อรรถกถาเล่มที่ ๑๖ ภาษาบาลีอักษรไทย
 องฺ.อ. (มโนรถ.๓)

                        ๗. ภาวนาสุตฺตวณฺณนา
     [๗๑] สตฺตเม อนนุยุตฺตสฺสาติ น ยุตฺตปฺปยุตฺตสฺส หุตฺวา วิหรโต. เสยฺยถาปิ
ภิกฺขเว กุกฺกุฏิยา อณฺฑานีติ อิมา กณฺหปกฺขสุกฺกปกฺขวเสน เทฺว อุปมา วุตฺตา.
ตาสุ กณฺหปกฺขอุปมา อตฺถสฺส อสาธิกา, อิตรา สาธิกาติ สุกฺกปกฺขอุปมายเอว
อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เสยฺยถาปีติ โอปมฺมตฺเถ นิปาโต. อปีติ สมฺภาวนตฺเถ.
อุภเยนาปิ เสยฺยถาปิ นาม ภิกฺขเวติ ทสฺเสติ. กุกฺกุฏิยา อณฺฑานิ อฏฺ วา
ทส วา ทฺวาทส วาติ เอตฺถ ปน กิญฺจาปิ กุกฺกุฏิยา วุตฺตปฺปการโต
อูนาธิกานิปิ อณฺฑานิ โหนฺติ, วจนสิลิฏฺตาย ปเนตํ วุตฺตํ. เอวญฺหิ โลเก
สิลิฏฺวจนํ โหติ. ตานสฺสูติ ตานิ อสฺสุ, ภเวยฺยุนฺติ อตฺโถ. กุกฺกุฏิยา สมฺมา
อธิสยิตานีติ ตาย ชเนตฺติยา กุกฺกุฏิยา ปกฺเข ปสาเรตฺวา เตสํ อุปริ สยนฺติยา
สมฺมา อธิสยิตานิ. สมฺมา ปริเสทิตานีติ กาเลน กาลํ อุตุํ คณฺหาเปนฺติยา
สุฏฺุ สมนฺตโต เสทิตานิ, อุสฺมีกตานีติ วุตฺตํ โหติ. สมฺมา ปริภาวิตานีติ กาเลน
กาลํ สุฏฺุ สมนฺตโต ปริภาวิตานิ, กุกฺกุฏคนฺธํ คณฺหาปิตานีติ อตฺโถ.
     กิญฺจาปิ ตสฺสา กุกฺกุฏิยาติ ตสฺสา กุกฺกุฏิยา อิมํ ติวิธกิริยากรเณน
อปฺปมาทํ กตฺวา กิญฺจาปิ น เอวํ อิจฺฉา อุปฺปชฺเชยฺย. อถโข ภพฺพาว เตติ
อถโข เต กุกฺกุฏโปตกา วุตฺตนเยน โสตฺถินา อภินิพฺภิชฺชิตุํ ภพฺพาว. เต หิ
ยสฺมา ตาย กุกฺกุฏิยา เอวํ ตีหากาเรหิ ตานิ อณฺฑานิ ปริปาลิยมานานิ น
ปูตีนิ โหนฺติ. โยปิ เนสํ อลฺลสิเนโห, โส ปริยาทานํ คจฺฉติ, กปาลํ ตนุกํ
โหติ, ปาทนขสิขา จ มุขตุณฺฑกญฺจ ขรํ โหติ, กุกฺกุฏโปตกา สยํปิ ปริณามํ
คจฺฉนฺติ. กปาลสฺส ตนุตฺตา พหิทฺธา อาโลโก อนฺโต ปญฺายติ, ตสฺมา "จิรํ
วต มยํ สงฺกุฏิตหตฺถปาทา สมฺพาเธ สยิมฺหา, อยญฺจ พหิ อาโลโก ทิสฺสติ,
เอตฺถ ทานิ โน สุขวิหาโร ภวิสฺสตี"ติ นิกฺขมิตุกามา หุตฺวา กปาลํ ปาเทน
ปหรนฺติ, คีวํ ปสาเรนฺติ, ตโต ตํ กปาลํ เทฺวธา ภิชฺชติ. อถ เต ปกฺเข
วิธุนนฺตา ตํขณานุรูปํ วิรวนฺตา นิกฺขมนฺติเยว. นิกฺขมนฺตา จ คามกฺเขตฺตํ
อุปโสภยมานา วิจรนฺติ.
     เอวเมว โขติ อิทํ โอปมฺมสมฺปฏิปาทนํ. ตํ เอวํ อตฺเถน สํสนฺทิตฺวา
เวทิตพฺพํ:- ตสฺสา กุกฺกุฏิยา อณฺเฑสุ อธิสยนาทิติวิธกิริยากรณํ วิย หิ
อิมสฺส ภิกฺขุโน ภาวนํ อนุยุตฺตกาโล, กุกฺกุฏิยา ติวิธกิริยาสมฺปาทเนน อณฺฑานํ
อปูติภาโว วิย ภาวนํ อนุยุตฺตสฺส ภิกฺขุโน ติวิธานุปสฺสนาสมฺปาทเนน วิปสฺสนา-
าณสฺส อปริหานิ, ตสฺสา กุกฺกุฏิยา ติวิธกิริยากรเณน อณฺฑานํ อลฺลสิเนห-
ปริยาทานํ วิย ตสฺส ภิกฺขุโน  ติวิธานุปสฺสนาสมฺปาทเนน ภวตฺตยานุคตนิกนฺติ-
สิเนหปริยาทานํ, อณฺฑกปาลานํ ตนุภาโว วิย ภิกฺขุโน อวิชฺชณฺฑโกสสฺส
ตนุภาโว, กุกฺกุฏโปตกานํ นขตุณฺฑกานํ ถทฺธภาโว วิย ภิกฺขุโน วิปสฺสนา-
าณสฺส ติกฺขขรวิปฺปสนฺนสูรภาโว, กุกฺกุฏโปตกานํ ปริณามกาโล วิย ภิกฺขุโน
วิปสฺสนาาณสฺส ปริมาณกาโล วฑฺฒิกาโล คพฺภคหณกาโล, กุกฺกุฏโปตกานํ
ปาทนขสิขาย วา มุขตุณฺฑเกน วา อณฺฑโกสํ ปทาเลตฺวา ปกฺเข ปปฺโผเฏตฺวา
โสตฺถินา อภินิพฺภิทากาโล วิย ตสฺส ภิกฺขุโน วิปสฺสนาาณคพฺภํ คณฺหาเปตฺวา
วิจรนฺตสฺส ตชฺชาติกํ อุตุสปฺปายํ วา โภชนสปฺปายํ วา ปุคฺคลสปฺปายํ
ธมฺมสฺสวนสปฺปายํ วา ลภิตฺวา เอกาสเน นิสินฺนสฺเสว วิปสฺสนํ วฑฺเฒนฺตสฺส
อนุปุพฺพาธิคเตน อรหตฺตมคฺเคน อวิชฺชณฺฑโกสํ ปทาเลตฺวา อภิญฺาปกฺเข
ปปฺโผเฏตฺวา โสตฺถินา อรหตฺตปฺปตฺตกาโล เวทิตพฺโพ.
     ยถา ปน กุกฺกุฏโปตกานํ ปริณตภาวํ ตฺวา มาตาปิ อณฺฑโกสํ ภินฺทติ,
เอวํ ตถารูปสฺส ภิกฺขุโน าณปริปากํ ตฺวา สตฺถาปิ:-
            "อุจฺฉินฺท สิเนหมตฺตโน   กุมุทํ สารทิกํว    ปาณินา
             สนฺติมคฺคเมว  พฺรูหย   นิพฺพานํ  สุคเตน เทสิตนฺ"ติ- ๑-
อาทินา นเยน โอภาสํ ผริตฺวา คาถาย อวิชฺชณฺฑโกสํ ปหรติ. โส คาถา-
ปริโยสาเน อวิชฺชณฺฑโกสํ ภินฺทิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ. ตโต ปฏฺาย ยถา เต
กุกฺกุฏโปตกา คามกฺเขตฺตํ อุปโสภยมานา ตตฺถ วิจรนฺติ, เอวํ อยํปิ มหาขีณาสโว
นิพฺพานารมฺมณํ ผลสมาปตฺตึ อปฺเปตฺวา สํฆารามํ อุปโสภยมาโน วิจรติ.
     ผลคณฺฑสฺสาติ วฑฺฒกิสฺส. เอโส ๒- หิ โอลมฺพกสงฺขาตพลํ ธาเรตฺวา ๓- ทารูนํ
คณฺฑํ หรตีติ ผลคณฺโฑติ วุจฺจติ. วาสิชเฏติ วาสีทณฺฑกสฺส คหณฏฺาเน. เอตฺตกํ
วา เม อชฺช อาสวานํ ขีณนฺติ ปพฺพชิตสฺส หิ ปพฺพชฺชาสงฺเขเปน อุทฺเทเสน
ปริปุจฺฉาย โยนิโสมนสิกาเรน วตฺตปฏิปตฺติยา ๔- นิจฺจกาลํ อาสวา ขียนฺติ. เอวํ
ขียมานานํ ปน เนสํ "เอตฺตกํ อชฺช ขีณํ เอตฺตกํ หิยฺโย"ติ เอวมสฺส าณํ
น โหตีติ อตฺโถ. อิมาย อุปมาย วิปสฺสนานิสํโส ทีปิโต.
     เหมนฺติเกนาติ เหมนฺตสมเยน. ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺตีติ ๕- ถิรภาเวน ปริหายนฺติ.
เอวเมว โขติ เอตฺถ มหาสมุทฺโท วิย สาสนํ ทฏฺพฺพํ, นาวา วิย โยคาวจโร,
นาวาย มหาสมุทฺเท ปริยายนํ วิย อิมสฺส ภิกฺขุโน อูนปญฺจวสฺสกาเล
อาจริยุปชฺฌายานํ สนฺติเก วิจรณํ, นาวาย มหาสมุทฺทอุทเกน ขชฺชมานานํ
พนฺธนานํ ตนุภาโว วิย ภิกฺขุโน ปพฺพชฺชาสงฺเขเปน อุทฺเทสปริปุจฺฉาทีหิเยว
สํโยชนานํ ตนุภาโว, นาวาย ถเล อุกฺขิตฺตกาโล วิย ภิกฺขุโน นิสฺสยมุตฺตกสฺส
กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา อรญฺเ วสนกาโล, ทิวา วาตาตเปน สํสุสฺสนํ วิย
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ธ. ๒๕/๒๘๕/๖๖ สารีปุตฺตตฺเถรสฺส สทฺธิวิหาริกวตฺถุ  ๒ ฉ.ม. โส
@๓ ฉ.ม. จาเรตฺวา  ๔ ฉ.ม. วตฺตปฏิปตฺติยา จ  ๕ ม. ปริหายนฺตีติ
วิปสฺสนาาเณน ตณฺหาสิเนหสฺส สํสุสฺสนํ, รตฺตึ หิโมทเกน เตมนํ วิย
กมฺมฏฺานํ นิสฺสาย อุปฺปนฺเนน ปีติปาโมชฺเชน จิตฺตเตมนํ, รตฺตินฺทิวํ วาตาตเปหิ
เจว หิโมทเกน จ ปริปกฺกปริตินฺตานํ ๑- พนฺธนานํ ทุพฺพลภาโว วิย วิปสฺสนา-
าณปีติปาโมชฺเชหิ สํโยชนานํ ภิยฺโยโส มตฺตาย ทุพฺพลภาโว, ปาวุสฺสกเมโฆ วิย
อรหตฺตมคฺคาณํ, เมฆวุฏฺิอุทเกน นาวาย อนฺโตปูติภาโว วิย อารทฺธวิปสฺสกสฺส
รูปสตฺตกาทิวเสน วิปสฺสนํ วฑฺเฒนฺตสฺส โอกฺขายมาเน ปกฺขายมาเน กมฺมฏฺาเน
เอกทิวสํ อุตุสปฺปายาทีนิ ลทฺธา เอกปลฺลงฺเกน นิสินฺนสฺส อรหตฺตผลาธิคโม,
ปูติพนฺธนาย นาวาย กิญฺจิ กาลํ านํ ๒- วิย ขีณสํโยชนสฺส อรหโต มหาชนํ
อนุคฺคณฺหนฺตสฺส ยาวตายุกํ านํ, ปูติพนฺธนาย นาวาย อนุปุพฺเพน ภิชฺชิตฺวา
อปณฺณตฺติกภาวูปคโม วิย ขีณาสวสฺส อุปาทินฺนกกฺขนฺธเภเทน อนุปาทิเสสาย
นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพุตสฺส อปณฺณตฺติกภาวูปคโมติ อิมาย อุปมาย สํโยชนานํ
ทุพฺพลตา ทีปิตา.

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๖ หน้า ๒๐๕-๒๐๘.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=16&A=4586&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=16&A=4586&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=23&i=68
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=23&A=2593
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=23&A=2705
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=23&A=2705
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๒
http://84000.org/tipitaka/read/?index_23