺธา"ติ, อยํ
ิเต สมฺปชานการี นาม. โย สชฺฌายาทิกรณวเสเนว จิรํ นิสีทิตฺวา อปรภาเค
นิปนฺโน อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ "นิสินฺนกาเล ปวตฺตา รูปารูปธมฺมา เอตฺเถว
นิรุทฺธา"ติ, อยํ นิสินฺเน สมฺปชานการี นาม. โย ปน นิปนฺนโกว ๔- สชฺฌายํ
วา กโรนฺโต กมฺมฏฺานํ วา มนสิกโรนฺโต นิทฺทํ โอกฺกมิตฺวา อปรภาเค
อุฏฺาย อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ "สยนกาเล ปวตฺตา รูปารูปธมฺมา เอตฺเถว นิรุทฺธา"ติ,
อยํ สุตฺเต จ ชาคริเต จ สมฺปชานการี นาม. กิริยมยจิตฺตานญฺหิ อปฺปวตฺตํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สนฺนิจิตา   ๒ ฉ.ม. โส   ๓ ฉ.ม. อุทกตุมฺพโต   ๔ ฉ.ม. ว-สทฺโท น ทิสฺสติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๘๖.
สุตฺตํ นาม, ปวตฺตํ ชาคริตํ นามาติ. โย ปน ภาสมาโน "อยํ สทฺโท นาม
โอฏฺเ จ ปฏิจฺจ ทนฺเต จ ชิวฺหญฺจ ตาลุญฺจ ปฏิจฺจ จิตฺตสฺส จ ตทนุรูปํ
ปโยคํ ปฏิจฺจ ชายตี"ติ สโต สมฺปชาโน ภาสติ, จิรํ วา ปน กาลํ สชฺฌายํ
วา กตฺวา ธมฺมํ วา กเถตฺวา กมฺมฏฺานํ วา ปริวตฺเตตฺวา ปญฺหํ วา วิสฺสชฺเชตฺวา
อปรภาเค ตุณฺหีภูโต อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ "ภาสิตกาเล อุปฺปนฺนา รูปารูปธมฺมา
เอตฺเถว นิรุทฺธา"ติ, อยํ ภาสิเต สมฺปชานการี นาม. โย ตุณฺหีภูโต จิรํ
ธมฺมํ วา กมฺมฏฺานํ วา มนสิกตฺวา อปรภาเค อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ "ตุณฺหีภูตกาเล
ปวตฺตา รูปารูปธมฺมา เอตฺเถว นิรุทฺธา, อุปาทารูปปฺปวตฺติยา สติ ภาสติ
นาม, อสติ ตุณฺหี ภวติ นามา"ติ, อยํ ตุณฺหีภาเว สมฺปชานการี นามาติ.
     ตยิทํ มหาสิวตฺเถเรน วุตฺตํ อสมฺโมหธุรํ อิมสฺมึ สติปฏฺานสุตฺเต
อธิปฺเปตํ. สามญฺผเล ปน สพฺพํปิ จตุพฺพิธํ สมฺปชญฺ ลภติ. ๑- ตสฺมา วิเสสโต
เอตฺถ อสมฺโมหสมฺปชญฺสฺเสว วเสน สมฺปชญฺการิตา ๒- เวทิตพฺพา. สมฺปชานการี
สมฺปชานการีติ จ สพฺพปเทสุ สติสมฺปยุตฺตสฺเสว สมฺปชญฺสฺส วเสน อตฺโถ
เวทิตพฺโพ. วิภงฺคปฺปกรเณ ปน "สโต สมฺปชาโน อภิกฺกมติ, สโต สมฺปชาโน
ปฏิกฺกมตี"ติ ๓- เอวํ เอตานิ ปทานิ วิภตฺตาเนว.
     อิติ อชฺฌตฺตํ วาติ เอวํ จตุสมฺปชญฺปริคฺคณฺหเนน ๔- อตฺตโน วา
กาเย, ปรสฺส วา กาเย, กาเลน วา อตฺตโน, กาเลน วา ปรสฺส กาเย
กายานุปสฺสี วิหรติ. อิธาปิ ๕- สมุทยวยธมฺมานุปสฺสีติอาทีสุ รูปกฺขนฺธสฺเสว
สมุทโย จ วโย จ นีหริตพฺโพ. เสสํ วุตฺตสทิสเมว.
     อิธ จตุสมฺปชญฺปริคฺคาหิกา สติ ทุกฺขสจฺจํ, ตสฺสา สมุฏฺาปิกา
ปุริมตณฺหา สมุทยสจฺจํ, อุภินฺนํ อปฺปวตฺติ นิโรธสจฺจํ, วุตฺตปฺปกาโร อริยมคฺโค
มคฺคสจฺจํ. เอวํ จตุสจฺจวเสน อุสฺสกฺกิตฺวา นิพฺพุตึ ปาปุณาตีติ อิธเมกสฺส
จตุสมฺปชญฺปริคฺคาหกสฺส ภิกฺขุโน วเสน ยาว อรหตฺตา นิยฺยานมุขนฺติ.
                     จตุสมฺปชญฺปพฺพวณฺณนา นิฏฺิตา.
                          -------------
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ลพฺภติ     ๒ ฉ.ม. สมฺปชานการิตา    ๓ อภิ. วิภงฺค. ๓๕/๕๒๓/๓๐๑ ฌานวิภงฺค
@๔ ฉ.ม.....ปริคฺคหเณน, สพฺพตฺถ เอวมุปริปิ  ๕ ก. อิธ


เนื้อความอรรถกถาฉบับภาษาบาลี อักษรไทย เล่มที่ ๗ หน้าที่ ๒๖๙-๒๘๖.
http://84000.org/tipitaka/read/attha_page.php?book=7&page=269&pages=18&pagebreak=1&edition=pali
ศึกษาพระสูตร (เนื้อความ) นี้แยกตามสารบัญ  :-
http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=7&A=6880&pagebreak=1
http://84000.org/tipitaka/atthapali/th_line.php?B=7&A=6880&pagebreak=1#p269