อรรถกถาเล่มที่ ๑๓ ภาษาบาลีอักษรไทย
 สํ.อ. (สารตฺถ.๓)

                      ๖. ทุติยกามภูสุตฺตวณฺณนา *
    [๓๔๘] ฉฏฺเ กติ นุ โข ภนฺเต สงฺขาราติ อยํ กิร คหปติ นิโรธํ
วลญฺเชติ, ตสฺมา "นิโรธปาทเก สงฺขาเร ปุจฺฉิสฺสามี"ติ จินฺเตตฺวา เอวมาห.
เถโรปิสฺส อธิปฺปายํ ตฺวา ปุญฺาภิสงฺขาราทีสุ อเนเกสุ สงฺขาเรสุ
วิชฺชมาเนสุปิ กายสงฺขาราทโยว อาจิกฺขนฺโต ตโย โข คหปตีติอาทิมาห. ตตฺถ
กายปฏิพทฺธตฺตา กาเยน สงฺขรียติ นิพฺพตฺตียตีติ กายสงฺขาโร. วาจาย สงฺขโรติ
กโรติ นิพฺพตฺเตตีติ ๓- วจีสงฺขาโร จิตฺตปฏิพทฺธตฺตา จิตฺเตน สงฺขรียติ
นิพฺพตฺตียตีติ จิตฺตสงฺขาโร.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. โอตาเสธีติ               ๒ สํ. นิ. ๑๖/๒๔๕/๒๖๙
@  * อฏฺกถาสุ เวทลฺลงฺคปฺปกาสนฏฺาเน "สงฺขารภาชนียนฺ"ติ อิมสฺส นามํ คหิตํ
@๓ สี. สงฺขรียติ นิพฺพตฺตียตีติ (ป.สู. ๒/๔๖๓/๒๗๒)
    กตมา ปน ภนฺเตติ อิธ กึ ปุจฺฉติ? "อิเม สงฺขารา อญฺมญฺ
มิสฺสา อาลุฬิตา อวิภูตา ทุทฺทีปนา. ตถาหิ กายทฺวาเร อาทานคหณมุญฺจนโจปนานิ
ปาเปตฺวา อุปฺปนฺนา อฏฺ กามาวจรกุสลเจตนา ทฺวาทส อกุสลเจตนาติ
เอวํ กุสลากุสลา วีสติ เจตนาปิ, อสฺสาสปสฺสาสาปิ กายสงฺขาโร วุจฺจนฺติ. วจีทฺวาเร
หนุสญฺโจปนํ วจีเภทํ ปาเปตฺวา อุปฺปนฺนา วุตฺตปฺปการาว วีสติ เจตนาปิ
วิตกฺกวิจาราปิ วจีสงฺขาโรเตฺวว วุจฺจนฺติ. กายวจีทฺวาเรสุ โจปนํ อปฺปตฺวา รโห
นิสินฺนสฺส จินฺตยโต อุปฺปนฺนา กุสลากุสลา เอกูนตึส เจตนาปิ, สญฺา จ
เวทนา จาติ อิเม เทฺว ธมฺมาปิ จิตฺตสงฺขาราเตฺวว วุจฺจนฺติ. เอวํ อิเม สงฺขารา
อญฺมญฺ มิสฺสา อาลุฬิตา อวิภูตา ทุทฺทีปนา, เต ปากเฏ วิภูเต อกตฺวา
กถาเปสฺสามี"ติ ปุจฺฉิ.
    กสฺมา ปน ภนฺเตติ อิธ กายสงฺขาราทินามสฺส ปทตฺถํ ปุจฺฉติ. ตสฺส
วิสฺสชฺชเน กายปฺปฏิพทฺธาติ กายนิสฺสิตา. กาเย สติ โหนฺติ, อสติ น โหนฺติ.
จิตฺตปฺปฏิพทฺธาติ จิตฺตนิสฺสิตา. จิตฺเต สติ โหนฺติ, อสติ โหนฺติ.
    อิทานิ "กึ นุ โข เอส สญฺาเวทยิตนิโรธํ วลญฺเช โน วลญฺเชติ,
จิณฺณวสี วา ตตฺถ โน จิณฺณวสี"ติ ชานนตฺถํ ปุจฺฉนฺโต กถํ ปน ภนฺเต
สญฺาเวทยิตนิโรธสมาปตฺติ โหตีติ อาห. ตสฺส วิสฺสชฺชเน สมาปชฺชิสฺสนฺติ
วา สมาปชฺชามีติ วา ปททฺวเยน เนวสญฺานาสญฺายตนสมาปตฺติกาโล
กถิโต. สมาปนฺโนติ ปเทน อนฺโต นิโรโธ. ตถา ปุริเมหิ ทฺวีหิ ปเทหิ
สจิตฺตกกาโล กถิโต, ปจฺฉิเมน อจิตฺตกกาโล.
    ปุพฺเพว ตถา จิตฺตํ ภาสิตํ โหตีติ นิโรธสมาปตฺติโต ปุพฺเพ อทฺธาน-
ปริจฺเฉทกาเลเยว "เอตฺตกํ กาลํ อจิตฺตโก ภวิสฺสามี"ติ อทฺธานปริจฺเฉโท. จิตฺตํ
ภาวิตํ โหติ. ยํ ตํ ตถตฺตาย อุปเนตีติ ยํ ปน เอวํ ภาวิตํ จิตฺตํ, ตํ ปุคฺคลํ
ตถตฺตาย อจิตฺตกภาวาย อุปเนติ. วจีสงฺขาโร ปมํ นิรุชฺฌตีติ เสสสงฺขาเรหิ
ปมํ ทุติยชฺฌาเนเยว นิรุชฺฌติ. ตโต กายสงฺขาโรติ ตโต ปรํ กายสงฺขาโร
จตุตฺถชฺฌาเน นิรุชฺฌติ. ตโต ปรํ จิตฺตสงฺขาโรติ ตโต ปรํ จิตฺตสงฺขาโร
อนฺโต นิโรเธ นิรุชฺฌติ. อายูติ รูปชีวิตินฺทฺริยํ. วิปริภินฺนานีติ อุปหตานิ
วินฏฺานิ.
     ตตฺถ เกจิ "นิโรธสมาปนฺนสฺส `จิตฺตสงฺขาโร จ นิรุทฺโธ'ติ วจนโต
จิตฺตํ อนิรุทฺธํ โหติ, ตสฺมา สจิตฺตกาปิ อยํ ปน สมาปตฺตี"ติ วทนฺติ. เต
วตฺตพฺพา:- "วจีสงฺขาโรปิสฺส นิรุทฺโธ"ติ วจนโต วาจา อนิรุทฺธา โหติ,
ตสฺมา นิโรธสมาปนฺเนน ธมฺมมฺปิ กเถนฺเตน สชฺฌายมฺปิ กเถนฺเตน นิสีทิตพฺพํ
สิยา. โย จายํ มโต กาลกโต, ตสฺสปิ จิตฺตสงฺขาโร นิโรโธติ วจนโต จิตฺตํ
อนิรุทฺธํ ภเวยฺย, ตสฺมา กาลกเต มาตาปิตโร วา อรหนฺเต วา ฌาเปนฺเตน
อานนฺตริยกมฺมํ กตํ ภเวยฺย. อิติ พฺยญฺชเน อภินิเวสนํ อกตฺวา อาจริยานํ
นเย ตฺวา อตฺโถ อุปปริกฺขิตพฺโพ. อตฺโถ หิ ปฏิสรณํ, น พฺยญฺชนํ.
     อินฺทฺริยานิ วิปฺปสนฺนานีติ กิริยมยปฺปวตฺตสฺมึ หิ วตฺตมาเน พหิทฺธา
อารมฺมเณสุ ปสาเท ฆเฏนฺเตสุ อินฺทฺริยานิ กิลมนฺติ, อุปหตานิ มกฺขิตานิ วิย ๑-
น โหนฺติ วาตาทีหิ อุฏฺิตรเชน จตุมหาปเถ ปิตอาทาโส วิย. ยถา ปน
ถวิกาย ปกฺขิปิตฺวา มญฺชูสาทีสุ ปิโต อาทาโสปิ อนฺโตเยว วิโรจติ, เอวํ
นิโรธสมาปนฺนสฺส ภิกฺขุโน อนฺโต นิโรเธ ปญฺจปฺปสาทา อติวิย วิโรจนฺติ.
เตน วุตฺตํ "อินฺทฺริยานิ วิปฺปสนฺนานี"ติ.
    วุฏฺหิสฺสนฺติ วา วุฏฺหามีติ วา ปททฺวเยน อนฺโตนิโรธกาโล กถิโต,
วุฏฺิโตติ ปเทน ผลสมาปตฺติกาโล. ตถา ปุริเมหิ ทฺวีหิ ปเทหิ อจิตฺตกกาโล
@เชิงอรรถ: ๑ ม. ปกฺขิตฺตานิ วิย
กถิโต, ปจฺฉิเมน สจิตฺตกกาโล. ปุพฺเพว ตถา จิตฺตํ ภาวิตํ โหตีติ
นิโรธสมาปตฺติโต ปุพฺเพ อทฺธานปริจฺเฉทกาโลเยว "เอตฺตกํ กาลํ อจิตฺตโก หุตฺวา
ตโต ปรํ สจิตฺตโก ภวิสฺสามี"ติ อทฺธานปริจฺเฉทํ จิตฺตํ ๑- ภาวิตํ โหติ. ยํ ตํ
ตถตฺตาย อุปเนตีติ ยํ เอวํ ภาวิตํ จิตฺตํ, ตํ ปุคฺคลํ ตถตฺตาย สจิตฺตกภาวาย
อุปเนติ. อิติ เหฏฺา นิโรธสมาปนฺนกาโล คหิโต, อิธ นิโรธโต วุฏฺานกาโล.
    อิทานิ นิโรธกถํ กเถตุํ กาโลติ นิโรธกถา กเถตพฺพา สิยา. สา จ
ปเนสา "ทฺวีหิ พเลหิ สมนฺนาคตตฺตา ติณฺณํ ๒- สงฺขารานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิยา
โสฬสหิ าณจริยาหิ นวหิ สมาธิจริยาหิ วสีภาวตาปญฺา นิโรธสมาปตฺติยํ
าณนฺ"ติ มาติกํ เปตฺวา สพฺพากาเรน วิสุทฺธิมคฺเค ๓- กถิตา, ตสฺมา ตตฺถ
กถิตนเยเนว คเหตพฺพา. โก ปนายํ นิโรโธ นาม? จตุนฺนํ ขนฺธานํ ปฏิสงฺขา
อปฺปวตฺติ. อถ กิมตฺถเมตํ สมาปชฺชนฺตีติ? สงฺขารานํ ปวตฺเต อุกฺกณฺิตา
สตฺตาหํ อจิตฺตกา หุตฺวา สุขํ วิหริสฺสามิ, ทิฏฺธมฺมนิพฺพานํ นาเมตํ ยทิทํ
นิโรโธติ เอตทตฺถํ สมาปชฺชนฺติ.
    จิตฺตสงฺขาโร ปมํ อุปฺปชฺชตีติ นิโรธา วุฏฺหนฺตสฺส หิ ผลสมาปตฺติจิตฺตํ
ปมํ อุปฺปชฺชติ, ตํ สมฺปยุตฺตํ สญฺญฺจ เวทนญฺจ สนฺธาย "จิตฺตสงฺขาโร
ปมํ อุปฺปชฺชตี"ติ อาห. ตโต กายสงฺขาโรติ ตโต ปรํ ภวงฺคสมเย กายสงฺขาโร
อุปฺปชฺชติ.
    กึ ปน ผลสมาปตฺติ อสฺสาสปสฺสาเสน สมุฏฺาเปตีติ? สมุฏฺาเปติ.
อิมสฺส ปน จตุตฺถชฺฌานิกา ผลสมาปตฺติ, สา น สมุฏฺาเปติ. กึ วา เอเตน,
ผลสมาปตฺติ ปมชฺฌานิกา วา โหตุ ทุติยตติยจตุตฺถชฺฌานิกา วา, สนฺตสมาปตฺติโก
วุฏฺิตสฺส ภิกฺขุโน อสฺสาสปสฺสาสา อพฺโพหาริกา โหนฺติ, เตสํ อพฺโพหาริกภาโว
@เชิงอรรถ: ๑ สี. อทฺธานปริจฺเฉทจิตฺตํ    ๒ ฉ. ตโย จ    ๓ วิสุทฺธิ ๓/๓๖๒-๓ (สฺยา)
สญฺชีวตฺเถรวตฺถุนา เวทิตพฺโพ. สญฺชีวตฺเถรสฺส หิ สมาปตฺติโต ๑- วุฏฺาย
กึสุกปุปฺผสทิเส วีตจฺจิตงฺคาเร มนฺทมานสฺส คจฺฉโต จีวเร อํสุมตฺตมฺปิ น ฌายิ,
อุสฺมาการมตฺตมฺปิ นาโหสิ. สมาปตฺติผลํ นาเมตนฺติ วทนฺติ. เอวเมว สนฺธาย
ผลสมาปตฺติยา วุฏฺิตสฺส ภิกฺขุโน อสฺสาสปสฺสาสา อพฺโพหาริกา โหนฺตีติ ๒-
ภวงฺคสมเยเนเวตํ กถิตนฺติ เวทิตพฺพํ.
    ตโต วจีสงฺขาโรติ ตโต ปรํ กิริยมยปฺปวตฺตวฬญฺชนกาเล วจีสงฺขาโร
อุปฺปชฺชติ. กึ ภวงฺคํ วิตกฺกวิจาเรน สมุฏฺาเปตีติ? สมุฏฺาเปติ. ตํสมุฏฺานา
ปน วิตกฺกวิจารา วาจํ อภิสงฺขาตุํ น สกฺโกนฺตีติ กิริยมยปฺปวตฺตวฬญฺชนกาเลเนเวตํ
กถิตํ.
    สุญฺโต ผสฺโสติอาทโย สคุเณนาปิ อารมฺมเณนาปิ กเถตพฺพา.
สคุเณน ตาว สุญฺตา นาม ผลสมาปตฺติ, ตาย สหชาตผสฺสํ สนฺธาย
"สุญฺโต ผสฺโส"ติ วุตฺตํ. อนิมิตฺตปฺปณิหิเตสุปิ เอเสว นโย. อารมฺมเณน
ปน นิพฺพานํ ราคาทีหิ สุญฺตฺตา สุญฺตา นาม, ราคนิมิตฺตาทีนํ อภาวา
อนิมิตฺตํ, ราคโทสโมหปณิธีนํ อภาวา อปฺปณิหิตํ, สุญฺตํ นิพฺพานํ อารมฺมณํ
กตฺวา อุปฺปนฺนผลสมาปตฺติสมฺผสฺโส สุญฺโต นาม. อนิมิตฺตปฺปณิหิเตสุปิ
เอเสว นโย.
    อปรา อาคมนิยกถา นาม โหติ. สุญฺตอนิมิตฺตอปฺปณิหิตาติ หิ
วิปสฺสนาปิ วุจฺจติ. ตตฺถ โย ภิกฺขุ สงฺขาเรน อนิจฺจโต ปริคฺคเหตฺวา อนิจฺจโต
ทิสฺวา อนิจฺจโต วุฏฺาติ, ตสฺส วุฏฺานคามินิวิปสฺสนา อนิมิตฺตา นาม โหติ.
โย ทุกฺขโต ปริคฺคเหตฺวา ทุกฺขโต ทิสฺวา ทุกฺขโต วุฏฺาติ, ตสฺส อปฺปณิหิตา
นาม. โย อนตฺตโต ปริคฺคเหตฺวา อนตฺตโต ทิสฺวา อนตฺตโต วุฏฺาติ, ตสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ปมสมาปตฺติโต            ๒ สี. โหนฺติ
สุญฺตา นาม. ตตฺถ อนิมิตฺตวิปสฺสนาย มคฺโค อนิมิตฺโต นาม, อนิมิตฺตมคฺคสฺส
ผลํ อนิมิตฺตํ นาม, อนิมิตฺตผลสมาปตฺติสหชาเต ผสฺเส ผุสฺสนฺเต "อนิมิตฺโต
ผสฺโส ผุสฺสตี"ติ วุจฺจติ. อปฺปณิหิตสุญฺเตสุปิ เอเสว นโย. อาคมนิเยน
กถิเต ปน สุญฺโต วา ผสฺโส อนิมิตฺโต วา ผสฺโส อปฺปณิหิโต วา ผสฺโสติ
วิกปฺโป อาปชฺเชยฺย, ตสฺมา สคุเณน เจว อารมฺมเณน จ กเถตพฺพํ. เอวํ
หิ ตโย ผสฺสา ผุสฺสนฺตีติ สเมติ.
    วิเวกนินฺนนฺติอาทีสุ นิพฺพานํ วิเวโก นาม, ตสฺมึ วิเวเก นินฺนํ
โอณตนฺติ วิเวกนินฺนํ. วิเวกโปณนฺติ อญฺโต อาคนฺตฺวา เยน วิเวโก, เตน
วงฺกํ วิย หุตฺวา ิตนฺติ วิเวกโปณํ. เยน วิเวโก, เตน ปตมานํ วิย ิตนฺติ
วิเวกปพฺภารํ.

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๓ หน้า ๑๕๔-๑๕๙.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=13&A=3378&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=13&A=3378&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=18&i=560
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=18&A=7456
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=18&A=7327
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=18&A=7327
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๘
http://84000.org/tipitaka/read/?index_18