อรรถกถาเล่มที่ ๑๖ ภาษาบาลีอักษรไทย
 องฺ.อ. (มโนรถ.๓)

                         ๕. ฌานสุตฺตวณฺณนา
     [๓๖] ปญฺจเม อาสวานํ ขยนฺติ อรหตฺตํ. ยเทว ตตฺถ โหติ รูปคตนฺติ
ตสฺมึ ปมชฺฌานกฺขเณ วตฺถุวเสน วา จิตฺตสมุฏฺานิกาทิวเสน วา ยํ รูปํ นาม
ปวตฺตติ. เวทนาคตาทีนิ สมฺปยุตฺตเวทนาทีนํ วเสน เวทิตพฺพานิ. เต ธมฺเมติ เต
รูปาทโย ปญฺจกฺขนฺธธมฺเม. อนิจฺจโตติอาทีสุ หุตฺวา อภาวากาเรน อนิจฺจโต,
ปฏิปีฬนากาเรน ทุกฺขโต, รุชฺชนากาเรน โรคโต, อนฺโตทุสฺสนฏฺเน คณฺฑโต,
อนุปวิฏฺฏฺเน อนุกนฺตนฏฺเน จ สลฺลโต, ทุกฺขฏฺเน อฆโต, อาพาธนฏฺเน
อาพาธโต, อสกฏฺเน ปรโต, ปลุชฺชนฏฺเน ปโลกโต, อสฺสามิกฏฺเน สุญฺโต,
อวสวตฺตนฏฺเน อนตฺตโต. สมนุปสฺสตีติ พลววิปสฺสนาปญฺาย ปสฺสติ.
     เตหิ ธมฺเมหีติ เตหิ ปญฺจกฺขนฺธธมฺเมหิ. ปติฏฺาเปตีติ ๑- นิพฺพานวเสน
นิวตฺเตติ. อมตาย ธาตุยาติ นิพฺพานธาตุยา. จิตฺตํ อุปสํหรตีติ าเณน อานิสํสํ
ทิสฺวา โอตาเรติ. สนฺตนฺติ ปจฺจนีกสนฺตตาย สนฺตํ. ปณีตนฺติ อตปฺปกํ. โส ตตฺถ ิโต
อาสวานํ ขยํ ปาปุณาตีติ โส ตสฺมึ ปมชฺฌาเน ิโต ตํ พลววิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา
อรหตฺตํ ปาปุณาติ. อปโร นโย:- โส เตหิ ธมฺเมหีติ ยสฺมา อนิจฺจโตติอาทีสุ
อนิจฺจโต ปโลกโตติ ทฺวีหิ ปเทหิ อนิจฺจลกฺขณํ กถิตํ, ทุกฺขโตติอาทีหิ ฉหิ
ทุกฺขลกฺขณํ, ปรโต, สุญฺโต, อนตฺตโตติ ตีหิ อนตฺตลกฺขณํ. ตสฺมา โส เตหิ เอวํ
ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา ทิฏฺเหิ อนฺโตสมาปตฺติยํ ปญฺจกฺขนฺธธมฺเมหิ. จิตฺตํ
ปติฏฺาเปตีติ ๑- จิตฺตํ ปฏิสํหรติ โมเจติ อปเนติ. อุปสํหรตีติ วิปสฺสนาจิตฺตํ
ตาว วสนวเสน ถุติวเสน ปริยตฺติวเสน ปญฺตฺติวเสน จ สนฺตํ นิพฺพานนฺติ เอวํ
อสงฺขตาย อมตาย
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปฏิวาเปตีติ
ธาตุยา อุปสํหรติ, มคฺคจิตฺตํ นิพฺพานํ อารมฺมณกรณวเสเนว "เอตํ สนฺตํ เอตํ
ปณีตนฺ"ติ น เอวํ วทติ, อิมินา ปกาเรเนตํ ๑- ปฏิวิชฺฌนฺโต ตตฺถ จิตฺตํ
อุปสํหรตีติ อตฺโถ.
     โส ตตฺถ ิโตติ ตสฺสา ติลกฺขณารมฺมณาย วิปสฺสนาย ิโต. อาสวานํ
ขยํ ปาปุณาตีติ อนุกฺกเมน จตฺตาโร มคฺเค ภาเวตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ. เตเนว
ธมฺมราเคนาติ สมถวิปสฺสนาธมฺเม ฉนฺทราเคน. ธมฺมนนฺทิยาติ ตสฺเสว เววจนํ.
สมถวิปสฺสนาสุ หิ สพฺพโส ฉนฺทราคํ ปริยาทาตุํ สกฺโกนฺโต อรหตฺตํ ปาปุณาติ,
อสกฺโกนฺโต อนาคามี โหติ.
     ติณปุริสรูปเก วาติ ๒- ติณโปตฺถกรูเป วา. ทูเร กณฺฑํ ๓- ปาเตตีติ ทูเรปาตี.
อวิราธิตํ วิชฺฌตีติ อกฺขณเวธี. ยเทว ตตฺถ โหติ เวทนาคตนฺติ อิธ รูปํ น
คหิตํ. กสฺมา? สมติกฺกนฺตตฺตา. อยญฺหิ เหฏฺา รูปาวจรชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา
รูปํ อติกฺกมิตฺวา อรูปาวจรสมาปตฺตึ สมาปนฺโนติ สมถวเสนาปิ อเนน ๔- รูปํ
สมติกฺกนฺตํ, เหฏฺา รูปํ สมฺมสิตฺวา ตํ อติกฺกมิตฺวา ๕- อิทานิ อรูปํ สมฺมสตีติ
วิปสฺสนาวเสนาปิ อเนน รูปํ อติกฺกนฺตํ. อารุปฺเป ปน สพฺพโสปิ รูปํ นตฺถีติ
ตํ สนฺธายาปิ อิธ รูปํ ๖- น คหิตํ. อถ เนวสญฺานาสญฺายตนํ กสฺมา น
คหิตนฺติ? สุขุมตฺตา. ตสฺมิญฺหิ จตฺตาโรปิ อรูปกฺขนฺธา สุขุมา น สมฺมสนูปคา.
เตเนวาห "อิติ โข ภิกฺขเว ยาวตา สญฺาสมาปตฺติ ตาวตา อญฺาปฏิเวโธ"ติ.
อิทํ วุตฺตํ โหติ:- ยาวตา สจิตฺตกสมาปตฺติ นาม อตฺถิ, ตาวตา โอฬาริเก ธมฺเม
สมฺมสโต อญฺาปฏิเวโธ โหติ, อรหตฺตํ สมฺปชฺชติ. เนวสญฺานาสญฺายตนํ ปน
สุขุมตฺตา สญฺาสมาปตฺตีติ น วุจฺจติ. ฌายีเหเตติ ฌายีหิ ฌานาภิรเตหิ เอตานิ.
วุฏฺหิตฺวาติ ตโต สมาปตฺติโต วุฏฺาย. สมฺมทกฺขาตพฺพานีติ สมฺมา อกฺขาตพฺพานิ,
"สนฺตานิ ปณีตานี"ติ เอวํ เกวลํ อาจิกฺขิตพฺพานิ โถเมตพฺพานิ วณฺเณตพฺพานีติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปนากาเรน ตํ  ๒ สี.,ม. ติณปุริสเก วาติ  ๓ ฉ.ม. กณฺเฑ
@๔ สี. เตน, ม. เนน  ๕ ฉ.ม. อติกฺกมฺม  ๖ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๖ หน้า ๓๐๙-๓๑๐.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=16&A=6959&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=16&A=6959&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=23&i=240
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=23&A=9041
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=23&A=9253
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=23&A=9253
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๒
http://84000.org/tipitaka/read/?index_23