บาลี ข้อ 1-78 พระไตรปิฎกเล่มที่ 29

                        สุตฺตนฺตปิฏเก ขุทฺทกนิกายสฺส มหานิทฺเทโส
                                             --------------
                        นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ฯ
                                               อฏฺฐกวคฺคิโก
                                       ปฐโม กามสุตฺตนิทฺเทโส
     [๑]             กามํ กามยมานสฺส        ตสฺส เจ ตํ สมิชฺฌติ
                      อทฺธา ปีติมโน โหติ       ลทฺธา มจฺโจ ยทิจฺฉติ ฯ
     [๒]   กามํ   กามยมานสฺสาติ  กามาติ  อุทฺทานโต  เทฺว  กามา
วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ ฯ
     {๒.๑}   กตเม  วตฺถุกามา  ฯ  มนาปิกา  รูปา  มนาปิกา สทฺทา
มนาปิกา   คนฺธา   มนาปิกา   รสา   มนาปิกา   โผฏฺฐพฺพา  อตฺถรณา
ปาปุรณา   ^๑-   ทาสีทาสา   อเชฬกา   กุกฺกุฏสูกรา  หตฺถิควาสฺสวฬวา
เขตฺตํ     วตฺถุ    หิรญฺญํ    สุวณฺณํ    คามนิคมราชธานิโย    รฏฺฐญฺจ
ชนปโท   จ   โกโส   ^๒-   จ   โกฏฺฐาคารญฺจ   ยงฺกิญฺจิ  รชนียวตฺถุ
วตฺถุกามา   ฯ   อปิจ   อตีตา   กามา  อนาคตา  กามา  ปจฺจุปฺปนฺนา
กามา   อชฺฌตฺตา   กามา   พหิทฺธา   กามา   อชฺฌตฺตพหิทฺธา   กามา
หีนา   กามา   มชฺฌิมา   กามา   ปณีตา   กามา   อาปายิกา  กามา
มานุสิกา    กามา    ทิพฺพา   กามา   ปจฺจุปฏฺฐิตา   กามา   นิมฺมิตา
กามา   ปรนิมฺมิตา   กามา   ปริคฺคหิตา   กามา   อปริคฺคหิตา  กามา
@เชิงอรรถ: ^๑ ม. ปาวุรณา ฯ  ^๒ ม. โกฏฺโฐ ฯ
มมายิตา   กามา   อมมายิตา   กามา   สพฺเพปิ   กามาวจรา  ธมฺมา
สพฺเพปิ   รูปาวจรา  ธมฺมา  สพฺเพปิ  อรูปาวจรา  ธมฺมา  ตณฺหาวตฺถุกา
ตณฺหารมฺมณา   กามนียฏฺเฐน   รชนียฏฺเฐน   มทนียฏฺเฐน   กามา  อิเม
วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา ฯ
     {๒.๒}   กตเม กิเลสกามา ฯ ฉนฺโท กาโม ราโค กาโม ฉนฺทราโค
กาโม   สงฺกปฺโป   กาโม   ราโค   กาโม  สงฺกปฺปราโค  กาโม  โย
กาเมสุ   กามจฺฉนฺโท   กามราโค   กามนนฺทิ   กามตณฺหา  กามเสฺนโห
กามปริฬาโห     กามมุจฺฉา    กามชฺโฌสานํ    กาโมโฆ    กามโยโค
กามุปาทานํ กามจฺฉนฺทนีวรณํ
         อทฺทสํ กาม เต มูลํ          สงฺกปฺปา กาม ชายสิ
         น ตํ สงฺกปฺปยิสฺสามิ        เอวํ กาม น เหหิสิ ^๑- ฯ
อิเม   วุจฺจนฺติ   กิเลสกามา   ฯ   กามํ   กามยมานสฺสาติ  กามํ  ^๒-
กามยมานสฺส       อิจฺฉมานสฺส       สาทิยมานสฺส      ปตฺถยมานสฺส
ปิหยมานสฺส อภิชปฺปมานสฺสาติ กามํ กามยมานสฺส ฯ
     [๓]   ตสฺส  เจ  ตํ  สมิชฺฌตีติ  ตสฺส  เจติ  ตสฺส  ขตฺติยสฺส  วา
พฺราหฺมณสฺส    วา   เวสฺสสฺส   วา   สุทฺทสฺส   วา   คหฏฺฐสฺส   วา
ปพฺพชิตสฺส   วา   เทวสฺส   วา   มนุสฺสสฺส  วา  ฯ  ตนฺติ  วตฺถุกามา
วุจฺจนฺติ    มนาปิกา    รูปา    มนาปิกา   สทฺทา   มนาปิกา   คนฺธา
มนาปิกา    รสา    มนาปิกา    โผฏฺฐพฺพา    ฯ   สมิชฺฌตีติ   อิชฺฌติ
สมิชฺฌติ ลภติ ปฏิลภติ อธิคจฺฉติ วินฺทตีติ ตสฺส เจ ตํ สมิชฺฌติ ฯ
@เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. น โหหิสีติ ฯ  ^๒ ม. อยํ ปาโฐ นตฺถิ ฯ
     [๔]   อทฺธา   ปีติมโน   โหตีติ  อทฺธาติ  เอกํสวจนํ  นิสฺสํสยวจนํ
นิกฺกงฺขวจนํ    อเทฺวชฺฌวจนํ   อเทฺวฬฺหกวจนํ   นิโยควจนํ   อปณฺณกวจนํ
อวตฺถาปนวจนเมตํ   อทฺธาติ   ฯ   ปีตีติ   ยา   ปญฺจกามคุณปฏิสญฺญุตฺตา
ปีติ  ปามุชฺชํ  อาโมทนา  ปโมทนา  หาโส ปหาโส วิตฺติ ตุฏฺฐิ โอทคฺยํ ^๑-
อตฺตมนตา  ^[๒]-  อภิปูรณตา  ^๓-  จิตฺตสฺส  ฯ  มโนติ  ยํ  จิตฺตํ  มโน
มานสํ    หทยํ    ปณฺฑรํ    มโน    มนายตนํ    มนินฺทฺริยํ    วิญฺญาณํ
วิญฺญาณกฺขนฺโธ    ตชฺชา    มโนวิญฺญาณธาตุ   อยํ   วุจฺจติ   มโน   ฯ
อยํ  มโน  อิมาย  ปีติยา  สหคโต  โหติ  สหชาโต  สํสฏฺโฐ  สมฺปยุตฺโต
เอกุปฺปาโท    เอกนิโรโธ   เอกวตฺถุโก   เอการมฺมโณ   ฯ   ปีติมโน
โหตีติ   ^๔-   ตุฏฺฐมโน   หฏฺฐมโน   ปหฏฺฐมโน   อตฺตมโน  อุทคฺคมโน
สมุทิตมโน ^๕- โหตีติ อทฺธา ปีติมโน โหติ ฯ
     [๕]   ลทฺธา   มจฺโจ   ยทิจฺฉตีติ   ลทฺธาติ  ลทฺธา  ^๖-  ลภิตฺวา
ปฏิลภิตฺวา   อธิคนฺตฺวา   วินฺทิตฺวา   ฯ  มจฺโจติ  สตฺโต  นโร  มานโว
โปโส  ปุคฺคโล  ชีโว  ชาตุ  ^๗-  ชนฺตุ  อินฺทคุ ^๘- มนุโช ฯ ยทิจฺฉตีติ ยํ
อิจฺฉติ  ยํ  สาทิยติ  ยํ  ปตฺเถติ  ยํ  ปิเหติ  ยํ  อภิชปฺปติ  รูปํ วา สทฺทํ
วา   คนฺธํ  วา  รสํ  วา  โผฏฺฐพฺพํ  วาติ  ลทฺธา  มจฺโจ  ยทิจฺฉติ  ฯ
เตนาห ภควา
         กามํ กามยมานสฺส        ตสฺส เจ ตํ สมิชฺฌติ
         อทฺธา ปีติมโน โหติ        ลทฺธา มจฺโจ ยทิจฺฉตีติ ฯ
@เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. โอทคยํ ฯ ^๒ ยุ. จิตฺตสฺส ฯ ^๓ ม. อภิผรณตา ฯ ^๔ ม. ยุ.
@อิติสทฺโท น ทิสฺสติ ฯ ^๕ ม. ยุ. มุทิตมโน ปโมทิตมโน ฯ ^๖ ม. อยํ ปาโฐ
@นตฺถิ ฯ ^๗ ม. ชาคู ฯ ยุ. ชคู ฯ ^๘ หินฺทคูติปิ ปาโฐ ฯ
     [๖]             ตสฺส เจ กามยมานสฺส ^๑-   ฉนฺทชาตสฺส ชนฺตุโน
                       เต กามา ปริหายนฺติ             สลฺลวิทฺโธว รุปฺปติ ฯ
     [๗]   ตสฺส  เจ  กามยมานสฺสาติ  ตสฺส  เจติ  ตสฺส  ขตฺติยสฺส วา
พฺราหฺมณสฺส  วา  เวสฺสสฺส  วา  สุทฺทสฺส  วา  คหฏฺฐสฺส  วา ปพฺพชิตสฺส
วา   เทวสฺส   วา   มนุสฺสสฺส  วา  ฯ  กามยมานสฺสาติ  กามยมานสฺส
อิจฺฉมานสฺส       สาทิยมานสฺส       ปตฺถยมานสฺส       ปิหยมานสฺส
อภิชปฺปมานสฺส    ฯ    อถวา   กามตณฺหาย   ยายติ   นิยฺยติ   วุยฺหติ
สํหริยติ   ฯ  ยถา  หตฺถิยาเนน  วา  อสฺสยาเนน  วา  โคยาเนน  วา
อชยาเนน  วา  เมณฺฑกยาเนน  วา  โอฏฺฐยาเนน  วา  ขรยาเนน  วา
ยายติ    นิยฺยติ    วุยฺหติ   สํหริยติ   เอวเมว   กามตณฺหาย   ยายติ
นิยฺยติ วุยฺหติ สํหริยตีติ ตสฺส เจ กามยมานสฺส ฯ
     [๘]   ฉนฺทชาตสฺส   ชนฺตุโนติ  ฉนฺโทติ  โย  กาเมสุ  กามจฺฉนฺโท
กามราโค   กามนนฺทิ  กามตณฺหา  กามเสฺนโห  กามปริฬาโห  กามมุจฺฉา
กามชฺโฌสานํ    กาโมโฆ    กามโยโค   กามุปาทานํ   กามจฺฉนฺทนีวรณํ
ตสฺส   โส  กามจฺฉนฺโท  ชาโต  โหติ  สญฺชาโต  นิพฺพตฺโต  อภินิพฺพตฺโต
ปาตุภูโต   ฯ   ชนฺตุโนติ  สตฺตสฺส  นรสฺส  มานวสฺส  โปสสฺส  ปุคฺคลสฺส
ชีวสฺส ชาตุสฺส ชนฺตุสฺส อินฺทคุสฺส มนุชสฺสาติ ฉนฺทชาตสฺส ชนฺตุโน ฯ
     [๙]   เต   กามา   ปริหายนตีติ   เต   วา  กามา  ปริหายนฺติ
@เชิงอรรถ: ^๑ ยุ. กามยานสฺส ฯ
โส วา กาเมหิ ปริหายติ ฯ
     กถํ  เต  กามา ปริหายนฺติ ฯ ตสฺส ติฏฺฐนฺตสฺเสว เต โภเค ราชาโน
วา  หรนฺติ  โจรา  วา  หรนฺติ อคฺคิ วา ฑหติ อุทกํ วา วหติ อปฺปิยา วา
ทายาทา  หรนฺติ  นิหิตํ  วา  นาธิคจฺฉติ  ^๑-  ทุปฺปยุตฺตา  วา  กมฺมนฺตา
ภิชฺชนฺติ  ^๒-  กุเล  วา  กุลชฺฌาปโก  ^๓- อุปฺปชฺชติ โย เต โภเค วิกิรติ
วิธเมติ   วิทฺธํเสติ   อนิจฺจตาเยว   อฏฺฐมี  เอวํ  เต  กามา  หายนฺติ
ปริหายนฺติ ปริทฺธํเสนฺติ ปริจฺจชนฺติ ^๔- อนฺตรธายนฺติ วิปฺปลุชฺชนฺติ ฯ
     {๙.๑}   กถํ  โส  กาเมหิ  ปริหายติ ฯ ติฏฺฐนฺเตว เต โภคา โส
จวติ   มรติ   อนฺตรธายติ   วิปฺปลุชฺชติ   เอวํ   โส   กาเมหิ  หายติ
ปริหายติ ปริทฺธํเสติ ปริจฺจชติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติ ฯ
         โจรา หรนฺติ ราชาโน        อคฺคิ ฑหติ นสฺสติ
         อโถ อนฺเตน ชหติ            สรีรํ สปริคฺคหํ
         เอตทญฺญาย เมธาวี        ภุญฺเชถ จ ทเทถ จ
                 ทตฺวา จ ภุตฺวา จ ยถานุภาวํ
                 อนินฺทิโต สคฺคมุเปติ ฐานนฺติ ฯ
     เต กามา ปริหายนฺติ ฯ
     [๑๐]   สลฺลวิทฺโธว  รุปฺปตีติ  ยถา  อโยมเยน  วา  สลฺเลน วิทฺโธ
อฏฺฐิมเยน    วา   สลฺเลน   ทนฺตมเยน   วา   สลฺเลน   วิสาณมเยน
@เชิงอรรถ: ^๑ ยุ. นิหิตฏฺฐานา วา วิคจฺฉติ ฯ ^๒ ยุ. ภญฺชนฺติ ฯ ^๓ กุลงฺคาโรติปิ ปาโฐ ฯ
@^๔ ม. ยุ. ปริปตนฺติ ฯ
วา   สลฺเลน  กฏฺฐมเยน  วา  สลฺเลน  วิทฺโธ  รุปฺปติ  กุปฺปติ  ฆฏฺฏิยติ
ปีฬิยติ    พฺยาธิโต    โทมนสฺสิโต    โหติ    เอวเมว    วตฺถุกามานํ
วิปริณามญฺญถาภาวา      อุปฺปชฺชนฺติ     โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา
โส  กามสลฺเลน  ^๑-  วิทฺโธ  รุปฺปติ  กุปฺปติ  ฆฏฺฏิยติ  ปีฬิยติ  พฺยาธิโต
โทมนสฺสิโต โหตีติ สลฺลวิทฺโธว รุปฺปติ ฯ เตนาห ภควา
                       ตสฺส เจ กามยมานสฺส     ฉนฺทชาตสฺส ชนฺตุโน
                       เต กามา ปริหายนฺติ        สลฺลวิทฺโธว รุปฺปตีติ ฯ
     [๑๑]           โย กาเม ปริวชฺเชติ       สปฺปสฺเสว ปทา สิโร
                       โสมํ วิสตฺติกํ โลเก           สโต สมติวตฺตติ ฯ
     [๑๒]   โย กาเม ปริวชฺเชตีติ โยติ โย ยาทิโส ยถายุตฺโต ยถาวิหิโต
ยถาปกาโร   ยณฺฐานปฺปตฺโต  ยํธมฺมสมนฺนาคโต  ขตฺติโย  วา  พฺราหฺมโณ
วา  เวสฺโส  วา  สุทฺโท วา คหฏฺโฐ วา ปพฺพชิโต วา เทโว วา มนุสฺโส
วา  ฯ  กาเม  ปริวชฺเชตีติ  กามาติ  อุทฺทานโต  เทฺว กามา วตฺถุกามา
จ  กิเลสกามา  จ  ฯเปฯ  อิเม  วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา ฯเปฯ อิเม วุจฺจนฺติ
กิเลสกามา  ฯ  กาเม  ปริวชฺเชตีติ  ทฺวีหิ  การเณหิ  กาเม  ปริวชฺเชติ
วิกฺขมฺภนโต วา สมุจฺเฉทโต วา ฯ
     {๑๒.๑}   กถํ  วิกฺขมฺภนโต  กาเม  ปริวชฺเชติ  ฯ อฏฺฐิกงฺกลูปมา
กามา   อปฺปสฺสาทฏฺเฐนาติ   ปสฺสนฺโต   วิกฺขมฺภนโต  กาเม  ปริวชฺเชติ
@เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. กามสลฺเลน จ โสกสลฺเลน จ ฯ
มํสเปสูปมา    กามา    พหุสาธารณฏฺเฐนาติ    ปสฺสนฺโต   วิกฺขมฺภนโต
กาเม    ปริวชฺเชติ   ติณุกฺกูปมา   กามา   อนุทหนฏฺเฐนาติ   ปสฺสนฺโต
วิกฺขมฺภนโต  กาเม  ปริวชฺเชติ องฺคารกาสูปมา กามา มหาปริฬาหฏฺเฐนาติ
ปสฺสนฺโต    วิกฺขมฺภนโต    กาเม    ปริวชฺเชติ    สุปินกูปมา   กามา
อิตฺตรปจฺจุปฏฺฐานฏฺเฐนาติ   ปสฺสนฺโต   วิกฺขมฺภนโต   กาเม   ปริวชฺเชติ
ยาจิตกูปมา   กามา   ตาวกาลิกฏฺเฐนาติ  ปสฺสนฺโต  วิกฺขมฺภนโต  กาเม
ปริวชฺเชติ   รุกฺขผลูปมา   กามา   สมฺภญฺชนปริภญฺชนฏฺเฐนาติ   ปสฺสนฺโต
วิกฺขมฺภนโต  กาเม  ปริวชฺเชติ  อสิสูนูปมา  กามา  อธิกนฺตนฏฺเฐนาติ ^๑-
ปสฺสนฺโต    วิกฺขมฺภนโต    กาเม    ปริวชฺเชติ   สตฺติสูลูปมา   กามา
วินิวิชฺฌนฏฺเฐนาติ     ปสฺสนฺโต     วิกฺขมฺภนโต    กาเม    ปริวชฺเชติ
สปฺปสิรูปมา     กามา    สปฺปฏิภยฏฺเฐนาติ    ปสฺสนฺโต    วิกฺขมฺภนโต
กาเม   ปริวชฺเชติ   อคฺคิกฺขนฺธูปมา   กามา   มหคฺคิตาปนฏฺเฐนาติ  ^๒-
ปสฺสนฺโต วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชติ ฯ
     {๑๒.๒}   พุทฺธานุสฺสตึ  ภาเวนฺโตปิ  วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชติ
ธมฺมานุสฺสตึ    ภาเวนฺโตปิ    สงฺฆานุสฺสตึ    ภาเวนฺโตปิ    สีลานุสฺสตึ
ภาเวนฺโตปิ    จาคานุสฺสตึ    ภาเวนฺโตปิ   เทวตานุสฺสตึ   ภาเวนฺโตปิ
อานาปานสฺสตึ    ภาเวนฺโตปิ   มรณานุสฺสตึ   ภาเวนฺโตปิ   กายคตาสตึ
ภาเวนฺโตปิ        อุปสมานุสฺสตึ       ภาเวนฺโตปิ       วิกฺขมฺภนโต
กาเม    ปริวชฺเชติ    ฯ    ปฐมํ   ฌานํ   ภาเวนฺโตปิ   วิกฺขมฺภนโต
@เชิงอรรถ: ^๑ โป. ม. ยุ. อธิกุฏฺฏนฏฺเฐนาติ ฯ  ^๒ ม. ยุ. มหาภิตาปนฏฺเฐนาติ ฯ
กาเม   ปริวชฺเชติ   ทุติยํ  ฌานํ  ภาเวนฺโตปิ  ตติยํ  ฌานํ  ภาเวนฺโตปิ
จตุตฺถํ    ฌานํ   ภาเวนฺโตปิ   อากาสานญฺจายตนสมาปตฺตึ   ภาเวนฺโตปิ
วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺตึ       ภาเวนฺโตปิ      อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺตึ
ภาเวนฺโตปิ         เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺตึ        ภาเวนฺโตปิ
วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชติ ฯ เอวํ วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชติ ฯ
     {๑๒.๓}   กถํ  สมุจฺเฉทโต  กาเม  ปริวชฺเชติ  ฯ โสตาปตฺติมคฺคํ
ภาเวนฺโตปิ  อปายคมนีเย  กาเม  สมุจฺเฉทโต  ปริวชฺเชติ สกทาคามิมคฺคํ
ภาเวนฺโตปิ   โอฬาริเก   กาเม  สมุจฺเฉทโต  ปริวชฺเชติ  อนาคามิมคฺคํ
ภาเวนฺโตปิ   อณุสหคเต   กาเม   สมุจฺเฉทโต  ปริวชฺเชติ  อรหตฺตมคฺคํ
ภาเวนฺโตปิ  สพฺเพน  สพฺพํ  สพฺพถา  สพฺพํ  อเสสํ  นิสฺเสสํ  สมุจฺเฉทโต
กาเม ปริวชฺเชติ ฯ เอวํ สมุจฺเฉทโต กาเม ปริวชฺเชตีติ โย กาเม ปริวชฺเชติ ฯ
     [๑๓]   สปฺปสฺเสว  ปทา  สิโรติ  สปฺโป  วุจฺจติ  อหิ  ฯ เกนตฺเถน
สปฺโป  ฯ  สํสปฺปนฺโต  คจฺฉตีติ  สปฺโป  ฯ  ภุชนฺโต  คจฺฉตีติ  ภุชโค  ฯ
อุเรน   คจฺฉตีติ   อุรโค   ฯ   ปนฺนสิโร  คจฺฉตีติ  ปนฺนโค  ฯ  สิเรน
สุปตีติ   สิริสโป   ฯ   วิเล  สยตีติ  วิลาสโย  ^๑-  ฯ  คุหายํ  เสตีติ
คุหาสโย   ฯ   ทาฒา   ตสฺส   อาวุโธติ   ทาฒาวุโธ   ฯ  วิสํ  ตสฺส
โฆรนฺติ   โฆรวิโส   ฯ   ชิวฺหา   ตสฺส   ทุวิธาติ   ทุชิวฺหา  ฯ  ทฺวีหิ
@เชิงอรรถ: ^๑ วิลสโยติปิ ปาโฐ ฯ
ชิวฺหาหิ   รสํ   สายตีติ   ทิรสญฺญู   ^๑-   ฯ  ยถา  ปุริโส  ชีวิตุกาโม
อมริตุกาโม    สุขกาโม    ทุกฺขปฏิกูโล   ปาเทน   สปฺปสิรํ   วชฺเชยฺย
วิวชฺเชยฺย   ปริวชฺเชยฺย  อภินิวชฺเชยฺย  เอวเมว  สุขกาโม  ทุกฺขปฏิกูโล
กาเม     วชฺเชยฺย     วิวชฺเชยฺย     ปริวชฺเชยฺย    อภินิวชฺเชยฺยาติ
สปฺปสฺเสว ปทา สิโร ฯ
     [๑๔]   โสมํ  วิสตฺติกํ  โลเก  สโต  สมติวตฺตตีติ  โสติ  โย กาเม
ปริวชฺเชติ  ฯ  วิสตฺติกา  วุจฺจติ  ตณฺหา  โย  ราโค  สาราโค  อนุนโย
อนุโรโธ  นนฺทิ  นนฺทิราโค  จิตฺตสฺส  สาราโค  อิจฺฉา  มุจฺฉา อชฺโฌสานํ
เคโธ  ปลิเคโธ  สงฺโค  ^๒-  ปงฺโก  เอชา มายา ชนิกา สญฺชนนี สิพฺพินี
ชาลินี   สริตา   วิสตฺติกา   สุตฺตํ   วิสฏา  อายูหนี  ^๓-  ทุติยา  ปณิธิ
ภวเนตฺติ  วนํ  วนโถ  สนฺถโว เสฺนโห อเปกฺขา ปฏิพนฺธา อาสา อาสึสนา
อาสึสิตตฺตํ    รูปาสา    สทฺทาสา   คนฺธาสา   รสาสา   โผฏฺฐพฺพาสา
ลาภาสา   ธนาสา   ปุตฺตาสา   ชีวิตาสา   ชปฺปา   ปชปฺปา  อภิชปฺปา
ชปฺปา   ^๔-  ชปฺปนา  ชปฺปิตตฺตํ  โลลุปฺปา  โลลุปฺปายนา  โลลุปฺปายิตตฺตํ
ปุจฺฉญฺจิกตา    ^๕-    สาธุกมฺยตา    อธมฺมราโค   วิสมโลโภ   นิกนฺติ
นิกามนา    ปตฺถนา    ปิหนา    สมฺปตฺถนา    กามตณฺหา    ภวตณฺหา
วิภวตณฺหา      รูปตณฺหา     อรูปตณฺหา     นิโรธตณฺหา     รูปตณฺหา
สทฺทตณฺหา     คนฺธตณฺหา     รสตณฺหา    โผฏฺฐพฺพตณฺหา    ธมฺมตณฺหา
@เชิงอรรถ: ^๑ โป. ม. ยุ. ทฺวิรสญฺญู ฯ ^๒ สตฺโตติปิ ปาโฐ ฯ ^๓ ม. อายูหินี ฯ ^๔ ม. ยุ.
@อยํ ปาโฐ นตฺถิ ฯ ^๕ ม. ยุ. มุจฺฉญฺจิกตา ฯ
โอโฆ   โยโค   คนฺโถ   อุปาทานํ   อาวรณํ   นีวรณํ   ฉทนํ   พนฺธนํ
อุปกฺกิเลโส  อนุสโย  ปริยุฏฺฐานํ  ลตา  เววิจฺฉํ  ทุกฺขมูลํ  ทุกฺขนิทานํ ^๑-
ทุกฺขปฺปภโว   มารปาโส   มารพฬิสํ   มารวิสโย   ตณฺหานที  ตณฺหาชาลํ
ตณฺหาคทฺทลํ ^๒- ตณฺหาสมุทฺโท อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ ฯ
     {๑๔.๑}   วิสตฺติกาติ  เกนตฺเถน  วิสตฺติกา ฯ วิสตาติ วิสตฺติกา ฯ
วิสาลาติ   วิสตฺติกา  ฯ  วิสฏาติ  วิสตฺติกา  ฯ  วิสกฺกตีติ  วิสตฺติกา  ฯ
วิสํหรตีติ  วิสตฺติกา  ฯ  วิสํวาทิกาติ  วิสตฺติกา  ฯ  วิสมูลาติ วิสตฺติกา ฯ
วิสผลาติ   วิสตฺติกา  ฯ  วิสปริโภคาติ  วิสตฺติกา  ฯ  วิสาลา  วา  ปน
สา  รูเป  ตณฺหา  สทฺเท  คนฺเธ  รเส  โผฏฺฐพฺเพ  กุเล คเณ อาวาเส
ลาเภ  ยเส  ปสํสาย  สุเข  จีวเร  ปิณฺฑปาเต  เสนาสเน คิลานปจฺจย-
เภสชฺชปริกฺขาเร    กามธาตุยา   รูปธาตุยา   อรูปธาตุยา   กามภเว
รูปภเว    อรูปภเว   สญฺญาภเว   อสญฺญาภเว   เนวสญฺญานาสญฺญาภเว
เอกโวการภเว จตุโวการภเว ปญฺจโวการภเว อตีเต อนาคเต ปจฺจุปฺปนฺเน
ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาตพฺเพสุ ธมฺเมสุ วิสฏา วิตฺถตาติ วิสตฺติกา ฯ
     {๑๔.๒}   โลเกติ  อปายโลเก  มนุสฺสโลเก เทวโลเก ขนฺธโลเก
ธาตุโลเก อายตนโลเก ฯ
     {๑๔.๓}   สโตติ จตูหิ การเณหิ สโต กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ
@เชิงอรรถ: ^๑ ทุกฺขนิธานนฺติปิ ปาโฐ ฯ  ^๒ ม. ยุ. ตณฺหาคทฺทูลํ ฯ
ภาเวนฺโต   สโต   เวทนาสุ   จิตฺเต  ธมฺเมสุ  ธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ
ภาเวนฺโต สโต ฯ
     {๑๔.๔}   อปเรหิปิ  จตูหิ  การเณหิ  สโต  อสติปริวชฺชนาย สโต
สติกรณียานํ   ^๑-   ธมฺมานํ  กตตฺตา  สโต  สติปฏิปกฺขานํ  ^๒-  ธมฺมานํ
หตตฺตา สโต สตินิมิตฺตานํ ธมฺมานํ อปฺปมุฏฺฐตฺตา ^๓- สโต ฯ
     {๑๔.๕}   อปเรหิปิ จตูหิ การเณหิ สโต สติยา สมนฺนาคตตฺตา สโต
สติยา  วสิตตฺตา  สโต  สติยา  ปาคุญฺญตาย สโต สติยา อปจฺโจโรหณตาย
สโต ฯ
     {๑๔.๖}   อปเรหิปิ  จตูหิ  การเณหิ  สโต สตตฺตา สโต สนฺตตฺตา
สโต   สมิตตฺตา  สโต  สนฺตธมฺมสมนฺนาคตตฺตา  สโต  ฯ  พุทฺธานุสฺสติยา
สโต   ธมฺมานุสฺสติยา   สโต  สงฺฆานุสฺสติยา  สโต  สีลานุสฺสติยา  สโต
จาคานุสฺสติยา    สโต    เทวตานุสฺสติยา    สโต    อานาปานสฺสติยา
สโต   มรณานุสฺสติยา   สโต   กายคตาสติยา   สโต   อุปสมานุสฺสติยา
สโต  ฯ  ยา  สติ  อนุสฺสติ  ปฏิสฺสติ  สติ  สรณตา ธารณตา อปิลาปนตา
อสฺสมฺมุสฺสนตา    สติ   สตินฺทฺริยํ   สติพลํ   สมฺมาสติ   สติสมฺโพชฺฌงฺโค
เอกายนมคฺโค  อยํ  วุจฺจติ  สติ  ฯ  อิมาย สติยา อุเปโต โหติ สมุเปโต
อุปคโต สมุปคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโต โส วุจฺจติ สโต ฯ
     {๑๔.๗}   โสมํ  วิสตฺติกํ  โลเก  สโต สมติวตฺตตีติ ยา ^๔- โลเก
วิสตฺติกา  อิมํ  โลเก  วิสตฺติกํ  สโต  ตรติ  อุตฺตรติ  ปตรติ  สมติกฺกมติ
วีติวตฺตตีติ โสมํ วิสตฺติกํ โลเก สโต สมติวตฺตติ ฯ เตนาห ภควา
@เชิงอรรถ: ^๑ โป. ยุ. สติกรณียานญฺจ ฯ ^๒ ม. สติปริปนฺธานํ ฯ ^๓ ม. อสมฺมุฏฺฐตฺตา ฯ
@^๔ ม. โลเก วา สา วิสตฺติกา โลเก วา ตํ วิสตฺติกํ ... ฯ
                       โย กาเม ปริวชฺเชติ             สปฺปสฺเสว ปทา สิโร
                       โสมํ วิสตฺติกํ โลเก              สโต สมติวตฺตตีติ ฯ
     [๑๕]           เขตฺตํ วตฺถุํ หิรญฺญํ วา     ควาสฺสํ ทาสโปริสํ
                       ถิโย พนฺธู ปุถู กาเม            โย นโร อนุคิชฺฌติ ฯ
     [๑๖]   เขตฺตํ  วตฺถุํ  หิรญฺญํ  วาติ  เขตฺตนฺติ สาลิกฺเขตฺตํ วีหิกฺเขตฺตํ
มุคฺคกฺเขตฺตํ   มาสกฺเขตฺตํ   ยวกฺเขตฺตํ   โคธูมกฺเขตฺตํ   ติลกฺเขตฺตํ   ฯ
วตฺถุนฺติ    ฆรวตฺถุ    โกฏฺฐวตฺถุ   ปุเรวตฺถุ   ปจฺฉาวตฺถุ   อารามวตฺถุ
วิหารวตฺถุ   ฯ   หิรญฺญนฺติ   หิรญฺญํ   วุจฺจติ   กหาปโณติ  เขตฺตํ  วตฺถุํ
หิรญฺญํ วา ฯ
     [๑๗]   ควาสฺสํ  ทาสโปริสนฺติ  ควนฺติ คาโว ^๑- วุจฺจนฺติ ฯ อสฺสาติ
ปสุกาทโย  วุจฺจนฺติ  ฯ  ทาสาติ  จตฺตาโร  ทาสา  อนฺโตชาตโก  ทาโส
ธนกฺกีตโก ทาโส สามํ วา ทาสวิยํ ^๒- อุเปติ อกามโก ^๓- วา ทาสวิยํ ^๔-
อุเปติ ฯ
                 อามาย ทาสาปิ ภวนฺติ เหเก
                 ธเนน กีตาปิ ภวนฺติ ทาสา
                 สามญฺจ เอเก อุปยนฺติ ทาสํ ^๕-
                 ภยาปนุณฺณาปิ ภวนฺติ ทาสา ^๖- ฯ
โปริสนฺติ ตโย ปุริสา ภชกา กมฺมกรา อุปชีวิโนติ ควาสฺสํ ทาสโปริสํ ฯ
     [๑๘]   ถิโย  พนฺธู  ปุถู  กาเมติ  ถิโยติ  อิตฺถีปริคฺคโห  วุจฺจติ  ฯ
@เชิงอรรถ: ^๑ ม. ควา ฯ ^๒ ม. ทาสพฺยํ ฯ ^๓ โป. กรมโก ฯ ^๔ ม. ยุ. ทาสวิสยํ ฯ
@^๕ ม. ทาสยํ ฯ ^๖ ม. ทาสาติ ฯ
พนฺธูติ    จตฺตาโร    พนฺธู    ญาติพนฺธวาปิ    พนฺธุ    โคตฺตพนฺธวาปิ
พนฺธุ   มนฺตพนฺธวาปิ   พนฺธุ   สิปฺปพนฺธวาปิ   พนฺธุ   ฯ   ปุถู  กาเมติ
พหู   กาเม  ฯ  เอเต  ปุถู  กามา  มนาปิกา  รูปา  ฯเปฯ  มนาปิกา
โผฏฺฐพฺพาติ ถิโย พนฺธู ปุถู กาเม ฯ
     [๑๙]   โย   นโร   อนุคิชฺฌตีติ  โยติ  โย  ยาทิโส  ยถายุตฺโต
ยถาวิหิโต      ยถาปกาโร      ยณฺฐานปฺปตฺโต      ยํธมฺมสมนฺนาคโต
ขตฺติโย   วา  พฺราหฺมโณ  วา  เวสฺโส  วา  สุทฺโท  วา  คหฏฺโฐ  วา
ปพฺพชิโต  วา  เทโว  วา  มนุสฺโส  วา  ฯ  นโรติ สตฺโต นโร มานโว
โปโส   ปุคฺคโล   ชีโว   ชาตุ   ชนฺตุ   อินฺทคู  มนุโช  ฯ  อนุคิชฺฌตีติ
กิเลสกาเมน      วตฺถุกาเมสุ      คิชฺฌติ     อนุคิชฺฌติ     ปลิคิชฺฌติ
ปลิพชฺฌตีติ โย นโร อนุคิชฺฌติ ฯ เตนาห ภควา
                       เขตฺตํ วตฺถุํ หิรญฺญํ วา       ควาสฺสํ ทาสโปริสํ
                       ถิโย พนฺธู ปุถู กาเม          โย นโร อนุคิชฺฌตีติ ฯ
     [๒๐]           อพลา นํ พลียนฺติ         มทฺทนฺเต นํ ปริสฺสยา
                       ตโต นํ ทุกฺขมเนฺวติ           นาวํ ภินฺนมิโวทกํ ฯ
     [๒๑]   อพลา   นํ  พลียนฺตีติ  อพลาติ  อพลา  กิเลสา  ทุพฺพลา
อปฺปพลา  อปฺปถามกา  หีนา  นิหีนา  ปริหีนา  โอมกา  ลามกา  ชตุกฺกา
ปริตฺตา   ฯ   เต   กิเลสา   ตํ   ปุคฺคลํ  สหนฺติ  ปริสหนฺติ  อภิภวนฺติ
อชฺโฌตฺถรนฺติ     ปริยาทิยนฺติ     มทฺทนฺตีติ    เอวมฺปิ    อพลา    นํ
พลียนฺติ    ฯ   อถวา   อพลํ   ปุคฺคลํ   ทุพฺพลํ   อปฺปพลํ   อปฺปถามกํ
หีนํ  นิหีนํ  ปริหีนํ  โอมกํ  ลามกํ  ชตุกฺกํ  ปริตฺตํ  ยสฺส  นตฺถิ  สทฺธาพลํ
วิริยพลํ     สติพลํ     สมาธิพลํ    ปญฺญาพลํ    หิรีพลํ    โอตฺตปฺปพลํ
เต   กิเลสา   ตํ   ปุคฺคลํ   สหนฺติ  ปริสหนฺติ  อภิภวนฺติ  อชฺโฌตฺถรนฺติ
ปริยาทิยนฺติ มทฺทนฺตีติ เอวมฺปิ อพลา นํ พลียนฺติ ฯ
     [๒๒]   มทฺทนฺเต  นํ  ปริสฺสยาติ  ปริสฺสยาติ  ^๑-  เทฺว  ปริสฺสยา
ปากฏปริสฺสยา จ ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสยา จ ฯ
     {๒๒.๑}   กตเม  ปากฏปริสฺสยา  ฯ สีหา พฺยคฺฆา ทีปิ อจฺฉตรจฺฉา
โกกา  โคมหิสา  หตฺถี  อหิ  วิจฺฉิกา  สตปที  โจรา  วา  อสฺสุ มาณวา
กตกมฺมา   วา   อกตกมฺมา   วา   จกฺขุโรโค   โสตโรโค  ฆานโรโค
ชิวฺหาโรโค   กายโรโค   สีสโรโค   กณฺณโรโค   มุขโรโค  ทนฺตโรโค
กาโส  สาโส  ปินาโส  ฑโห  ^๒-  ชโร  กุจฺฉิโรโค  มุจฺฉา  ปกฺขนฺทิกา
สุลา   วิสูจิกา   กุฏฺฐํ   คณฺโฑ  กิลาโส  โสโส  อปมาโร  ททฺทุ  กณฺฑุ
กจฺฉุ  รขสา  วิตจฺฉิกา  โลหิตํ  ปิตฺตํ  มธุเมโห  อํสา  ปิฬกา  ภคนฺทลา
ปิตฺตสมุฏฺฐานา   อาพาธา   เสมฺหสมุฏฺฐานา   อาพาธา   วาตสมุฏฺฐานา
อาพาธา  สนฺนิปาติกา  อาพาธา  อุตุปริณามชา  อาพาธา  วิสมปริหารชา
อาพาธา   โอปกฺกมิกา   อาพาธา   กมฺมวิปากชา  อาพาธา  สีตํ  อุณฺหํ
ชิฆจฺฉา   ปิปาสา   อุจฺจาโร   ปสฺสาโว   ฑํสมกสวาตาตปสิรึสปสมฺผสฺสา
อิติ วา อิเม วุจฺจนฺติ ปากฏปริสฺสยา ฯ
     {๒๒.๒}   กตเม ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสยา ฯ กายทุจฺจริตํ วจีทุจฺจริตํ มโนทุจฺจริตํ
@เชิงอรรถ: ^๑ โป. ม. ยุ. อิเม ปาฐา นตฺถิ ฯ ^๒ ม. สพฺพตฺก ฑาโหติ ทิสฺสติ ฯ
กามจฺฉนฺทนีวรณํ    พฺยาปาทนีวรณํ    ถีนมิทฺธนีวรณํ   อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจนีวรณํ
วิจิกิจฺฉานีวรณํ  ราโค  โทโส  โมโห  โกโธ  อุปนาโห  มกฺโข  ปฬาโส
อิสฺสา  มจฺฉริยํ  มายา  สาเฐยฺยํ  ถมฺโภ  สารมฺโภ มาโน อติมาโน มโท
ปมาโท  สพฺเพ  กิเลสา  สพฺเพ  ทุจฺจริตา  สพฺเพ ทรถา สพฺเพ ปริฬาหา
สพฺเพ สนฺตาปา สพฺพากุสลาภิสงฺขารา อิเม วุจฺจนฺติ ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสยา ฯ
     {๒๒.๓}   ปริสฺสยาติ เกนตฺเถน ปริสฺสยา ฯ ปริสหนฺตีติ ปริสฺสยา ฯ
ปริหานาย สํวตฺตนฺตีติ ปริสฺสยา ฯ ตตฺราสยาติ ปริสฺสยา ฯ
     {๒๒.๔}   กถํ ปริสหนฺตีติ ปริสฺสยา ฯ เต ปริสฺสยา ตํ ปุคฺคลํ สหนฺติ
ปริสหนฺติ   อภิภวนฺติ   อชฺโฌตฺถรนฺติ   ปริยาทิยนฺติ   มทฺทนฺติ   ฯ  เอวํ
ปริสหนฺตีติ ปริสฺสยา ฯ
     {๒๒.๕}   กถํ  ปริหานาย  สํวตฺตนฺตีติ  ปริสฺสยา  ฯ เต ปริสฺสยา
กุสลานํ   ธมฺมานํ   ปริหานาย   อนฺตรายาย   สํวตฺตนฺติ   ฯ   กตเมสํ
กุสลานํ   ธมฺมานํ  ฯ  สมฺมาปฏิปทาย  อนุโลมปฏิปทาย  อปจฺจนีกปฏิปทาย
อนฺวตฺถปฏิปทาย      ธมฺมานุธมฺมปฏิปทาย     สีเลสุ     ปริปูริการิตาย
อินฺทฺริเยสุ    คุตฺตทฺวารตาย   โภชเน   มตฺตญฺญุตาย   ชาคริยานุโยคสฺส
สติสมฺปชญฺญสฺส       จตุนฺนํ       สติปฏฺฐานานํ       ภาวนานุโยคสฺส
จตุนฺนํ     สมฺมปฺปธานานํ    ภาวนานุโยคสฺส    จตุนฺนํ    อิทฺธิปฺปาทานํ
ภาวนานุโยคสฺส       ปญฺจนฺนํ       อินฺทฺริยานํ       ภาวนานุโยคสฺส
ปญฺจนฺนํ      พลานํ      ภาวนานุโยคสฺส     สตฺตนฺนํ     โพชฺฌงฺคานํ
ภาวนานุโยคสฺส    อริยสฺส    อฏฺฐงฺคิกสฺส    มคฺคสฺส   ภาวนานุโยคสฺส
อิเมสํ   กุสลานํ   ธมฺมานํ  ปริหานาย  อนฺตรายาย  สํวตฺตนฺติ  ฯ  เอวํ
ปริหานาย สํวตฺตนฺตีติ ปริสฺสยา ฯ
     {๒๒.๖}   กถํ  ตตฺราสยาติ  ปริสฺสยา ฯ ตตฺเถเต ปาปกา อกุสลา
ธมฺมา  อุปฺปชฺชนฺติ  อตฺตภาวสนฺนิสฺสยา  ฯ  ยถา  พิเล  พิลาสยา  ปาณา
สยนฺติ  ทเก  ทกาสยา  ปาณา  สยนฺติ วเน วนาสยา ปาณา สยนฺติ รุกฺเข
รุกฺขาสยา  ปาณา  สยนฺติ  เอวเมว  ตตฺเถเต  ปาปกา  อกุสลา  ธมฺมา
อุปฺปชฺชนฺติ อตฺตภาวสนฺนิสฺสยาติ เอวมฺปิ ตตฺราสยาติ ปริสฺสยา ฯ
     {๒๒.๗}   วุตฺตํ เหตํ ภควตา สานฺเตวาสิโก ภิกฺขเว ภิกฺขุ สาจริยโก
ทุกฺขํ  น  ผาสุ  วิหรติ  กถญฺจ  ภิกฺขเว  ภิกฺขุ  สานฺเตวาสิโก สาจริยโก
ทุกฺขํ น ผาสุ วิหรติ อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุโน จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา อุปฺปชฺชนฺติ ^[๑]-
ปาปกา   อกุสลา   ธมฺมา   สรสงฺกปฺปา   สญฺโญชนียา   ตฺยสฺส  อนฺโต
วสนฺติ  อนฺวาสฺสวนฺติ  ปาปกา  อกุสลา  ธมฺมาติ  ตสฺมา  สานฺเตวาสิโกติ
วุจฺจติ   เต   นํ   สมุทาจรนฺติ  ^๒-  ปาปกา  อกุสลา  ธมฺมาติ  ตสฺมา
สาจริยโกติ  วุจฺจติ  ปุน  จปรํ  ภิกฺขเว  ภิกฺขุโน  โสเตน  สทฺทํ  สุตฺวา
ฆาเนน   คนฺธํ   ฆายิตฺวา   ชิวฺหาย  รสํ  สายิตฺวา  กาเยน  โผฏฺฐพฺพํ
ผุสิตฺวา   มนสา   ธมฺมํ   วิญฺญาย  อุปฺปชฺชนฺติ  ^[๓]-  ปาปกา  อกุสลา
ธมฺมา   สรสงฺกปฺปา   สญฺโญชนียา  ตฺยสฺส  อนฺโต  วสนฺติ  อนฺวาสฺสวนฺติ
@เชิงอรรถ: ^๑-๓ ม. เย ฯ  ^๒ ม. สมุทาจรนฺติ นํ ฯ
ปาปกา   อกุสลา   ธมฺมาติ   ตสฺมา   สานฺเตวาสิโกติ  วุจฺจติ  เต  นํ
สมุทาจรนฺติ   ปาปกา   อกุสลา   ธมฺมาติ   ตสฺมา  สาจริยโกติ  วุจฺจติ
เอวํ  โข  ภิกฺขเว ภิกฺขุ สานฺเตวาสิโก สาจริยโก ทุกฺขํ น ผาสุ วิหรตีติ ฯ
เอวมฺปิ ตตฺราสยาติ ปริสฺสยา ฯ
     {๒๒.๘}   วุตฺตํ   เหตํ  ภควตา  ตโยเม  ภิกฺขเว  อนฺตรามลา
อนฺตราอมิตฺตา     อนฺตราสปตฺตา     อนฺตราวธกา    อนฺตราปจฺจตฺถิกา
กตเม  ตโย  โลโภ ภิกฺขเว อนฺตรามโล ^๑- อนฺตราอมิตฺโต อนฺตราสปตฺโต
อนฺตราวธโก   อนฺตราปจฺจตฺถิโก   โทโส   ภิกฺขเว   อนฺตรามโล   ^๒-
อนฺตราอมิตฺโต     อนฺตราสปตฺโต     อนฺตราวธโก    อนฺตราปจฺจตฺถิโก
โมโห    ภิกฺขเว   อนฺตรามโล   ^๓-   อนฺตราอมิตฺโต   อนฺตราสปตฺโต
อนฺตราวธโก   อนฺตราปจฺจตฺถิโก  อิเม  โข  ภิกฺขเว  ตโย  อนฺตรามลา
อนฺตราอมิตฺตา อนฺตราสปตฺตา อนฺตราวธกา อนฺตราปจฺจตฺถิกาติ ฯ
         อนตฺถชนโน โลโภ         โลโภ จิตฺตปฺปโกปโน
         ภยมนฺตรโต ชาตํ           ตํ ชโน นาวพุชฺฌติ
         ลุทฺโธ อตฺถํ น ชานาติ     ลุทฺโธ ธมฺมํ น ปสฺสติ
         อนฺธตมํ ตทา โหติ          ยํ โลโภ สหเต นรํ
         อนตฺถชนโน โทโส          โทโส จิตฺตปฺปโกปโน
         ภยมนฺตรโต ชาตํ            ตํ ชโน นาวพุชฺฌติ
         กุทฺโธ อตฺถํ น ชานาติ     กุทฺโธ ธมฺมํ น ปสฺสติ
@เชิงอรรถ: ^๑-๒-๓ ม. ยุ. อนฺตรามลํ ฯ สพฺพตฺถ อีทิสเมว ฯ
         อนฺธตมํ ตทา โหติ          ยํ โกโธ ^๑- สหเต นรํ
         อนตฺถชนโน โมโห          โมโห จิตฺตปฺปโกปโน
         ภยมนฺตรโต ชาตํ            ตํ ชโน นาวพุชฺฌติ
         มูโฬฺห อตฺถํ น ชานาติ     มูโฬฺห ธมฺมํ น ปสฺสติ
         อนฺธตมํ ตทา โหติ          ยํ โมโห สหเต นรนฺติ ฯ
เอวมฺปิ ตตฺราสยาติ ปริสฺสยา ฯ
     {๒๒.๙}   วุตฺตํ  เหตํ  ภควตา  ตโย โข มหาราช ปุริสสฺส ธมฺมา
อชฺฌตฺตํ   อุปฺปชฺชมานา   อุปฺปชฺชนฺติ   อหิตาย   ทุกฺขาย  อผาสุวิหาราย
กตเม  ตโย  โลโภ  โข  มหาราช  ปุริสสฺส ธมฺโม อชฺฌตฺตํ อุปฺปชฺชมาโน
อุปฺปชฺชติ  อหิตาย  ทุกฺขาย  อผาสุวิหาราย  โทโส  โข มหาราช ปุริสสฺส
ธมฺโม  อชฺฌตฺตํ  อุปฺปชฺชมาโน  อุปฺปชฺชติ  อหิตาย  ทุกฺขาย อผาสุวิหาราย
โมโห  โข  มหาราช  ปุริสสฺส  ธมฺโม  อชฺฌตฺตํ  อุปฺปชฺชมาโน  อุปฺปชฺชติ
อหิตาย  ทุกฺขาย  อผาสุวิหาราย  อิเม  โข มหาราช ตโย ปุริสสฺส ธมฺมา
อชฺฌตฺตํ อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชนฺติ อหิตาย ทุกฺขาย อผาสุวิหารายาติ ฯ
         โลโภ โทโส จ โมโห จ     ปุริสํ ปาปเจตสํ
         หึสนฺติ อตฺตสมฺภูตา        ตจสารํว สมฺผลนฺติ ฯ
เอวมฺปิ ตตฺราสยาติ ปริสฺสยา ฯ
@เชิงอรรถ: ^๑ ม. โทโส ฯ
     {๒๒.๑๐}   วุตฺตํ เหตํ ภควตา
                      ราโค จ โทโส จ อิโตนิทานา
                      อรตี รติ โลมหํโส อิโต ชาโต
                      อิโต สมุฏฺฐาย มโนวิตกฺกา
                      กุมารกา ธงฺกมิโวสฺสชฺชนฺตีติ ฯ
เอวมฺปิ ตตฺราสยาติ ปริสฺสยา ฯ
     {๒๒.๑๑}   มทฺทนฺเต  นํ  ปริสฺสยาติ เต ปริสฺสยา ตํ ปุคฺคลํ สหนฺติ
ปริสหนฺติ   อภิภวนฺติ   อชฺโฌตฺถรนฺติ   ปริยาทิยนฺติ   มทฺทนฺตีติ  มทฺทนฺเต
นํ ปริสฺสยา ฯ
     [๒๓]   ตโต  นํ ทุกฺขมเนฺวตีติ ^[๑]- ตโต ตโต ปริสฺสยโต ตํ ปุคฺคลํ
ทุกฺขํ   อเนฺวติ  อนุคจฺฉติ  อนฺวายิกํ  โหติ  ชาติทุกฺขํ  อเนฺวติ  อนุคจฺฉติ
อนฺวายิกํ  โหติ  ชราทุกฺขํ  อเนฺวติ  อนุคจฺฉติ  อนฺวายิกํ  โหติ พฺยาธิทุกฺขํ
อเนฺวติ   อนุคจฺฉติ   อนฺวายิกํ   โหติ   มรณทุกฺขํ   อเนฺวติ   อนุคจฺฉติ
อนฺวายิกํ      โหติ     โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสทุกฺขํ     อเนฺวติ
อนุคจฺฉติ     อนฺวายิกํ      โหติ    เนรยิกทุกฺขํ    ติรจฺฉานโยนิกทุกฺขํ
ปิตฺติวิสยิกทุกฺขํ    อเนฺวติ    อนุคจฺฉติ   อนฺวายิกํ   โหติ   มานุสกทุกฺขํ
คพฺโภกฺกนฺติมูลกทุกฺขํ       คพฺเภ      ฐิติมูลกทุกฺขํ       คพฺภวุฏฺฐาน-
มูลกทุกฺขํ      ชาตสฺสูปนิพนฺธิกทุกฺขํ     ^๒-     ชาตสฺสปราเธยฺยกทุกฺขํ
อตฺตูปกฺกมทุกฺขํ     ปรูปกฺกมทุกฺขํ     อเนฺวติ     อนุคจฺฉติ    อนฺวายิกํ
โหติ   ทุกฺขทุกฺขํ   อเนฺวติ   อนุคจฺฉติ   อนฺวายิกํ   โหติ   สงฺขารทุกฺขํ
@เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. ตโตติ ฯ  ^๒ ม. ชาตสฺสูปนิพนฺธกํ ทุกฺขํ ฯ
วิปริณามทุกฺขํ  จกฺขุโรโค  โสตโรโค  ฆานโรโค  ชิวฺหาโรโค  กายโรโค
สีสโรโค  กณฺณโรโค  มุขโรโค  ทนฺตโรโค  กาโส  สาโส  ปินาโส ฑโห
ชโร   กุจฺฉิโรโค  มุจฺฉา  ปกฺขนฺทิกา  สุลา  ^๑-  วิสูจิกา  กุฏฺฐํ  คณฺโฑ
กิลาโส   โสโส  อปมาโร  ททฺทุ  กณฺฑุ  กจฺฉุ  รขสา  วิตจฺฉิกา  โลหิตํ
ปิตฺตํ   มธุเมโห   อํสา   ปิฬกา   ภคนฺทลา   ปิตฺตสมุฏฺฐานา  อาพาธา
เสมฺหสมุฏฺฐานา    อาพาธา    วาตสมุฏฺฐานา   อาพาธา   สนฺนิปาติกา
อาพาธา  อุตุปริณามชา  อาพาธา  วิสมปริหารชา  อาพาธา  โอปกฺกมิกา
อาพาธา  กมฺมวิปากชา  อาพาธา  สีตํ  อุณฺหํ  ชิฆจฺฉา  ปิปาสา อุจฺจาโร
ปสฺสาโว         ฑํสมกสวาตาตปสิรึสปสมฺผสฺสทุกฺขํ        มาตุมรณทุกฺขํ
ปิตุมรณทุกฺขํ       ภาตุมรณทุกฺขํ       ภคินีมรณทุกฺขํ      ปุตฺตมรณทุกฺขํ
ธีตุมรณทุกฺขํ      ญาติพฺยสนทุกฺขํ      โภคพฺยสนทุกฺขํ     โรคพฺยสนทุกฺขํ
สีลพฺยสนทุกฺขํ   ทิฏฺฐิพฺยสนทุกฺขํ   อเนฺวติ   อนุคจฺฉติ   อนฺวายิกํ   โหตีติ
ตโต นํ ทุกฺขมเนฺวติ ฯ
     [๒๔]   นาวํ  ภินฺนมิโวทกนฺติ ยถา ภินฺนํ นาวํ อุทกํ ^๒- อนฺวายิกํ ^๓-
ตโต  ตโต  อุทกํ  อเนฺวติ  อนุคจฺฉติ อนฺวายิกํ โหติ ปุรโตปิ อุทกํ อเนฺวติ
อนุคจฺฉติ  อนฺวายิกํ  โหติ  ปจฺฉโตปิ  เหฏฺฐโตปิ  ปสฺสโตปิ  อุทกํ อเนฺวติ
อนุคจฺฉติ  อนฺวายิกํ  โหติ  เอวเมว  ตโต ตโต ปริสฺสยโต ตํ ปุคฺคลํ ทุกฺขํ
อเนฺวติ  อนุคจฺฉติ  อนฺวายิกํ  โหติ  ชาติทุกฺขํ  อเนฺวติ อนุคจฺฉติ อนฺวายิกํ
โหติ   ฯเปฯ   ทิฏฺฐิพฺยสนทุกฺขํ   อเนฺวติ   อนุคจฺฉติ   อนฺวายิกํ  โหตีติ
@เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. สูลา. ฯ ^๒ ม. ทกเมสี ตโต ตโต ... ฯ ^๓ ยุ. อนฺวายิกนฺติ ปาฐปทํ
@นตฺถิ ฯ
นาวํ ภินฺนมิโวทกํ ฯ เตนาห ภควา
                       อพลา นํ พลียนฺติ                มทฺทนฺเต นํ ปริสฺสยา
                       ตโต นํ ทุกฺขมเนฺวติ              นาวํ ภินฺนมิโวทกนฺติ ฯ
     [๒๕]           ตสฺมา ชนฺตุ สทา สโต      กามานิ ปริวชฺชเย
                       เต ปหาย ตเร โอฆํ              นาวํ สิตฺวาว ปารคู ฯ
     [๒๖]   ตสฺมา  ชนฺตุ  สทา  สโตติ  ตสฺมาติ ตสฺมา ตํการณา ตํเหตุ
ตปฺปจฺจยา   ตํนิทานา   ^๑-   เอตํ   อาทีนวํ   สมฺปสฺสมาโน  กาเมสูติ
ตสฺมา   ฯ  ชนฺตูติ  สตฺโต  นโร  มานโว  โปโส  ปุคฺคโล  ชีโว  ชาตุ
ชนฺตุ   อินฺทคู   มนุโช   ฯ  สทาติ  สทา  สพฺพทา  สพฺพกาลํ  นิจฺจกาลํ
ธุวกาลํ   สตตํ   สมิตํ   อพฺโพกิณฺณํ   โปขานุโปขํ   ^๒-   อุทกุมฺมิกชาตํ
อวีจิ  สนฺตติ  สหิตํ  ผุสิตํ  ^๓-  ปุเรภตฺตํ  ปจฺฉาภตฺตํ ปุริมยามํ มชฺฌิมยามํ
ปจฺฉิมยามํ   กาเฬ  ชุเณฺห  วสฺเส  เหมนฺเต  คิเมฺห  ปุริเม  วโยขนฺเธ
มชฺฌิเม   วโยขนฺเธ   ปจฺฉิเม   วโยขนฺเธ  ฯ  สโตติ  จตูหิ  การเณหิ
สโต   กาเย   กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ   ภาเวนฺโต   สโต   เวทนาสุ
จิตฺเต    ธมฺเมสุ    ธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ    ภาเวนฺโต   สโต   ฯ
อปเรหิปิ  ^๔-  จตูหิ  การเณหิ  สโต  ฯเปฯ  โส  วุจฺจติ  สโตติ ตสฺมา
ชนฺตุ สทา สโต ฯ
     [๒๗]   กามานิ  ปริวชฺชเยติ  กามานีติ  อุทฺทานโต  เทฺว  กามา
วตฺถุกามา  จ  กิเลสกามา  จ  ฯเปฯ  อิเม  วุจฺจนฺติ  วตฺถุกามา ฯเปฯ
@เชิงอรรถ: ^๑ ตํนิทานนฺติปิ ปาโฐ ฯ ^๒ ม. ยุ. โปงฺขานุโปงฺขํ ฯ ^๓ ม. ผสฺสิตํ. โป. ยุ.
@ผุสฺสิตํ ฯ อิโต ปรํ เอวํ ญาตพฺพํ ฯ ^๔ ม ปิสทฺโท นตฺถิ ฯ
อิเม   วุจฺจนฺติ   กิเลสกามา  ฯ  กามานิ  ปริวชฺชเยติ  ทฺวีหิ  การเณหิ
กาเม  ปริวชฺเชยฺย  วิกฺขมฺภนโต  วา  สมุจฺเฉทโต วา ฯ กถํ วิกฺขมฺภนโต
กาเม   ปริวชฺเชยฺย   ฯ   อฏฺฐิกงฺกลูปมา   กามา   อปฺปสฺสาทฏฺเฐนาติ
ปสฺสนฺโต    วิกฺขมฺภนโต    กาเม   ปริวชฺเชยฺย   มํสเปสูปมา   กามา
พหุสาธารณฏฺเฐนาติ    ปสฺสนฺโต    วิกฺขมฺภนโต    กาเม   ปริวชฺเชยฺย
ติณุกฺกูปมา   กามา   อนุทหนฏฺเฐนาติ   ปสฺสนฺโต   วิกฺขมฺภนโต   กาเม
ปริวชฺเชยฺย   ฯเปฯ   เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺตึ   ภาเวนฺโตปิ  ^๑-
วิกฺขมฺภนโต  กาเม  ปริวชฺเชยฺย  ฯ  เอวํ วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชยฺย
ฯเปฯ เอวํ สมุจฺเฉทโต กาเม ปริวชฺเชยฺยาติ กามานิ ปริวชฺชเย ฯ
     [๒๘]   เต ปหาย ตเร โอฆนฺติ เตติ วตฺถุกาเม ปริชานิตฺวา กิเลสกาเม
ปหาย     ปชหิตฺวา     วิโนทิตฺวา    พฺยนฺตีกริตฺวา    อนภาวงฺคมิตฺวา
กามจฺฉนฺทนีวรณํ     ปหาย     ปชหิตฺวา    วิโนทิตฺวา    พฺยนฺตีกริตฺวา
อนภาวงฺคมิตฺวา     พฺยาปาทนีวรณํ     ถีนมิทฺธนีวรณํ    อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจ-
นีวรณํ   วิจิกิจฺฉานีวรณํ   ปหาย   ปชหิตฺวา   วิโนทิตฺวา  พฺยนฺตีกริตฺวา
อนภาวงฺคมิตฺวา  กาโมฆํ  ภโวฆํ  ทิฏฺโฐฆํ  อวิชฺโชฆํ  ตเรยฺย  อุตฺตเรยฺย
ปตเรยฺย สมติกฺกเมยฺย วีติวตฺเตยฺยาติ เต ปหาย ตเร โอฆํ ฯ
     [๒๙]   นาวํ  สิตฺวาว  ปารคูติ  ยถา  ครุกํ  นาวํ  ภาริกํ  อุทกํ
สิญฺจิตฺวา   ^๒-   โอสิญฺจิตฺวา   ฉฑฺเฑตฺวา  ลหุกาย  นาวาย  ขิปฺปํ  ลหุํ
@เชิงอรรถ: ^๑ ม. ปิสทฺโท นตฺถิ ฯ  ^๒ ม. ยุ. สิตฺวา ฯ
อปฺปกสิเรเนว   ปารํ   คจฺเฉยฺย   เอวเมว   วตฺถุกาเม   ปริชานิตฺวา
กิเลสกาเม  ปหาย  ปชหิตฺวา  วิโนทิตฺวา  พฺยนฺตีกริตฺวา  อนภาวงฺคมิตฺวา
กามจฺฉนฺทนีวรณํ       พฺยาปาทนีวรณํ      ถีนมิทฺธนีวรณํ      อุทฺธจฺจ-
กุกฺกุจฺจนีวรณํ     วิจิกิจฺฉานีวรณํ     ปหาย    ปชหิตฺวา    วิโนทิตฺวา
พฺยนฺตีกริตฺวา    อนภาวงฺคมิตฺวา    ขิปฺปํ   ลหุํ   อปฺปกสิเรเนว   ปารํ
คจฺเฉยฺย   ฯ  ปารํ  วุจฺจติ  อมตํ  นิพฺพานํ  โย  โส  สพฺพสงฺขารสมโถ
สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค    ตณฺหกฺขโย    วิราโค   นิโรโธ   นิพฺพานํ   ปารํ
คจฺเฉยฺย   ปารํ   อธิคจฺเฉยฺย   ปารํ   ผุเสยฺย  ปารํ  สจฺฉิกเรยฺย  ฯ
ปารคูติ  โยปิ  ปารํ  คนฺตุกาโม  โสปิ  ปารคู  โยปิ  ปารํ  คจฺฉติ โสปิ
ปารคู โยปิ ปารํ คโต โสปิ ปารคู ฯ
     {๒๙.๑}   วุตฺตํ  เหตํ  ภควตา  ติณฺโณ  ปารคโต  ถเล  ติฏฺฐติ
พฺราหฺมโณติ  ฯ  พฺราหฺมโณติ  โข  ภิกฺขเว  อรหโต  เอตํ  อธิวจนํ  โส
อภิญฺญาปารคู       ปริญฺญาปารคู       ปหานปารคู      ภาวนาปารคู
สจฺฉิกิริยาปารคู      สมาปตฺติปารคู      อภิญฺญาปารคู     สพฺพธมฺมานํ
ปริญฺญาปารคู   สพฺพทุกฺขานํ   ปหานปารคู   สพฺพกิเลสานํ   ภาวนาปารคู
จตุนฺนํ    อริยมคฺคานํ    สจฺฉิกิริยาปารคู    นิโรธสฺส    สมาปตฺติปารคู
สพฺพสมาปตฺตีนํ    โส    วสิปฺปตฺโต    ปารมิปฺปตฺโต   อริยสฺมึ   สีลสฺมึ
วสิปฺปตฺโต      ปารมิปฺปตฺโต     อริยสฺมึ     สมาธิสฺมึ     วสิปฺปตฺโต
ปารมิปฺปตฺโต   อริยาย   ปญฺญาย   วสิปฺปตฺโต   ปารมิปฺปตฺโต   อริยาย
วิมุตฺติยา    โส    ปารคโต    ปารปฺปตฺโต    อนฺตคโต   อนฺตปฺปตฺโต
โกฏิคโต    โกฏิปฺปตฺโต    ปริยนฺตคโต    ปริยนฺตปฺปตฺโต   โวสานคโต
โวสานปฺปตฺโต     ตาณคโต    ตาณปฺปตฺโต    เลณคโต    เลณปฺปตฺโต
สรณคโต     สรณปฺปตฺโต     อภยคโต     อภยปฺปตฺโต     อจฺจุตคโต
อจฺจุตปฺปตฺโต    อมตคโต    อมตปฺปตฺโต   นิพฺพานคโต   นิพฺพานปฺปตฺโต
โส     วุฏฺฐวาโส     จิณฺณจรโณ    คตทฺโธ    คตทิโส    คตโกฏิโก
ปาลิตพฺรหฺมจริโย     อุตฺตมทิฏฺฐิปฺปตฺโต     ภาวิตมคฺโค     ปหีนกิเลโส
ปฏิวิทฺธากุปฺโป    สจฺฉิกตนิโรโธ    ทุกฺขํ    ตสฺส   ปริญฺญาตํ   สมุทโย
ปหีโน   มคฺโค   ภาวิโต   นิโรโธ   สจฺฉิกโต   อภิญฺเญยฺยํ   อภิญฺญาตํ
ปริญฺเญยฺยํ     ปริญฺญาตํ     ปหาตพฺพํ    ปหีนํ    ภาเวตพฺพํ    ภาวิตํ
สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ
     {๒๙.๒}   โส   อุกฺขิตฺตปลิโฆ   สงฺกิณฺณปริกฺโข   อพฺพูเฬฺหสิโก
นิรคฺคโฬ   อริโย   ปนฺนทฺธโช   ปนฺนภาโร  วิสญฺญุตฺโต  ปญฺจงฺควิปฺปหีโน
ฉฬงฺคสมนฺนาคโต    เอการกฺโข    จตุราปสฺเสโน    ปนุณฺณปจฺเจกสจฺโจ
สมวยสฏฺเฐสโน    อนาวิลสงฺกปฺโป   ปสฺสทฺธกายสงฺขาโร   สุวิมุตฺตจิตฺโต
สุวิมุตฺตปญฺโญ เกวลี วุสิตวา อุตฺตมปุริโส ปรมปุริโส ปรมปฺปตฺติปฺปตฺโต
     {๒๙.๓}   โส เนว อาจินาติ ^๑- น อปจินาติ อปจินิตฺวา ฐิโต เนว
ปชหติ  น อุปาทิยติ ปชหิตฺวา ฐิโต เนว วิสิเนติ ^๒- น อุสฺสิเนติ วิสิเนตฺวา
ฐิโต  เนว  วิธุเปติ  น  สนฺธุเปติ วิธุเปตฺวา ฐิโต อเสกฺเขน สีลกฺขนฺเธน
สมนฺนาคตตฺตา  ฐิโต  อเสกฺเขน  สมาธิกฺขนฺเธน อเสกฺเขน ปญฺญากฺขนฺเธน
อเสกฺเขน     วิมุตฺติกฺขนฺเธน     อเสกฺเขน    วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺเธน
@เชิงอรรถ: ^๑ โป. เนว อาจิณฺณาติ น อปจินติ อปวีทิตฺวา ฯ ม. เนวาจินติ ฯ ^๒ ม. เนว
@สํสิพฺพติ ฯ
สมนฺนาคตตฺตา  ฐิโต  สจฺจํ  ปฏิปาทยิตฺวา  ฐิโต  เอวํ  ^๑- สมติกฺกมิตฺวา
ฐิโต  กิเลสคฺคึ  ปริยาทยิตฺวา  ฐิโต  อปริคมนตาย ฐิโต กุฏํ ^๒- สมาทาย
ฐิโต   มุตฺติปฏิเสวนตาย   ฐิโต   เมตฺตาย  ปาริสุทฺธิยา  ฐิโต  กรุณาย
มุทิตาย    อุเปกฺขาย   ปาริสุทฺธิยา   ฐิโต   อจฺจนฺตปาริสุทฺธิยา   ฐิโต
อกมฺมญฺญตาย   ^๓-   ปาริสุทฺธิยา   ฐิโต  วิมุตฺตตฺตา  ฐิโต  สนฺตุสิตตฺตา
ฐิโต   ขนฺธปริยนฺเต   ฐิโต  ธาตุปริยนฺเต  ฐิโต  อายตนปริยนฺเต  ฐิโต
คติปริยนฺเต    ฐิโต   อุปปตฺติปริยนฺเต   ฐิโต   ปฏิสนฺธิปริยนฺเต   ฐิโต
ภวปริยนฺเต  ฐิโต  สํสารปริยนฺเต  ฐิโต  วฏฺฏปริยนฺเต  ฐิโต  อนฺติมภเว
ฐิโต อนฺติมสมุสฺสเย ฐิโต อนฺติมเทหธโร อรหา ฯ
         ตสฺสายํ ปจฺฉิมโก ภโว      จริโมยํ สมุสฺสโย
         ชาติมรณสํสาโร               นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ ฯ
นาวํ สิตฺวาว ปารคู ฯ เตนาห ภควา
         ตสฺมา ชนฺตุ สทา สโต      กามานิ ปริวชฺชเย
         เต ปหาย ตเร โอฆํ           นาวํ สิตฺวาว ปารคูติ ฯ
                                  ปฐโม กามสุตฺตนิทฺเทโส นิฏฺฐิโต ฯ
                                             --------------
@เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. เอชํ ฯ ^๒ ม. ยุ. กฏํ ฯ ^๓ ม. อกมฺยตาย ฯ
                                    ทุติโย คุหฏฺฐกสุตฺตนิทฺเทโส
     [๓๐]           สตฺโต คุหายํ พหุนาภิฉนฺโน
                       ติฏฺฐํ นโร โมหนสฺมึ ปคาโฬฺห
                       ทูเร วิเวกา หิ ตถาวิโธ โส
                       กามา หิ โลเก น หิ สุปฺปหายา ฯ
     [๓๑]   สตฺโต  คุหายํ  พหุนาภิฉนฺโนติ  สตฺโตติ หิ โข วุตฺตํ ฯ อปิจ
คุหา  ตาว  วตฺตพฺพา  ฯ  คุหา  วุจฺจติ  กาโย ฯ กาโยติ วา คุหาติ วา
เทโหติ  วา  สนฺเทโหติ  วา  นาวาติ วา รโถติ วา ธโชติ วา วมฺมิโกติ
วา  นิทฺธนฺติ  วา นครนฺติ วา กุฏีติ วา คณฺโฑติ วา กุมฺโภติ ^๑- วา ^[๒]-
กายสฺเสตํ  อธิวจนํ  ฯ  สตฺโต  คุหายนฺติ  คุหายํ สตฺโต วิสตฺโต อาสตฺโต
ลคฺโค  ลคฺคิโต  ปลิพุทฺโธ  ฯ  ยถา  ภิตฺติขีเล  วา  นาคทนฺเต วา ภณฺฑํ
สตฺตํ   วิสตฺตํ  อาสตฺตํ  ลคฺคํ  ลคฺคิตํ  ปลิพุทฺธํ  เอวเมว  คุหายํ  สตฺโต
วิสตฺโต อาสตฺโต ลคฺโค ลคฺคิโต ปลิพุทฺโธ ฯ
     {๓๑.๑}   วุตฺตํ  เหตํ  ภควตา  รูเป  โข  ^[๓]- โย ฉนฺโท โย
ราโค    ยา    นนฺทิ   ยา   ตณฺหา   เย   อุปายุปาทานา   เจตโส
อธิฏฺฐานาภินิเวสานุสยา     ตตฺราสตฺโต     ^๔-     ตสฺมา    สตฺโตติ
วุจฺจตีติ  ฯ  สตฺโตติ  ลคฺคนาธิวจนนฺติ   สตฺโต  คุหายํ  ฯ พหุนาภิฉนฺโนติ
พหุเกหิ   กิเลเสหิ   ฉนฺโน   ราเคน  ฉนฺโน  โทเสน  ฉนฺโน  โมเหน
@เชิงอรรถ: ^๑ ยุ. กุมฺโม ฯ ^๒ โป. ม. ยุ. นาโคติ วา ฯ ^๓ ม. ยุ. ราธ-อิติ อตฺถิ ฯ
@^๔ ม. ยุ. ตตฺร สตฺโต ตตฺร วิสตฺโต ฯ
ฉนฺโน   โกเธน   ฉนฺโน  อุปนาเหน  ฉนฺโน  มกฺเขน  ฉนฺโน  ปฬาเสน
ฉนฺโน  อิสฺสาย  ฉนฺโน  มจฺฉริเยน  ฉนฺโน  มายาย  ฉนฺโน  สาเฐยฺเยน
ฉนฺโน   ถมฺเภน  ฉนฺโน  สารมฺเภน  ฉนฺโน  มาเนน  ฉนฺโน  อติมาเนน
ฉนฺโน   มเทน   ฉนฺโน  ปมาเทน  ฉนฺโน  สพฺพกิเลเสหิ  สพฺพทุจฺจริเตหิ
สพฺพทรเถหิ    สพฺพปริฬาเหหิ    สพฺพสนฺตาเปหิ   สพฺพากุสลาภิสงฺขาเรหิ
ฉนฺโน   อุจฺฉนฺโน   อาวุโฏ   นิวุโฏ   โอผุโฏ  ^๑-  ปิหิโต  ปฏิจฺฉนฺโน
ปฏิกุชฺชิโตติ สตฺโต คุหายํ พหุนาภิฉนฺโน ฯ
     [๓๒]   ติฏฺฐํ  นโร  โมหนสฺมึ ปคาโฬฺหติ ติฏฺฐํ นโรติ ติฏฺฐนฺโต นโร
รตฺโต  ราควเสน  ติฏฺฐติ  ทุฏฺโฐ  โทสวเสน  ติฏฺฐติ  มูโฬฺห  โมหวเสน
ติฏฺฐติ   วินิพนฺโธ   มานวเสน   ติฏฺฐติ   ปรามฏฺโฐ  ทิฏฺฐิวเสน  ติฏฺฐติ
วิกฺเขปคโต   อุทฺธจฺจวเสน   ติฏฺฐติ  อนิฏฺฐงฺคโต  วิจิกิจฺฉาวเสน  ติฏฺฐติ
ถามคโต อนุสยวเสน ติฏฺฐตีติ ^๒- เอวมฺปิ ติฏฺฐํ นโร ฯ
     {๓๒.๑}   วุตฺตํ  เหตํ  ภควตา  สนฺติ ภิกฺขเว จกฺขุวิญฺเญยฺยา รูปา
อิฏฺฐา    กนฺตา   มนาปา   ปิยรูปา   กามูปสญฺหิตา   รชนียา   ตญฺเจ
ภิกฺขุ    อภินนฺทติ    อภิวทติ    อชฺโฌสาย    ติฏฺฐติ   สนฺติ   ภิกฺขเว
โสตวิญฺเญยฺยา    สทฺทา    ฆานวิญฺเญยฺยา    คนฺธา    ชิวฺหาวิญฺเญยฺยา
รสา    กายวิญฺเญยฺยา    โผฏฺฐพฺพา   มโนวิญฺเญยฺยา   ธมฺมา   อิฏฺฐา
กนฺตา    มนาปา    ปิยรูปา   กามูปสญฺหิตา   รชนียา   ตญฺเจ   ภิกฺขุ
อภินนฺทติ อภิวทติ อชฺโฌสาย ติฏฺฐตีติ ฯ เอวมฺปิ ติฏฺฐํ นโร ฯ
@เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. โอวุโฏ ฯ ^๒ ม. อิติสทฺโท นตฺถิ ฯ
     {๓๒.๒}   วุตฺตํ  เหตํ  ภควตา  รูปูปายํ  ^๑- วา ภิกฺขเว วิญฺญาณํ
ติฏฺฐมานํ   ติฏฺฐติ   รูปารมฺมณํ   รูปปฺปติฏฺฐํ   นนฺทูปเสวนํ   ^๒-   วุฑฺฒึ
วิรูฬฺหึ   เวปุลฺลํ   อาปชฺชติ   เวทนูปายํ   วา  ภิกฺขเว  สญฺญูปายํ  วา
ภิกฺขเว    สงฺขารูปายํ    วา   ภิกฺขเว   วิญฺญาณํ   ติฏฺฐมานํ   ติฏฺฐติ
สงฺขารารมฺมณํ     สงฺขารปฺปติฏฺฐํ     นนฺทูปเสวนํ     วุฑฺฒึ     วิรูฬฺหึ
เวปุลฺลํ อาปชฺชตีติ ฯ เอวมฺปิ ติฏฺฐํ นโร ฯ
     {๓๒.๓}   วุตฺตํ ^๓- เหตํ ภควตา กวฬิงฺกาเร เจ ภิกฺขเว อาหาเร
อตฺถิ  ราโค  อตฺถิ  นนฺทิ  อตฺถิ  ตณฺหา  ปติฏฺฐิตํ  ตตฺถ  วิญฺญาณํ  วิรูฬฺหํ
ยตฺถ    ปติฏฺฐิตํ   วิญฺญาณํ   วิรูฬฺหํ   อตฺถิ   ตตฺถ   นามรูปสฺสาวกฺกนฺติ
ยตฺถ   อตฺถิ   นามรูปสฺสาวกฺกนฺติ   อตฺถิ  ตตฺถ  สงฺขารานํ  วุฑฺฒิ  ยตฺถ
อตฺถิ   สงฺขารานํ   วุฑฺฒิ   อตฺถิ  ตตฺถ  อายตึ  ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ  ยตฺถ
อตฺถิ   อายตึ   ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ   อตฺถิ   ตตฺถ   อายตึ  ชาติชรามรณํ
ยตฺถ  อตฺถิ  อายตึ  ชาติชรามรณํ  สโสกนฺตํ  ภิกฺขเว  สรชํ สอุปายาสนฺติ
วทามิ ^๔- ฯ
     {๓๒.๔}   ผสฺเส เจ ภิกฺขเว อาหาเร มโนสญฺเจตนาย เจ ภิกฺขเว
อาหาเร  วิญฺญาเณ  เจ  ภิกฺขเว  อาหาเร  อตฺถิ ราโค อตฺถิ นนฺทิ อตฺถิ
ตณฺหา   ปติฏฺฐิตํ   ตตฺถ   วิญฺญาณํ   วิรูฬฺหํ   ยตฺถ   ปติฏฺฐิตํ   วิญฺญาณํ
วิรูฬฺหํ   อตฺถิ  ตตฺถ  นามรูปสฺสาวกฺกนฺติ  ยตฺถ  อตฺถิ  นามรูปสฺสาวกฺกนฺติ
อตฺถิ  ตตฺถ  สงฺขารานํ  วุฑฺฒิ  ยตฺถ  อตฺถิ  สงฺขารานํ  วุฑฺฒิ  อตฺถิ ตตฺถ
อายตึ    ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ    ยตฺถ   อตฺถิ   อายตึ   ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ
@เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. รูปูปยํ .. สงฺขารูปยํ ฯ สพฺพตฺถ อีทิสเมว ฯ ^๒ ม. นนฺทูปเสจนํ ฯ
@^๓ ม. ยุ. วุตฺตมฺปิ เหตํ ฯ ^๔ โป. ม. วทามีติ เอวมฺปิ ติฏฺฐํ นโร ฯ สพฺพตฺถ
@อีทิสเมว ฯ
ภินิพฺพตฺติ   อตฺถิ   ตตฺถ   อายตึ   ชาติชรามรณํ   ยตฺถ   อตฺถิ  อายตึ
ชาติชรามรณํ   สโสกนฺตํ   ภิกฺขเว   สรชํ   สอุปายาสนฺติ   วทามีติ  ฯ
เอวมฺปิ ติฏฺฐํ นโร ฯ
     {๓๒.๕}   โมหนสฺมึ  ปคาโฬฺหติ  โมหนา  วุจฺจนฺติ  ปญฺจ กามคุณา
จกฺขุวิญฺเญยฺยา   รูปา   อิฏฺฐา   กนฺตา  มนาปา  ปิยรูปา  กามูปสญฺหิตา
รชนียา   โสตวิญฺเญยฺยา  สทฺทา  ฆานวิญฺเญยฺยา  คนฺธา  ชิวฺหาวิญฺเญยฺยา
รสา   กายวิญฺเญยฺยา   โผฏฺฐพฺพา   อิฏฺฐา   กนฺตา   มนาปา  ปิยรูปา
กามูปสญฺหิตา  รชนียา  ฯ  กึการณา  โมหนา  วุจฺจนฺติ  ปญฺจ กามคุณา ฯ
เยภุยฺเยน    เทวมนุสฺสา    ปญฺจสุ   กามคุเณสุ   มุยฺหนฺติ   สมฺมุยฺหนฺติ
สมฺปมุยฺหนฺติ   มูฬฺหา  สมฺมูฬฺหา  สมฺปมูฬฺหา  อวิชฺชาย  อนฺธิกตา  อาวุฏา
นิวุฏา   โอผุฏา   ปิหิตา   ปฏิจฺฉนฺนา   ปฏิกุชฺชิตา   ตํการณา  โมหนา
วุจฺจนฺติ   ปญฺจ  กามคุณา  ฯ  โมหนสฺมึ  ปคาโฬฺหติ  โมหนสฺมึ  ปคาโฬฺห
โอคาโฬฺห อชฺโฌคาโฬฺห นิมุคฺโคติ ติฏฺฐํ นโร โมหนสฺมึ ปคาโฬฺห ฯ
     [๓๓]   ทูเร วิเวกา หิ ตถาวิโธ โสติ วิเวกาติ ตโย วิเวกา กายวิเวโก
จิตฺตวิเวโก อุปธิวิเวโก ฯ
     {๓๓.๑}   กตโม  กายวิเวโก  ฯ  อิธ ภิกฺขุ วิวิตฺตํ เสนาสนํ ภชติ
อรญฺญํ   รุกฺขมูลํ   ปพฺพตํ   กนฺทรํ   คิริคุหํ  สุสานํ  วนปตฺถํ  อพฺโภกาสํ
ปลาลปุญฺชํ   กาเยน   จ   วิวิตฺโต  วิหรติ  โส  เอโก  คจฺฉติ  เอโก
ติฏฺฐติ    เอโก    นิสีทติ   เอโก   เสยฺยํ   กปฺเปติ   เอโก   คามํ
ปิณฺฑาย   ปวิสติ  เอโก  ปฏิกฺกมติ  เอโก  รโห  นิสีทติ  เอโก  จงฺกมํ
อธิฏฺฐาติ  เอโก  จรติ  วิหรติ  อิริยติ  วตฺตติ  ปาเลติ  ยเปติ  ยาเปติ
อยํ กายวิเวโก ฯ
     {๓๓.๒}   กตโม  จิตฺตวิเวโก  ฯ ปฐมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส นีวรเณหิ
จิตฺตํ   วิวิตฺตํ   โหติ   ทุติยํ   ฌานํ  สมาปนฺนสฺส  วิตกฺกวิจาเรหิ  จิตฺตํ
วิวิตฺตํ  โหติ  ตติยํ  ฌานํ  สมาปนฺนสฺส  ปีติยา  จิตฺตํ  วิวิตฺตํ โหติ จตุตฺถํ
ฌานํ   สมาปนฺนสฺส   สุขทุกฺเขหิ  จิตฺตํ  วิวิตฺตํ  โหติ  อากาสานญฺจายตนํ
สมาปนฺนสฺส     รูปสญฺญาย     ปฏิฆสญฺญาย     นานตฺตสญฺญาย    จิตฺตํ
วิวิตฺตํ    โหติ    วิญฺญาณญฺจายตนํ    สมาปนฺนสฺส   อากาสานญฺจายตน-
สญฺญาย    จิตฺตํ    วิวิตฺตํ    โหติ    อากิญฺจญฺญายตนํ    สมาปนฺนสฺส
วิญฺญาณญฺจายตนสญฺญาย    จิตฺตํ   วิวิตฺตํ   โหติ   เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ
สมาปนฺนสฺส      อากิญฺจญฺญายตนสญฺญาย     จิตฺตํ     วิวิตฺตํ     โหติ
โสตาปนฺนสฺส      สกฺกายทิฏฺฐิยา     วิจิกิจฺฉาย     สีลพฺพตฺตปรามาสา
ทิฏฺฐานุสยา   วิจิกิจฺฉานุสยา   ตเทกฏฺเฐหิ   จ  กิเลเสหิ  จิตฺตํ  วิวิตฺตํ
โหติ    สกทาคามิสฺส   โอฬาริกา   กามราคสญฺโญชนา   ปฏิฆสญฺโญชนา
โอฬาริกา   กามราคานุสยา   ปฏิฆานุสยา   ตเทกฏฺเฐหิ   จ  กิเลเสหิ
จิตฺตํ    วิวิตฺตํ    โหติ   อนาคามิสฺส   อณุสหคตา   กามราคสญฺโญชนา
ปฏิฆสญฺโญชนา       อณุสหคตา      กามราคานุสยา      ปฏิฆานุสยา
ตเทกฏฺเฐหิ  จ  กิเลเสหิ  จิตฺตํ  วิวิตฺตํ โหติ อรหโต รูปราคา อรูปราคา
มานา   อุทฺธจฺจา   อวิชฺชาย  มานานุสยา  ภวราคานุสยา  อวิชฺชานุสยา
ตเทกฏฺเฐหิ   จ   กิเลเสหิ   พหิทฺธา   จ  สพฺพนิมิตฺเตหิ  จิตฺตํ  วิวิตฺตํ
โหติ อยํ จิตฺตวิเวโก ฯ
     {๓๓.๓}   กตโม  อุปธิวิเวโก ฯ อุปธิ วุจฺจนฺติ กิเลสา จ ขนฺธา จ
อภิสงฺขารา   จ  ฯ  อุปธิวิเวโก  วุจฺจติ  อมตํ  นิพฺพานํ  โย  โส  ^๑-
สพฺพสงฺขารสมโถ      สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค      ตณฺหกฺขโย      วิราโค
นิโรโธ นิพฺพานํ อยํ อุปธิวิเวโก ฯ
     {๓๓.๔}   กายวิเวโก  จ  วูปกฏฺฐกายานํ  ^๒-  เนกฺขมฺมาภิรตานํ
จิตฺตวิเวโก   จ   ปริสุทฺธจิตฺตานํ   ปรมโวทานปฺปตฺตานํ  อุปธิวิเวโก  จ
นิรูปธีนํ ปุคฺคลานํ วิสงฺขารคตานํ ฯ
     {๓๓.๕}   ทูเร วิเวกา หีติ โย โส เอวํ คุหายํ สตฺโต เอวํ พหุเกหิ
กิเลเสหิ   ฉนฺโน   เอวํ  โมหนสฺมึ  ปคาโฬฺห  โส  กายวิเวกาปิ  ทูเร
จิตฺตวิเวกาปิ  ทูเร  อุปธิวิเวกาปิ  ทูเร  วิทูเร  สุวิทูเร  น  สนฺติเก น
สามนฺตา   อนาสนฺเน   อนุปกฏฺเฐ   ^๓-  ฯ  ตถาวิโธติ  ตถาวิโธ  ^๔-
ตาทิโส   ตสฺสณฺฐิโต   ตปฺปกาโร   ตปฺปฏิภาโค   โย   โส   โมหนสฺมึ
ปคาโฬฺหติ ทูเร วิเวกา หิ ตถาวิโธ โส ฯ
     [๓๔]   กามา  หิ  โลเก  น  หิ  สุปฺปหายาติ  กามาติ อุทฺทานโต
เทฺว กามา วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ ฯ
     {๓๔.๑}   กตเม  วตฺถุกามา  ฯ  มนาปิกา  รูปา มนาปิกา สทฺทา
มนาปิกา  คนฺธา  มนาปิกา  รสา  มนาปิกา โผฏฺฐพฺพา อตฺถรณา ปาปุรณา
ทาสีทาสา   อเชฬกา   กุกฺกุฏสูกรา   หตฺถิควาสฺสวฬวา   เขตฺตํ   วตฺถุ
@เชิงอรรถ: ^๑ โป. ม. อยํ ปาโฐ นตฺถิ ฯ ^๒ ม. วิเวกฏฺฐกายานํ ฯ ^๓ โป. นวกฏฺเฐ ฯ
@ม. วิเวกฏฺเฐ ฯ ^๔ โป. ม. อยํ ปาโฐ นตฺถิ ฯ
หิรญฺญํ   สุวณฺณํ   คามนิคมราชธานิโย   รฏฺฐญฺจ   ชนปโท   จ   โกโส
จ   โกฏฺฐาคารญฺจ   ยงฺกิญฺจิ   รชนียวตฺถุ  วตฺถุกามา  ฯ  อปิจ  อตีตา
กามา    อนาคตา   กามา   ปจฺจุปฺปนฺนา   กามา   อชฺฌตฺตา   กามา
พหิทฺธา    กามา    อชฺฌตฺตพหิทฺธา   กามา   หีนา   กามา   มชฺฌิมา
กามา   ปณีตา   กามา   อาปายิกา   กามา  มานุสิกา  กามา  ทิพฺพา
กามา    ปจฺจุปฏฺฐิตา   กามา   นิมฺมิตา   กามา   ปรนิมฺมิตา   กามา
ปริคฺคหิตา   กามา   อปริคฺคหิตา   กามา  มมายิตา  กามา  อมมายิตา
กามา   สพฺเพปิ   กามาวจรา   ธมฺมา   สพฺเพปิ   รูปาวจรา   ธมฺมา
สพฺเพปิ     อรูปาวจรา     ธมฺมา     ตณฺหาวตฺถุกา     ตณฺหารมฺมณา
กามนียฏฺเฐน    รชนียฏฺเฐน    มทนียฏฺเฐน    กามา   อิเม   วุจฺจนฺติ
วตฺถุกามา ฯ
     {๓๔.๒}   กตเม กิเลสกามา ฯ ฉนฺโท กาโม ราโค กาโม ฉนฺทราโค
กาโม  สงฺกปฺโป  กาโม  ราโค  กาโม  สงฺกปฺปราโค กาโม โย กาเมสุ
กามจฺฉนฺโท     กามราโค     กามนนฺทิ     กามตณฺหา    กามเสฺนโห
กามปริฬาโห     กามมุจฺฉา    กามชฺโฌสานํ    กาโมโฆ    กามโยโค
กามุปาทานํ กามจฺฉนฺทนีวรณํ
         อทฺทสํ กาม เต มูลํ          สงฺกปฺปา กาม ชายสิ
         น ตํ สงฺกปฺปยิสฺสามิ        เอวํ กาม น เหหิสิ ฯ
อิเม   วุจฺจนฺติ   กิเลสกามา   ฯ   โลเกติ   อปายโลเก  มนุสฺสโลเก
เทวโลเก   ขนฺธโลเก  ธาตุโลเก  อายตนโลเก  ฯ  กามา  หิ  โลเก
น  หิ  สุปฺปหายาติ  กามา  หิ  โลเก  ทุปฺปหายา  ทุจฺจชา  ทุปฺปริจฺจชา
ทุนฺนิมฺมทยา   ^[๑]-   ทุพฺพินิเวธยา   ทุตฺตรา   ทุปฺปตรา  ทุสฺสมติกฺกมา
ทุพฺพีติวตฺตาติ ^๒- กามา หิ โลเก น หิ สุปฺปหายา ฯ เตนาห ภควา
                       สตฺโต คุหายํ พหุนาภิฉนฺโน
                       ติฏฺฐํ นโร โมหนสฺมึ ปคาโฬฺห
                       ทูเร วิเวกา หิ ตถาวิโธ โส
                       กามา หิ โลเก น หิ สุปฺปหายาติ ฯ
     [๓๕]           อิจฺฉานิทานา ภวสาตพทฺธา ^๓-
                       เต ทุปฺปมุญฺจา น หิ อญฺญโมกฺขา
                       ปจฺฉา ปุเร วาปิ อเปกฺขมานา
                       อิเมว กาเม ปุริเมว ชปฺปํ ฯ
     [๓๖]   อิจฺฉานิทานา   ภวสาตพทฺธาติ   อิจฺฉาติ   วุจฺจติ  ตณฺหา
โย   ราโค   สาราโค   อนุนโย  อนุโรโธ  นนฺทิ  นนฺทิราโค  จิตฺตสฺส
สาราโค   อิจฺฉา   มุจฺฉา  อชฺโฌสานํ  เคโธ  ปลิเคโธ  สงฺโค  ปงฺโก
เอชา   มายา   ชนิกา   สญฺชนนี   สิพฺพินี   ชาลินี   สริตา  วิสตฺติกา
สุตฺตํ    วิสฏา    อายูหนี    ทุติยา   ปณิธิ   ภวเนตฺติ   วนํ   วนโถ
สนฺถโว    เสฺนโห    อเปกฺขา    ปฏิพนฺธา   ^๔-   อาสา   อาสึสนา
อาสึสิตตฺตํ    รูปาสา    สทฺทาสา   คนฺธาสา   รสาสา   โผฏฺฐพฺพาสา
ลาภาสา     ธนาสา     ปุตฺตาสา     ชีวิตาสา    ชปฺปา    ปชปฺปา
@เชิงอรรถ: ^๑ ม. ทุนฺนิเวฐยา ฯ ยุ. ทุนฺนิเวธยา ฯ ^๒ ม. ทุพฺพินิวตฺตาติ ฯ ^๓ กตฺถจิ
@โปตฺถเก ภวสาตพนฺธาติ ปาโฐ ทิสฺสติ ฯ ^๔ โป. ม. ปฏิพนฺธุ ฯ ยุ. ปฏิพนฺโธ ฯ
อภิชปฺปา    ชปฺปา    ชปฺปนา    ชปฺปิตตฺตํ    โลลุปฺปา   โลลุปฺปายนา
โลลุปฺปายิตตฺตํ     ปุจฺฉญฺจิกตา     ^๑-     สาธุกมฺยตา    อธมฺมราโค
วิสมโลโภ     นิกนฺติ     นิกามนา    ปตฺถนา    ปิหนา    สมฺปตฺถนา
กามตณฺหา      ภวตณฺหา      วิภวตณฺหา     รูปตณฺหา     อรูปตณฺหา
นิโรธตณฺหา      รูปตณฺหา     สทฺทตณฺหา     คนฺธตณฺหา     รสตณฺหา
โผฏฺฐพฺพตณฺหา   ธมฺมตณฺหา   โอโฆ   โยโค  คนฺโถ  อุปาทานํ  อาวรณํ
นีวรณํ   ฉทนํ   พนฺธนํ  อุปกฺกิเลโส  อนุสโย  ปริยุฏฺฐานํ  ลตา  เววิจฺฉํ
ทุกฺขมูลํ   ทุกฺขนิทานํ   ทุกฺขปฺปภโว   มารปาโส   มารพฬิสํ   มารวิสโย
ตณฺหานที     ตณฺหาชาลํ     ตณฺหาคทฺทุลํ     ตณฺหาสมุทฺโท     อภิชฺฌา
โลโภ   อกุสลมูลํ   ฯ  อิจฺฉานิทานาติ  อิจฺฉานิทานา  ^๒-  อิจฺฉาเหตุกา
อิจฺฉาปจฺจยา อิจฺฉาการณา อิจฺฉาปภวาติ อิจฺฉานิทานา ฯ
     {๓๖.๑}   ภวสาตพทฺธาติ  เอกํ  ภวสาตํ  สุขา  เวทนา  ฯ เทฺว
ภวสาตานิ   สุขา   จ   เวทนา   อิฏฺฐญฺจ   วตฺถุ  ฯ  ตีณิ  ภวสาตานิ
โยพฺพญฺญํ   อาโรคฺยํ   ชีวิตํ   ฯ   จตฺตาริ   ภวสาตานิ   ลาโภ  ยโส
ปสํสา   สุขํ   ฯ   ปญฺจ  ภวสาตานิ  มนาปิกา  รูปา  มนาปิกา  สทฺทา
มนาปิกา   คนฺธา   มนาปิกา   รสา   มนาปิกา   โผฏฺฐพฺพา   ฯ   ฉ
ภวสาตานิ    จกฺขุสมฺปทา    โสตสมฺปทา    ฆานสมฺปทา   ชิวฺหาสมฺปทา
กายสมฺปทา   มโนสมฺปทา   ฯ  ภวสาตพทฺธาติ  สุขาย  เวทนาย  พทฺธา
อิฏฺฐสฺมึ    วตฺถุสฺมึ   พทฺธา   โยพฺพญฺเญ   พทฺธา   อาโรเคฺย   พทฺธา
ชีวิเต   พทฺธา   ลาเภ   พทฺธา   ยเส  พทฺธา  ปสํสาย  พทฺธา  สุเข
@เชิงอรรถ: ^๑ โป. มุญฺจิกตา ฯ ม. ปุจฺฉญฺฉิกตา ฯ ยุ. มุจฺฉญฺฉิกตา ฯ ^๒ ม. อิจฺฉานิทานกา ฯ
พทฺธา   มนาปิเกสุ  รูเปสุ  พทฺธา  สทฺเทสุ  คนฺเธสุ  รเสสุ  มนาปิเกสุ
โผฏฺฐพฺเพสุ      พทฺธา     จกฺขุสมฺปทาย     พทฺธา     โสตสมฺปทาย
ฆานสมฺปทาย      ชิวฺหาสมฺปทาย      กายสมฺปทาย      มโนสมฺปทาย
พทฺธา   วินิพทฺธา   อาพทฺธา  ลคฺคา  ลคฺคิตา  ปลิพุทฺธาติ  อิจฺฉานิทานา
ภวสาตพทฺธา ฯ
     [๓๗]   เต  ทุปฺปมุญฺจา  น  หิ  อญฺญโมกฺขาติ  เต วา ภวสาตวตฺถู
ทุปฺปมุญฺจา สตฺตา วา เอตฺโต ทุมฺโมจยา ฯ
     {๓๗.๑}   กถํ เต ภวสาตวตฺถู ทุปฺปมุญฺจา ฯ สุขา เวทนา ทุมฺมุญฺจา
อิฏฺฐํ    วตฺถุ    ทุมฺมุญฺจํ    โยพฺพญฺญํ   ทุมฺมุญฺจํ   อาโรคฺยํ   ทุมฺมุญฺจํ
ชีวิตํ   ทุมฺมุญฺจํ   ลาโภ   ทุมฺมุญฺโจ   ยโส  ทุมฺมุญฺโจ  ปสํสา  ทุมฺมุญฺจา
สุขํ   ทุมฺมุญฺจํ   มนาปิกา   รูปา   ทุมฺมุญฺจา   มนาปิกา  สทฺทา  คนฺธา
รสา    โผฏฺฐพฺพา    ทุมฺมุญฺจา   จกฺขุสมฺปทา   ทุมฺมุญฺจา   โสตสมฺปทา
ฆานสมฺปทา    ชิวฺหาสมฺปทา    กายสมฺปทา    มโนสมฺปทา    ทุมฺมุญฺจา
ทุปฺปมุญฺจา    ทุมฺโมจยา    ทุปฺปโมจยา    ทุนฺนิมฺมทยา    ทุพฺพินิเวธยา
ทุตฺตรา  ทุปฺปตรา  ทุสฺสมติกฺกมา  ทุพฺพีติวตฺตา  ฯ  เอวนฺเต  ภวสาตวตฺถู
ทุปฺปมุญฺจา ฯ
     {๓๗.๒}   กถํ  สตฺตา  เอตฺโต  ทุมฺโมจยา  ฯ  สุขาย  เวทนาย
สตฺตา    ทุมฺโมจยา    อิฏฺฐสฺมา    วตฺถุสฺมา   ทุมฺโมจยา   โยพฺพญฺญา
ทุมฺโมจยา    อาโรคฺยา    ทุมฺโมจยา    ชีวิตา    ทุมฺโมจยา   ลาภา
ทุมฺโมจยา     ยสา     ทุมฺโมจยา     ปสํสาย    ทุมฺโมจยา    สุขา
ทุมฺโมจยา    มนาปิเกหิ    รูเปหิ    ทุมฺโมจยา   มนาปิเกหิ   สทฺเทหิ
คนฺเธหิ   รเสหิ   โผฏฺฐพฺเพหิ   ทุมฺโมจยา   จกฺขุสมฺปทาย   ทุมฺโมจยา
โสตสมฺปทาย      ฆานสมฺปทาย      ชิวฺหาสมฺปทาย      กายสมฺปทาย
มโนสมฺปทาย     ทุมฺโมจยา    ทุปฺปโมจยา    ทุรุทฺธรา    ทุสฺสมุทฺธรา
ทุพฺพุฏฺฐาปนา    ^๑-    ทุสฺสมุฏฺฐาปนา    ฯ   เอวํ   สตฺตา   เอตฺโต
ทุมฺโมจยาติ เต ทุปฺปมุญฺจา ฯ
     {๓๗.๓}   น  หิ  อญฺญโมกฺขาติ  เต  อตฺตนา  ปลิปปลิปนฺนา  น
สกฺโกนฺติ  ปรํ  ปลิปปลิปนฺนํ  อุทฺธริตุํ  ฯ  วุตฺตํ  เหตํ  ภควตา  โส  วต
จุนฺท    อตฺตนา    ปลิปปลิปนฺโน    ปรํ    ปลิปปลิปนฺนํ    อุทฺธริสฺสตีติ
เนตํ  ฐานํ  วิชฺชติ  โส  วต  จุนฺท  อตฺตนา อทนฺโต อวินีโต อปรินิพฺพุโต
ปรํ   ทเมสฺสติ   วิเนสฺสติ   ปรินิพฺพาเปสฺสตีติ  เนตํ  ฐานํ  วิชฺชตีติ  ฯ
เอวํ  น  หิ  อญฺญโมกฺขา  ฯ  อถวา  นตฺถญฺโญ  โกจิ  โมเจตุํ  ^๒- เต
ยทิ   มุจฺเจยฺยุํ  สเกน  ถาเมน  สเกน  พเลน  สเกน  วิริเยน  สเกน
ปรกฺกเมน   สเกน  ปุริสถาเมน  สเกน  ปุริสพเลน  สเกน  ปุริสวิริเยน
สเกน     ปุริสปรกฺกเมน     อตฺตนา     สมฺมาปฏิปทํ    อนุโลมปฏิปทํ
อปจฺจนีกปฏิปทํ     อนฺวตฺถปฏิปทํ     ธมฺมานุธมฺมปฏิปทํ     ปฏิปชฺชมานา
มุจฺเจยฺยุนฺติ ฯ เอวมฺปิ น หิ อญฺญโมกฺขา ฯ
     {๓๗.๔}   วุตฺตํ เหตํ ภควตา
                   นาหํ สมิสฺสามิ ปโมจนาย
                   กถํกถึ โธตก กญฺจิ โลเก
@เชิงอรรถ: ^๑ ม. ทุพฺพุฏฺฐาปยา ทุสฺสมุฏฺฐาปยา ทุนฺนิเวฐยา ทุพฺพินิเวฐยา ทุตฺตรา ทุปฺปตรา
@ทุสฺสมติกฺกมา ทุพฺพินิวตฺตา ฯ ^๒ ม. ยุ. โมเจตา ฯ
                   ธมฺมญฺจ เสฏฺฐํ อภิชานมาโน
                   เอวํ ตุวํ โอฆมิมํ ตเรสีติ ฯ
เอวมฺปิ น หิ อญฺญโมกฺขา ฯ
     {๓๗.๕}   วุตฺตํ เหตํ ภควตา
                   อตฺตนา ปกตํ ปาปํ         อตฺตนา สงฺกิลิสฺสติ
                   อตฺตนา อกตํ ปาปํ         อตฺตนาว วิสุชฺฌติ
                   สุทฺธิ อสุทฺธิ ปจฺจตฺตํ       นาญฺโญ อญฺญํ วิโสธเยติ ฯ
เอวมฺปิ   น   หิ  อญฺญโมกฺขา  ฯ  วุตฺตํ  เหตํ  ภควตา  เอวเมว  โข
พฺราหฺมณ    ติฏฺฐเตว   นิพฺพานํ   ติฏฺฐติ   นิพฺพานคามิมคฺโค   ติฏฺฐามหํ
สมาทเปตา  อถ  จ  ปน  มม  สาวกา  มยา  เอวํ  โอวทิยมานา เอวํ
อนุสาสิยมานา    อปฺเปกจฺเจ    อจฺจนฺตนิฏฺฐํ    นิพฺพานํ    อาราเธนฺติ
เอกจฺเจ   นาราเธนฺติ   เอตฺถ   กฺยาหํ   พฺราหฺมณ  กโรมิ  มคฺคกฺขายี
พฺราหฺมณ   ตถาคโต   มคฺคํ   พุทฺโธ   อาจิกฺขติ  อตฺตนา  ปฏิปชฺชมานา
มุจฺเจยฺยุนฺติ   ฯ  เอวมฺปิ  น  หิ  อญฺญโมกฺขาติ  เต  ทุปฺปมุญฺจา  น  หิ
อญฺญโมกฺขา ฯ
     [๓๘]   ปจฺฉา  ปุเร  วาปิ  อเปกฺขมานาติ  ปจฺฉา  วุจฺจติ  อนาคตํ
ปุเร  วุจฺจติ  อตีตํ  ฯ  อปิจ  อตีตํ  อุปาทาย  อนาคตญฺจ  ปจฺจุปฺปนฺนญฺจ
ปจฺฉา อนาคตํ อุปาทาย อตีตญฺจ ปจฺจุปฺปนฺนญฺจ ปุเร ฯ
     {๓๘.๑}   กถํ ปุเร อเปกฺขํ กโรติ ฯ เอวํรูโป อโหสึ อตีตมทฺธานนฺติ
ตตฺถ   นนฺทึ  สมนฺวาคเมติ  ^๑-  เอวํเวทโน  อโหสึ  เอวํสญฺโญ  อโหสึ
@เชิงอรรถ: ^๑ โป. ม. สมนฺนาเนติ ฯ สพฺพตฺถ อีทิสเมว ฯ
เอวํสงฺขาโร    อโหสึ   เอวํวิญฺญาโณ   อโหสึ   อตีตมทฺธานนฺติ   ตตฺถ
นนฺทึ  สมนฺวาคเมติ  ฯ  เอวมฺปิ  ปุเร  อเปกฺขํ  กโรติ ฯ อถวา อิติ เม
จกฺขุ    อโหสิ    อตีตมทฺธานํ   อิติ   รูปาติ   ตตฺถ   ฉนฺทราคปฏิพทฺธํ
โหติ     วิญฺญาณํ     ฉนฺทราคปฏิพทฺธตฺตา     วิญฺญาณสฺส    ตทภินนฺทติ
ตทภินนฺทนฺโต  เอวมฺปิ  ปุเร  อเปกฺขํ  กโรติ  ฯ  อิติ  เม  โสตํ อโหสิ
อตีตมทฺธานํ   อิติ   สทฺทาติ   ฯ   อิติ  เม  ฆานํ  อโหสิ  อตีตมทฺธานํ
อิติ  คนฺธาติ  ฯ  อิติ  เม  ชิวฺหา  อโหสิ  อตีตมทฺธานํ  อิติ  รสาติ  ฯ
อิติ   เม   กาโย  อโหสิ  อตีตมทฺธานํ  อิติ  โผฏฺฐพฺพาติ  ฯ  อิติ  เม
มโน    อโหสิ   อตีตมทฺธานํ   อิติ   ธมฺมาติ   ตตฺถ   ฉนฺทราคปฏิพทฺธํ
โหติ     วิญฺญาณํ     ฉนฺทราคปฏิพทฺธตฺตา     วิญฺญาณสฺส    ตทภินนฺทติ
ตทภินนฺทนฺโต   เอวมฺปิ  ปุเร  อเปกฺขํ  กโรติ  ฯ  อถวา  ยานิสฺส  ^๑-
ตานิ   ปุพฺเพ   มาตุคาเมน   สทฺธึ   หสิตลปิตกีฬิตานิ   ตทสฺสาเทติ  ตํ
นิกาเมติ เตน จ วิตฺตึ อาปชฺชติ ฯ เอวมฺปิ ปุเร อเปกฺขํ กโรติ ฯ
     {๓๘.๒}   กถํ ปจฺฉา อเปกฺขํ กโรติ ฯ เอวํรูโป สิยํ อนาคตมทฺธานนฺติ
ตตฺถ  นนฺทึ  สมนฺวาคเมติ  เอวํเวทโน  สิยํ  เอวํสญฺโญ สิยํ เอวํสงฺขาโร
สิยํ  เอวํวิญฺญาโณ  สิยํ  อนาคตมทฺธานนฺติ  ตตฺถ  นนฺทึ  สมนฺวาคเมติ  ฯ
เอวมฺปิ  ปจฺฉา  อเปกฺขํ กโรติ ฯ อถวา อิติ เม จกฺขุ สิยา อนาคตมทฺธานํ
อิติ  รูปาติ  อปฺปฏิลทฺธสฺส  ปฏิลาภาย  จิตฺตํ  ปณิทหติ  เจตโส  ปณิธาน-
ปจฺจยา  ตทภินนฺทติ  ตทภินนฺทนฺโต  เอวมฺปิ  ปจฺฉา  อเปกฺขํ  กโรติ  ฯ
@เชิงอรรถ: ^๑ ยุ. ยานสฺสุ ฯ
อิติ  เม  โสตํ  สิยา  อนาคตมทฺธานํ  อิติ  สทฺทาติ ฯ อิติ เม ฆานํ สิยา
อนาคตมทฺธานํ  อิติ  คนฺธาติ  ฯ  อิติ  เม  ชิวฺหา  สิยา  อนาคตมทฺธานํ
อิติ  รสาติ  ฯ  อิติ  เม  กาโย  สิยา อนาคตมทฺธานํ อิติ โผฏฺฐพฺพาติ ฯ
อิติ   เม   มโน   สิยา   อนาคตมทฺธานํ   อิติ  ธมฺมาติ  อปฺปฏิลทฺธสฺส
ปฏิลาภาย    จิตฺตํ    ปณิทหติ    เจตโส   ปณิธานปจฺจยา   ตทภินนฺทติ
ตทภินนฺทนฺโต  เอวมฺปิ  ปจฺฉา  อเปกฺขํ  กโรติ  ฯ  อถวา อิมินาหํ สีเลน
วา  วตฺเตน  วา  ตเปน  วา  พฺรหฺมจริเยน  วา  เทโว  วา ภวิสฺสามิ
เทวญฺญตโร    วาติ    อปฺปฏิลทฺธสฺส    ปฏิลาภาย    จิตฺตํ    ปณิทหติ
เจตโส   ปณิธานปจฺจยา   ตทภินนฺทติ   ตทภินนฺทนฺโต   เอวมฺปิ   ปจฺฉา
อเปกฺขํ กโรตีติ ปจฺฉา ปุเร วาปิ อเปกฺขมานา ฯ
     [๓๙]   อิเมว  กาเม  ปุริเมว  ชปฺปนฺติ อิเมว กาเมติ ปจฺจุปฺปนฺเน
ปญฺจ    กามคุเณ    อิจฺฉนฺตา    สาทิยนฺตา    ปตฺถยนฺตา    ปิหยนฺตา
อภิชปฺปนฺตา   ฯ   ปุริเมว   ชปฺปนฺติ  อตีเต  ปญฺจ  กามคุเณ  ชปฺปนฺตา
ปชปฺปนฺตา อภิชปฺปนฺตาติ อิเมว กาเม ปุริเมว ชปฺปํ ฯ เตนาห ภควา
                       อิจฺฉานิทานา ภวสาตพทฺธา
                       เต ทุปฺปมุญฺจา น หิ อญฺญโมกฺขา
                       ปจฺฉา ปุเร วาปิ อเปกฺขมานา
                       อิเมว กาเม ปุริเมว ชปฺปนฺติ ฯ
     [๔๐]           กาเมสุ คิทฺธา ปสุตา ปมูฬฺหา
                       อวทานิยา เต วิสเม นิวิฏฺฐา
                       ทุกฺขูปนีตา ปริเทวยนฺติ
                       กึสู ภวิสฺสาม อิโต จุตาเส ฯ
     [๔๑]   กาเมสุ  คิทฺธา  ปสุตา  ปมูฬฺหาติ  กามาติ  อุทฺทานโต เทฺว
กามา  วตฺถุกามา  จ  กิเลสกามา  จ  ฯเปฯ  อิเม  วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา
ฯเปฯ  อิเม  วุจฺจนฺติ  กิเลสกามา  ฯ  เคโธ  วุจฺจติ  ตณฺหา โย ราโค
สาราโค  ฯเปฯ  อภิชฺฌา  โลโภ  อกุสลมูลํ  ฯ กิเลสกาเมน วตฺถุกาเมสุ
รตฺตา   คิทฺธา   คธิตา   มุจฺฉิตา   อชฺโฌปนฺนา   ^๑-  ลคฺคา  ลคฺคิตา
ปลิพุทฺธาติ  กาเมสุ  คิทฺธา  ฯ  ปสุตาติ  เยปิ  กาเม  เอสนฺติ คเวสนฺติ
ปริเยสนฺติ    ตจฺจริตา    ตพฺพหุลา    ตคฺครุกา   ตนฺนินฺนา   ตปฺโปณา
ตปฺปพฺภารา ตทธิมุตฺตา ตทาธิปเตยฺยา เตปิ กามปฺปสุตา ฯ
     {๔๑.๑}   เยปิ  ตณฺหาวเสน  รูเป  เอสนฺติ  คเวสนฺติ ปริเยสนฺติ
สทฺเท  คนฺเธ  รเส  โผฏฺฐพฺเพ  เอสนฺติ  คเวสนฺติ  ปริเยสนฺติ ตจฺจริตา
ตพฺพหุลา    ตคฺครุกา   ตนฺนินฺนา   ตปฺโปณา   ตปฺปพฺภารา   ตทธิมุตฺตา
ตทาธิปเตยฺยา  เตปิ  กามปฺปสุตา  ฯ  เยปิ  ตณฺหาวเสน  รูเป ปฏิลภนฺติ
สทฺเท    คนฺเธ   รเส   โผฏฺฐพฺเพ   ปฏิลภนฺติ   ตจฺจริตา   ตพฺพหุลา
ตคฺครุกา      ตนฺนินฺนา      ตปฺโปณา     ตปฺปพฺภารา     ตทธิมุตฺตา
ตทาธิปเตยฺยา    เตปิ   กามปฺปสุตา   ฯ   เยปิ   ตณฺหาวเสน   รูเป
@เชิงอรรถ: ^๑ อชฺโฌสนฺนาติปิ ปาโฐ ฯ
ปริภุญฺชนฺติ   สทฺเท   คนฺเธ   รเส   โผฏฺฐพฺเพ   ปริภุญฺชนฺติ  ตจฺจริตา
ตพฺพหุลา    ตคฺครุกา   ตนฺนินฺนา   ตปฺโปณา   ตปฺปพฺภารา   ตทธิมุตฺตา
ตทาธิปเตยฺยา   เตปิ   กามปฺปสุตา  ฯ  ยถา  กลหการโก  กลหปฺปสุโต
กมฺมการโก    กมฺมปฺปสุโต    โคจเร   จรนฺโต   โคจรปฺปสุโต   ฌายี
ฌานปฺปสุโต   เอวเมว   เยปิ   กาเม   เอสนฺติ  คเวสนฺติ  ปริเยสนฺติ
ตจฺจริตา    ตพฺพหุลา    ตคฺครุกา   ตนฺนินฺนา   ตปฺโปณา   ตปฺปพฺภารา
ตทธิมุตฺตา   ตทาธิปเตยฺยา   เตปิ   กามปฺปสุตา  ฯ  เยปิ  ตณฺหาวเสน
รูเป   เอสนฺติ   คเวสนฺติ  ปริเยสนฺติ  สทฺเท  คนฺเธ  รเส  โผฏฺฐพฺเพ
เอสนฺติ    คเวสนฺติ    ปริเยสนฺติ    ตจฺจริตา    ตพฺพหุลา   ตคฺครุกา
ตนฺนินฺนา     ตปฺโปณา     ตปฺปพฺภารา    ตทธิมุตฺตา    ตทาธิปเตยฺยา
เตปิ กามปฺปสุตา ฯ
     {๔๑.๒}   เยปิ  ตณฺหาวเสน  รูเป  ปฏิลภนฺติ  สทฺเท คนฺเธ รเส
โผฏฺฐพฺเพ    ปฏิลภนฺติ    ตจฺจริตา    ตพฺพหุลา   ตคฺครุกา   ตนฺนินฺนา
ตปฺโปณา  ตปฺปพฺภารา  ตทธิมุตฺตา  ตทาธิปเตยฺยา  เตปิ  กามปฺปสุตา  ฯ
เยปิ   ตณฺหาวเสน   รูเป  ปริภุญฺชนฺติ  สทฺเท  คนฺเธ  รเส  โผฏฺฐพฺเพ
ปริภุญฺชนฺติ    ตจฺจริตา    ตพฺพหุลา    ตคฺครุกา   ตนฺนินฺนา   ตปฺโปณา
ตปฺปพฺภารา ตทธิมุตฺตา ตทาธิปเตยฺยา เตปิ กามปฺปสุตา ฯ
     {๔๑.๓}   ปมูฬฺหาติ เยภุยฺเยน เทวมนุสฺสา ปญฺจสุ กามคุเณสุ มุยฺหนฺติ
สมฺมุยฺหนฺติ ^๑- สมฺปมุยฺหนฺติ มูฬฺหา สมฺมูฬฺหา สมฺปมูฬฺหา อวิชฺชาย อนฺธิกตา ^๒-
@เชิงอรรถ: ^๑ โป. ปมุยฺหนฺติ ฯ ^๒ อนฺธิคตาติปิ ปาโฐ ฯ
อาวุฏา  นิวุฏา  โอผุฏา  ปิหิตา  ปฏิจฺฉนฺนา  ปฏิกุชฺชิตาติ  กาเมสุ คิทฺธา
ปสุตา ปมูฬฺหา ฯ
     [๔๒]   อวทานิยา เต วิสเม นิวิฏฺฐาติ อวทานิยาติ อวงฺคจฺฉนฺตีติปิ ^๑-
อวทานิยา  ฯ  มจฺฉริโนปิ  วุจฺจนฺติ อวทานิยา ฯ พุทฺธานํ พุทฺธสาวกานํ ^๒-
วจนํ พฺยปฺปถํ เทสนํ อนุสิฏฺฐึ นาทิยนฺตีติ อวทานิยา ฯ
     {๔๒.๑}   กถํ อวงฺคจฺฉนฺตีติ อวทานิยา ฯ อวงฺคจฺฉนฺตีติ นิรยํ คจฺฉนฺติ
ติรจฺฉานโยนึ คจฺฉนฺติ ปิตฺติวิสยํ คจฺฉนฺตีติ เอวํ อวงฺคจฺฉนฺตีติ อวทานิยา ฯ
     {๔๒.๒}   กถํ  มจฺฉริโน  วุจฺจนฺติ  อวทานิยา  ฯ ปญฺจ มจฺฉริยานิ
อาวาสมจฺฉริยํ    กุลมจฺฉริยํ    ลาภมจฺฉริยํ   วณฺณมจฺฉริยํ   ธมฺมมจฺฉริยํ
ยํ  เอวรูปํ  มจฺฉริยํ  มจฺฉรายนา มจฺฉรายิตตฺตํ เววิจฺฉํ กทริยํ กฏุกญฺจกตา
อคฺคหิตตฺตํ  จิตฺตสฺส  อิทํ  วุจฺจติ  มจฺฉริยํ  ฯ อปิจ ขนฺธมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยํ
ธาตุมจฺฉริยมฺปิ   มจฺฉริยํ  อายตนมจฺฉริยมฺปิ  มจฺฉริยํ  คาโห  อิทํ  วุจฺจติ
มจฺฉริยํ  ฯ  อิมินา  มจฺฉริเยน  อวทญฺญุตาย  สมนฺนาคตา  ชนา  ปมตฺตา
เอวํ มจฺฉริโน วุจฺจนฺติ อวทานิยา ฯ
     {๔๒.๓}   กถํ  พุทฺธานํ  พุทฺธสาวกานํ วจนํ พฺยปฺปถํ เทสนํ อนุสิฏฺฐึ
นาทิยนฺตีติ   อวทานิยา   ฯ   พุทฺธานํ   พุทฺธสาวกานํ   วจนํ   พฺยปฺปถํ
เทสนํ   อนุสิฏฺฐึ   นาทิยนฺติ   น   สุสฺสุสนฺติ   น   โสตํ  โอทหนฺติ  น
@เชิงอรรถ: ^๑ ม. อวคจฺฉนฺตีติปิ ฯ ^๒ โป. ม. สาวกานํ ฯ
อญฺญา    จิตฺตํ    อุปฏฺฐเปนฺติ   อนสฺสวา   อวจนกรา   ปฏิโลมวุตฺติโน
อญฺเญเนว   มุขํ   กโรนฺติ  เอวํ  พุทฺธานํ  พุทฺธสาวกานํ  วจนํ  พฺยปฺปถํ
เทสนํ อนุสิฏฺฐึ นาทิยนฺตีติ อวทานิยา ฯ
     {๔๒.๔}   เต  วิสเม  นิวิฏฺฐาติ  วิสเม กายกมฺเม นิวิฏฺฐา วิสเม
วจีกมฺเม   นิวิฏฺฐา   วิสเม   มโนกมฺเม  นิวิฏฺฐา  วิสเม  ปาณาติปาเต
นิวิฏฺฐา   วิสเม   อทินฺนาทาเน   นิวิฏฺฐา  วิสเม  กาเมสุ  มิจฺฉาจาเร
นิวิฏฺฐา  วิสเม  มุสาวาเท  นิวิฏฺฐา  วิสมาย  ปิสุณาย  วาจาย  นิวิฏฺฐา
วิสมาย   ผรุสาย   วาจาย   นิวิฏฺฐา   วิสเม   สมฺผปฺปลาเป  นิวิฏฺฐา
วิสมาย   อภิชฺฌาย   นิวิฏฺฐา   วิสเม   พฺยาปาเท   นิวิฏฺฐา   วิสมาย
มิจฺฉาทิฏฺฐิยา   นิวิฏฺฐา   วิสเมสุ   สงฺขาเรสุ  นิวิฏฺฐา  วิสเมสุ  ปญฺจสุ
กามคุเณสุ   นิวิฏฺฐา   วิสเมสุ   ปญฺจสุ   นีวรเณสุ   นิวิฏฺฐา   วิสมาย
เจตนาย   วิสมาย   ปตฺถนาย   วิสมาย   ปณิธิยา   นิวิฏฺฐา  ปติฏฺฐิตา
อลฺลีนา   อุปคตา   อชฺโฌสิตา   อธิมุตฺตา   ลคฺคา  ลคฺคิตา  ปลิพุทฺธาติ
อวทานิยา เต วิสเม นิวิฏฺฐา ฯ
     [๔๓]   ทุกฺขูปนีตา    ปริเทวยนฺตีติ    ทุกฺขูปนีตาติ   ทุกฺขูปนีตา
ทุกฺขปฺปตฺตา    ทุกฺขสมฺปตฺตา    ทุกฺขูปคตา   มารปฺปตฺตา   มารสมฺปตฺตา
มารูปคตา   มรณปฺปตฺตา   มรณสมฺปตฺตา   มรณูปคตาติ   ทุกฺขูปนีตา   ฯ
ปริเทวยนฺตีติ    ลปนฺติ    ลาลปนฺติ    โสจนฺติ    กิลมนฺติ   ปริเทวนฺติ
อุรตฺตาฬึ กนฺทนฺติ สมฺโมหํ อาปชฺชนฺตีติ ทุกฺขูปนีตา ปริเทวยนฺติ ฯ
     [๔๔]   กึสู ภวิสฺสาม อิโต จุตาเสติ อิโต จุตา กึสุ ภวิสฺสาม เนรยิกา
ภวิสฺสาม   ติรจฺฉานโยนิกา   ภวิสฺสาม   ปิตฺติวิสยิกา  ภวิสฺสาม  มนุสฺสา
ภวิสฺสาม   เทวา  ^๑-  ภวิสฺสาม  รูปี  ภวิสฺสาม  อรูปี  ภวิสฺสาม  สญฺญี
ภวิสฺสาม    อสญฺญี   ภวิสฺสาม   เนวสญฺญีนาสญฺญี   ภวิสฺสาม   ภวิสฺสาม
นุ  โข  มยํ  อนาคตมทฺธานํ  น  นุ  โข  ภวิสฺสาม  อนาคตมทฺธานํ กึ นุ
โข  ภวิสฺสาม  อนาคตมทฺธานํ  กถํ  นุ  โข  ภวิสฺสาม  อนาคตมทฺธานํ กึ
หุตฺวา   กึ   ภวิสฺสาม   นุ   โข  มยํ  อนาคตมทฺธานนฺติ  สํสยปกฺขนฺนา
วิมติปกฺขนฺนา    เทฺวฬฺหกชาตา   ลปนฺติ   ลาลปนฺติ   โสจนฺติ   กิลมนฺติ
ปริเทวนฺติ   อุรตฺตาฬึ   กนฺทนฺติ   สมฺโมหํ   อาปชฺชนฺตีติ  กึสู  ภวิสฺสาม
อิโต จุตาเส ฯ เตนาห ภควา
                       กาเมสุ คิทฺธา ปสุตา ปมูฬฺหา
                       อวทานิยา เต วิสเม นิวิฏฺฐา
                       ทุกฺขูปนีตา ปริเทวยนฺติ
                       กึสู ภวิสฺสาม อิโต จุตาเสติ ฯ
     [๔๕]           ตสฺมา หิ สิกฺเขถ อิเธว ชนฺตุ
                       ยงฺกิญฺจิ ชญฺญา วิสมนฺติ โลเก
                       น ตสฺส เหตู ^๒- วิสมํ จเรยฺย
                       อปฺปญฺหิทํ ชีวิตมาหุ ธีรา ฯ
     [๔๖]   ตสฺมา   หิ   สิกฺเขถ   อิเธว   ชนฺตูติ  ตสฺมาติ  ตสฺมา
@เชิงอรรถ: ^๑ โป. ยุ. เทวา กึ ... ฯ  ^๒ ยุ. เหตุ ฯ
ตํการณา   ตํเหตุ   ตปฺปจฺจยา   ตํนิทานา  เอตํ  อาทีนวํ  สมฺปสฺสมาโน
กาเมสูติ  ตสฺมา  ฯ  สิกฺเขถาติ  ติสฺโส  สิกฺขา อธิสีลสิกฺขา อธิจิตฺตสิกฺขา
อธิปญฺญาสิกฺขา ฯ
     {๔๖.๑}   กตมา  อธิสีลสิกฺขา ฯ อิธ ภิกฺขุ สีลวา โหติ ปาฏิโมกฺข-
สํวรสํวุโต    วิหรติ    อาจารโคจรสมฺปนฺโน    อณุมตฺเตสุ    วชฺเชสุ
ภยทสฺสาวี    สมาทาย    สิกฺขติ    สิกฺขาปเทสุ   ขุทฺทโก   สีลกฺขนฺโธ
มหนฺโต    สีลกฺขนฺโธ   สีลํ   ปติฏฺฐา   อาทิ   จรณํ   สํยโม   สํวโร
มุขํ ^๑- ปมุขํ กุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยา อยํ อธิสีลสิกฺขา ฯ
     {๔๖.๒}   กตมา อธิจิตฺตสิกฺขา ฯ อิธ ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ
อกุสเลหิ   ธมฺเมหิ   สวิตกฺกํ   สวิจารํ   วิเวกชํ   ปีติสุขํ  ปฐมํ  ฌานํ
อุปสมฺปชฺช   วิหรติ   ฯ   วิตกฺกวิจารานํ   วูปสมา  อชฺฌตฺตํ  สมฺปสาทนํ
เจตโส   เอโกทิภาวํ   อวิตกฺกํ   อวิจารํ  สมาธิชํ  ปีติสุขํ  ทุติยํ  ฌานํ
อุปสมฺปชฺช  วิหรติ  ฯ  ปีติยา  จ  วิราคา  อุเปกฺขโก  จ วิหรติ สโต จ
สมฺปชาโน   สุขญฺจ   กาเยน   ปฏิสํเวเทติ   ยนฺตํ   อริยา  อาจิกฺขนฺติ
อุเปกฺขโก   สติมา   สุขวิหารีติ   ตติยํ   ฌานํ   อุปสมฺปชฺช  วิหรติ  ฯ
สุขสฺส   จ  ปหานา  ทุกฺขสฺส  จ  ปหานา  ปุพฺเพว  โสมนสฺสโทมนสฺสานํ
อตฺถงฺคมา   อทุกฺขมสุขํ   อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธึ   จตุตฺถํ  ฌานํ  อุปสมฺปชฺช
วิหรติ อยํ อธิจิตฺตสิกฺขา ฯ
     {๔๖.๓}   กตมา  อธิปญฺญาสิกฺขา  ฯ  อิธ  ภิกฺขุ  ปญฺญวา  โหติ
อุทยตฺถคามินิยา     ปญฺญาย     สมนฺนาคโต    อริยาย    นิพฺเพธิกาย
@เชิงอรรถ: ^๑ ม. โมกฺขํ ปโมกฺขํ ฯ
สมฺมาทุกฺขกฺขยคามินิยา   โส   อิทํ   ทุกฺขนฺติ   ยถาภูตํ   ปชานาติ  อยํ
ทุกฺขสมุทโยติ   ยถาภูตํ  ปชานาติ  อยํ  ทุกฺขนิโรโธติ  ยถาภูตํ  ปชานาติ
อยํ   ทุกฺขนิโรธคามินี   ปฏิปทาติ   ยถาภูตํ   ปชานาติ  อิเม  อาสวาติ
ยถาภูตํ    ปชานาติ   อยํ   อาสวสมุทโยติ   ยถาภูตํ   ปชานาติ   อยํ
อาสวนิโรโธติ   ยถาภูตํ   ปชานาติ   อยํ   อาสวนิโรธคามินี  ปฏิปทาติ
ยถาภูตํ ปชานาติ อยํ อธิปญฺญาสิกฺขา ฯ
     {๔๖.๔}   อิมา  ติสฺโส  สิกฺขา  อาวชฺเชนฺโต  สิกฺเขยฺย ชานนฺโต
สิกฺเขยฺย  ปสฺสนฺโต  สิกฺเขยฺย  ปจฺจเวกฺขนฺโต  สิกฺเขยฺย จิตฺตํ อธิฏฺฐหนฺโต
สิกฺเขยฺย    สทฺธาย    อธิมุจฺจนฺโต    สิกฺเขยฺย    วิริยํ   ปคฺคณฺหนฺโต
สิกฺเขยฺย   สตึ   อุปฏฺฐหนฺโต   สิกฺเขยฺย   จิตฺตํ  สมาทหนฺโต  สิกฺเขยฺย
ปญฺญาย    ปชานนฺโต   สิกฺเขยฺย   อภิญฺเญยฺยํ   อภิชานนฺโต   สิกฺเขยฺย
ปริญฺเญยฺยํ    ปริชานนฺโต   สิกฺเขยฺย   ปหาตพฺพํ   ปชหนฺโต   สิกฺเขยฺย
ภาเวตพฺพํ   ภาเวนฺโต   สิกฺเขยฺย  สจฺฉิกาตพฺพํ  สจฺฉิกโรนฺโต  สิกฺเขยฺย
อาจเรยฺย  สมาจเรยฺย  สมาทาย  วตฺเตยฺย  ฯ  อิธาติ  อิมิสฺสา ทิฏฺฐิยา
อิมิสฺสา  ขนฺติยา  อิมิสฺสา  รุจิยา  อิมสฺมึ  อาทาเย  อิมสฺมึ ธมฺเม อิมสฺมึ
วินเย  อิมสฺมึ  ธมฺมวินเย  อิมสฺมึ  ปาวจเน  อิมสฺมึ  พฺรหฺมจริเย  อิมสฺมึ
สตฺถุสาสเน   อิมสฺมึ  อตฺตภาเว  อิมสฺมึ  มนุสฺสโลเก  ^[๑]-  ฯ  ชนฺตูติ
สตฺโต นโร ฯเปฯ มนุโชติ ตสฺมา หิ สิกฺเขถ อิเธว ชนฺตุ ฯ
     [๔๗]   ยงฺกิญฺจิ   ชญฺญา   วิสมนฺติ   โลเกติ  ยงฺกิญฺจีติ  สพฺเพน
@เชิงอรรถ: ^๑ โป. ม. ยุ. เตน วุจฺจติ อิธาติ ฯ
สพฺพํ  สพฺพถา  สพฺพํ  อเสสํ  นิสฺเสสํ  ปริยาทายวจนเมตํ ^๑- ยงฺกิญฺจีติ ฯ
ชญฺญา   วิสมนฺตีติ   วิสมํ   กายกมฺมํ  วิสมนฺติ  ชาเนยฺย  วิสมํ  วจีกมฺมํ
วิสมนฺติ  ชาเนยฺย  วิสมํ  มโนกมฺมํ  วิสมนฺติ  ชาเนยฺย  วิสมํ ปาณาติปาตํ
วิสโมติ  ชาเนยฺย  วิสมํ  อทินฺนาทานํ  วิสมนฺติ  ชาเนยฺย  วิสมํ  กาเมสุ
มิจฺฉาจารํ  วิสโมติ  ชาเนยฺย  วิสมํ  มุสาวาทํ  วิสโมติ  ชาเนยฺย  วิสมํ
ปิสุณํ  วาจํ  วิสมาติ  ชาเนยฺย  วิสมํ  ผรุสํ  วาจํ วิสมาติ ชาเนยฺย วิสมํ
สมฺผปฺปลาปํ   วิสโมติ   ชาเนยฺย   วิสมํ   อภิชฺฌํ   วิสมาติ   ชาเนยฺย
วิสมํ  พฺยาปาทํ  วิสโมติ  ชาเนยฺย  วิสมํ  มิจฺฉาทิฏฺฐึ  วิสมาติ  ชาเนยฺย
วิสเม   สงฺขาเร   วิสมาติ  ชาเนยฺย  วิสเม  ปญฺจ  กามคุเณ  วิสมาติ
ชาเนยฺย   วิสเม   ปญฺจ   นีวรเณ   วิสมาติ   ชาเนยฺย  วิสมํ  เจตนํ
วิสมาติ   ชาเนยฺย   วิสมํ   ปตฺถนํ   วิสมาติ   ชาเนยฺย   วิสมํ  ปณิธึ
วิสมาติ  ชาเนยฺย  อาชาเนยฺย  วิชาเนยฺย  ปฏิวิชาเนยฺย  ปฏิวิชฺเฌยฺย ฯ
โลเกติ    อปายโลเก    ฯเปฯ    อายตนโลเกติ    ยงฺกิญฺจิ   ชญฺญา
วิสมนฺติ โลเก ฯ
     [๔๘]   น   ตสฺส  เหตู  วิสมํ  จเรยฺยาติ  วิสมสฺส  กายกมฺมสฺส
เหตุ   วิสมํ  น  จเรยฺย  วิสมสฺส  วจีกมฺมสฺส  เหตุ  วิสมํ  น  จเรยฺย
วิสมสฺส   มโนกมฺมสฺส  เหตุ  วิสมํ  น  จเรยฺย  วิสมสฺส  ปาณาติปาตสฺส
เหตุ     วิสมํ    น    จเรยฺย    วิสมสฺส    อทินฺนาทานสฺส    เหตุ
วิสมํ    น    จเรยฺย    วิสมสฺส    กาเมสุ    มิจฺฉาจารสฺส    เหตุ
@เชิงอรรถ: ^๑ ม. ปริยาทิยนวจนเมตํ ฯ
วิสมํ   น   จเรยฺย   วิสมสฺส   มุสาวาทสฺส   เหตุ  วิสมํ  น  จเรยฺย
วิสมาย    ปิสุณาย    วาจาย   เหตุ   วิสมํ   น   จเรยฺย   วิสมาย
ผรุสาย   วาจาย   เหตุ   วิสมํ   น  จเรยฺย  วิสมสฺส  สมฺผปฺปลาปสฺส
เหตุ    วิสมํ   น   จเรยฺย   วิสมาย   อภิชฺฌาย   เหตุ   วิสมํ   น
จเรยฺย   วิสมสฺส   พฺยาปาทสฺส   เหตุ   วิสมํ   น   จเรยฺย  วิสมาย
มิจฺฉาทิฏฺฐิยา   เหตุ   วิสมํ   น   จเรยฺย   วิสมานํ  สงฺขารานํ  เหตุ
วิสเม  ^๑-  น  จเรยฺย  วิสมานํ  ปญฺจนฺนํ  กามคุณานํ  เหตุ  วิสเม ^๑-
น   จเรยฺย   วิสมานํ   ปญฺจนฺนํ   นีวรณานํ  เหตุ  วิสเม  น  จเรยฺย
วิสมาย    เจตนาย    เหตุ    วิสมาย    ปตฺถนาย   เหตุ   วิสมาย
ปณิธิยา   เหตุ   วิสมํ  น  จเรยฺย  น  อาจเรยฺย  น  สมาจเรยฺย  น
สมาทาย วตฺเตยฺยาติ น ตสฺส เหตู วิสมํ จเรยฺย ฯ
     [๔๙]   อปฺปญฺหิทํ    ชีวิตมาหุ   ธีราติ   ชีวิตนฺติ   อายุ   ฐิติ
ยปนา   ยาปนา   อิริยนา   วตฺตนา   ปาลนา   ชีวิตํ   ชีวิตินฺทฺริยํ  ฯ
อปิจ   ทฺวีหิ   การเณหิ   อปฺปกํ   ชีวิตํ   ฐิติปริตฺตตาย   วา   อปฺปกํ
ชีวิตํ สรสปริตฺตตาย วา อปฺปกํ ชีวิตํ ฯ
     {๔๙.๑}   กถํ  ฐิติปริตฺตตาย  อปฺปกํ  ชีวิตํ  ฯ  อตีเต จิตฺตกฺขเณ
ชีวิตฺถ  น  ชีวติ  น  ชีวิสฺสติ  ฯ  อนาคเต จิตฺตกฺขเณ ชีวิสฺสติ น ชีวติ น
ชีวิตฺถ ฯ ปจฺจุปฺปนฺเน จิตฺตกฺขเณ ชีวติ น ชีวิตฺถ น ชีวิสฺสติ ฯ
         ชีวิตํ อตฺตภาโว จ             สุขทุกฺขา จ เกวลา
         เอกจิตฺตสมายุตฺตา          ลหุโส วตฺตติกฺขโณ
@เชิงอรรถ: ^๑ ม. วิสมํ ฯ
         จูฬาสีติสหสฺสานิ             กปฺปา ติฏฺฐนฺติ เย มรู
         น เตฺวว เตปิ ชีวนฺติ           ทฺวีหิ จิตฺเตหิ สมาหิตา ^๑-
         เย นิรุทฺธา มรนฺตสฺส         ติฏฺฐมานสฺส วา อิธ
         สพฺเพว สทิสา ขนฺธา        คตา อปฺปฏิสนฺธิกา
         อนนฺตรา จ เย ภงฺคา ^๒-   เย จ ภงฺคา ^๓- อนาคตา
         ตทนฺตเร นิรุทฺธานํ            เวสมฺมํ นตฺถิ ลกฺขเณ
         อนิพฺพตฺเตน น ชาโต        ปจฺจุปฺปนฺเน น ชีวติ
         จิตฺตภงฺคมโต ^๔- โลโก      ปญฺญตฺติ ปรมตฺถิยา
         ยถา นินฺนา ปวตฺตนฺติ       ฉนฺเทน ปริณามิตา
         อจฺฉินฺนวารา วตฺตนฺติ       สฬายตนปจฺจยา
         อนิธานคตา ภงฺคา ^๕-      ปุญฺโช นตฺถิ อนาคเต
         นิพฺพตฺตาเยว ^๖- ติฏฺฐนฺติ อารคฺเค สาสปูปมา
         นิพฺพตฺตานญฺจ ธมฺมานํ    ภงฺโค เนสํ ปุเรกฺขโต ^๗-
         ปโลกธมฺมา ติฏฺฐนฺติ        ปุราเณหิ อมิสฺสิตา
         อทสฺสนโต อายนฺติ          ภงฺคา คจฺฉนฺติ ทสฺสนํ
         วิชฺชุปฺปาโทว อากาเส       อุปฺปชฺชนฺติ วยนฺติ จาติ ฯ
เอวํ ฐิติปริตฺตตาย อปฺปกํ ชีวิตํ ฯ
     {๔๙.๒}   กถํ  สรสปริตฺตตาย  อปฺปกํ ชีวิตํ ฯ อสฺสาสูปนิพทฺธํ ชีวิตํ
ปสฺสาสูปนิพทฺธํ    ชีวิตํ   อสฺสาสปฺปสฺสาสูปนิพทฺธํ   ชีวิตํ   มหาภูตูปนิพทฺธํ
@เชิงอรรถ: ^๑ ม. สํยุตฺตา ฯ ^๒-๓-๕ โป. ม. ภคฺคา ฯ ^๔ ม. จิตฺตภคฺคามโต ฯ ^๖ ม. จ ฯ
@^๗ ปุรกฺขโตติปิ ปาโฐ ฯ
ชีวิตํ      อุสฺมูปนิพทฺธํ      ชีวิตํ     กวฬิงฺการาหารูปนิพทฺธํ     ชีวิตํ
วิญฺญาณูปนิพทฺธํ   ชีวิตํ   ฯ   มูลมฺปิ   อิเมสํ   ทุพฺพลํ   ฯ   ปุพฺพเหตูปิ
อิเมสํ  ทุพฺพลา  ฯ  เยปิ  ปจฺจยา  เตปิ  ทุพฺพลา  ฯ  เยปิ ปภวิกา ^๑-
เตปิ  ทุพฺพลา  ฯ  สหภูปิ  ^๒-  อิเมสํ  ทุพฺพลา  ฯ  สมฺปโยคาปิ  อิเมสํ
ทุพฺพลา  ฯ  สหชาปิ  อิเมสํ  ทุพฺพลา  ฯ  ยาปิ ปโยชิกา สาปิ ทุพฺพลา ฯ
อญฺญมญฺญํ   นิจฺจทุพฺพลา   อิเม   ฯ   อญฺญมญฺญํ   อนวตฺถิตา   อิเม  ฯ
อญฺญมญฺญํ   ปริปาตยนฺติ   อิเม   ฯ  อญฺญมญฺญสฺส  หิ  นตฺถิ  ตายิตา  ฯ
น  จาปิ  ฐเปนฺติ  อญฺญมญฺญิเม  ฯ  โยปิ  นิพฺพตฺตโก  โส น วิชฺชติ ฯ น
จ  เกนจิ  โกจิ  หายติ  ฯ  ภงฺคพฺยา  ^๓- จ อิเม หิ สพฺพโส ฯ ปุริเมหิ
ปภาวิตา  อิเม  ฯ  เยปิ  ปภาวิตา เต ปุเร มตา ฯ ปุริมาปิจ ปจฺฉิมาปิจ
อญฺญมญฺญํ น กทาจิ อทฺทสํสูติ ฯ เอวํ สรสปริตฺตตาย อปฺปกํ ชีวิตํ ฯ
     {๔๙.๓}   อปิจ     จาตุมฺมหาราชิกานํ     เทวานํ    ชีวิตํ
อุปาทาย     มนุสฺสานํ    อปฺปกํ    ชีวิตํ    ปริตฺตกํ    ชีวิตํ    โถกํ
ชีวิตํ   ขณิกํ   ชีวิตํ   ลหุกํ   ชีวิตํ   อิตฺตรํ   ชีวิตํ   อนทฺธนียํ  ชีวิตํ
น    จิรฏฺฐิติกํ    ชีวิตํ    ฯ    ตาวตึสานํ    เทวานํ   ฯ   ยามานํ
เทวานํ    ฯ    ตุสิตานํ    เทวานํ   ฯ   นิมฺมานรตีนํ   เทวานํ   ฯ
ปรนิมฺมิตวสวตฺตีนํ      เทวานํ      ฯ     พฺรหฺมกายิกานํ     เทวานํ
ชีวิตํ     อุปาทาย    มนุสฺสานํ    อปฺปกํ    ชีวิตํ    ปริตฺตกํ    ชีวิตํ
โถกํ   ชีวิตํ  ขณิกํ  ชีวิตํ  ลหุกํ  ชีวิตํ  อิตฺตรํ  ชีวิตํ  อนทฺธนียํ  ชีวิตํ
@เชิงอรรถ: ^๑ ม. ปภาวิกา ฯ ^๒ โป. ม. สหภูมิ ฯ ^๓ ม. คนฺธพฺพา ฯ
น  จิรฏฺฐิติกํ  ชีวิตํ  ฯ  วุตฺตํ  เหตํ  ภควตา  อปฺปมิทํ  ภิกฺขเว มนุสฺสานํ
อายุ   คมนีโย   สมฺปราโย  มนฺตาย  โผฏฺฐพฺพํ  กตฺตพฺพํ  กุสลํ  จริตพฺพํ
พฺรหฺมจริยํ  นตฺถิ  ชาตสฺส  อมรณํ โย ^[๑]- ภิกฺขเว จิรํ ชีวติ โส วสฺสสตํ
อปฺปํ วา ภิยฺโย ฯ
         อปฺปมายุ มนุสฺสานํ         หิเฬยฺย นํ สุโปริโส
         จเรยฺยาทิตฺตสีโสว            นตฺถิ มจฺจุสฺส นาคโม
         อจฺจยนฺติ อโหรตฺตา          ชีวิตํ อุปรุชฺฌติ
         อายุ ขียติ มจฺจานํ            กุนฺนทีนํว อูทกนฺติ ฯ
     {๔๙.๔}   อปฺปญฺหิทํ  ชีวิตมาหุ  ธีราติ  ธีราติ  ธิติมาติ  ธีรา  ฯ
ธิติสมฺปนฺนาติ   ธีรา   ฯ   ธิกฺกตปาปาติ   ธีรา  ฯ  ธี  วุจฺจติ  ปญฺญา
ยา    ปญฺญา    ปชานนา   วิจโย   ปวิจโย   ธมฺมวิจโย   สลฺลกฺขณา
อุปลกฺขณา    ปจฺจุปลกฺขณา    ปณฺฑิจฺจํ    โกสลฺลํ   เนปุญฺญํ   เวภพฺยา
จินฺตา    อุปปริกฺขา   ภูรี   เมธา   ปริณายิกา   วิปสฺสนา   สมฺปชญฺญํ
ปโตโท    ปญฺญา   ปญฺญินฺทฺริยํ   ปญฺญาพลํ   ปญฺญาสตฺถํ   ปญฺญาปาสาโท
ปญฺญาอาโลโก      ปญฺญาโอภาโส      ปญฺญาปชฺโชโต      ปญฺญารตนํ
อโมโห    ธมฺมวิจโย    สมฺมาทิฏฺฐิ    ตาย   ปญฺญาย   สมนฺนาคตตฺตา
ธีรา   ฯ   อปิจ   ขนฺธธีรา  ธาตุธีรา  อายตนธีรา  ปฏิจฺจสมุปฺปาทธีรา
สติปฏฺฐานธีรา      สมฺมปฺปธานธีรา     อิทฺธิปฺปาทธีรา     อินฺทฺริยธีรา
พลธีรา     โพชฺฌงฺคธีรา    มคฺคธีรา    ผลธีรา    นิพฺพานธีรา    ฯ
เต     ธีรา    เอวมาหํสุ    มนุสฺสานํ    อปฺปกํ    ชีวิตํ    ปริตฺตกํ
@เชิงอรรถ: ^๑ ยุ. หิ. ฯ
ชีวิตํ   โถกํ  ชีวิตํ  ขณิกํ  ชีวิตํ  ลหุกํ  ชีวิตํ  อิตฺตรํ  ชีวิตํ  อนทฺธนียํ
ชีวิตํ   นจิรฏฺฐิติกํ   ชีวิตนฺติ   เอวมาหํสุ   เอวํ  กเถนฺติ  เอวํ  ภณนฺติ
เอวํ ทีปยนฺติ เอวํ โวหรนฺตีติ อปฺปญฺหิทํ ชีวิตมาหุ ธีรา ฯ
     {๔๙.๕}        เตนาห ภควา
                        ตสฺมา หิ สิกฺเขถ อิเธว ชนฺตุ
                        ยงฺกิญฺจิ ชญฺญา วิสมนฺติ โลเก
                        น ตสฺส เหตู วิสมํ จเรยฺย
                        อปฺปญฺหิทํ ชีวิตมาหุ ธีราติ ฯ
     [๕๐]           ปสฺสามิ โลเก ปริผนฺทมานํ
                       ปชํ อิมํ ตณฺหคตํ ภเวสุ
                       หีนา นรา มจฺจุมุเข ลปนฺติ
                       อวีตตณฺหาเส ภวาภเวสุ ฯ
     [๕๑]   ปสฺสามิ   โลเก   ปริผนฺทมานนฺติ   ปสฺสามีติ  มํสจกฺขุนาปิ
ปสฺสามิ      ทิพฺพจกฺขุนาปิ     ปสฺสามิ     ปญฺญาจกฺขุนาปิ     ปสฺสามิ
พุทฺธจกฺขุนาปิ   ปสฺสามิ   สมนฺตจกฺขุนาปิ   ปสฺสามิ   ทกฺขามิ  โอโลเกมิ
นิชฺฌายามิ  อุปปริกฺขามิ  ฯ  โลเกติ  อปายโลเก  มนุสฺสโลเก เทวโลเก
ขนฺธโลเก ธาตุโลเก อายตนโลเก ฯ
     {๕๑.๑}   ปริผนฺทมานนฺติ  ตณฺหาผนฺทนาย  ผนฺทมานํ  ทิฏฺฐิผนฺทนาย
ผนฺทมานํ   กิเลสผนฺทนาย  ผนฺทนาย  ผนฺทมานํ  ปโยคผนฺทนาย  ผนฺทมานํ
วิปากผนฺทนาย ผนฺทมานํ ทุจฺจริตผนฺทนาย ผนฺทมานํ รตฺตราเคน ^๑- ผนฺทมานํ
@เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. รตฺตํ .. ทุฏฺฐํ .. มุฬฺหํโมเหน ฯ
ทุฏฺฐโทเสน   ผนฺทมานํ   มูฬฺหโมเหน   ผนฺทมานํ   วินิพนฺธมาเนน   ^๑-
ผนฺทมานํ   ปรามฏฺฐทิฏฺฐิยา   ผนฺทมานํ   วิกฺเขปคตอุทฺธจฺเจน   ผนฺทมานํ
อนิฏฺฐงฺคตวิจิกิจฺฉาย    ผนฺทมานํ   ถามคตอนุสเยหิ   ผนฺทมานํ   ลาเภน
ผนฺทมานํ   อลาเภน   ผนฺทมานํ   ยเสน   ผนฺทมานํ  อยเสน  ผนฺทมานํ
ปสํสาย   ผนฺทมานํ   นินฺทาย   ผนฺทมานํ   สุเขน   ผนฺทมานํ   ทุกฺเขน
ผนฺทมานํ   ชาติยา   ผนฺทมานํ   ชราย   ผนฺทมานํ  พฺยาธินา  ผนฺทมานํ
มรเณน     ผนฺทมานํ     โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาเสหิ    ผนฺทมานํ
เนรยิเกน   ทุกฺเขน   ผนฺทมานํ   ติรจฺฉานโยนิเกน   ทุกฺเขน  ผนฺทมานํ
ปิตฺติวิสยิเกน    ทุกฺเขน    ผนฺทมานํ   มานุสิเกน   ทุกฺเขน   ผนฺทมานํ
คพฺโภกฺกนฺติมูลเกน   ทุกฺเขน   ผนฺทมานํ   คพฺเภ   ฐิติมูลเกน   ทุกฺเขน
ผนฺทมานํ   คพฺภวุฏฺฐานมูลเกน   ทุกฺเขน   ผนฺทมานํ   ชาตสฺสูปนิพทฺธิเกน
ทุกฺเขน     ผนฺทมานํ     ชาตสฺสปราเธยฺยเกน    ทุกฺเขน    ผนฺทมานํ
อตฺตูปกฺกเมน    ทุกฺเขน   ผนฺทมานํ   ปรูปกฺกเมน   ทุกฺเขน   ผนฺทมานํ
ทุกฺขทุกฺเขน    ผนฺทมานํ    สงฺขารทุกฺเขน   ผนฺทมานํ   วิปริณามทุกฺเขน
ผนฺทมานํ  จกฺขุโรเคน  ทุกฺเขน  ผนฺทมานํ  โสตโรเคน  ทุกฺเขน ผนฺทมานํ
ฆานโรเคน   ทุกฺเขน   ชิวฺหาโรเคน   ทุกฺเขน   กายโรเคน   ทุกฺเขน
สีสโรเคน   ทุกฺเขน   กณฺณโรเคน   มุขโรเคน   ทนฺตโรเคน   กาเสน
สาเสน   ปินาเสน   ฑเหน   ชเรน  กุจฺฉิโรเคน  มุจฺฉาย  ปกฺขนฺทิกาย
@เชิงอรรถ: ^๑ โป. ม. ยุ. วินิพนฺธํ .. ปรามฏฺฐํ .. วิเขปคตํ อนิฏฺฐงฺคตํ .. ถามคตํ .. ฯ
สุลาย   ^๑-  วิสูจิกาย  กุฏฺเฐน  คณฺเฑน  กิลาเสน  โสเสน  อปมาเรน
ททฺทุยา   กณฺฑุยา   กจฺฉุยา   รขสาย   วิตจฺฉิกาย   โลหิเตน  ปิตฺเตน
มธุเมเหน  อํสาย  ปิฬกาย  ภคนฺทลาย  ^๒-  ปิตฺตสมุฏฺฐาเนน  อาพาเธน
เสมฺหสมุฏฺฐาเนน   อาพาเธน  วาตสมุฏฺฐาเนน  อาพาเธน  สนฺนิปาติเกน
อาพาเธน    อุตุปริณามเชน   อาพาเธน   วิสมปริหารเชน   อาพาเธน
โอปกฺกมิเกน   อาพาเธน   กมฺมวิปากเชน   อาพาเธน  สีเตน  อุเณฺหน
ชิฆจฺฉาย  ปิปาสาย  อุจฺจาเรน  ปสฺสาเวน ฑํสมกสวาตาตปสิรึสปสมฺผสฺเสน
ทุกฺเขน  มาตุมรเณน  ทุกฺเขน  ปิตุมรเณน  ทุกฺเขน  ภาตุมรเณน  ทุกฺเขน
ภคินีมรเณน    ทุกฺเขน    ปุตฺตมรเณน   ทุกฺเขน   ธีตุมรเณน   ทุกฺเขน
ญาติพฺยสเนน   โภคพฺยสเนน   โรคพฺยสเนน   สีลพฺยสเนน  ทิฏฺฐิพฺยสเนน
ทุกฺเขน   ผนฺทมานํ   สมฺผนฺทมานํ   วิปฺผนฺทมานํ   เวธมานํ   ปเวธมานํ
สมฺปเวธมานํ   ปสฺสามิ   ทกฺขามิ   โอโลเกมิ  นิชฺฌายามิ  อุปปริกฺขามีติ
ปสฺสามิ โลเก ปริผนฺทมานํ ฯ
     [๕๒]   ปชํ  อิมํ  ตณฺหคตํ  ภเวสูติ  ปชาติ  สตฺตาธิวจนํ ฯ ตณฺหาติ
รูปตณฺหา     สทฺทตณฺหา     คนฺธตณฺหา     รสตณฺหา    โผฏฺฐพฺพตณฺหา
ธมฺมตณฺหา    ฯ    ตณฺหคตนฺติ    ตณฺหาคตํ    ตณฺหานุคตํ    ตณฺหานุสฏํ
ตณฺหายาปนฺนํ    ตณฺหาย    ปาติตํ   ^๓-   อภิภูตํ   ปริยาทินฺนจิตฺตํ   ฯ
@เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. สูลาย ฯ ^๒ โป. ม. ยุ. ภคนฺทเลน ฯ อีทิสฏฺฐาเน สพฺพตฺถ เอวํ
@ญาตพฺพํ ฯ ^๓ ปริปาติตนฺติปิ ปาโฐ ฯ
ภเวสูติ กามภเว รูปภเว อรูปภเวติ ปชํ อิมํ ตณฺหคตํ ภเวสุ ฯ
     [๕๓]   หีนา  นรา  มจฺจุมุเข  ลปนฺตีติ  หีนา  นราติ ^[๑]- หีเนน
กายกมฺเมน  สมนฺนาคตาติ  หีนา  ^[๒]- ฯ หีเนน วจีกมฺเมน สมนฺนาคตาติ
หีนา  ^[๒]-  ฯ  หีเนน  มโนกมฺเมน  สมนฺนาคตาติ หีนา ^[๒]- ฯ หีเนน
ปาณาติปาเตน  สมนฺนาคตาติ  หีนา  ฯ  ^[๓]-  หีเนน  อทินฺนาทาเนน ฯ
หีเนน  กาเมสุมิจฺฉาจาเรน  ฯ  หีเนน  มุสาวาเทน  ฯ  หีนาย  ปิสุณาย
วาจาย  ฯ  หีนาย  ผรุสาย  วาจาย  ฯ  หีเนน สมฺผปฺปลาเปน ฯ หีนาย
อภิชฺฌาย   ฯ  หีเนน  พฺยาปาเทน  ฯ  หีนาย  มิจฺฉาทิฏฺฐิยา  ฯ  หีเนหิ
สงฺขาเรหิ  ฯ  หีเนหิ  ปญฺจหิ  กามคุเณหิ  ฯ  หีเนหิ  ปญฺจหิ นีวรเณหิ ฯ
หีนาย  เจตนาย  ฯ  หีนาย  ปตฺถนาย  ฯ  หีนาย  ปณิธิยา สมนฺนาคตาติ
หีนา  ^[๔]-  นิหีนา  โอมกา  ลามกา  ชตุกฺกา  ปริตฺตาติ  หีนา นรา ฯ
มจฺจุมุเข    ลปนฺตีติ    มจฺจุมุเข    มารมุเข   มรณมุเข   มจฺจุปฺปตฺตา
มจฺจุสมฺปตฺตา    มจฺจูปาคตา   มารปฺปตฺตา   มารสมฺปตฺตา   มารูปาคตา
มรณปฺปตฺตา   มรณสมฺปตฺตา   มรณูปาคตา   ลปนฺติ   ลาลปนฺติ   โสจนฺติ
กิลมนฺติ   ปริเทวนฺติ   อุรตฺตาฬึ   กนฺทนฺติ   สมฺโมหํ  อาปชฺชนฺตีติ  หีนา
นรา มจฺจุมุเข ลปนฺติ ฯ
     [๕๔]   อวีตตณฺหาเส   ภวาภเวสูติ   ตณฺหาติ   รูปตณฺหา  ฯเปฯ
ธมฺมตณฺหา   ฯ   ภวาภเวสูติ   ภวาภเว  กมฺมภเว  ปุนพฺภเว  กามภเว
@เชิงอรรถ: ^๑ โป. ม. หีนา นรา ฯ ^๒-๓ โป. ม. นรา ฯ ^๔ โป. ม. นรา หีนา นิหีนา ...
@โอหีนา
กมฺมภเว   กามภเว   ปุนพฺภเว   รูปภเว  กมฺมภเว  รูปภเว  ปุนพฺภเว
อรูปภเว  กมฺมภเว  อรูปภเว  ปุนพฺภเว  ปุนปฺปุนํ  ภเว  ปุนปฺปุนํ  คติยา
ปุนปฺปุนํ  อุปปตฺติยา  ปุนปฺปุนํ  ปฏิสนฺธิยา  ปุนปฺปุนํ อตฺตภาวาภินิพฺพตฺติยา ฯ
อวีตตณฺหาเสติ    อวีตตณฺหา   อวิคตตณฺหา   อจฺจตฺตตณฺหา   อวนฺตตณฺหา
อมุตฺตตณฺหา     อปฺปหีนตณฺหา     อปฺปฏินิสฺสฏฺฐตณฺหาติ     อวีตตณฺหาเส
ภวาภเวสุ ฯ เตนาห ภควา
                       ปสฺสามิ โลเก ปริผนฺทมานํ
                       ปชํ อิมํ ตณฺหคตํ ภเวสุ
                       หีนา นรา มจฺจุมุเข ลปนฺติ
                       อวีตตณฺหาเส ภวาภเวสูติ ฯ
     [๕๕]           มมายิเต ปสฺสถ ผนฺทมาเน
                       มจฺเฉว อปฺโปทกขีณโสเต ^๑-
                       เอตมฺปิ ทิสฺวา อมโม จเรยฺย
                       ภเวสุ อาสตฺติมกุพฺพมาโน ฯ
     [๕๖]   มมายิเต   ปสฺสถ  ผนฺทมาเนติ  มมตฺตาติ  เทฺว  มมตฺตา
ตณฺหามมตฺตญฺจ ทิฏฺฐิมมตฺตญฺจ ฯ
     {๕๖.๑}   กตมํ   ตณฺหามมตฺตํ   ฯ   ยาวตา   ตณฺหาสงฺขาเตน
สีมกตํ     มริยาทิกตํ    โอธิกตํ    ปริยนฺติกตํ    ปริคฺคหิตํ    มมายิตํ
อิทํ  มมํ  เอตํ  มมํ  เอตฺตกํ  มมํ  เอตฺตาวตา  มมํ  มม  รูปา  สทฺทา
@เชิงอรรถ: ^๑ โป. ม. ยุ. อปฺโปทเก ฯ
คนฺธา   รสา   โผฏฺฐพฺพา   อตฺถรณา   ปาปุรณา  ทาสีทาสา  อเชฬกา
กุกฺกุฏสูกรา    หตฺถิควาสฺสวฬวา    เขตฺตํ    วตฺถุ    หิรญฺญํ    สุวณฺณํ
คามนิคมราชธานิโย   รฏฺฐญฺจ   ชนปโท   จ  โกโส  จ  โกฏฺฐาคารญฺจ
เกวลมฺปิ   มหาปฐวึ   ตณฺหาวเสน  มมายติ  ยาวตา  อฏฺฐสตตณฺหาวิปรีตํ
อิทํ ตณฺหามมตฺตํ ฯ
     {๕๖.๒}   กตมํ  ทิฏฺฐิมมตฺตํ  ฯ วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺฐิ ทสวตฺถุกา
มิจฺฉาทิฏฺฐิ   ทสวตฺถุกา   อนฺตคฺคาหิกา   ทิฏฺฐิ   ยา   เอวรูปา   ทิฏฺฐิ
ทิฏฺฐิคตํ    ทิฏฺฐิคหนํ    ทิฏฺฐิกนฺตาโร   ทิฏฺฐิวิสูกายิกํ   ทิฏฺฐิวิปฺผนฺทิตํ
ทิฏฺฐิสญฺโญชนํ   คาโห   ปฏิคฺคาโห   อภินิเวโส   ปรามาโส   กุมฺมคฺโค
มิจฺฉาปโถ    มิจฺฉตฺตํ    ติตฺถายตนํ    วิปริเยสคฺคาโห    วิปริตคฺคาโห
วิปลฺลาสคฺคาโห    มิจฺฉาคาโห    อยาถาวกสฺมึ    ยาถาวกนฺติ   คาโห
ยาวตา ทฺวาสฏฺฐี ทิฏฺฐิคตานิ อิทํ ทิฏฺฐิมมตฺตํ ฯ
     {๕๖.๓}   มมายิเต  ปสฺสถ ผนฺทมาเนติ มมายิตวตฺถุอจฺเฉทสงฺกิโนปิ
ผนฺทนฺติ   อจฺฉิชฺชนฺเตปิ   ผนฺทนฺติ   อจฺฉินฺเนปิ   ผนฺทนฺติ   มมายิตวตฺถุ-
วิปริณามสงฺกิโนปิ    ผนฺทนฺติ    วิปริณามนฺเตปิ    ผนฺทนฺติ   วิปริณเตปิ
ผนฺทนฺติ   สมฺผนฺทนฺติ   วิปฺผนฺทนฺติ   เวเธนฺติ   ปเวเธนฺติ  สมฺปเวเธนฺติ
เอวํ  ผนฺทมาเน  ^๑-  สมฺผนฺทมาเน  วิปฺผนฺทมาเน เวธมาเน ปเวธมาเน
สมฺปเวธมาเน   ปสฺสถ   ทกฺขถ   โอโลเกถ   นิชฺฌายถ   อุปปริกฺขถาติ
มมายิเต ปสฺสถ ผนฺทมาเน ฯ
     [๕๗]   มจฺเฉว   อปฺโปทกขีณโสเตติ   ยถา   มจฺฉา  อปฺโปทเก
@เชิงอรรถ: ^๑ โป. ม. ยุ. ปผนฺทมาเน ..
ปริตฺโตทเก  อุทกปริยาทาเน  กาเกหิ  วา  กุลเลหิ  วา  พลาเกหิ  วา
ปริปาติยมานา   อุกฺขิปิยมานา   ขชฺชมานา   ผนฺทนฺติ  ^[๑]-  สมฺผนฺทนฺติ
วิปฺผนฺทนฺติ    เวเธนฺติ    ปเวเธนฺติ   สมฺปเวเธนฺติ   เอวเมว   ปชา
มมายิตวตฺถุอจฺเฉทสงฺกิโนปิ      ผนฺทนฺติ      อจฺฉิชฺชนฺเตปิ     ผนฺทนฺติ
อจฺฉินฺเนปิ      ผนฺทนฺติ      มมายิตวตฺถุวิปริณามสงฺกิโนปิ      ผนฺทนฺติ
วิปริณามนฺเตปิ    ผนฺทนฺติ    วิปริณเตปิ   ผนฺทนฺติ   ^[๒]-   สมฺผนฺทนฺติ
วิปฺผนฺทนฺติ   เวเธนฺติ   ปเวเธนฺติ   สมฺปเวเธนฺตีติ  มจฺเฉว  อปฺโปทก-
ขีณโสเต ฯ
     [๕๘]   เอตมฺปิ  ทิสฺวา  อมโม  จเรยฺยาติ  เอตํ  อาทีนวํ  ทิสฺวา
ปสฺสิตฺวา   ตุลยิตฺวา   ตีรยิตฺวา   วิภาวยิตฺวา  วิภูตํ  กตฺวา  มมตฺเตสูติ
เอตมฺปิ   ทิสฺวา   ฯ   อมโม   จเรยฺยาติ   มมตฺตาติ   เทฺว  มมตฺตา
ตณฺหามมตฺตญฺจ      ทิฏฺฐิมมตฺตญฺจ      ฯเปฯ     อิทํ     ตณฺหามมตฺตํ
ฯเปฯ    อิทํ    ทิฏฺฐิมมตฺตํ    ฯ    ตณฺหามมตฺตํ   ปหาย   ทิฏฺฐิมมตฺตํ
ปฏินิสฺสชฺชิตฺวา    จกฺขุํ    อมมายนฺโต    โสตํ    อมมายนฺโต    ฆานํ
อมมายนฺโต   ชิวฺหํ   อมมายนฺโต   กายํ  อมมายนฺโต  มนํ  อมมายนฺโต
รูเป   สทฺเท   คนฺเธ  รเส  โผฏฺฐพฺเพ  กุลํ  คณํ  อาวาสํ  ลาภํ  ยสํ
ปสํสํ    สุขํ   จีวรํ   ปิณฺฑปาตํ   เสนาสนํ   คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ
กามธาตุํ   รูปธาตุํ   อรูปธาตุํ   กามภวํ   รูปภวํ   อรูปภวํ   สญฺญาภวํ
อสญฺญาภวํ     เนวสญฺญานาสญฺญาภวํ     เอกโวการภวํ    จตุโวการภวํ
ปญฺจโวการภวํ    อตีตํ    อนาคตํ    ปจฺจุปฺปนฺนํ   ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาตพฺเพ
ธมฺเม     อมมายนฺโต    อคฺคณฺหนฺโต    อปรามสนฺโต    อนภินิวิสนฺโต
@เชิงอรรถ: ^๑-๒ ม. ยุ. ปผนฺทนฺติ ฯ
จเรยฺย   วิหเรยฺย  อิริเยยฺย  วตฺเตยฺย  ปาเลยฺย  ยเปยฺย  ยาเปยฺยาติ
เอตมฺปิ ทิสฺวา อมโม จเรยฺย ฯ
     [๕๙]   ภเวสุ   อาสตฺติมกุพฺพมาโนติ  ภเวสูติ  กามภเว  รูปภเว
อรูปภเว ฯ อาสตฺติ วุจฺจติ ตณฺหา โย ราโค สาราโค ฯเปฯ อภิชฺฌา โลโภ
อกุสลมูลํ   ฯ  ภเวสุ  อาสตฺติมกุพฺพมาโนติ  ภเวสุ  อาสตฺตึ  อกุพฺพมาโน
ฉนฺทํ   เปมํ   ราคํ   ขนฺตึ   อกุพฺพมาโน   อชนยมาโน  อสญฺชนยมาโน
อนิพฺพตฺตยมาโน   อนภินิพฺพตฺตยมาโนติ   ภเวสุ   อาสตฺติมกุพฺพมาโน   ฯ
เตนาห ภควา
                       มมายิเต ปสฺสถ ผนฺทมาเน
                       มจฺเฉว อปฺโปทกขีณโสเต
                       เอตมฺปิ ทิสฺวา อมโม จเรยฺย
                       ภเวสุ อาสตฺติมกุพฺพมาโนติ ฯ
     [๖๐]             อุโภสุ อนฺเตสุ วิเนยฺย ฉนฺทํ
                       ผสฺสํ ปริญฺญาย อนานุคิทฺโธ
                       ยทตฺตครหี ตทกุพฺพมาโน
                       น ลิมฺปตี ^๑- ทิฏฺฐสุเตสุ ธีโร ฯ
     [๖๑]   อุโภสุ   อนฺเตสุ   วิเนยฺย   ฉนฺทนฺติ   อนฺตาติ   ผสฺโส
เอโก    อนฺโต   ผสฺสสมุทโย   ทุติโย   อนฺโต   ฯ   อตีโต   เอโก
อนฺโต   อนาคโต   ทุติโย   อนฺโต   ฯ  สุขา  เวทนา  เอโก  อนฺโต
@เชิงอรรถ: ^๑ น ลิมฺปตีติปิ ปาโฐ ฯ
ทุกฺขา   เวทนา   ทุติโย  อนฺโต  ฯ  นามํ  เอโก  อนฺโต  รูปํ  ทุติโย
อนฺโต   ฯ   ฉ   อชฺฌตฺติกานิ  อายตนานิ  เอโก  อนฺโต  ฉ  พาหิรานิ
อายตนานิ   ทุติโย  อนฺโต  ฯ  สกฺกาโย  เอโก  อนฺโต  สกฺกายสมุทโย
ทุติโย   อนฺโตติ   ฯ   ฉนฺโทติ   โย  กาเมสุ  กามจฺฉนฺโท  กามราโค
กามนนฺทิ     กามตณฺหา     กามเสนฺโห    กามปริฬาโห    กามมุจฺฉา
กามชฺโฌสานํ   กาโมโฆ   กามโยโค   กามุปาทานํ  กามจฺฉนฺทนีวรณํ  ฯ
อุโภสุ   อนฺเตสุ   วิเนยฺย   ฉนฺทนฺติ   อุโภสุ   อนฺเตสุ  ฉนฺทํ  วิเนยฺย
ปฏิวิเนยฺย   ปชเหยฺย  วิโนเทยฺย  พฺยนฺตีกเรยฺย  ^๑-  อนภาวงฺคเมยฺยาติ
อุโภสุ อนฺเตสุ วิเนยฺย ฉนฺทํ ฯ
     [๖๒]   ผสฺสํ   ปริญฺญาย   อนานุคิทฺโธติ   ผสฺโสติ  จกฺขุสมฺผสฺโส
โสตสมฺผสฺโส      ฆานสมฺผสฺโส      ชิวฺหาสมฺผสฺโส      กายสมฺผสฺโส
มโนสมฺผสฺโส   อธิวจนสมฺผสฺโส   ปฏิฆสมฺผสฺโส   สุขเวทนีโย   สมฺผสฺโส
ทุกฺขเวทนีโย   สมฺผสฺโส   อทุกฺขมสุขเวทนีโย   สมฺผสฺโส  กุสโล  ผสฺโส
อกุสโล  ผสฺโส  อพฺยากโต  ผสฺโส  กามาวจโร  ผสฺโส รูปาวจโร ผสฺโส
อรูปาวจโร   ผสฺโส   สุญฺญโต   ผสฺโส   อนิมิตฺโต   ผสฺโส  อปฺปณิหิโต
ผสฺโส  โลกิโย  ผสฺโส  โลกุตฺตโร  ผสฺโส  อตีโต ผสฺโส อนาคโต ผสฺโส
ปจฺจุปฺปนฺโน  ผสฺโส  โย  เอวรูโป  ผสฺโส  ผุสนา  สมฺผุสนา  สมฺผุสิตตฺตํ
อยํ   วุจฺจติ   ผสฺโส   ฯ   ผสฺสํ   ปริญฺญายาติ   ผสฺสํ  ตีหิ  ปริญฺญาหิ
ปริชานิตฺวา ญาตปริญฺญาย ตีรณปริญฺญาย ปหานปริญฺญาย ฯ
@เชิงอรรถ: ^๑ ม. พฺยนฺตี ..
     {๖๒.๑}   กตมา  ญาตปริญฺญา  ฯ  ผสฺสํ ชานาติ อยํ จกฺขุสมฺผสฺโส
อยํ    โสตสมฺผสฺโส   อยํ   ฆานสมฺผสฺโส   อยํ   ชิวฺหาสมฺผสฺโส   อยํ
กายสมฺผสฺโส    อยํ    มโนสมฺผสฺโส    อยํ    อธิวจนสมฺผสฺโส    อยํ
ปฏิฆสมฺผสฺโส   อยํ   สุขเวทนีโย   ผสฺโส   อยํ   ทุกฺขเวทนีโย  ผสฺโส
อยํ  อทุกฺขมสุขเวทนีโย  ผสฺโส  อยํ  กุสโล  ผสฺโส  อยํ  อกุสโล ผสฺโส
อยํ  อพฺยากโต  ผสฺโส  อยํ  กามาวจโร ผสฺโส อยํ รูปาวจโร ผสฺโส อยํ
อรูปาวจโร   ผสฺโส   อยํ  สุญฺญโต  ผสฺโส  อยํ  อนิมิตฺโต  ผสฺโส  อยํ
อปฺปณิหิโต  ผสฺโส  อยํ  โลกิโย  ผสฺโส  อยํ โลกุตฺตโร ผสฺโส อยํ อตีโต
ผสฺโส  อยํ  อนาคโต  ผสฺโส  อยํ  ปจฺจุปฺปนฺโน  ผสฺโสติ  ชานาติ ปสฺสติ
อยํ ญาตปริญฺญา ฯ
     {๖๒.๒}   กตมา  ตีรณปริญฺญา  ฯ  เอวํ  ญาตํ กตฺวา ผสฺสํ ตีเรติ
อนิจฺจโต  ทุกฺขโต  โรคโต  คณฺฑโต  สลฺลโต  อฆโต  อาพาธโต  ปรโต
ปโลกโต   อีติโต   อุปทฺทวโต   ภยโต   อุปสคฺคโต   จลโต  ปภงฺคุโต
อทฺธุวโต   อตาณโต   อเลณโต   อสรณโต   ริตฺตโต  ตุจฺฉโต  สุญฺญโต
อนตฺตโต     อาทีนวโต     วิปริณามธมฺมโต    อสารกโต    อฆมูลโต
วธกโต   วิภวโต   สาสวโต  สงฺขตโต   มารามิสโต  ชาติธมฺมโต  ^๑-
ชราธมฺมโต      พฺยาธิธมฺมโต      มรณธมฺมโต      โสกปริเทวทุกฺข-
โทมนสฺสุปายาสธมฺมโต      สงฺกิเลสิกธมฺมโต      ^๒-      สมุทยโต
อตฺถงฺคมโต    อสฺสาทโต    อาทีนวโต    นิสฺสรณโต    ตีเรติ    อยํ
ตีรณปริญฺญา ฯ
@เชิงอรรถ: ^๑ ม. ชาติชราพฺยาธิมรณธมฺมโต ฯ  ^๒ ม. สงฺกิเลสธมฺมโต ฯ
     {๖๒.๓}   กตมา  ปหานปริญฺญา  ฯ เอวํ ตีรยิตฺวา ผสฺเส ฉนฺทราคํ
ปชหติ   วิโนเทติ  พฺยนฺตีกโรติ  อนภาวงฺคเมติ  ฯ  วุตฺตํ  เหตํ  ภควตา
โย  ภิกฺขเว  ผสฺเสสุ  ฉนฺทราโค ตํ ปชหถ เอวํ โส ผสฺโส ปหีโน ภวิสฺสติ
อุจฺฉินฺนมูโล   ตาลาวตฺถุกโต   อนภาวงฺคโต  อายตึ  อนุปฺปาทธมฺโมติ  ฯ
อยํ ปหานปริญฺญา ฯ
     {๖๒.๔}   ผสฺสํ   ปริญฺญายาติ   ผสฺสํ   อิมาหิ   ตีหิ  ปริญฺญาหิ
ปริชานิตฺวา  ฯ  อนานุคิทฺโธติ  เคโธ  วุจฺจติ  ตณฺหา โย ราโค สาราโค
ฯเปฯ  อภิชฺฌา  โลโภ  อกุสลมูลํ  ฯ  ยสฺเสโส  เคโธ ปหีโน สมุจฺฉินฺโน
วูปสนฺโต    ปฏิปฺปสฺสทฺโธ    อภพฺพุปฺปตฺติโก   ญาณคฺคินา   ทฑฺโฒ   โส
วุจฺจติ  อคิทฺโธ  ฯ  โส  รูเป  อคิทฺโธ  สทฺเท  อคิทฺโธ  คนฺเธ อคิทฺโธ
รเส  อคิทฺโธ  โผฏฺฐพฺเพ  อคิทฺโธ  กุเล  คเณ  อาวาเส  ลาเภ  ยเส
ปสํสาย  สุเข  จีวเร  ปิณฺฑปาเต  เสนาสเน คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเร
กามธาตุยา   รูปธาตุยา   อรูปธาตุยา   กามภเว   รูปภเว   อรูปภเว
สญฺญาภเว     อสญฺญาภเว    เนวสญฺญานาสญฺญาภเว    เอกโวการภเว
จตุโวการภเว    ปญฺจโวการภเว    อตีเต    อนาคเต    ปจฺจุปฺปนฺเน
ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาตพฺเพสุ     ธมฺเมสุ     อคิทฺโธ    อคธิโต    อมุจฺฉิโต
อนชฺโฌปนฺโน    ^๑-    วีตเคโธ   วิคตเคโธ   จตฺตเคโธ   วนฺตเคโธ
มุตฺตเคโธ     ปหีนเคโธ    ปฏินิสฺสฏฺฐเคโธ    วีตราโค    วิคตราโค
จตฺตราโค    วนฺตราโค    มุตฺตราโค    ปหีนราโค    ปฏินิสฺสฏฺฐราโค
นิจฺฉาโต    นิพฺพุโต    สีติภูโต    สุขปฏิสํเวที   พฺรหฺมภูเตน   อตฺตนา
@เชิงอรรถ: ^๑ อนชฺฌาปนฺโนติปิ อนชฺฌสนฺโนติปิ ปาโฐ ฯ
วิหรตีติ ผสฺสํ ปริญฺญาย อนานุคิทฺโธ ฯ
     [๖๓]   ยทตฺตครหี  ตทกุพฺพมาโนติ  ยทนฺติ  ยํ อตฺตนา ^๑- ครหติ ฯ
ทฺวีหิ การเณหิ อตฺตานํ ครหติ กตตฺตา จ อกตตฺตา จ ฯ
     {๖๓.๑}   กถํ  กตตฺตา  จ  อกตตฺตา จ อตฺตานํ ครหติ ฯ กตํ เม
กายทุจฺจริตํ   อกตํ   เม   กายสุจริตนฺติ  อตฺตานํ  ครหติ  ฯ  กตํ  เม
วจีทุจฺจริตํ   อกตํ   เม   วจีสุจริตนฺติ   อตฺตานํ   ครหติ  ฯ  กตํ  เม
มโนทุจฺจริตํ   อกตํ   เม  มโนสุจริตนฺติ  อตฺตานํ  ครหติ  ฯ  กโต  เม
ปาณาติปาโต    อกตา    เม    ปาณาติปาตา    เวรมณีติ    อตฺตานํ
ครหติ   ฯ  กตํ  เม  อทินฺนาทานํ  อกตา  เม  อทินฺนาทานา  เวรมณีติ
อตฺตานํ  ครหติ  ฯ  กโต  เม  กาเมสุ  มิจฺฉาจาโร  อกตา เม กาเมสุ
มิจฺฉาจารา เวรมณีติ อตฺตานํ ครหติ ฯ
     {๖๓.๒}   กโต  เม  มุสาวาโท  อกตา  เม มุสาวาทา เวรมณีติ
อตฺตานํ   ครหติ   ฯ   กตา  เม  ปิสุณา  วาจา  อกตา  เม  ปิสุณาย
วาจาย  เวรมณีติ  อตฺตานํ  ครหติ  ฯ  กตา  เม  ผรุสา  วาจา อกตา
เม   ผรุสาย   วาจาย   เวรมณีติ   อตฺตานํ   ครหติ   ฯ  กโต  เม
สมฺผปฺปลาโป    อกตา    เม    สมฺผปฺปลาปา    เวรมณีติ    อตฺตานํ
ครหติ   ฯ   กตา   เม   อภิชฺฌา   อกตา   เม  อนภิชฺฌาติ  อตฺตานํ
ครหติ    ฯ    กโต   เม   พฺยาปาโท   อกโต   เม   อพฺยาปาโทติ
อตฺตานํ   ครหติ   ฯ   กตา  เม  มิจฺฉาทิฏฺฐิ  อกตา  เม  สมฺมาทิฏฺฐีติ
@เชิงอรรถ: ^๑ โป. อตฺตานํ ครหติ ฯ ม. ยุ. อตฺตา ครหีติ ฯ
อตฺตานํ  ครหติ  ฯ  เอวํ  กตตฺตา  จ  อกตตฺตา  จ  อตฺตานํ  ครหติ ฯ
อถวา   สีเลสุมฺหิ   น   ปริปูริการีติ  อตฺตานํ  ครหติ  ฯ  อินฺทฺริเยสุมฺหิ
อคุตฺตทฺวาโรติ    อตฺตานํ   ครหติ   ฯ   โภชเน   ^๑-   อมตฺตญฺญุมฺหีติ
อตฺตานํ   ครหติ   ฯ  ชาคริยํ  อนนุยุตฺโตมฺหีติ  ^๒-  อตฺตานํ  ครหติ  ฯ
น   สติสมฺปชญฺเญน   สมนฺนาคโตมฺหีติ   อตฺตานํ   ครหติ   ฯ  อภาวิตา
เม  จตฺตาโร  สติปฏฺฐานาติ  อตฺตานํ  ครหติ  ฯ  อภาวิตา เม จตฺตาโร
สมฺมปฺปธานาติ  อตฺตานํ  ครหติ  ฯ  อภาวิตา  เม จตฺตาโร อิทฺธิปฺปาทาติ
อตฺตานํ ครหติ ฯ อภาวิตานิ เม ปญฺจินฺทฺริยานีติ อตฺตานํ ครหติ ฯ
     {๖๓.๓}   อภาวิตานิ  เม ปญฺจ พลานีติ อตฺตานํ ครหติ ฯ อภาวิตา
เม  สตฺต  โพชฺฌงฺคาติ  อตฺตานํ  ครหติ ฯ อภาวิโต เม อริโย อฏฺฐงฺคิโก
มคฺโคติ  อตฺตานํ  ครหติ  ฯ  ทุกฺขํ  เม  อปริญฺญาตนฺติ  อตฺตานํ ครหติ ฯ
สมุทโย   เม   อปฺปหีโนติ  อตฺตานํ  ครหติ  ฯ  มคฺโค  เม  อภาวิโตติ
อตฺตานํ  ครหติ  ฯ  นิโรโธ  เม  อสจฺฉิกโตติ  อตฺตานํ  ครหติ  ฯ เอวํ
กตตฺตา   จ   อกตตฺตา  จ  อตฺตานํ  ครหติ  ฯ  เอวํ  อตฺตครหิยํ  ^๓-
กมฺมํ    อกุพฺพมาโน    อชนยมาโน    อสญฺชนยมาโน   อนิพฺพตฺตยมาโน
อนภินิพฺพตฺตยมาโนติ ยทตฺตครหี ตทกุพฺพมาโน ฯ
     [๖๔]   น   ลิมฺปตี   ทิฏฺฐสุเตสุ   ธีโรติ  เลปาติ  เทฺว  เลปา
ตณฺหาเลโป   จ   ทิฏฺฐิเลโป   จ   ฯเปฯ   อยํ   ตณฺหาเลโป  ฯเปฯ
อยํ    ทิฏฺฐิเลโป    ฯ   ธีโรติ   ธีโร   ปณฺฑิโต   ปญฺญวา   พุทฺธิมา
@เชิงอรรถ: ^๑ ม. โภชเนสุมฺหิ ฯ ^๒ โป. ม. อนนุยุตฺโตติ ฯ ^๓ ม. ยุ. อตฺตครหิตํ ฯ
ญาณี    วิภาวี   เมธาวี   ฯ   ธีโร   ตณฺหาเลปํ   ปหาย   ทิฏฺฐิเลปํ
ปฏินิสฺสชฺชิตฺวา   ทิฏฺเฐ   น  ลิมฺปติ  สุเต  น  ลิมฺปติ  มุเต  น  ลิมฺปติ
วิญฺญาเต  น  ลิมฺปติ  น  ^๑-  สํลิมฺปติ  น อุปลิมฺปติ อลิตฺโต อสํลิตฺโต ^๒-
อนุปลิตฺโต   นิกฺขนฺโต   นิสฺสฏฺโฐ  วิปฺปมุตฺโต  วิสญฺญุตฺโต  วิมริยาทิกเตน
เจตสา วิหรตีติ น ลิมฺปตี ทิฏฺฐสุเตสุ ธีโร ฯ เตนาห ภควา
                       อุโภสุ อนฺเตสุ วิเนยฺย ฉนฺทํ
                       ผสฺสํ ปริญฺญาย อนานุคิทฺโธ
                       ยทตฺตครหี ตทกุพฺพมาโน
                       น ลิมฺปตี ทิฏฺฐสุเตสุ ธีโรติ ฯ
     [๖๕]           สญฺญํ ปริญฺญา วิตเรยฺย โอฆํ
                       ปริคฺคเหสู ^๓- มุนิ โนปลิตฺโต
                       อพฺพูฬฺหสลฺโล จรมปฺปมตฺโต
                       นาสึสตี โลกมิมํ ปรญฺจ ฯ
     [๖๖]   สญฺญํ   ปริญฺญา   วิตเรยฺย  โอฆนฺติ  สญฺญาติ  กามสญฺญา
พฺยาปาทสญฺญา      วิหึสาสญฺญา     เนกฺขมฺมสญฺญา     อพฺยาปาทสญฺญา
อวิหึสาสญฺญา     รูปสญฺญา     สทฺทสญฺญา     คนฺธสญฺญา     รสสญฺญา
โผฏฺฐพฺพสญฺญา    ธมฺมสญฺญา    ยา    เอวรูปา    สญฺญา   สญฺชานนา
สญฺชานิตตฺตํ   อยํ   วุจฺจติ   สญฺญา   ฯ   สญฺญํ   ปริญฺญาติ  สญฺญํ  ตีหิ
ปริญฺญาหิ        ปริชานิตฺวา        ญาตปริญฺญาย       ตีรณปริญฺญาย
ปหานปริญฺญาย ฯ
@เชิงอรรถ: ^๑ ม. น ปลิมฺปติ ฯ ^๒ ม. อปลิตฺโต ฯ ^๓ โป. ม. ยุ. ปริคฺคเหสุ ฯ
     {๖๖.๑}   กตมา  ญาตปริญฺญา  ฯ  สญฺญํ  ชานาติ  อยํ กามสญฺญา
อยํ     พฺยาปาทสญฺญา    อยํ    วิหึสาสญฺญา    อยํ    เนกฺขมฺมสญฺญา
อยํ    อพฺยาปาทสญฺญา    อยํ    อวิหึสาสญฺญา   อยํ   รูปสญฺญา   อยํ
สทฺทสญฺญา    อยํ   คนฺธสญฺญา   อยํ   รสสญฺญา   อยํ   โผฏฺฐพฺพสญฺญา
อยํ ธมฺมสญฺญาติ ชานาติ ปสฺสติ อยํ ญาตปริญฺญา ฯ
     {๖๖.๒}   กตมา  ตีรณปริญฺญา  ฯ  เอวํ  ญาตํ กตฺวา สญฺญํ ตีเรติ
อนิจฺจโต  ทุกฺขโต  โรคโต  คณฺฑโต  สลฺลโต  อฆโต  อาพาธโต  ปรโต
ปโลกโต  อีติโต  อุปทฺทวโต  ภยโต  อุปสคฺคโต  จลโต  ปภงฺคุโต ฯเปฯ
สมุทยโต   อตฺถงฺคมโต   อสฺสาทโต  อาทีนวโต  นิสฺสรณโต  ตีเรติ  อยํ
ตีรณปริญฺญา ฯ
     {๖๖.๓}   กตมา ปหานปริญฺญา ฯ เอวํ ตีเรตฺวา ^๑- สญฺญาย ฉนฺทราคํ
ปชหติ  วิโนเทติ  พฺยนฺตีกโรติ อนภาวงฺคเมติ ฯ วุตฺตํ ^๒- เหตํ ภควตา โย
ภิกฺขเว  สญฺญาย  ฉนฺทราโค  ตํ  ปชหถ  เอวํ สา สญฺญา ปหีนา  ภวิสฺสติ
อุจฺฉินฺนมูลา   ตาลาวตฺถุกตา   อนภาวงฺคตา  อายตึ  อนุปฺปาทธมฺมาติ  ฯ
อยํ ปหานปริญฺญา ฯ
     {๖๖.๔}   สญฺญํ  ปริญฺญาติ สญฺญํ อิมาหิ ตีหิ ปริญฺญาหิ ปริชานิตฺวา ฯ
วิตเรยฺย  โอฆนฺติ  กาโมฆํ  ภโวฆํ  ทิฏฺโฐฆํ อวิชฺโชฆํ วิตเรยฺย อุตฺตเรยฺย
ปตเรยฺย สมติกฺกเมยฺย วีติวตฺเตยฺยาติ สญฺญํ ปริญฺญา วิตเรยฺย โอฆํ ฯ
     [๖๗]   ปริคฺคเหสู  มุนิ  โนปลิตฺโตติ  ปริคฺคหาติ  เทฺว  ปริคฺคหา
@เชิงอรรถ: ^๑ โป. ม. ตีรยิตฺวา ฯ  ^๒ โป. ม. วุตฺตมฺปิ ฯ
ตณฺหาปริคฺคโห   จ   ทิฏฺฐิปริคฺคโห   จ   ฯเปฯ   อยํ   ตณฺหาปริคฺคโห
ฯเปฯ   อยํ   ทิฏฺฐิปริคฺคโห  ฯ  มุนีติ  โมนํ  วุจฺจติ  ญาณํ  ยา  ปญฺญา
ปชานนา   ฯเปฯ   อโมโห   ธมฺมวิจโย   สมฺมาทิฏฺฐิ   เตน   ญาเณน
สมนฺนาคโต   มุนิ   โมนปฺปตฺโตติ   ฯ   ตีณิ  โมเนยฺยานิ  กายโมเนยฺยํ
วจีโมเนยฺยํ มโนโมเนยฺยํ ฯ
     {๖๗.๑}   กตมํ  กายโมเนยฺยํ  ฯ  ติวิธานํ  กายทุจฺจริตานํ ปหานํ
กายโมเนยฺยํ   ฯ  ติวิธํ  กายสุจริตํ  กายโมเนยฺยํ  ฯ  กายารมฺมณํ  ^๑-
ญาณํ   กายโมเนยฺยํ   ฯ  กายปริญฺญา  กายโมเนยฺยํ  ฯ  ปริญฺญาสหคโต
มคฺโค   กายโมเนยฺยํ  ฯ  กาเย  ฉนฺทราคสฺส  ปหานํ  กายโมเนยฺยํ  ฯ
กายสงฺขารนิโรโธ    จตุตฺถชฺฌานสมาปตฺติ    กายโมเนยฺยํ    ฯ    อิทํ
กายโมเนยฺยํ ฯ
     {๖๗.๒}   กตมํ  วจีโมเนยฺยํ  ฯ  จตุพฺพิธานํ  วจีทุจฺจริตานํ ปหานํ
วจีโมเนยฺยํ  ฯ  จตุพฺพิธํ  วจีสุจริตํ  วจีโมเนยฺยํ  ฯ วาจารมฺมณํ ^๒- ญาณํ
วจีโมเนยฺยํ    ฯ    วาจาปริญฺญา    วจีโมเนยฺยํ   ฯ   ปริญฺญาสหคโต
มคฺโค   วจีโมเนยฺยํ   ฯ  วาจาย  ฉนฺทราคสฺส  ปหานํ  วจีโมเนยฺยํ  ฯ
วจีสงฺขารนิโรโธ     ทุติยชฺฌานสมาปตฺติ     วจีโมเนยฺยํ     ฯ    อิทํ
วจีโมเนยฺยํ ฯ
     {๖๗.๓}   กตมํ  มโนโมเนยฺยํ  ฯ  ติวิธานํ  มโนทุจฺจริตานํ ปหานํ
มโนโมเนยฺยํ   ฯ  ติวิธํ  มโนสุจริตํ  มโนโมเนยฺยํ  ฯ  จิตฺตารมฺมณํ  ^๓-
ญาณํ     มโนโมเนยฺยํ     ฯ     จิตฺตปริญฺญา     มโนโมเนยฺยํ    ฯ
@เชิงอรรถ: ^๑ โป. ม. กายารมฺมเณ ฯ ^๒ โป. ม. วาจารมฺมเณ ฯ ^๓ โป. ม. จิตฺตารมฺมเณ ฯ
ปริญฺญาสหคโต   มคฺโค   มโนโมเนยฺยํ   ฯ  จิตฺเต  ฉนฺทราคสฺส  ปหานํ
มโนโมเนยฺยํ     ฯ    จิตฺตสงฺขารนิโรโธ    สญฺญาเวทยิตนิโรธสมาปตฺติ
มโนโมเนยฺยํ ฯ อิทํ มโนโมเนยฺยํ ฯ
         กายมุนึ วาจามุนึ             มโนมุนิมนาสวํ
         มุนึ โมเนยฺยสมฺปนฺนํ        อาหุ สพฺพปฺปหายินํ ฯ
         กายมุนึ วาจามุนึ             มโนมุนิมนาสวํ
         มุนึ โมเนยฺยสมฺปนฺนํ        อาหุ นินฺหาตปาปกนฺติ ฯ
     {๖๗.๔}   อิเมหิ  ตีหิ  โมเนยฺเยหิ  ธมฺเมหิ สมนฺนาคตา ฉ มุนโย
อาคารมุนโย   อนาคารมุนโย   เสขมุนโย   อเสขมุนโย   ปจฺเจกมุนโย
มุนิมุนโย   ฯ  กตเม  อาคารมุนโย  ฯ  เย  เต  อาคาริกา  ทิฏฺฐปทา
วิญฺญาตสาสนา   อิเม  อาคารมุนโย  ฯ  กตเม  อนาคารมุนโย  ฯ  เย
เต  ปพฺพชิตา  ทิฏฺฐปทา  วิญฺญาตสาสนา  อิเม  อนาคารมุนโย  ฯ  สตฺต
เสขา  เสขมุนโย ฯ อรหนฺโต อเสขมุนโย ฯ ปจฺเจกพุทฺธา ปจฺเจกมุนโย ฯ
มุนิมุนโย วุจฺจนฺติ ตถาคตา อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา ฯ
         น โมเนน มุนิ โหติ       มูฬฺหรูโป อวิทฺทสุ
         โย จ ตุลํว ปคฺคยฺห       วรมาทาย ปณฺฑิโต
         ปาปานิ ปริวชฺเชติ        ส มุนิ เตน โส มุนิ
         โย มุนาติ อุโภ โลเก     มุนิ เตน ปวุจฺจติ ฯ
                 อสตญฺจ สตญฺจ ญตฺวา ธมฺมํ
                 อชฺฌตฺตํ พหิทฺธา จ สพฺพโลเก
                 เทวมนุสฺเสหิ ปูชิโต โย
                 โส สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิ ฯ
     {๖๗.๕}   เลปาติ  เทฺว เลปา ตณฺหาเลโป จ ทิฏฺฐิเลโป จ ฯเปฯ
อยํ   ตณฺหาเลโป   ฯเปฯ  อยํ  ทิฏฺฐิเลโป  ฯ  มุนิ  ตณฺหาเลปํ  ปหาย
ทิฏฺฐิเลปํ   ปฏินิสฺสชฺชิตฺวา   ปริคฺคเหสุ   น   ลิมฺปติ   น   สํลิมฺปติ  น
อุปลิมฺปติ    อลิตฺโต    อสํลิตฺโต    อนุปลิตฺโต    นิกฺขนฺโต   นิสฺสฏฺโฐ
วิปฺปมุตฺโต   วิสญฺญุตฺโต   วิมริยาทิกเตน   เจตสา   วิหรตีติ  ปริคฺคเหสู
มุนิ โนปลิตฺโต ฯ
     [๖๘]   อพฺพูฬฺหสลฺโล   จรมปฺปมตฺโตติ   สลฺลนฺติ   สตฺต  สลฺลานิ
ราคสลฺลํ    โทสสลฺลํ    โมหสลฺลํ    มานสลฺลํ    ทิฏฺฐิสลฺลํ   โสกสลฺลํ
กถํกถาสลฺลํ    ฯ   ยสฺเสตานิ   สลฺลานิ   ^๑-   ปหีนานิ   สมุจฺฉินฺนานิ
วูปสนฺตานิ       ปฏิปฺปสฺสทฺธานิ       อภพฺพุปฺปตฺติกานิ      ญาณคฺคินา
ทฑฺฒานิ  โส  วุจฺจติ  อพฺพูฬฺหสลฺโล  อพฺพูหิตสลฺโล  ^๒- ^[๓]- อุทฺธฏสลฺโล
สมุทฺธฏสลฺโล      อุปฺปาฏิตสลฺโล      สมุปฺปาฏิตสลฺโล      จตฺตสลฺโล
วนฺตสลฺโล     มุตฺตสลฺโล    ปหีนสลฺโล    ปฏินิสฺสฏฺฐสลฺโล    นิจฺฉาโต
นิพฺพุโต    สีติภูโต    สุขปฏิสํเวที    พฺรหฺมภูเตน    อตฺตนา   วิหรตีติ
อพฺพูฬฺหสลฺโล ฯ
     {๖๘.๑}   จรนฺติ  จรนฺโต วิหรนฺโต อิริยนฺโต วตฺเตนฺโต ปาเลนฺโต
ยเปนฺโต  ยาเปนฺโต  ฯ  อปฺปมตฺโตติ  สกฺกจฺจการี สาตจฺจการี อฏฺฐิตการี
อโนลีนวุตฺติโก   อนิกฺขิตฺตจฺฉนฺโท   อนิกฺขิตฺตธุโร   กุสเลสุ   ธมฺเมสุ  ฯ
กถาหํ   อปริปูรํ   วา   สีลกฺขนฺธํ   ปริปูเรยฺยํ   ปริปูรํ  วา  สีลกฺขนฺธํ
@เชิงอรรถ: ^๑ ม. อยํ ปาโฐ ปุํลิงฺโค ทิสฺสติ ฯ อิโต ปรํ อีทิสเมว ฯ ^๒ ยุ. อพฺพูฬฺหิตสลฺโล ฯ
@^๓ โป. อปหิตสลฺโล ยุ. ปหตสลฺโล ฯ
ตตฺถ   ตตฺถ  ปญฺญาย  อนุคฺคเณฺหยฺยนฺติ  โย  ตตฺถ  ฉนฺโท  จ  วายาโม
จ    อุสฺสาโห   จ   อุสฺโสฬฺหี   จ   อปฺปฏิวานี   จ   สติสมฺปชญฺญญฺจ
อาตปฺปํ   ปธานํ   อธิฏฺฐานํ  อนุโยโค  อปฺปมาโท  กุสเลสุ  ธมฺเมสุ  ฯ
กถาหํ   อปริปูรํ  วา  สมาธิกฺขนฺธํ  ปริปูเรยฺยํ  ปริปูรํ  วา  สมาธิกฺขนฺธํ
ตตฺถ ตตฺถ ปญฺญาย อนุคฺคณฺเหยฺยนฺติ ฯเปฯ กุสเลสุ ธมฺเมสุ ฯ
     {๖๘.๒}   กถาหํ  อปริปูรํ  วา  ปญฺญากฺขนฺธํ  ^[๑]-  วิมุตฺติกฺขนฺธํ
วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺธํ   ปริปูเรยฺยํ   ปริปูรํ   วา   วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺธํ
ตตฺถ   ตตฺถ  ปญฺญาย  อนุคฺคณฺเหยฺยนฺติ  โย  ตตฺถ  ฉนฺโท  จ  วายาโม
จ   อุสฺสาโห  จ  อุสฺโสฬฺหี  จ  อปฺปฏิวานี  จ  สติสมฺปชญฺญญฺจ  อาตปฺปํ
ปธานํ   อธิฏฺฐานํ   อนุโยโค   อปฺปมาโท  กุสเลสุ  ธมฺเมสุ  ฯ  กถาหํ
อปริญฺญาตํ   วา   ทุกฺขํ  ปริชาเนยฺยํ  อปฺปหีเน  วา  กิเลเส  ปชเหยฺยํ
อภาวิตํ  วา  มคฺคํ  ภาเวยฺยํ  อสจฺฉิกตํ  วา  นิโรธํ  สจฺฉิกเรยฺยนฺติ โย
ตตฺถ  ฉนฺโท  จ  วายาโม  จ  อุสฺสาโห  จ  อุสฺโสฬฺหี  จ อปฺปฏิวานี จ
สติสมฺปชญฺญญฺจ    อาตปฺปํ    ปธานํ   อธิฏฺฐานํ   อนุโยโค   อปฺปมาโท
กุสเลสุ ธมฺเมสูติ อพฺพูฬฺหสลฺโล จรมปฺปมตฺโต ฯ
     [๖๙]   นาสึสตี  โลกมิมํ  ปรญฺจาติ  อิมํ  โลกํ  นาสึสติ สกตฺตภาวํ
ปรโลกํ   นาสึสติ   ปรตฺตภาวํ   ฯ  อิมํ  โลกํ  นาสึสติ  สกรูปเวทนา-
สญฺญาสงฺขารวิญฺญาณํ      ปรโลกํ     นาสึสติ     ปรรูปเวทนาสญฺญา-
สงฺขารวิญฺญาณํ   ฯ   อิมํ   โลกํ  นาสึสติ  ฉ  อชฺฌตฺติกานิ  อายตนานิ
@เชิงอรรถ: ^๑ โป. ม. ปริปูเรยฺยํ ฯ
ปรโลกํ   นาสึสติ   ฉ   พาหิรานิ   อายตนานิ  ฯ  อิมํ  โลกํ  นาสึสติ
มนุสฺสโลกํ  ปรโลกํ  นาสึสติ  เทวโลกํ  ฯ  อิมํ  โลกํ  นาสึสติ กามธาตุํ
ปรโลกํ   นาสึสติ  รูปธาตุํ  อรูปธาตุํ  ฯ  อิมํ  โลกํ  นาสึสติ  กามธาตุํ
รูปธาตุํ   ปรโลกํ   นาสึสติ  อรูปธาตุํ  ฯ  ปุน  คตึ  วา  อุปปตฺตึ  วา
ปฏิสนฺธึ  วา  ภวํ  วา  สํสารํ  วา วฏฺฏํ วา นาสึสติ น อิจฺฉติ น สาทิยติ
น   ปตฺเถติ  น  ปิเหติ  นาภิชปฺปตีติ  ^๑-  นาสึสตี  โลกมิมํ  ปรญฺจ  ฯ
เตนาห ภควา
                 สญฺญํ ปริญฺญา วิตเรยฺย โอฆํ
                 ปริคฺคเหสู มุนิ โนปลิตฺโต
                 อพฺพูฬฺหสลฺโล จรมปฺปมตฺโต
                 นาสึสตี โลกมิมํ ปรญฺจาติ ฯ
                                 ทุติโย คุหฏฺฐกสุตฺตนิทฺเทโส นิฏฺฐิโต ฯ
                                             -------------
@เชิงอรรถ: ^๑ โป. ม. นาติชปฺปตีติ ฯ
                                  ตติโย ทุฏฺฐฏฺฐกสุตฺตนิทฺเทโส
     [๗๐]           วทนฺติ เว ทุฏฺฐมนาปิ เอเก
                       อญฺเญปิ ^๑- เว สจฺจมนา วทนฺติ
                       วาทญฺจ ชาตํ มุนิ โน อุเปติ
                       ตสฺมา มุนี นตฺถิ ขิโล กุหิญฺจิ ฯ
     [๗๑]   วทนฺติ  เว  ทุฏฺฐมนาปิ  เอเกติ  เต  ติตฺถิยา  ทุฏฺฐมนา
ปทุฏฺฐมนา    วิรุทฺธมนา    ปฏิวิรุทฺธมนา    อาหตมนา    ปจฺจาหตมนา
อาฆาฏิตมนา     ปจฺจาฆาฏิตมนา     วทนฺติ    อุปวทนฺติ    ภควนฺตญฺจ
ภิกฺขุสงฺฆญฺจ อภูเตนาติ วทนฺติ เว ทุฏฺฐมนาปิ เอเก ฯ
     [๗๒]   อญฺเญปิ  ^๑-  เว  สจฺจมนา  วทนฺตีติ  เย  เตสํ ติตฺถิยานํ
สทฺทหนฺตา     โอกปฺเปนฺตา    อธิมุจฺจนฺตา    สจฺจมนา    สจฺจสญฺญิโน
ภูตมนา   ภูตสญฺญิโน   ตถมนา   ตถสญฺญิโน  ยาถาวมนา  ยาถาวสญฺญิโน
อวิปรีตมนา     อวิปรีตสญฺญิโน     วทนฺติ     อุปวทนฺติ     ภควนฺตญฺจ
ภิกฺขุสงฺฆญฺจ อภูเตนาติ อญฺเญปิ ^๑- เว สจฺจมนา วทนฺติ ฯ
     [๗๓]   วาทญฺจ  ชาตํ  มุนิ  โน  อุเปตีติ  โส  วาโท ชาโต โหติ
สญฺชาโต     นิพฺพตฺโต    อภินิพฺพตฺโต    ปาตุภูโต    ปรโต    โฆโส
อกฺโกโส    อุปวาโท    ภควโต    จ   ภิกฺขุสงฺฆสฺส   จ   อภูเตนาติ
วาทญฺจ   ชาตํ   ฯ   มุนิ   โน   อุเปตีติ   มุนีติ  โมนํ  วุจฺจติ  ญาณํ
ยา    ปญฺญา    ปชานนา   ฯเปฯ   อโมโห   ธมฺมวิจโย   สมฺมาทิฏฺฐิ
@เชิงอรรถ: ^๑ ม. อโตปิ ฯ
เตน   ญาเณน   สมนฺนาคโต   มุนิ  โมนปฺปตฺโต  ฯเปฯ  สงฺคชาลมติจฺจ
โส  มุนีติ  ฯ  โย  วาทํ อุเปติ โส ทฺวีหิ การเณหิ วาทํ อุเปติ ฯ การโก
การกตาย   วาทํ   อุเปติ  ฯ  อถวา  วุจฺจมาโน  อุปวทิยมาโน  กุปฺปติ
พฺยาปชฺชติ    ปติฏฺฐิยติ    โกปญฺจ   โทสญฺจ   อปฺปจฺจยญฺจ   ปาตุกโรติ
อการโกมฺหีติ  ฯ  โย วาทํ อุเปติ โส อิเมหิ ทฺวีหิ การเณหิ วาทํ อุเปติ ฯ
มุนิ  ทฺวีหิ  การเณหิ  วาทํ  น  อุเปติ  ฯ  อการโก อการกตาย วาทํ น
อุเปติ   ฯ  อถวา  วุจฺจมาโน  อุปวทิยมาโน  น  กุปฺปติ  น  พฺยาปชฺชติ
น    ปติฏฺฐิยติ    น    โกปญฺจ    โทสญฺจ   อปฺปจฺจยญฺจ   ปาตุกโรติ
อการโกมฺหีติ   ฯ   มุนิ   อิเมหิ  ทฺวีหิ  การเณหิ  วาทํ  น  อุเปติ  น
อุปคจฺฉติ   น   คณฺหาติ   น   ปรามสติ  น  อภินิวิสตีติ  วาทญฺจ  ชาตํ
มุนิ โน อุเปติ ฯ
     [๗๔]   ตสฺมา  มุนี  นตฺถิ  ขิโล  กุหิญฺจีติ  ตสฺมาติ ตสฺมา ตํการณา
ตํเหตุ    ตปฺปจฺจยา    ตํนิทานา   มุนิโน   อาหตจิตฺตตา   ขีลชาตตาปิ
นตฺถิ  ฯ  ปญฺจปิ  เจโตขีลา  นตฺถิ  ตโยปิ  ขีลา นตฺถิ ราคขีโล โทสขีโล
โมหขีโล   นตฺถิ   น   สนฺติ  น  สํวิชฺชติ  นุปลพฺภติ  ปหีโน  สมุจฺฉินฺโน
วูปสนฺโต    ปฏิปฺปสฺสทฺโธ    อภพฺพุปฺปตฺติโก    ญาณคฺคินา   ทฑฺโฒ   ฯ
กุหิญฺจีติ  กุหิญฺจิ  กิมฺหิจิ  กตฺถจิ  อชฺฌตฺตํ  วา  พหิทฺธา วา อชฺฌตฺตพหิทฺธา
วาติ ตสฺมา มุนี นตฺถิ ขีโล กุหิญฺจิ ฯ เตนาห ภควา
                       วทนฺติ เว ทุฏฺฐมนาปิ เอเก
                       อญฺเญปิ เว สจฺจมนา วทนฺติ
                       วาทญฺจ ชาตํ มุนิ โน อุเปติ
                       ตสฺมา มุนี นตฺถิ ขิโล กุหิญฺจีติ ฯ
     [๗๕]           สกญฺหิ ทิฏฺฐึ กถมจฺจเยยฺย
                       ฉนฺทานุนีโต รุจิยา นิวิฏฺโฐ
                       สยํ สมตฺตานิ ปกุพฺพมาโน
                       ยถา หิ ชาเนยฺย ตถา วเทยฺย ฯ
     [๗๖]   สกญฺหิ  ทิฏฺฐึ  กถมจฺจเยยฺยาติ  เย  ^๑- เต ติตฺถิยา สุนฺทรึ
ปริพฺพาชิกํ    หนฺตฺวา    สมณานํ   สกฺยปุตฺติยานํ   อวณฺณํ   ปกาสยิตฺวา
เอวํ   เอตํ   ลาภํ  ยสํ  สกฺการสมฺมานํ  ปจฺจาหริสฺสามาติ  เอวํทิฏฺฐิกา
เอวํขนฺติกา   เอวํรุจิกา   เอวํลทฺธิกา   เอวํอชฺฌาสยา   เอวํอธิปฺปายา
เต  นาสกฺขึสุ  สกํ  ทิฏฺฐึ  สกํ  ขนฺตึ  สกํ  รุจึ  สกํ  ลทฺธึ สกํ อชฺฌาสยํ
สกํ   อธิปฺปายํ   อติกฺกมิตุํ  ฯ  อถโข  เสฺวว  อยโส  เต  ปจฺจาคโตติ
เอวมฺปิ  สกญฺหิ  ทิฏฺฐึ  กถมจฺจเยยฺย  ฯ  อถวา  สสฺสโต  โลโก อิทเมว
สจฺจํ  โมฆมญฺญนฺติ  โย  โส  เอวํวาโท  โส  สกํ ทิฏฺฐึ สกํ ขนฺตึ สกํ รุจึ
สกํ   ลทฺธึ  สกํ  อชฺฌาสยํ  สกํ  อธิปฺปายํ  กถํ  อจฺจเยยฺย  อติกฺกเมยฺย
สมติกฺกเมยฺย  วีติวตฺเตยฺย  ฯ  ตํ  กิสฺส  เหตุ  ฯ  ตสฺส  สา ทิฏฺฐิ ตถา
สมตฺตา  สมาทินฺนา  คหิตา  ปรามฏฺฐา  อภินิวิฏฺฐา  อชฺโฌสิตา อธิมุตฺตาติ
@เชิงอรรถ: ^๑ โป. ม. ยํ เต ฯ
เอวมฺปิ   สกญฺหิ   ทิฏฺฐึ   กถมจฺจเยยฺย   ฯ  อสสฺสโต  โลโก  อนฺตวา
โลโก  อนนฺตวา  โลโก  ตํ  ชีวํ  ตํ  สรีรํ  อญฺญํ  ชีวํ  อญฺญํ สรีรํ โหติ
ตถาคโต   ปรมฺมรณา  น  โหติ  ตถาคโต  ปรมฺมรณา  โหติ  จ  น  จ
โหติ  ตถาคโต  ปรมฺมรณา  เนว  โหติ  น  น โหติ ตถาคโต ปรมฺมรณา
อิทเมว   สจฺจํ  โมฆมญฺญนฺติ  โย  โส  เอวํวาโท  โส  สกํ  ทิฏฺฐึ  สกํ
ขนฺตึ  สกํ  รุจึ  สกํ  ลทฺธึ  สกํ  อชฺฌาสยํ  สกํ  อธิปฺปายํ กถํ อจฺจเยยฺย
อติกฺกเมยฺย   สมติกฺกเมยฺย   วีติวตฺเตยฺย  ฯ  ตํ  กิสฺส  เหตุ  ฯ  ตสฺส
สา   ทิฏฺฐิ   ตถา   สมตฺตา  สมาทินฺนา  คหิตา  ปรามฏฺฐา  อภินิวิฏฺฐา
อชฺโฌสิตา อธิมุตฺตาติ เอวมฺปิ สกญฺหิ ทิฏฺฐึ กถมจฺจเยยฺย ฯ
     [๗๗]   ฉนฺทานุนีโต   รุจิยา   นิวิฏฺโฐติ   ฉนฺทานุนีโตติ   สกาย
ทิฏฺฐิยา   สกาย   ขนฺติยา   สกาย   รุจิยา   สกาย   ลทฺธิยา  ยายติ
นิยฺยติ   วุยฺหติ   สํหริยติ   ฯ  ยถา  หตฺถิยาเนน  วา  รถยาเนน  วา
อสฺสยาเนน   วา  โคยาเนน  วา  อชยาเนน  วา  เมณฺฑกยาเนน  วา
โอฏฺฐยาเนน   วา   ขรยาเนน   วา   ยายติ  นิยฺยติ  วุยฺหติ  สํหริยติ
เอวเมว   สกาย   ทิฏฺฐิยา   สกาย   ขนฺติยา   สกาย  รุจิยา  สกาย
ลทฺธิยา   ยายติ   นิยฺยติ   วุยฺหติ   สํหริยตีติ   ฉนฺทานุนีโต  ฯ  รุจิยา
นิวิฏฺโฐติ   สกาย   ทิฏฺฐิยา   สกาย   ขนฺติยา   สกาย  รุจิยา  สกาย
ลทฺธิยา     นิวิฏฺโฐ    ปติฏฺฐิโต    อลฺลีโน    อุปาคโต    อชฺโฌสิโต
อธิมุตฺโตติ ฉนฺทานุนีโต รุจิยา นิวิฏฺโฐ ฯ
     [๗๘]   สยํ  สมตฺตานิ  ปกุพฺพมาโนติ  สยํ  สมตฺตํ  กโรติ  ปริปุณฺณํ
กโรติ  อโนมํ  กโรติ  อคฺคํ  เสฏฺฐํ  วิเสฏฺฐํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรํ กโรติ
อยํ   สตฺถา   สพฺพญฺญูติ   สยํ   สมตฺตํ  กโรติ  ปริปุณฺณํ  กโรติ  อโนมํ
กโรติ  อคฺคํ  เสฏฺฐํ  วิเสฏฺฐํ  ปาโมกฺขํ  อุตฺตมํ  ปวรํ  กโรติ อยํ ธมฺโม
สฺวากฺขาโต   อยํ   คโณ  สุปฏิปนฺโน  อยํ  ทิฏฺฐิ  ภทฺทิกา  อยํ  ปฏิปทา
สุปญฺญตฺตา   อยํ   มคฺโค   นิยฺยานิโกติ   สยํ   สมตฺตํ  กโรติ  ปริปุณฺณํ
กโรติ   อโนมํ   กโรติ  อคฺคํ  เสฏฺฐํ  วิเสฏฺฐํ  ปาโมกฺขํ  อุตฺตมํ  ปวรํ
กโรติ   ชเนติ   สญฺชเนติ   นิพฺพตฺเตติ   อภินิพฺพตฺเตตีติ  สยํ  สมตฺตานิ
ปกุพฺพมาโน ฯ
เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๒๙ หน้าที่ ๑-๗๖. https://84000.org/tipitaka/read/pali_item.php?book=29&item=1&items=78 อ่านโดยใช้เครื่องหมาย [เลขข้อ] เป็นเกณฑ์แบ่งข้อ :- https://84000.org/tipitaka/read/pali_item.php?book=29&item=1&items=78&mode=bracket อ่านเทียบพระไตรปิฎกฉบับภาษาบาลีอักษรโรมัน :- https://84000.org/tipitaka/read/roman_item.php?book=29&item=1&items=78 อ่านเทียบพระไตรปิฎกภาษาไทยฉบับหลวง :- https://84000.org/tipitaka/read/byitem.php?book=29&item=1&items=78 ศึกษาอรรถกถานี้ได้ที่ :- https://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=29&i=1 สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๙ https://84000.org/tipitaka/read/?index_29 https://84000.org/tipitaka/english/?index_29