อรรถกถาเล่มที่ ๓๓ ภาษาบาลีอักษรไทย
 เถร.อ.๒ (ปรมตฺถที.๒)

                         ๑๘. จตฺตาฬีสนิปาต
                  ๓๙๘. ๑. มหากสฺสปตฺเถรคาถาวณฺณนา
     จตฺตาฬีสนิปาเต น คเณน ปุรกฺขโต จเรติอาทิกา ๑- อายสฺมโต มหา-
กสฺสปตฺเถรสฺส  คาถา. กา อุปฺปตฺติ?
     อยํ กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร เวเทโห นาม อสีติโกฏิวิภโว
กุฏุมฺพิโก อโหสิ. โส พุทฺธมามโก ธมฺมมามโก สํฆมามโก อุปาสโก หุตฺวา
วิหรนฺโต เอกสฺมึ อุโปสถทิวเส ปาโตว สุโภชนํ ภุญฺชิตฺวา อุโปสถงฺคานิ อธิฏฺาย
คนฺธปุปฺผาทีนิ คเหตฺวา วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถารํ ปูเชตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ
นิสีทิ.
     ตสฺมึ จ ขเณ สตฺถา มหานิสภตฺเถรํ นาม ตติยสาวกํ "เอตทคฺคํ ภิกฺขเว
มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ ธุตวาทานํ, ยทิทํ นิสโภ"ติ เอตทคฺเค เปสิ. อุปาสโก
ตํ สุตฺวา ปสนฺโน ธมฺมกถาวสาเน มหาชเน อุฏฺาย คเต สตฺถารํ วนฺทิตฺวา
"เสฺว มยฺหํ ภิกฺขํ อธิวาเสถา"ติ นิมนฺเตสิ. มหา โข อุปาสก ภิกฺขุสํโฆติ. กิตฺตโก
ภนฺเตติ, อฏฺสฏฺิภิกฺขุสตสหสฺสนฺติ. ภนฺเต เอกํ สามเณรมฺปิ วิหาเร อเสเสตฺวา
มยฺหํ ภิกฺขํ อธิวาเสถาติ. สตฺถา อธิวาเสสิ. อุปาสโก สตฺถุ อธิวาสนํ วิทิตฺวา
เคหํ คนฺตฺวา มหาทานํ สชฺเชตฺวา ปุนทิวเส สตฺถุ กาลํ อาโรจาเปสิ. สตฺถา
ปตฺตจีวรมาทาย ภิกฺขุสํฆปริวุโต อุปาสกสฺส ฆรํ คนฺตฺวา ปญฺตฺตาสเน นิสินฺโน
ทกฺขิโณทกาวสาเน ยาคุอาทีนิ สมฺปฏิจฺฉนฺโต ภตฺตวิสฺสคฺคํ อกาสิ. อุปาสโกปิ สตฺถุ
สนฺติเก นิสีทิ.
     ตสฺมึ อนฺตเร มหานิสภตฺเถโร ปิณฺฑาย จรนฺโต ตเมว วีถึ ปฏิปชฺชิ. อุปาสโก
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ
ทิสฺวา อุฏฺาย คนฺตฺวา เถรํ วนฺทิตฺวา "ปตฺตํ ภนฺเต เทถา"ติ อาห. เถโร
ปตฺตํ อทาสิ. ภนฺเต อิเธว ปวิสถ, สตฺถาปิ เคเห นิสินฺโนติ. น วฏฺฏิสฺสติ
อุปาสกาติ. โส เถรสฺสว ปตฺตํ คเหตฺวา ปิณฺฑปาตสฺส ปูเรตฺวา อทาสิ. ตโต
เถรํ อนุคนฺตฺวา นิวตฺโต สตฺถุ สนฺติเก นิสีทิตฺวา เอวมาห "มหานิสภตฺเถโร
ภนฺเต `สตฺถาปิ เคเห นิสินฺโน'ติ วุตฺเตปิ ปวิสิตุํ น อิจฺฉิ, อตฺถิ นุ โข เอตสฺส
ตุมฺหากํ คุเณหิ อติเรกคุโณ "ติ. พุทฺธานญฺจ วณฺณมจฺเฉรํ นาม นตฺถิ, ตสฺมา
สตฺถา เอวมาห "อุปาสก มยํ ภิกฺขํ อาคมยมานา เคเห นิสีทาม, โส ปน
ภิกฺขุ น เอวํ นิสีทิตฺวา ภิกฺขํ อุทิกฺขติ, มยํ คามนฺตเสนาสเน วสาม, โส
อรญฺสฺมึเยว วสติ, มยํ ฉนฺเน วสาม, โส อพฺโภกาเสเยว วสตี"ติ ภควา
"อยญฺจ อยญฺเจตสฺส คุโณ"ติ ๑- มหาสมุทฺทํ ปูรยมาโน วิย ตสฺส คุณํ กเถสิ.
     อุปาสโก ปกติยาปิ ชลมานปทีโป เตเลน อาสิตฺโต วิย สุฏฺุตรํ ปสนฺโน
หุตฺวา จินฺเตสิ "กึ มยฺหํ อญฺาย สมฺปตฺติยา, อนาคเต เอกสฺส พุทฺธสฺส สนฺติเก
ธุตวาทานํ อคฺคภาวตฺถาย ปตฺถนํ กริสฺสามี"ติ. โส ปุนปิ สตฺถารํ นิมนฺเตตฺวา
เตเนว นิยาเมน สตฺต ทิวเส มหาทานํ ทตฺวา สตฺตเม ทิวเส พุทฺธปฺปมุขสฺส
มหาภิกฺขุสํฆสฺส ติจีวรานิ ทตฺวา สตฺถุ ปาทมูเล นิปชฺชิตฺวา เอวมาห "ยํ เม
ภนฺเต สตฺต ทิวเส ทานํ เทนฺตสฺส เมตฺตํ กายกมฺมํ เมตฺตํ วจีกมฺมํ เมตฺตํ
มโนกมฺมํ ปจฺจุปฏฺิตํ, อิมินาหํ น อญฺ เทวสมฺปตฺตึ วา สกฺกมารพฺรหฺมสมฺปตฺตึ
วา ปตฺเถมิ, อิทํ ปน เม กมฺมํ อนาคเต เอกสฺส พุทฺธสฺส สนฺติเก มหานิสภตฺเถเรน
ปตฺตฏฺานนฺตรํ ปาปุณนตฺถาย เตรสธุตงฺคธรานํ อคฺคภาวสฺส อธิกาโร โหตู"ติ.
สตฺถา "มหนฺตํ านํ อิมินา ปตฺถิตํ, สมิชฺฌิสฺสติ นุ โข, โน"ติ โอโลเกนฺโต
สมิชฺฌนภาวํ ทิสฺวา อาห "มนาปํ เต านํ ปตฺถิตํ, อนาคเต สตสหสฺสกปฺปาวสาเน
โคตโม นาม พุทฺโธ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส ตฺวํ ตติยสาวโก มหากสฺสปตฺเถโร นาม
@เชิงอรรถ: ๑ ม. ตสฺส อยญฺจ คุโณ อยญฺจ คุโณติ
ภวิสฺสสี"ติ พฺยากาสิ. ตํ สุตฺวา อุปาสโก "พุทฺธานํ เทฺว กถา นาม นตฺถี"ติ
ปุนทิวเส ปตฺตพฺพํ วิย ตํ สมฺปตฺตึ อมญฺิตฺถ. โส ยาวตายุกํ ทานํ ทตฺวา
สีลํ สมาทาย รกฺขิตฺวา นานปฺปการํ กลฺยาณกมฺมํ กตฺวา กาลํ กตฺวา สคฺเค
นิพฺพตฺติ.
     ตโต ปฏฺาย เทวมนุสฺเสสุ สมฺปตฺตึ อนุภวนฺโต อิโต เอกนวุเต กปฺเป
วิปสฺสิสมฺมาสมฺพุทฺเธ พนฺธุมตีนครํ อุปนิสฺสาย เขเม มิคทาเย วิหรนฺเต เทวโลกา
จวิตฺวา อญฺตรสฺมึ ปริชิณฺณพฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติ. ตสฺมึ จ กาเล วิปสฺสี
ภควา สตฺตเม สตฺตเม สํวจฺฉเร ธมฺมํ กเถสิ, มหนฺตํ โกลาหลํ โหติ. สกลชมฺพูทีเป
เทวตา "สตฺถา ธมฺมํ กเถสฺสตี"ติ อาโรเจสุํ. พฺราหฺมโณ ตํ สาสนํ อสฺโสสิ.
ตสฺส จ นิวาสนสาฏโก เอโกเยว โหติ, ตถา พฺราหฺมณิยา. ปารุปนํ ปน ทฺวินฺนมฺปิ
เอกเมว, โส สกลนคเร "เอกสาฏกพฺราหฺมโณ"ติ ปญฺายิ. โส พฺราหฺมณานํ
เกนจิเทว กิจฺเจน สนฺนิปาเต สติ พฺราหฺมณึ เคเห เปตฺวา สยํ ตํ วตฺถํ
ปารุปิตฺวา คจฺฉติ, พฺราหฺมณีนํ สนฺนิปาเต สติ สยํ เคเห อจฺฉติ, พฺราหฺมณี
ตํ วตฺถํ ปารุปิตฺวา  คจฺฉติ. ตสฺมึ ปน ทิวเส พฺราหฺมโณ พฺราหฺมณึ อาห
"โภติ กึ รตฺตึ ธมฺมํ ๑- สุณิสฺสสิ, ทิวา"ติ. "มยํ มาตุคาเม ชาติกา ๒- นาม รตฺตึ
โสตุํ น สกฺโกม, ทิวา โสสฺสามา"ติ พฺราหฺมณํ เคเห เปตฺวา ตํ วตฺถํ ปารุปิตฺวา
อุปาสิกาหิ สทฺธึ ทิวา คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺเต นิสินฺนา ธมฺมํ
สุตฺวา อุปาสิกาหิเยว สทฺธึ อาคมาสิ. อถ พฺราหฺมโณ พฺราหฺมณึ เคเห เปตฺวา
ตํ วตฺถํ ปารุปิตฺวา วิหารํ คโต.
     ตสฺมึ สมเย สตฺถา ปริสมชฺเฌ อลงฺกตธมฺมาสเน นิสินฺโน จิตฺตพีชนึ อาทาย
อากาสคงฺคํ โอตาเรนฺโต วิย สิเนรุํ มนฺถํ กตฺวา สาครํ นิมฺมเถนฺโต วิย ธมฺมกถํ
กเถสิ. พฺราหฺมณสฺส ปริสปริยนฺเต นิสินฺนสฺส ธมฺมํ สุณนฺตสฺส ปมยามสฺมึเยว
@เชิงอรรถ: ๑ ม. ธมฺมสฺสวนํ     ๒ ม. มาตุคามา
สกลสรีรํ ปูรยมานา ปญฺจวณฺณา ปีติ อุปฺปชฺชิ. โส ปารุตวตฺถํ สงฺฆริตฺวา ๑-
"ทสพลสฺส ทสฺสามี"ติ จินฺเตสิ. อถสฺส อาทีนวสหสฺสํ ทสฺสยมานํ มจฺเฉรํ อุปฺปชฺชิ.
โส "พฺราหฺมณิยา มยฺหญฺจ ๒- เอกเมว วตฺถํ, อญฺ กิญฺจิ ปารุปนํ นตฺถิ,
อปารุปิตฺวา จ นาม พหิ วิจริตุํ น สกฺกา"ติสพฺพถาปิ อทาตุกาโม อโหสิ, อถสฺส
นิกฺขนฺเต ปมยาเม มชฺฌิมยาเมปิ ตเถว ๓- ปีติ อุปฺปชฺชิ. ตเถว จินฺเตตฺวา ตเถว
อทาตุกาโม อโหสิ. อถสฺส ๔- มชฺฌิมยาเม นิกฺขนฺเต ปจฺฉิมยาเมปิ ตเถว ปีติ
อุปฺปชฺชิ. ตทา โส "ยํ วา โหตุ ตํ วา ปจฺฉาปิ ชานิสฺสามี"ติ วตฺถํ สงฺฆริตฺวา
สตฺถุ ปาทมูเล เปสิ. ตโต วามหตฺถํ อาภุชิตฺวา ทกฺขิเณน หตฺเถน ติกฺขตฺตุํ
อปฺโผเฏตฺวา "ชิตํ เม, ชิตํ เม"ติ ตโย วาเร นทิ.
     ตสฺมึ จ สมเย พนฺธุมราชา ธมฺมาสนสฺส ปจฺฉโต อนฺโตสณิยํ นิสินฺโน
ธมฺมํ สุณาติ. รญฺโ จ นาม "ชิตํ เม"ติ สทฺโท อมนาโป โหติ. โส ปุริสํ
เปเสสิ "คจฺฉ เอตํ ปุจฺฉ กึ วทสี"ติ. โส เตน คนฺตฺวา ปุจฺฉิโต "อวเสสา
หตฺถิยานาทีนิ อารุยฺห อสิจมฺมาทีนิ คเหตฺวา ปรเสนํ ชินนฺติ, น ตํ อจฺฉริยํ.
อหํ ปน ปจฺฉโต อาคจฺฉนฺตสฺส กูฏโคณสฺส มุคฺคเรน สีสํ ภินฺทิตฺวา ตํ ปลา
เปนฺโต วิย มจฺเฉรจิตฺตํ มทฺทิตฺวา ปารุตวตฺถํ ทสพลสฺส อทาสึ, ตํ เม มจฺฉริยํ
ชิตนฺ"ติ อาห. โส ปุริโส อาคนฺตฺวา ตํ ปวตฺตึ รญฺโ อาโรเจสิ. ราชา
อาห "อเมฺห ภเณ ทสพลสฺส อนุรูปํ น ชานิมฺห, พฺราหฺมโณ ชานี"ติ ๕- วตฺถยุคํ
เปเสสิ. ตํ ทิสฺวา พฺราหฺมโณ จินฺเตสิ "อยํ มยฺหํ ตุณฺหีนิสินฺนสฺส ปมํ กิญฺจิ
อทตฺวา สตฺถุ คุเณ กเถนฺตสฺส อทาสิ, สตฺถุ คุเณ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺเนน ปน
มยฺหํ โก อตฺโถ"ติ ตมฺปิ วตฺถยุคํ ทสพลสฺเสว อทาสิ. ราชาปิ "กึ พฺราหฺมเณน
กตนฺ"ติ ปุจฺฉิตฺวา "ตมฺปิ เตน วตฺถยุคํ ตถาคตสฺเสว ทินฺนนฺ"ติ สุตฺวา อญฺานิปิ
เทฺว วตฺถยุคานิ เปเสสิ, โส ตานิปิ อทาสิ. ราชา อญฺานิปิ จตฺตารีติ เอวํ
@เชิงอรรถ: ๑ ม. สํหริตฺวา    ๒ สี. พฺราหฺมณิยา จ มยฺหญฺจ    ๓ สี. ตถา
@๔ สี. ตสฺส  ๕ สี.,ม.ชานาตีติ
ยาว ทฺวตฺตึส วตฺถยุคานิ เปเสสิ. อถ พฺราหฺมโณ "อิทํ วฑฺเฒตฺวา วฑฺเฒตฺวา
คหณํ วิย โหตี"ติ อตฺตโน อตฺถาย เอกํ, พฺราหฺมณิยา เอกนฺติ เทฺว วตฺถยุคานิ
คเหตฺวา ตึสยุคานิ ตถาคตสฺเสว อทาสิ. ตโต ปฏฺาย จ โส สตฺถุ วิสฺสาสิโก
ชาโต.
     อถ นํ ราชา เอกทิวถํ สตสมเย สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุณนฺตํ ทิสฺวา
สตสหสฺสคฺฆนกํ อตฺตนา ปารุตรตฺตกมฺพลํ ทตฺวา อาห "อิโต ปฏฺาย อิมํ ปารุปิตฺวา
ธมฺมํ สุณาหี"ติ. โส "กึ เม อิมินา กมฺพเลน อิมสฺมึ ปูติกาเย อุปนีเตนา"ติ
จินฺเตตฺวา อนฺโตคนฺธกุฏิยํ ตถาคตสฺส มญฺจสฺส อุปริ วิตานํ กตฺวา อคมาสิ.
อเถกทิวสํ ราชา ปาโตว วิหารํ คนฺตฺวา อนฺโตคนฺธกุฏิยํ สตฺถุ สนฺติเก นิสีทิ.
ตสฺมึ จ สมเย ฉพฺพณฺณา พุทฺธรสฺมิโย กมฺพเล ปฏิหญฺนฺติ, กมฺพโล อติวิย
วิโรจติ. ราชา อุลฺโลเกนฺโต สญฺชานิตฺวา อาห "อมฺหากํ ภนฺเต เอส กมฺพโล,
อเมฺหหิ เอกสาฏกพฺราหฺมณสฺส ทินฺโน"ติ. ตุเมฺหหิ มหาราช พฺราหฺมโณ ปูชิโต,
พฺราหฺมเณน มยํ ปูชิตาติ. ราชา "พฺราหฺมโณ ยุตฺตํ อญฺาสิ, น มยนฺ"ติ
ปสีทิตฺวา ยํ มนุสฺสานํ อุปการภูตํ, ตํ สพฺพํ อฏฺฏฺกํ กตฺวา สพฺพฏฺกํ นาม
ทานํ ทตฺวา ปุโรหิตฏฺาเน เปสิ. โสปิ "อฏฺฏฺกํ นาม จตุสฏฺี โหตี"ติ
จตุสฏฺี สลากภตฺตานิอุปนิพนฺธาเปตฺวา ยาวชีวํ ทานํ ทตฺวา สีลํ รกฺขิตฺวา
ตโต จุโต สคฺเค นิพฺพตฺติ.
     ปุน ตโต จุโต อิมสฺมึ กปฺเป โกนาคมนสฺส จ ภควโต กสฺสปทสพลสฺส
จาติ ทฺวินฺนํ พุทฺธานํ อนฺตเร พาราณสิยํ กุฏุมฺพิยฆเร นิพฺพตฺโต. โส วุทฺธมนฺวาย
ฆราวาสํ วสนฺโต เอกทิวสํ อรญฺเ ชงฺฆวิหารํ จรติ. ตสฺมึ จ สมเย ปจฺเจกพุทฺโธ
นทีตีเร จีวรกมฺมํ กโรนฺโต อนุวาเต อปฺปโหนฺเต สงฺฆริตฺวา ๑- เปตุํ อารทฺโธ.
โส ทิสฺวา "กสฺมา ภนฺเต สงฺฆริตฺวา เปถา"ติ อาห. อนุวาโต นปฺปโหตีติ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. สํหริตฺวา
"อิมินา ภนฺเต กโรถา"ติ อุตฺตรสาฏกํ ทตฺวา "นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺาเน เม เกนจิ
ปริหานิ มา โหตู"ติ ปตฺถนํ ปฏฺเปสิ.
     ฆเรปิสฺส ภคินิยา สทฺธึ ภริยาย กลหํ กโรนฺติยา ปจฺเจกพุทฺโธ ปิณฺฑาย
ปาวิสิ, อถสฺส ภคินี ปจฺเจกพุทฺธสฺส ปิณฺฑปาตํ ทตฺวา ตสฺส ภริยํ สนฺธาย ๑-
"เอวรูปํ พาลํ โยชนสเตน ปริวชฺเชยฺยนฺ"ติ ปตฺถนํ ปฏฺเปสิ. สา เคหงฺคเณ
ิตา สุตฺวา "อิมาย ทินฺนภตฺตํ มา เอส ภุญฺชตู"ติ ปตฺตํ คเหตฺวา ปิณฺฑปาตํ
ฉฑฺเฑตฺวา กลลสฺส ปูเรตฺวา อทาสิ. อิตรา ทิสฺวา "พาเล ตฺวํ มํ ตาว อกฺโกส
วา ปหร วา, เอวรูปสฺส ปน เทฺว อสงฺเขยฺยานิ ปูริตปารมิสฺส ปตฺตโต ภตฺตํ
ฉฑฺเฑตฺวา กลลํ ทาตุํ น ยุตฺตนฺ"ติ อาห. อถสฺส ภริยาย ปฏิสงฺขานํ อุปฺปชฺชิ.
สา "ติฏฺถ ภนฺเต"ติ กลลํ ฉฑฺเฑตฺวา ปตฺตํ โธวิตฺวา คนฺธจุณฺเณน อุพฺพฏฺเฏตฺวา
ปณีตภตฺตสฺส จตุมธุรสฺส จ ปูเรตฺวา อุปริ อาสิตฺเตน ปทุมคพฺภวณฺเณน สปฺปินา
วิชฺโชตมานํ ปจฺเจกพุทฺธสฺส หตฺเถ เปตฺวา "ยถา อยํ ปิณฺฑปาโต โอภาสชาโต,
  เอวํ โอภาสชาตํ เม สรีรํ โหตู"ติ ปตฺถนํ ปฏฺเปสิ. ปจฺเจกพุทฺโธ อนุโมทิตฺวา ๒-
  อากาสํ ปกฺขนฺทิ.
     เตปิ ชายมฺปติกา ยาวตายุกํ กุสลํ กตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺติตฺวา ปุน ตโต
จวิตฺวา อุปาสโก กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธกาเล พาราณสิยํ อสีติโกฏิวิภวสฺส เสฏฺิโน
ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, อิตราปิ ตาทิสสฺเสว เสฏฺิโน ธีตา หุตฺวา นิพฺพตฺติ.
ตสฺส วุทฺธิปฺปตฺตสฺส ตเมว เสฏฺิธีตรํ อานยึสุ. ตสฺสา ปุพฺเพ อนิฏฺวิปากสฺส
ปาปกมฺมสฺส ๓- อานุภาเวน ปติกุลํ ปวิฏฺมตฺตาย อุมฺมารพฺภนฺตเร สกลสรีรํ
อุคฺฆาฏิตวจฺจกุฏิ วิย ทุคฺคนฺธํ ชาตํ. เสฏฺิกุมาโร "กสฺสายํ คนฺโธ"ติ
ปุจฺฉิตฺวา
"เสฏฺกญฺายา"ติ สุตฺวา "นีหรถ นีหรถา"ติ อาภตนิยาเมเนว ๔- กุลฆรํ เปเสสิ. สา
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,ม. สนฺธาย เอวมาห     ๒ สี. อนุโมทนํ กตฺวา
@๓ สี. สยเมว กตสฺส, อทินฺนวิปากสฺส ตสฺส กมฺมสฺส     ๔ สี. อาคตยาเนเนว
เอเตเนว นีหาเรน สตฺตสุ าเนสุ ปฏินิวตฺติตา. ๑-
     เตน จ สมเยน กสฺสปทสพโล ปรินิพฺพายิ, ตสฺส ฆนโกฏฺฏิมาหิ สตสหสฺสคฺ-
ฆนิกาหิ รตฺตสุวณฺณิฏฺกาหิ โยชนุพฺเพธํ เจติยํ อารภึสุ. ตสฺมึ เจติเย กริยมาเน
สา เสฏฺิธีตา จินฺเตสิ "อหํ สตฺตสุ าเนสุ ปฏินิวตฺติตา, กึ เม ชีวิเตนา"ติ
อตฺตโน อาภรณภณฺฑํ ภญฺชาเปตฺวา สุวณฺณิฏฺกํ กาเรสิ รตนายตํ วิทตฺถิวิตฺถินฺนํ
จตุรงฺคุลุพฺเพธํ. ตโต หริตาลมโนสิลาปิณฺฑํ คเหตฺวา อฏฺ อุปฺปลหตฺเก อาทาย
เจติยกรณฏฺานํ คตา. ตสฺมึ จ ขเณ เอกา อิฏฺกาปนฺติ ปริกฺขิปิตฺวา อาคจฺฉมานา
ฆฏนิฏฺกาย อูนา โหติ, เสฏฺิธีตา วฑฺฒกึ อาห "อิมํ อิฏฺกํ เอตฺถ เปถา"ติ.
อมฺม ภทฺทเก กาเล อาคตาสิ, สยเมว เปหีติ. สา อารุยฺห เตเลน หริตาลมโนสิลาปิ
ณฺฑํ โยเชตฺวา เตน พนฺธเนน อิฏฺกํ ปติฏฺเปตฺวา อุปริ อฏฺหิ อุปฺปลหตฺถเกหิ
ปูชํ กตฺวา วนฺทิตฺวา "นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺาเน เม กายโต จนฺทนคนฺโธ วายตุ,
มุขโต อุปฺปลคนฺโธ"ติ ปตฺถนํ กตฺวา เจติยํ วนฺทิตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา อคมาสิ.
     อถ ตสฺมึเยว ขเณ ยสฺส เสฏฺิปุตฺตสฺส ปมํ เคหํ นีตา, ตสฺส ตํ อารพฺภ
สติ อุทปาทิ. นคเรปิ นกฺขตฺตํ สงฺฆุฏฺ โหติ. โส อุปฏฺาเก อาห "ตทา
อิธ อานีตา เสฏฺิธีตา อตฺถิ, กหํ สา"ติ. กุลเคเห สามีติ. อาเนถ นํ, นกฺขตฺตํ
กีฬิสฺสามาติ. เต คนฺตฺวา ตํ วนฺทิตฺวา ิตา "กึ ตาตา อาคตตฺถา"ติ ตาย
ปุฏฺา ตํ ปวตฺตึ อาจิกฺขึสุ. ตาตา มยา อาภรณภณฺเฑน เจติยํ ปูชิตํ, อาภรณํ
เม นตฺถีติ. เต คนฺตฺวา เสฏฺิปุตฺตสฺส อาโรเจสุํ. อาเนถ นํ, ปิลนฺธนํ ลภิสฺสตีติ.
เต อานยึสุ, ตสฺสา สห ฆรปเวสเนน สกลเคหํ จนฺทนคนฺโธ เจว นีลุปฺปลคนฺโธ
จ วายิ. เสฏฺิปุตฺโต ตํ ปุจฺฉิ "ปมํ ตว สรีรโต ทุคฺคนฺโธ วายิ, อิทานิ
ปน เต สรีรโต จนฺทนคนฺโธ มุขโต อุปฺปลคนฺโธ วายติ, กึ เอตนฺ"ติ. สา
อาทิโต ปฏฺาย อตฺตนา กตกมฺมํ อาโรเจสิ. เสฏฺิปุตฺโต "นิยฺยานิกํ วต
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ปฏินิวตฺติ
พุทฺธสาสนนฺ"ติ ปสีทิตฺวา โยชนิกํ สุวณฺณเจติยํ กมฺพลกญฺจุเกน ปริกฺขิปิตฺวา ตตฺถ
ตตฺถ รถจกฺกปฺปมาเณหิ สุวณฺณปทุเมหิ อลงฺกริ. เตสํ ทฺวาทสหตฺถา โอลมฺพกา
โหนฺติ.
     โส ตตฺถ ยาวตายุกํ ตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺติตฺวา ตโต จุโต พาราณสิโต
โยชนมตฺเต าเน อญฺตรสฺมึ อมจฺจกุเล นิพฺพตฺติ, เสฏฺิกญฺาปิ เทวโลกโต
จวิตฺวา ราชกุเล เชฏฺธีตา หุตฺวา นิพฺพตฺติ. เตสุ วยปฺปตฺเตสุ กุมารสฺส วสนคาเม
นกฺขตฺตํ สงฺฆุฏฺ. โส มาตรํ อาห "สาฏกํ เม อมฺม เทหิ, นกฺขตฺตํ กีฬิสฺสามี"ติ.
สา โธตวตฺถํ นีหริตฺวา อทาสิ. "อมฺม ถูลํ อิทนฺ"ติ อาห. สา อญฺ นีหริตฺวา
อทาสิ, ตมฺปิ ปฏิกฺขิปิ. อถ นํ มาตา อาห "ตาต ยาทิเส เคเห มยํ ชาตา,
นตฺถิ โน อิโต สุขุมตรสฺส ปฏิลาภาย ปุญฺนฺ"ติ. เตนหิ ลภนฏฺานํ คจฺฉามิ
อมฺมาติ. ปุตฺต อหํ อชฺเชว ตุยฺหํ พาราณสินคเร รชฺชปฏิลาภมฺปิ อิจฺฉามีติ. โส
มาตรํ วนฺทิตฺวา อาห "คจฺฉามิ อมฺมา"ติ. คจฺฉ ตาตาติ. เอวํ กิรสฺสา จิตฺตํ
อโหสิ "กหํ คมิสฺสติ, อิธ วา เอตฺถ วา เคเห นิสีทิสฺสตี"ติ. โส ปน ปุญฺนิยาเมน
นิกฺขมิตฺวา พาราณสึ คนฺตฺวา อุยฺยาเน มงฺคลสิลาปฏฺเฏ สสีสํ ปารุปิตฺวา นิปชฺชิ.
โส จ พาราณสิรญฺโ กาลงฺกตสฺส สตฺตโม ทิวโส โหติ.
     อมจฺจา รญฺโ สรีรกิจฺจํ กตฺวา ราชงฺคเณ นิสีทิตฺวา มนฺตยึสุ "รญฺโ
เอกา ธีตาว อตฺถิ, ปุตฺโต นตฺถิ, อราชกํ รชฺชํ นสฺสติ, ๑- โก ราชา โหตี"ติ,
"ตฺวํ โหหิ, ตฺวํ โหหี"ติ อาหํสุ. ปุโรหิโต อาห "พหุํ โอโลเกตุํ น วฏฺฏติ,
ปุสฺสรถํ ๒- วิสฺสชฺเชมา"ติ. เต กุมุทวณฺเณ จตฺตาโร สินฺธเว โยเชตฺวา ปญฺจวิธํ
ราชกกุธภณฺฑํ เสตจฺฉตฺตญฺจ รถสฺมึเยว เปตฺวา รถํ วิสฺสชฺเชตฺวา ปจฺฉโต ตุริยานิ
ปคฺคณฺหาเปสุํ. รโถ ปาจีนทฺวาเรน นิกฺขมิตฺวา อุยฺยานาภิมุโข อโหสิ. "ปริจเยน
อุยฺยานาภิมุโข คจฺฉติ, นิวตฺเตมา"ติ เกจิ อาหํสุ. ปุโรหิโต "มา นิวตฺตยิตฺถา"ติ
@เชิงอรรถ: ๑ ม. นสฺสิสฺสติ       ๒ ฉ.ม. ผุสฺสรถํ
สหสฺสคฺฆนิกาหิ รตฺตสุวณฺณิฏฺกาหิ โยชนุพฺเพธํ เจติยํ อารภึสุ. ตสฺมึ เจติเย
กริยมาเน สา เสฏฺิธีตา จินฺเตสิ "อหํ สตฺตสุ าเนสุ ปฏินิวตฺติตา, กึ เม
ชีวิเตนา"ติ อตฺตโน อาภรณภณฺฑํ ภญฺชาเปตฺวา สุวณฺณิฏฺกํ กาเรสิ รตนายตํ
วิทตฺถิวิตฺถินฺนํ จตุรงฺคุลุพฺเพธํ. ตโต หริตาลมโนสิลาปิณฺฑํ คเหตฺวา อฏฺ
อุปฺปลหตฺถเก อาทาย เจติยกรณฏฺานํ คตา. ตสฺมึ จ ขเณ เอกา อิฏฺกาปนฺติ
ปริกฺขิปิตฺวา อาคจฺฉมานา ฆฏนิฏฺกาย อูนา โหติ, เสฏฺิธีตา วฑฺฒกึ อาห
"อิมํ อิฏฺกํ เอตฺถ เปถา "ติ. อมฺม ภทฺทเก กาเล อาคตาสิ, สยเมว เปหีติ.
สา อารุยฺห เตเลน หริตาลมโนสิลาปิณฺฑํ โยเชตฺวา เตน พนฺธเนน อิฏฺกํ
ปติฏฺเปตฺวา อุปริ อฏฺหิอุปฺปลหตฺถเกหิ ปูชํ กตฺวา วนฺทิตฺวา "นิพฺพตฺต-
นิพฺพตฺตฏฺาเน เม กายโต จนฺทนคนฺโธ วายตุ, มุขโต อุปฺปลคนฺโธ"ติ ปตฺถนํ กตฺวา
เจติยํ วนฺทิตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา อคมาสิ.
     อถ ตสฺมึเยว ขเณ ยสฺส เสฏฺิปุตฺตสฺส ปมํ เคหํ นีตา, ตสฺส ตํ อารพฺภ
สติ อุทปาทิ. นคเรปิ นกฺขตฺตํ สงฺฆุฏฺ โหติ. โส อุปฏฺาเก อาห "ตทา
อิธ อานีตา เสฏฺิธีตา อตฺถิ, กหํ สา"ติ. กุลเคเห สามีติ. อาเนถ นํ, นกฺขตฺตํ
กีฬิสฺสามาติ. เต คนฺตฺวา ตํ วนฺทิตฺวา ิตา "กึ ตาตา อาคตตฺถา"ติ ตาย
ปุฏฺา ตํ ปวตฺตึ อาจิกฺขึสุ. ตาตา มยา อาภรณภณฺเฑน เจติยํ ปูชิตํ, อาภรณํ
เม นตฺถีติ. เต คนฺตฺวา เสฏฺิปุตฺตสฺส อาโรเจสุํ. อาเนถ นํ, ปิฬนฺธนํ ลภิสฺสตีติ.
เต อานยึสุ, ตสฺสา สห ฆรปเวสเนน สกลเคหํ จนฺทนคนฺโธ เจว นีลุปฺปลคนฺโธ
จ วายิ. เสฏฺิปุตฺโต ตํ ปุจฺฉิ "ปมํ ตว สรีรโต ทุคฺคนฺโธ วายิ, อิทานิ
ปน เต สรีรโต จนฺทนคนฺโธ มุขโต อุปฺปลคนฺโธ วายติ, กึ เอตนฺ"ติ. สา
อาทิโต ปฏฺาย อตฺตนา กตกมฺมํ อาโรเจสิ. เสฏฺิปุตฺโต "นิยฺยานิกํ วต พุทฺธ-
สาสนนฺ"ติ ปสีทิตฺวา โยชนิกํ สุวณฺณเจติยํ กมฺพลกญฺจุเกน ปริกฺขิปิตฺวา ตตฺถ
ตตฺถ รถจกฺกปฺปมาเณหิ สุวณฺณปทุเมหิ อลงฺกริ. เตสํ ทฺวาทสหตฺถา โอลมฺพกา
โหนฺติ.
     โส ตตฺถ ยาวตายุกํ ตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺติตฺวา ตโต จุโต พาราณสิโต
โยชนมตฺเต าเน อญฺตรสฺมึ อมจฺจกุเล นิพฺพตฺติ, เสฏฺิกญฺาปิ เทวโลกโต
จวิตฺวา ราชกุเล เชฏฺธีตา หุตฺวา นิพฺพตฺติ. เตสุ วยปฺปตฺเตสุ กุมารสฺส วสนคาเม
นกฺขตฺตํ สงฺฆุฏฺ. โส มาตรํ อาห "สาฏกํ เม อมฺม เทหิ, นกฺขตฺตํ กีฬิสฺสามี"ติ.
สา โธตวตฺถํ นีหริตฺวา อทาสิ. "อมฺม ถูลํ  อิทนฺ"ติ อาห. สา อญฺ นีหริตฺวา
อทาสิ, ตมฺปิ ปฏิกฺขิปิ. อถ นํ มาตา อาห "ตาต ยาทิเส เคเห มยํ ชาตา,
นตฺถิ โน อิโต สุขุมตรสฺส ปฏิลาภาย ปุญฺนฺ"ติ. เตนหิ ลภนฏฺานํ คจฺฉามิ
อมฺมาติ. ปุตฺต อหํ อชฺเชว ตุยฺหํ พาราณสินคเร รชฺชปฏิลาภมฺปิ อิจฺฉามีติ. โส
มาตรํ วนฺทิตฺวา อาห "คจฺฉามิ อมฺมา"ติ. คจฺฉ ตาตาติ. เอวํ กิรสฺสา จิตฺตํ
อโหสิ "กหํ คมิสฺสติ, อิธ วา เอตฺถ วา เคเห นิสีทิสฺสตี"ติ. โส ปน ปุญฺนิยาเมน
นิกฺขมิตฺวา พาราณสึ คนฺตฺวา อุยฺยาเน มงฺคลสิลาปฏฺเฏ สสีสํ ปารุปิตฺวา นิปชฺชิ.
โส จ พาราณสิรญฺโ กาลงฺกตสฺส สตฺตโม ทิวโส โหติ.
     อมจฺจา รญฺโ สรีรกิจฺจํ กตฺวา ราชงฺคเณ นิสีทิตฺวา มนฺตยึสุ "รญฺโ
เอกา ธีตาว อตฺถิ, ปุตฺโต นตฺถิ, อราชกํ รชฺชํ นสฺสติ, ๑- โก ราชา โหตี"ติ,
"ตฺวํ โหหิ, ตฺวํ โหหี"ติ อาหํสุ. ปุโรหิโต อาห "พหุํ โอโลเกตุํ น วฏฺฏติ,
ปุสฺสรถํ ๒- วิสฺสชฺเชมา"ติ. เต กุมุทวณฺเณ จตฺตาโร สินฺธเว โยเชตฺวา ปญฺจวิธํ
ราชกกุธภณฺฑํ เสตจฺฉตฺตญฺจ รถสฺมึเยว เปตฺวา รถํ วิสฺสชฺเชตฺวา ปจฺฉโต ตุริยานิ
ปคฺคณฺหาเปสุํ. รโถ ปาจีนทฺวาเรน นิกฺขมิตฺวา อุยฺยานาภิมุโข อโหสิ. "ปริจเยน
อุยฺยานาภิมุโข คจฺฉติ, นิวตฺเตมา"ติ เกจิ อาหํสุ. ปุโรหิโต "มา นิวตฺตยิตฺถา"ติ
อาห. รโถ กุมารํ ปทกฺขิณํ กตฺวา อาโรหนสชฺโช หุตฺวา อฏฺาสิ, ปุโรหิโต
ปารุปนกณฺณํ อปเนตฺวา ปาทตลานิ โอโลเกนฺโต "ติฏฺตุ อยํ ทีโป, ทฺวิสหสฺสทีป-
ปริวาเรสุ จตูสุ มหาทีเปสุ เอส รชฺชํ กาเรตุํ ยุตฺโต"ติ วตฺวา "ปุนปิ ตุริยานิ
ปคฺคณฺหถ, ปุนปิ ปคฺคณฺหถา"ติ ติกฺขตฺตุํ ตุริยานิ ปคฺคณฺหาเปสิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. นสฺสิสฺสติ          ๒ ฉ.ม. ผุสฺสรถํ
     อถ กุมาโร มุขํ วิวริตฺวา โอโลเกตฺวา "เกน กมฺเมน อาคตตฺถา"ติ คาห.
เทว ตุมฺหากํ รชฺชํ ปาปุณาตีติ. ราชา กหนฺติ. เทวตฺตํ คโต สามีติ. กติ
ทิวสา อติกฺกนฺตาติ. อชฺช สตฺตโม ทิวโสติ. ปุตฺโต วา ธีตา วา นตฺถีติ.
ธีตา อตฺถิ เทว, ปุตฺโต นตฺถีติ. กริสฺสามิ รชฺชนฺติ. เต ตาวเทว อภิเสกมณฺฑปํ
กาเรตฺวา ราชธีตรํ สพฺพาลงฺกาเรหิ อลงฺกริตฺวา อุยฺยานํ  อาเนตฺวา กุมารสฺส
อภิเสกํ อกํสุ. อถสฺส กตาภิเสกสฺส สตสหสฺสคฺฆนกํ วตฺถํ อุปหรึสุ. โส "กิมิทํ
ตาตา"ติ อาห. นิวาสนวตฺถํ เทวาติ. นนุ ตาตา ถูลนฺติ. มนุสฺสานํ ปริโภควตฺเถสุ
อิโต สุขุมตรํ นตฺถิ เทวาติ. ตุมฺหากํ ราชา เอวรูปํ  นิวาเสสีติ. อาม เทวาติ.
น มญฺเ ปุญฺวา ตุมฺหากํ ราชา, สุวณฺณภิงฺคารํ อาหรถ, ลภิสฺสาม วตฺถนฺติ.
สุวณฺณภิงฺคารํ อาหรึสุ. โส อุฏฺาย หตฺเถ โธวิตฺวา มุขํ วิกฺขาเลตฺวา หตฺเถน
อุทกํ อาทาย ปุรตฺถิมทิสายํ อพฺภุกฺกิริ, ตาวเทว ฆนปวึ ภินฺทิตฺวา อฏฺ กปฺป-
รุกฺขา อุฏฺหึสุ.  ปุน อุทกํ คเหตฺวา ทกฺขิณายํ ปจฺฉิมายํ อุตฺตรายนฺติ เอวํ
จตูสุ ทิสาสุ อพฺภุกฺกิริ, สพฺพทิสาสุ อฏฺฏฺกํ กตฺวา ทฺวตฺตึส กปฺปรุกฺขา
อุฏฺหึสุ. โส เอกํ ทิพฺพทุสฺสํ นิวาเสตฺวา เอกํ ปารุปิตฺวา "นนฺทรญฺโ วิชิเต
สุตฺตกนฺติกา อิตฺถิโย มา สุตฺตํ กนฺตึสูติ ๑- เอวํ เภรึ จราเปถา"ติ วตฺวา ฉตฺตํ
อุสฺสาเปตฺวา อลงฺกตปฏิยตฺโต หตฺถิกฺขนฺธวรคโต นครํ ปวิสิตฺวา ปาสาทํ อารุยฺห
มหาสมฺปตฺตึ อนุภวิ.
     เอวํ กาเล คจฺฉนฺเต เอกทิวสํ เทวี รญฺโ มหาสมฺปตฺตึ ทิสฺวา "อโห
ตปสฺสี"ติ การุญฺาการํ ทสฺเสติ. "กิมิทํ เทวี"ติ จ ปุฏฺา "อติมหตี เต เทว
สมฺปตฺติ, อตีเต พุทฺธานํ สทฺทหิตฺวา กลฺยาณํ อกตฺถ, อิทานิ อนาคตสฺส ปจฺจยํ
กุสลํ น กโรถา"ติ อาห. กสฺส ทสฺสาม, สีลวนฺโต นตฺถีติ. "อสุญฺโ เทว
ชมฺพูทีโป อรหนฺเตหิ, ตุเมฺห ทานเมว สชฺเชถ, อหํ อรหนฺเต ลจฺฉามี"ติ อาห.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. กนฺตนฺตูติ
ราชา ปุนทิวเส ปาจีนทฺวาเร ทานํ สชฺชาเปสิ. เทวี ปาโตว อุโปสถงฺคานิ อธิฏฺาย
อุปริปาสาเท ปุรตฺถาภิมุขา อุเรน นิปชฺชิตฺวา "สเจ เอติสฺสํ ทิสายํ อรหนฺโต
อตฺถิ, เสฺวว อาคนฺตฺวา อมฺหากํ ภิกฺขํ คณฺหนฺตู"ติ อาห. ตสฺสํ ทิสายํ อรหนฺโต
นาเหสุํ, ตํ สกฺการํ กปณยาจกานํ ๑- อทํสุ. ปุนทิวเส ทกฺขิณทฺวาเร ทานํ สชฺเชตฺวา
ตเถว อกาสิ, ปุนทิวเส ปจฺฉิมทฺวาเร. อุตฺตรทฺวาเร สชฺชิตทิวเส ปน เทวิยา
ตเถว นิมนฺเตนฺติยา ๒- หิมวนฺเต วสนฺตานํ ปทุมวติยา ปุตฺตานํ ปญฺจสตานํ ปจฺเจก-
พุทฺธานํ เชฏฺโก มหาปทุมปจฺเจกพุทฺโธ ภาติเก อามนฺเตสิ "มาริสา นนฺทราชา
ตุเมฺห นิมนฺเตติ, อธิวาเสถ ตสฺสา"ติ เต อธิวาเสตฺวา ปุนทิวเส อโนตตฺตทเห
มุขํ โธวิตฺวา อากาเสน อาคนฺตฺวา อุตฺตรทฺวาเร โอตรึสุ. มนุสฺสา ทิสฺวา คนฺตฺวา
"ปญฺจสตา เทว ปจฺเจกพุทฺธา อาคตา"ติ รญฺโ อาโรเจสุํ. ราชา สทฺธึ เทวิยา
คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ปตฺตํ คเหตฺวา ปจฺเจกพุทฺเธ ปาสาทํอาโรเปตฺวา ตตฺร เนสํ
ทานํ ทตฺวา ภตฺตกิจฺจาวสาเน ราชา สํฆตฺเถรสฺส, เทวี สํฆนวกสฺส ปาทมูเล
นิปชฺชิตฺวา "อยฺยา ปจฺจเยหิ น กิลมิสฺสนฺติ มยํ ปุญฺเน น หายิสฺสาม, ๓- อมฺหากํ
ยาวชีวํอิธ นิวาสาย ปฏิญฺ เทถา"ติ ปฏิญฺ กาเรตฺวา อุยฺยาเน ปญฺจปณฺณ-
สาลาสตานิ ปญฺจจงฺกมนสตานีติ สพฺพากาเรน นิวาสนฏฺานานิ สมฺปาเทตฺวา ตตฺถ
วสาเปสุํ.
     เอวํ กาเล คจฺฉนฺเต รญฺโ ปจฺจนฺโต กุปิโต. โส "อหํ ปจฺจนฺตํ วูปสเมตุํ
คจฺฉามิ, ตฺวํ ปจฺเจกพุทฺเธสุ มา ปมชฺชี"ติ เทวึ โอวทิตฺวา คโต. ตสฺมึ อนาคเตเยว
ปจฺเจกพุทฺธานํ อายุสงฺขารา ขีณา. มหาปทุมปจฺเจกพุทฺโธ ติยามรตฺตึ ฌานกีฬํ
กีฬิตฺวา อรุณุคฺคมเน อาลมฺพนผลกํ อาลมฺพิตฺวา ิตโกว อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา
ปรินิพฺพายิ, เอเตนุปาเยน เสสาปีติ สพฺเพว ปรินิพฺพุตา. ปุนทิวเส เทวี ปจฺเจก-
พุทฺธานํ นิสีทนฏฺานํ หริตูปลิตฺตํ กาเรตฺวา ปุปฺผานิ วิกิริตฺวา ธูปํ ทตฺวา ๔-
เตสํ อาคมนํ โอโลกยนฺตี นิสินฺนา อาคมนํ อปสฺสนฺตี ปุริสํ เปเสสิ "คจฺฉ
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ยาจกาทีนํ     ๒ ม. นิมนฺติเต      ๓ สี. น หายิสฺสามิ
@๔ ม. ธูปํ วาเสตฺวา
ตาต ชานาหิ, กึ อยฺยานํ กิญฺจิ อผาสุกนฺ"ติ. โส คนฺตฺวา มหาปทุมสฺส ปณฺณสาลาย
ทฺวารํ วิวริตฺวา ตตฺถ อปสฺสนฺโต จงฺกมนํ คนฺตฺวา อาลมฺพนผลกํ นิสฺสาย
ิตํ ทิสฺวา วนฺทิตฺวา "กาโล ภนฺเต"ติ อาห. ปรินิพฺพุตสรีรํ กึ กเถสฺสติ, โส
"นิทฺทายติ มญฺเ"ติ  คนฺตฺวา ปิฏฺิปาเท หตฺเถน ปรามสิตฺวา ปาทานํ สีตลตาย
เจว ถทฺธตาย  จ ปรินิพฺพุตภาวํ ตฺวา ทุติยสฺส สนฺติกํ อคมาสิ. เอวํ ตติยสฺสาติ
สพฺเพสํ ปรินิพฺพุตภาวํ ตฺวา ราชกุลํ คโต. "กหํ ตาต ปจฺเจกพุทฺธา"ติ ปุฏฺโ
"ปรินิพฺพุตา เทวี"ติ อาห. เทวี กนฺทนฺตี โรทนฺตี นิกฺขมิตฺวา นาคเรหิ สทฺธึ
ตตฺถ คนฺตฺวา สาธุกีฬิตํ กาเรตฺวา ปจฺเจกพุทฺธานํ สรีรกิจฺจํ กาเรตฺวา ธาตุโย
คเหตฺวา เจติยํ ปติฏฺาเปสิ.
     ราชา ปจฺจนฺตํ วูปสเมตฺวา อาคโต ปจฺจุคฺคมนํ อาคตํ เทวึ ปุจฺฉิ "กึ
ภทฺเท ปจฺเจกพุทฺเธสุ นปฺปมชฺชิ, นิโรคา อยฺยา"ติ ปรินิพฺพุตา เทวาติ. ราชา
จินฺเตสิ "เอวรูปานมฺปิ ปณฺฑิตานํ มรณํ อุปฺปชฺชติ, อมฺหากํ กุโต โมกฺโข"ติ.
โส นครํ อคนฺตฺวา อุยฺยานเมว ปวิสิตฺวา เชฏฺปุตฺตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ตสฺส รชฺชํ
นิยฺยาเทตฺวา ๑- สยํ สมณปพฺพชฺชํ ปพฺพชิ, เทวีปิ "อิมสฺมึ ปพฺพชิเต อหํ กึ
กริสฺสามี"ติ ตตฺเถว อุยฺยาเน ปพฺพชิตฺวา เทฺวปิ ฌานํ ภาเวตฺวา ตโต จุตา
พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺตึสุ.
     เตสุ ตตฺเถว วสนฺเตสุ อมฺหากํ สตฺถา โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺโก
อนุปุพฺเพน ราชคหํ ปาวิสิ. สตฺถริ ตตฺถ ปฏิวสนฺเต อยํ ปิปฺผลิมาณโว ๒- มคธรฏฺเ
มหาติตฺถพฺราหฺมณคาเม กปิลพฺราหฺมณสฺส อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺโต, อยํ
ภทฺทา กาปิลานี มทฺทรฏฺเ สาคลนคเร โกสิยโคตฺตพฺราหฺมณสฺส อคฺคมเหสิยา
กุจฺฉิสฺมึ นิพฺพตฺตา. เตสํ อนุกฺกเมน วฑฺฒมานานํ ปิปฺผลิมาณวสฺส วีสติเม, ภทฺทาย
โสฬสเม วสฺเส สมฺปตฺเต มาตาปิตโร ปุตฺตํ โอโลเกตฺวา "ตาต ตฺวํ วยปฺปตฺโต,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. นิยฺยาเตตฺวา, ม. ปฏิยาเทตฺวา       ๒ ฉ.ม. ปิปฺปลิมาณโว
กุลวํโส นาม ปติฏฺเปตพฺโพ"ติ อติวิย นิปฺปีฬยึสุ. มาณโว อาห "มยฺหํ โสตปเถ
เอวรูปํ กถํ มา กเถถ. อหํ ยาว ตุเมฺห ธรถ, ตาว ปฏิชคฺคิสฺสามิ, ตุมฺหากํ
อจฺจเยน ๑- นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิสฺสามี"ติ. เต กติปาหํ อติกฺกมิตฺวา ปุน กถยึสุ.
โสปิ ตเถว ปฏิกฺขิปิ. ตโต ปฏฺาย นิรนฺตรํ กเถติเยว.
     มาณโว "มม มาตรํ สญฺาเปสฺสามี"ติ รตฺตสุวณฺณสฺส นิกฺขสหสฺส ทตฺวา สพฺพกาเมหิ
สนฺตปฺเปตฺวา สุวณฺณกาเรหิ เอกํ อิตฺถีรูปํ การาเปตฺวา ตสฺส มชฺชนฆฏฺฏนาทิ-
กมฺมปริโยสาเน ตํ รตฺตวตฺถํ นิวาสาเปตฺวา วณฺณสมฺปนฺเนหิ ปุปฺเผหิ
เจว นานาอลงฺกาเรหิ จ อลงฺการาเปตฺวา มาตรํ ปกฺโกสาเปตฺวา อาห "อมฺม
เอวรูปํ อารมฺมณํ ลภนฺโต เคเห วสิสฺสามิ อลภนฺโต น วสิสฺสามี"ติ. ปณฺฑิตา
พฺราหฺมณี จินฺเตสิ "มยฺหํ ปุตฺโต ปุญฺวา ทินฺนทาโน กตาภินีหาโร, ปุญฺ
กโรนฺโต น เอกโกว อกาสิ, อทฺธา เอเตน สหกตปุญฺา สุวณฺณรูปปฏิภาคาว
ภวิสฺสตี"ติ อฏฺ พฺราหฺมเณ ปกฺโกสาเปตฺวา สพฺพกาเมหิ สนฺตปฺเปตฺวา สุวณฺณรูปกํ
รถํ อาโรเปตฺวา "คจฺฉถ ตาตา, ยตฺถ อมฺหากํ ชาติโคตฺตโภเคหิ สมาเน
กุเล เอวรูปํ ทาริกํ ปสฺสถ, อิมเมว สุวณฺณรูปกํ ปณฺณาการํ กตฺวา เอถา"ติ
อุยฺโยเชสิ.
     เต "อมฺหากํ นาม เอตํ กมฺมนฺ"ติ นิกฺขมิตฺวา "กตฺถ คมิสฺสามา"ติ จินฺเตตฺวา
"มทฺทรฏฺ นาม อิตฺถากโร, มทฺทรฏฺ คมิสฺสามา"ติ มทฺทรฏฺเ สาคลนครํ อคมํสุ.
ตตฺถ ตํ สุวณฺณรูปกํ นฺหานติตฺเถ เปตฺวา เอกมนฺเต นิสีทึสุ. อถ ภทฺทาย ธาตี
ภทฺทํ นฺหาเปตฺวา อลงฺกริตฺวา สิริคพฺเภ นิสีทาเปตฺวา สยํ นฺหายิตุํ อุทกติตฺถํ
คตา ตตฺถ ตํ สุวณฺณรูปกํ ทิสฺวา "กิสฺสายํ อวินีตา อิธาคนฺตฺวา ิตา"ติ
ปิฏฺิปสฺเส ปหริตฺวา "สุวณฺณรูปกนฺ"ติ ตฺวา "อยฺยธีตา เม"ติ สญฺ อุปฺปาเทสึ,
"อยํ ปน เม อยฺยธีตาย นิวาสนปฏิคฺคาหิกายาปิ อสทิสา"ติ อาห. อถ  นํ เต
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ปจฺฉโต
มนุสฺสา ปริวาเรตฺวา "เอวรูปา เต สามิธีตา"ติ ปุจฺฉึสุ. กึ เอสา, อิมาย
สุวณฺณปฏิมาย สตคุเณน สหสฺสคุเณน มยฺหํ อยฺยธีตา อภิรูปตรา, ทฺวาทสหตฺเถ คพฺเภ
นิสินฺนาย ปทีปกิจฺจํ นตฺถิ, สรีโรภาเสเนว ตมํ วิธมตีติ. "เตนหิ อาคจฺฉา"ติ
ตํ ขุชฺชํ คเหตฺวา สุวณฺณรูปกํ รเถ อาโรเปตฺวา โกสิยโคตฺตสฺส พฺราหฺมณสฺส
ฆรทฺวาเร ตฺวา อาคมนํ นิเวทยึสุ.
     พฺราหฺมโณ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา "กุโต อาคตตฺถา"ติ ปุจฺฉิ. มคธรฏฺเ มหา-
ติตฺถคาเม กปิลพฺราหฺมณสฺส ฆรโตติ. กึการณา อาคตาติ. อิมินา นาม
การเณนาติ. กลฺยาณํ ตาตา, สมชาติโคตฺตวิภโว อมฺหากํ พฺราหฺมโณ, ทสฺสามิ
ทาริกนฺติ ปณฺณาการํ คณฺหิ. เต กปิลพฺราหฺมณสฺส สาสนํ ปหิณึสุ "ลทฺธา ทาริกา,
กตฺตพฺพํ กโรถา "ติ. ตํ สาสนํ สุตฺวา ปิปฺผลิมาณวสฺส อาโรจยึสุ "ลทฺธา กิร
ทาริกา"ติ. มาณโว "อหํ  `น ลภิสฺสนฺตี'ติ ๑- จินฺเตสึ, อิเม `ลทฺธา'ติ วทนฺติ,
อนตฺถิโก หุตฺวา ปณฺณํ เปเสสฺสามี"ติ รโหคโต ปณฺณํ ลิขิ "ภทฺทา อตฺตโน
ชาติโคตฺตโภคานุรูปํ ฆราวาสํ ลภตุ, อหํ นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิสฺสามิ, มา ปจฺฉา
วิปฺปฏิสารินี อโหสี"ติ. ภทฺทาปิ "อสุกสฺส กิร มํ ทาตุกาโม"ติ สุตฺวา "ปณฺณํ
เปเสสฺสามี"ติ รโหคตา ๒- ปณฺณํ ลิขิ "อยฺยปุตฺโต อตฺตโน ชาติโคตฺตโภคานุรูปํ
ฆราวาสํ ลภตุ, อหํ ปพฺพชิสฺสามิ, มา ปจฺฉา วิปฺปฏิสารี อโหสี"ติ. เทฺวปิ
ปณฺณานิ อนฺตรามคฺเค สมาคจฺฉึสุ. อิทํ กสฺส ปณฺณนฺติ. ปิปฺผลิมาณเวน ภทฺทาย
ปหิตนฺติ. อิทํ กสฺสาติ. "ภทฺทาย ปิปฺผลิมาณวสฺส ปหิตนฺ"ติ จ วุตฺเต เต เทฺวปิ
วาเจตฺวา "ปสฺสถ ทารกานํ กมฺมนฺ"ติ ผาเลตฺวา อรญฺเ ฉฑฺเฑตฺวา ๓- อญฺ
ตํสมานํ ปณฺณํ ลิขิตฺวา อิโต เอตฺโต จ เปเสสุํ. อิติ กุมารสฺส กุมาริกาย
จ สทิสํ ปณฺณํ โลกสฺสาทรหิตเมวาติ อนิจฺฉมานานํเยว ทฺวินฺนํ สมาคโม อโหสิ.
     ตํ ทิวสํเยว  ๔- ปิปฺผลิมาณโว เอกํ ปุปฺผทามํ คนฺถาเปสิ ภทฺทาปิ, ตานิ
@เชิงอรรถ: ๑ สี. น ลภิสฺสนฺติ    ๒ ม. คนฺตฺวา    ๓ ม. ฉฏฺเฏตฺวา   ๔ สี. ตํ ทิวเสเยว
สยนมชฺเฌ เปสุํ ภุตฺตสายมาสา อุโภปิ "สยนํ อารุหิสฺสามา"ติ มาณโว ทกฺขิณ-
ปสฺเสน สยนํ อารุหิ, ภทฺทา วามปสฺเสน อภิรุหิตฺวา อาห "ยสฺส ปสฺเส ปุปฺผานิ
มิลายนฺติ, ตสฺส ราคจิตฺตํ อุปฺปนฺนนฺติ วิชานิสฺสาม, อิมํ ปุปฺผทามํ น
อลฺลิยิตพฺพนฺ"ติ. เต ปน อญฺมญฺ สรีรสมฺผสฺสภเยน ติยามรตฺตึ นิทฺทํ
อโนกฺกมนฺตาว วีตินาเมนฺติ, ทิวา ปน หสิตมตฺตมฺปิ นาโหสิ. เต โลกามิเสน อสํสฏฺา
ยาว มาตาปิตโร ธรนฺติ, ตาว กุฏุมฺพํ อวิจาเรตฺวา เตสุ กาลงฺกเตสุ วิจารยึสุ.
มหตี มาณวสฺส สมฺปตฺติ:-  เอกทิวสํ  สรีรํ อุพฺพฏฺเฏตฺวา ฉฑฺเฑตพฺพํ สุวณฺณจุณฺณํ
เอว มคธนาฬิยา ทฺวาทสนาฬิมตฺตํ ลทฺธุํ วฏฺฏติ. ยนฺตพทฺธานิ สฏฺิมหาตฬากานิ,
กมฺมนฺโต ทฺวาทสโยชนิโก, อนุราธปุรปมาณา จุทฺทส คามา, จุทฺทส หตฺถานีกานิ,
จุทฺทส อสฺสานีกานิ, จุทฺทส รถานีกานิ.
     โส เอกทิวสํ อลงฺกตอสฺสํ อารุยฺห มหาชนปริวุโต กมฺมนฺตํ คนฺตฺวา เขตฺต-
โกฏิยํ ิโต นงฺคเลหิ ภินฺนฏฺานโต กากาทโย สกุเณ คณฺฑุปฺปาทาทิปาณเก
อุทฺธริตฺวา ขาทนฺเต ทิสฺวา "ตาตา อิเม กึ ขาทนฺตี"ติ ปุจฺฉิ. คุณฺฑุปฺปาเท
อยฺยาติ. เอเตหิ กตํ ปาปํ กสฺส โหตีติ. ตุมฺหากํ อยฺยาติ. โส จินฺเตสิ "สเจ
เอเตหิ กตํ ปาปํ มยฺหํ โหติ, กึ เม กริสฺสติ สตฺตอสีติโกฏิธนํ, กึ ทฺวาทส-
โยชโน กมฺมนฺโต, กึ ยนฺตพทฺธานิ ตฬากานิ, กึ จุทฺทส คามา, สพฺพเมตํ
ภทฺทกาปิลานิยา ๑- นิยฺยาเทตฺวา นิกฺขมฺม ปพฺพชิสฺสามี"ติ.
      ภทฺทาปิ กาปิลานี ตสฺมึ ขเณ อนฺตรวตฺถุมฺหิ ตโย ติลกุมฺเภ ปตฺถราเปตฺวา
ธาตีหิปริวุตา นิสินฺนา กาเก ติลปาณเก ขาทมาเน ทิสฺวา "อมฺมา กึ อิเม
ขาทนฺตี"ติ ปุจฺฉิ. ปาณเก อยฺเยติ. อกุสลํ กสฺส โหตีติ. ตุมฺหากํ อยฺเยติ.
สา จินฺเตสิ "มยฺหํ จตุหตฺถวตฺถํ นาฬิโกทนมตฺตญฺจ ลทฺธุํ วฏฺฏติ, ยทิ ปเนตํ
เอตฺตเกน ชเนน ๒- กตํ อกุสลํ มยฺหํ โหติ, ภวสหสฺเสนปิ วฏฺฏโต สีสํ อุกฺขิปิตุํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ภทฺทาย กาปิลานิยา    ๒ สี. เอตฺตเกหิ ชเนหิ
น สกฺกา, อยฺยปุตฺเต อาคตมตฺเตเยว สพฺพํ ตสฺส นิยฺยาเทตฺวา นิกฺขมฺม
ปพฺพชิสฺสามี"ติ.
     มาณโว อาคนฺตฺวา นหาตฺวา ปาสาทํ อารุยฺห มหารเห ปลฺลงฺเก นิสีทิ, อถสฺส
จกฺกวตฺติโน อนุจฺฉวิกํ โภชนํ สชฺชยึสุ, เทฺวปิ ภุญฺชิตฺวา ปริชเน นิกฺขนฺเต
รโหคตา ผาสุกฏฺาเน นิสีทึสุ. ตโต มาณโว ภทฺทํ อาห "ภทฺเท อิมํ ฆรํ
อาคจฺฉนฺตี ตฺวํ กิตฺตกํ ธนํ อาหรสี"ติ, ปญฺจปณฺณาส สกฏสหสฺสานิ อยฺยาติ.
"ตํ สพฺพํ ยา จ อิมสฺมึ ฆเร สตฺตอสีติโกฏิโย ยนฺตพทฺธสฏฺิตฬากาทิเภทา จ
สมฺปตฺติ อตฺถิ ตํ สพฺพญฺจ ตุยฺหํเยว นิยฺยาเทมี"ติ. ตุเมฺห ปน กหํ คจฺฉถ
อยฺยาติ. อหํ ปพฺพชิสฺสามีติ. อยฺย อหมฺปิ ตุมฺหากํเยว อาคมนํ โอโลกยมานา
นิสินฺนา, อหมฺปิ ปพฺพชิสฺสามีติ. เตสํ อาทิตฺตปณฺณกุฏิ วิย ตโย ภวา อุปฏฺหึสุ,
เต อนฺตราปณโต กสายรสปีตานิ วตฺถานิ มตฺติกาปตฺเต จ อาหราเปตฺวา อญฺ-
มญฺ เกเส โอโรเปตฺวา "เย โลเก อรหนฺโต, เต อุทฺทิสฺส อมฺหากํ ปพฺพชฺชา"ติ
ปพฺพชิตฺวา ถวิกาสุ ปตฺเต ปกฺขิปิตฺวา อํเส ลคฺเคตฺวา ปาสาทโต โอตรึสุ. เคเห
ทาเสสุ วา กมฺมกเรสุ วา น โกจิ สญฺชานิ.
     อถ เน พฺราหฺมณคามโต นิกฺขมฺม ทาสคามทฺวาเรน คจฺฉนฺเต อากปฺปกุตฺต-
วเสน ทาสคามวาสิโน สญฺชานึสุ. เต โรทนฺตา ปาเทสุ นิปติตฺวา "กึ อเมฺห
อนาเถ กโรถ อยฺยา"ติ อาหํสุ. "มยํ  `ภเณ อาทิตฺตปณฺณสาลา วิย ตโย ภวา'ติ
ปพฺพชิมฺหา, สเจ ตุเมฺหสุ เอเกกํ ภุชิสฺสํ กโรม, วสฺสสตมฺปิ นปฺปโหติ. ตุเมฺหว
ตุมฺหากํ สีสํ โธวิตฺวา ภุชิสฺสา หุตฺวา ชีวถา"ติ วตฺวา เตสํ โรทนฺตานํเยว
ปกฺกมึสุ.
     เถโร ปุรโต คจฺฉนฺโต นิวตฺติตฺวา โอโลเกนฺโต จินฺเตสิ "อยํ ภทฺทา กาปิลานี
สกลชมฺพูทีปคฺฆนิกา อิตฺถี มยฺหํ ปจฺฉโต อาคจฺฉติ, านํ โข ปเนตํ วิชฺชติ,
ยํ โกจิเทว เอวํ จินฺเตยฺย `อิเม ปพฺพชิตาปิ วินา ภวิตุํ น สกฺโกนฺติ, อนนุจฺฉวิกํ
กโรนฺตี'ติ, โกจิ ปาเปน มนํ ปทูเสตฺวา อปายปูรโก ภเวยฺย, อิมํ ปหาย มยฺหํ
คนฺตุํ วฏฺฏตี"ติ จิตฺตํ อุปฺปาเทสิ. โส ปุรโต คจฺฉนฺโต เทฺวธาปถํ ทิสฺวา ตสฺส
มตฺถเก อฏฺาสิ. ภทฺทาปิ อาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา อฏฺาสิ. อถ นํ อาห "ภทฺเท
ตาทิสึ อิตฺถึ มม ปจฺฉโต อาคจฺฉนฺตึ ทิสฺวา `อิเม ปพฺพชิตาปิ วินา ภวิตุํ
น สกฺโกนฺตี'ติ จินฺเตตฺวา อเมฺหสุ ปทุฏฺจิตฺโต มหาชโน อปายปูรโก ภเวยฺย.
อิมสฺมึ เทฺวธาปเถ ตฺวํ เอกํ คณฺห, อหเมเกน คมิสฺสามี"ติ. "อาม อยฺย ปพฺพชิตานํ
มาตุคาโม ปลิโพโธ, `ปพฺพชิตฺวาปิ วินา น ภวนฺตี'ติ อมฺหากํ โทสํ ทสฺเสสฺสนฺติ,
ตุเมฺห เอกํ มคฺคํ คณฺหถ, วินา ภวิสฺสามา"ติ ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา จตูสุ
าเนสุ ปญฺจปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา ทสนขสโมธานสมุชฺชลํ อญฺชลึ ปคฺคยฺห "สต-
สหสฺสกปฺปปริมาเณ อทฺธาเน กโต มิตฺตสนฺถโว อชฺช ภิชฺชตี"ติ วตฺวา "ตุเมฺห
ทกฺขิณชาติกา นาม, ตุมฺหากํ ทกฺขิณมคฺโค วฏฺฏติ, มยํ มาตุคามา นาม วาม-
ชาติกา, อมฺหากํ วามมคฺโค วฏฺฏตี"ติวนฺทิตฺวา มคฺคํ ปฏิปนฺนา. เตสํ เทฺวธาภูต-
กาเล อยํ มหาปวี "อหํ จกฺกวาฬสิเนรุปพฺพเต ธาเรตุํ สกฺโกนฺตีปิ ตุมฺหากํ
คุเณ ธาเรตุํ น สกฺโกมี"ติ วทนฺตี วิย วิรวมานา กมฺปิ, อากาเส อสนิสทฺโท
วิย ปวตฺติ, จกฺกวาฬสิเนรุปพฺพโต อุนฺนทิ.
     สมฺมาสมฺพุทฺโธ เวฬุวนมหาวิหาเร คนฺธกุฏิยํ นิสินฺโน ปวีกมฺปนสทฺทํ สุตฺวา
"กิสฺส นุ โข ปวี กมฺปตี"ติ อาวชฺเชนฺโต "ปิปฺผลิมาณโว จ ภทฺทา จ กาปิลานี
มํ อุทฺทิสฺส อปฺปเมยฺยํ สมฺปตฺตึ ปหาย ปพฺพชิตา, เตสํ วิโยคฏฺาเน อุภินฺนํ
คุณพเลน อยํ ปวีกมฺโป ชาโต, มยาปิ เอเตสํ สงฺคหํ กาตุํ วฏฺฏตี"ติ คนฺธกุฏิโต
นิกฺขมฺม สยเมว ปตฺตจีวรมาทาย อสีติมหาเถเรสุ กญฺจิปิ ๑- อนามนฺเตตฺวา ติคาวุตํ
มคฺคํ ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา ราชคหสฺส จ นาลนฺทาย จ อนฺตเร พหุปุตฺตกนิโคฺรธรุกฺข-
มูเล ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสีทิ. นิสีทนฺโต ปน อญฺตรปํสุกูลิโก วิย อนิสีทิตฺวา
พุทฺธเวสํ คเหตฺวา อสีติหตฺถฆนพุทฺธรสฺมิโย วิสฺสชฺเชนฺโต นิสีทิ. อิติ ตสฺมึ ขเณ
@เชิงอรรถ: ๑ ม. กิญฺจิ
ปณฺณจฺฉตฺตสกฏจกฺกกูฏาคาราทิปฺปมาณา พุทฺธรสฺมิโย อิโต จิโต จ วิปฺผรนฺติโย
วิธาวนฺติโย จนฺทสหสฺสสุริยสหสฺสอุคฺคมนกาโล วิย กุรุมานา ตํ วนนฺตํ เอโกภาสํ
อกํสุ. ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณสิริยา สมุชฺชลตาราคเณน วิย คคนํ,
สุปุปฺผิตกมลกุวลเยน วิย สลิลํ, วนนฺตํ วิโรจิตฺถ ๑- นิโคฺรธรุกฺขสฺส นาม ขนฺโธ
เสโต โหติ, ปตฺตานิ นีลานิ, ปกฺกานิ รตฺตานิ. ตสฺมึ ปน ทิวเส สตสาโข นิโคฺรโธ
สุวณฺณวณฺโณว อโหสิ.
     มหากสฺสปตฺเถโร "อยํ อมฺหากํ สตฺถา ภวิสฺสติ, อิมํ อหํ อุทฺทิสฺส ปพฺพชิโต"ติ
ทิฏฺฏฺานโต ปฏฺาย โอณโตณโตว คนฺตฺวา ตีสุ าเนสุ วนฺทิตฺวา "สตฺถา
เม ภนฺเต ภควา, สาวโกหมสฺมิ, สตฺถา เม ภนฺเต ภควา, สาวโกหมสฺมี"ติ ๒-
อาห. อถ นํ ภควา อาห "กสฺสป สเจ ตฺวํ อิมํ นิปจฺจการํ มหาปวิยา กเรยฺยาสิ,
สาปิ ธาเรตุํ น สกฺกุเณยฺย. ตถาคตสฺส เอวํ คุณมหนฺตตํ ชานตา ตยา กโต
นิปจฺจกาโร มยฺหํ โลมมฺปิ จาเลตุํ น สกฺโกติ. นิสีท กสฺสป, ทายชฺชํ เต ทสฺสามี"ติ.
อถสฺส ภควา ตีหิ โอวาเทหิ อุปสมฺปทมทาสิ. ทตฺวา พหุปุตฺตนิโคฺรธมูลโต
นิกฺขมิตฺวา เถรํ ปจฺฉาสมณํ กตฺวา มคฺคํ ปฏิปชฺชิ. สตฺถุ สรีรํ ทฺวตฺตึสมหา-
ปุริสลกฺขณวิจิตฺตํ, มหากสฺสปสฺส สรีรํ สตฺตมหาปุริสลกฺขณปฏิมณฺฑิตํ, โส กญฺจน-
มหานาวาย ปจฺฉาพทฺโธ วิย สตฺถุ ปทานุปทิกํ อนุคจฺฉิ. สตฺถา โถกํ  มคฺคํ คนฺตฺวา
มคฺคา โอกฺกมฺม อญฺตรสฺมึ รุกฺขมูเล นิสชฺชาการํ ทสฺเสสิ. เถโร "นิสีทิตุ-
กาโม สตฺถา"ติ ตฺวา อตฺตโน ปารุปิตปฏปิโลติกสงฺฆาฏึ จตุคฺคุณํ กตฺวา
ปญฺเปสิ.
     สตฺถา ตตฺถ นิสีทิตฺวา หตฺเถน จีวรํ ปริมชฺชนฺโต "มุทุกา โข ตฺยายํ
กสฺสป ปฏปิโลติกานํ สงฺฆาฏี"ติ ๓- อาห. เถโร "สตฺถา มม สงฺฆาฏิยา มุทุภาวํ
กเถติ,  ปารุปิตุกาโม ภวิสฺสตี"ติ ตฺวา "ปารุปตุ ภนฺเต ภควา สงฺฆาฏินฺ"ติ
@เชิงอรรถ: ๑ ม. สาลวนนฺตรํ วิโรจิตฺวา      ๒ สํ. นิทาน. ๑๖/๑๕๔/๒๑๐ จีวรสุตฺต
@๓ สํ.นิทาน. ๑๖/๑๕๔/๒๑๑ จีวรสุตฺต
อาห. ตฺวํ กึ ปารุปิสฺสสิ กสฺสปาติ. ตุมฺหากํ นิวาสนํ ลภนฺโต ปารุปิสฺสามิ
ภนฺเตติ. "กึ ปน ตฺวํ กสฺสป อิมํ ปริโภคชิณฺณํ ปํสุกูลํ ธาเรตุํ สกฺขิสฺสสิ,
มยา หิ อิมสฺส ปํสุกูลสฺส คหิตทิวเส อุทกปริยนฺตํ กตฺวา มหาปวี กมฺปิ,
อิมํ พุทฺธานํ ปริโภคชิณฺณจีวรํ นาม น สกฺกา ปริตฺตคุเณน ธาเรตุํ, ปฏิพเลเนวิทํ
ปฏิปตฺติปูรณสมตฺเถน ชาติปํสุกูลิเกน ธาเรตุํ วฏฺฏตี"ติ วตฺวา เถเรน สทฺธึ จีวรํ
ปริวตฺเตสิ.
     เอวํ ปน จีวรปริวตฺตนํ กตฺวา เถรสฺส ปารุตจีวรํ ภควา ปารุปิ, สตฺถุ
จีวรํ เถโร. ตสฺมึ สมเย อเจตนาปิ อยํ มหาปวี "ทุกฺกรํ ภนฺเต อกตฺถ, อตฺตนา
ปารุตจีวรํ สาวกสฺส ทินฺนปุพฺโพ นาม นตฺถิ, อหํ ตุมฺหากํ คุณํ ธาเรตุํ น
สกฺโกมี"ติ วทนฺตี วิย อุทกปริยนฺตํ กตฺวา กมฺปิ. เถโรปิ "ลทฺธํ ทานิ มยา
พุทฺธานํ ปริโภคจีวรํ, กึ เม อิทานิ อุตฺตรึ กตฺตพฺพํ อตฺถี"ติ อุนฺนตึ อกตฺวา
พุทฺธานํ สนฺติเกเยว เตรส ธุตคุเณ สมาทาย สตฺตทิวสมตฺตํ ปุถุชฺชโน อโหสิ,
อฏฺเม ทิวเส สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน ๑-:-
         "ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต       โลกเชฏฺสฺส ตาทิโน
          นิพฺพุเต โลกนาถสฺมึ       ปูชํ กุพฺพนฺติ สตฺถุโน.
          อุทคฺคจิตฺตา ชนตา        อาโมทิตปฺปโมทิตา
          เตสุ สํเวคชาเตสุ        ปีติ เม อุทปชฺชถ.
          าติมิตฺเต สมาเนตฺวา     อิทํ วจนมพฺรวึ
          ปรินิพฺพุโต มหาวีโร       หนฺท ปูชํ กโรมเส.
          สาธูติ เต ปฏิสฺสุตฺวา      ภิยฺโย หาสํ ชนึสุ เม
          พุทฺธสฺมึ โลกนาถสฺมึ       กาหาม ปุญฺสญฺจยํ.
          อคฺฆิยํ สุกตํ กตฺวา        สตหตฺถสมุคฺคตํ
          ทิยฑฺฒหตฺถปตฺถฏํ ๒-       วิมานํ นภมุคฺคตํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.อป. ๓๒/๓๙๘/๔๘ มหากสฺสปตฺเถราปทาน      ๒ ปาลิ. ทิยฑฺฒํ หตฺถสตํปิ
          กตฺวาน หมฺมิยํ ตตฺถ       ตาลปนฺตีหิ จิตฺติตํ
          สกํ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา      เจติยํ ปูชยุตฺตมํ.
          อคฺคิกฺขนฺโธว ชลิโต       สาลราชาว ๑- ผุลฺลิโต
          อินฺทลฏฺีว อากาเส       โอภาเสติ จตุทฺทิสา.
          ตตฺถ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา     กตฺวาน กุสลํ พหุํ
          ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวาน        ติทสํ อุปปชฺชหํ.
          สหสฺสยุตฺตํ หยวาหึ        ทิพฺพยานมธิฏฺิโต
          อุพฺพิทฺธํ ภวนํ มยฺหํ        สตฺตภูมฺมํ ๒- สมุคฺคตํ.
          กูฏาคารสหสฺสานิ         สพฺพโสณฺณมยา อหุํ
          ชลนฺติ สกเตเชน         ทิสา สพฺพา ปภาสยํ.
          สนฺติ อญฺเปิ นิยฺยูหา      โลหิตงฺคมยา ตทา
          เตปิ โชตนฺติ อาภาย      สมนฺตา จตุโร ทิสา.
          ปุญฺกมฺมาภินิพฺพตฺตา       กูฏาคารา สุนิมฺมิตา
          มณิมยาปิ โชตนฺติ         ทิสา ทส สมนฺตโต.
          เตสํ อุชฺโชตมานานํ       โอภาโส วิปุโล อหุ
          สพฺเพ เทเว อภิโภมิ      ปุญฺกมฺมสฺสิทํ ผลํ.
          สฏฺิกปฺปสหสฺสมฺหิ         อุพฺพิทฺโธ นาม ขตฺติโย
          จาตุรนฺโต วิชิตาวี        ปวึ อาวสึ อหํ.
          ตเถว ภทฺทเก กปฺเป      ตึสกฺขตฺตุํ อโหสหํ
          สกกมฺมาภิรทฺโธมฺหิ        จกฺกวตฺตี มหพฺพโล.
          สตฺตรตนสมฺปนฺโน         จตุทีปมฺหิ อิสฺสโร
          ตตฺถาปิ ภวนํ มยฺหํ        อินฺทลฏฺีว อุคฺคตํ.
          อายามโต จตุพฺพีสํ        วิตฺถาเรน จ ทฺวาทส
          รมฺมกํ ๓- นาม นครํ      ทฬฺหปาการโตรณํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. กึสุโก อิว       ๒ ฉ.ม. สตฺตภูมํ  ๓ ฉ.ม.รมฺมณํ
          อายามโต ปญฺจสตํ        วิตฺถาเรน ตทฑฺฒกํ
          อากิณฺณํ ชนกาเยหิ        ติทสานํ ปุรํ วิย.
          ยถา สูจิฆเร สูจี         ปกฺขิตฺตา ปณฺณวีสติ
          อญฺมญฺ ปฆฏฺเฏนฺติ       อากิณฺณํ โหติ ลงฺกตํ. ๑-
          เอวมฺปิ นครํ มยฺหํ        หตฺถิสฺสรถสงฺกุลํ
          มนุสฺเสหิ ตทากิณฺณํ ๒-     รมฺมกํ นครุตฺตมํ.
          ตตฺถ ภุตฺวา ปิวิตฺวา จ     ปุน เทวตฺตนํ คโต
          ภเว ปจฺฉิมเก มยฺหํ       อโหสิ กุลสมฺปทา.
          พฺรหฺมญฺกุลสมฺภูโต        มหารตนสญฺจโย
          อสีติโกฏิโย หิตฺวา        หิรญฺสฺส ปพฺพชึ.
          ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส ฯเปฯ   กตํ พุทฺธสฺส สาสนนฺ"ติ.
     อถ นํ สตฺถา "กสฺสโป ภิกฺขเว จนฺทูปโม กุลานิ อุปสงฺกมติ อปกสฺเสว
กายํ อปกสฺส จิตฺตํ นิจฺจนวโก กุเลสุ อปฺปคพฺโภ"ติ เอวมาทินา ๓- ปสํสิตฺวา อปร-
ภาเค อริยคณมชฺเฌ นิสินฺโน "เอตทคฺคํ ภิกฺขเว มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ ธุตวาทานํ
ยทิทํ มหากสฺสโป"ติ ๔- ธุตงฺคธรานํ อคฺคฏฺาเน เปสิ. โส วิเวกาภิรติกิตฺตนมุเขน
ภิกฺขูนํ โอวาทํ เทนฺโต อตฺตโน ปฏิปตฺตึ ปกาเสนฺโต:-
              [๑๐๕๔] "น คเณน ปุรกฺขโต จเร
                     วิมโน โหติ สมาธิ ทุลฺลโภ
                     นานาชนสงฺคโห ทุโข
                     อิติ ทิสฺวาน คณํ น โรจเย.
@เชิงอรรถ: ๑ ปาลิ. อากิณฺณา โหติ สตตา   ๒ ฉ.ม. สทากิณฺณํ
@๓ สํ.นิทาน. ๑๖/๑๔๖/๑๙๐ จนิทูปมาสุตฺต
@๔ องฺ.เอกก. ๒๐/๑๙๑/๒๓ เอตทคฺควคฺค: ปมวคฺค
              [๑๐๕๕] น กุลานิ อุปพฺพเช มุนิ
                     วิมโน โหติ สมาธิ ทุลฺลโภ
                     โส อุสฺสุกฺโก รสานุคิทฺโธ
                     อตฺถํ ริญฺจติ โย สุขาวโห.
              [๑๐๕๖] ปงฺโกติ หิ นํ อเวทยุํ
                     ยายํ วนฺทนปูชนา กุเลสุ
                     สุขุมํ สลฺลํ ทุรจฺจยํ ๑-
                     สกฺกาโร กาปุริเสน ทุชฺชโห.
      [๑๐๕๗] เสนาสนมฺหา โอรุยฺห       นครํ ปิณฺฑาย ปาวิสึ
             ภุญฺชนฺตํ ปุริสํ กุฏฺึ         สกฺกจฺจนฺตํ อุปฏฺหึ.
      [๑๐๕๘] โส เม ปกฺเกน หตฺเถน     อาโลปํ อุปนามยิ
             อาโลปํ ปกฺขิปนฺตสฺส        องฺคุลี เจตฺถ ฉิชฺชติ. ๒-
      [๑๐๕๙] กุฑฺฑมูลญฺจ ๓- นิสฺสาย      อาโลปํ ตํ อภุญฺชิสํ
             ภุญฺชมาเน จ ๔- ภุตฺเต วา  เชคุจฺฉํ เม น วิชฺชติ.
      [๑๐๖๐] อุตฺติฏฺปิณฺโฑ อาหาโร      ปูติมุตฺตญฺจ โอสถํ
             เสนาสนํ รุกฺขมูลํ          ปํสุกูลญฺจ จีวรํ
             ยสฺเสเต อภิสมฺภุตฺวา       ส เว จาตุทฺทิโส นโร.
      [๑๐๖๑] ยตฺถ เอเก วิหญฺนฺติ       อารุหนฺตา สิลุจฺจยํ
             ตตฺถ พุทฺธสฺส ทายาโท      สมฺปชาโน ปติสฺสโต
             อิทฺธิพเลนุปตฺถทฺโธ         กสฺสโป อภิรูหติ.
      [๑๐๖๒] ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต         เสลมารุยฺห กสฺสโป
             ฌายติ อนุปาทาโน         ปหีนภยเภรโว.
      [๑๐๖๓] ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต         เสลมารุยฺห กสฺสโป
             ฌายติ อนุปาทาโน         ฑยฺหมาเนสุ นิพฺพุโต.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ทุรุพฺพหํ    ๒ ฉ.ม. ฉิชฺชถ    ๓ ฉ.ม. กุฏฺฏมูลญฺจ      ๔ ฉ.ม. วา
      [๑๐๖๔] ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต         เสลมารุยฺห กสฺสโป
             ฌายติ อนุปาทาโน         กตกิจฺโจ อนาสโว.
      [๑๐๖๕] กเรริมาลาวิตตา          ภูมิภาคา มโนรมา
             กุญฺชราภิรุทา รมฺมา        เต เสลา รมยนฺติ มํ.
      [๑๐๖๖] นีลพฺภวณฺณา รุจิรา         วาริสีตา สุจินฺธรา
             อินฺทโคปกสญฺฉนฺนา         เต เสลา รมยนฺติ มํ.
      [๑๐๖๗] นีลพฺภกูฏสทิสา            กูฏาคารวรูปมา
             วารณาภิรุทา รมฺมา        เต เสลา รมยนฺติ มํ.
      [๑๐๖๘] อภิวุฏฺา รมฺมตลา         นคา อิสิภิ เสวิตา
             อพฺภุนฺนทิตา สิขีภิ          เต เสลา รมยนฺติ มํ.
      [๑๐๖๙] อลํ ฌายิตุกามสฺส          ปหิตตฺตสฺส เม สโต
             อลํ เม อตฺถกามสฺส        ปหิตตฺตสฺส ภิกฺขุโน.
      [๑๐๗๐] อลํ เม ผาสุกามสฺส        ปหิตตฺตสฺส ภิกฺขุโน
             อลํ เม โยคกามสฺส        ปหิตตฺตสฺส ตาทิโน.
      [๑๐๗๑] อุมาปุปฺเผน สมานา        คคนาวพฺภฉาทิตา
             นานาทิชคณากิณฺณา         เต เสลา รมยนฺติ มํ.
      [๑๐๗๒] อนากิณฺณา คหฏฺเหิ        มิคสงฺฆนิเสวิตา
             นานาทิชคณากิณฺณา        เต เสลา รมยนฺติ มํ.
      [๑๐๗๓] อจฺโฉทิกา ปุถุสิลา        โคนงฺคุลมิคายุตา
             อมฺพุเสวาลสญฺฉนฺนา       เต เสลา รมยนฺติ มํ.
      [๑๐๗๔] น ปญฺจงฺคิเกน ตุริเยน     รติ เม โหติ ตาทิสี
             ยถา เอกคฺคจิตฺตสฺส       สมฺมา ธมฺมํ วิปสฺสโต.
              [๑๐๗๕] กมฺมํ พหุกํ น การเย
                     ปริวชฺเชยฺย ชนํ น อุยฺยเม
                     อุสฺสุกฺโก โส รสานุคิทฺโธ
                     อตฺถํ ริญฺจติ โย สุขาวโห.
              [๑๐๗๖] กมฺมํ พหุกํ น การเย
                     ปริวชฺเชยฺย อนตฺตเนยฺยเมตํ
                     กิจฺฉติ กาโย กิลมติ
                     ทุกฺขิโต โส สมถํ น วินฺทติ.
              [๑๐๗๗] โอฏฺปฺปหตมตฺเตน         อตฺตานมฺปิ น ปสฺสติ
                     ปตฺถทฺธคีโว จรติ          อหํ เสยฺโยติ มญฺติ.
              [๑๐๗๘] อเสยฺโย เสยฺยสมานํ       พาโล มญฺติ อตฺตานํ
                     น ตํ วิญฺู ปสํสนฺติ         ปตฺถทฺธมานสํ นรํ.
              [๑๐๗๙] โย จ เสยฺโยหมสฺมีติ       นาหํ เสยฺโยติ วา ปน
                     หีโนหํ สทิโส ๑- วาติ      วิธาสุ น วิกมฺปติ.
              [๑๐๘๐] ปญฺวนฺตํ ตถา ตาทึ        สีเลสุ สุสมาหิตํ
                     เจโตสมถมนุยุตฺตํ          ตญฺเจ วิญฺู ปสํสเร.
              [๑๐๘๑] ยสฺส สพฺรหฺมจารีสุ         คารโว นูปลพฺภติ
                     อารกา โหติ สทฺธมฺมา      นภโต ปุถวี ยถา.
              [๑๐๘๒] เยสญฺจ หิริ โอตฺตปฺปํ       สทา สมฺมา อุปฏฺิตํ
                     วิรูฬฺหพฺรหฺมจริยา เต       เตสํ ขีณา ปุนพฺภวา.
              [๑๐๘๓] อุทฺธโต จปโล ภิกฺขุ        ปํสุกูเลน ปารุโต
                     กปีว สีหจมฺเมน           น โส เตนุปโสภติ.
              [๑๐๘๔] อนุทฺธโต อจปโล          นิปโก สํวุตินฺทฺริโย
                     โสภติ ปํสุกูเลน           สีโหว คิริคพฺภเร.
              [๑๐๘๕] เอเต สมฺพหุลา เทวา      อิทฺธิมนฺโต ยสสฺสิโน
                     ทสเทวสหสฺสานิ           สพฺเพ เต พฺรหฺมกายิกา.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. หีโน ตํสทิโส
              [๑๐๘๖] ธมฺมเสนาปตึ ธีรํ ๑-       มหาฌายึ สมาหิตํ
                     สาริปุตฺตํ นมสฺสนฺตา        ติฏฺนฺติ ปญฺชลีกตา.
              [๑๐๘๗] นโม เต ปุริสาชญฺ        นโม เต ปุริสุตฺตม
                     ยสฺส เต นาภิชานาม       ยมฺปิ นิสฺสาย ฌายติ.
              [๑๐๘๘] อจฺเฉรํ วต พุทฺธานํ        คมฺภีโร โคจโร สโก
                     เย มยํ นาภิชานาม        วาลเวธิสมาคตา.
              [๑๐๘๙] ตํ ตถา เทวกาเยหิ        ปูชิตํ ปูชนารหํ
                     สาริปุตฺตํ ตทา ทิสฺวา       กปฺปินสฺส สิตํ อหุ.
              [๑๐๙๐] ยาวตา พุทฺธเขตฺตมฺหิ       ปยิตฺวา มหามุนึ
                     ธุตคุเณ วิสิฏฺโหํ          สทิโส เม น วิชฺชติ.
              [๑๐๙๑] ปริจิณฺโณ มยา สตฺถา       กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ
                     โอหิโต ครุโก ภาโร       นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว. ๒-
              [๑๐๙๒] น จีวเร น สยเน         โภชเน นุปลิปฺปติ ๓-
                     โคตโม อนปฺปเมยฺโย       มุฬาลปุปฺผํ วิมลํว
                     อมฺพุนา เนกฺขมฺมนินฺโน       ติภวาภินิสฺสโฏ.
              [๑๐๙๓] สติปฏฺานคีโว โส         สทฺธาหตฺโถ มหามุนิ
                     ปญฺาสีโส มหาาณี        สทา จรติ นิพฺพุโต"ติ
อิมา คาถา อภาสิ. ตตฺถ อาทิโต ติสฺโส คาถา คเณสุ กุเลสุ จ สํสฏฺเ
ภิกฺขู ทิสฺวา เตสํ โอวาททานวเสน วุตฺตา.
     ตตฺถ น คเณน ปุรกฺขโต จเรติ ภิกฺขุคเณหิ ปุรกฺขโต ปริวาริโต หุตฺวา
น จเรยฺย น วิหเรยฺย. กสฺมา? วิมโน โหติ สมาธิ ทุลฺลโภ คณํ ปริหรนฺตสฺส
ทุกฺขุปฺปตฺติยา พฺยากุลมนตาย อุทฺเทเสน โอวาเทน อนุสาสนิยา อนุคฺคหํ กโรนฺโต
ยถานุสิฏฺ อปฺปฏิปตฺติยา จ วิมโน วิการิภูตจิตฺโต โหติ, ตโต สํสคฺเคน เอกคฺคตํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วีรํ    ๒ ปาลิ. ภวเนตติ สมูหตา   ๓ ฉ.ม. นุปลิมฺปติ
อลภนฺตสฺส สมาธิ ทุลฺลโภ โหติ. ตถารูปสฺส หิ อุปจารสมาธิมตฺตมฺปิ น อิชฺฌติ,
ปเคว อิตโร. นานาชนสงฺคโหติ นานชฺฌาสยสฺส นานารุจิกสฺส ชนสฺส เปยฺยขชฺชาทินา
สงฺคโห. ทุโขติ กิจฺโฉ กสิโร. อิติ ทิสฺวานาติ เอวํ คณสงฺคเห พหุวิธํ อาทีนวํ
ทิสฺวา าณจกฺขุนา โอโลเกตฺวา. คณํ คณวาสํ น โรจเย น โรเจยฺย น อิจฺเฉยฺย.
     น กุลานิ อุปพฺพเช มุนีติ อิมสฺมึ สาสเน ปพฺพชิโต ขตฺติยาทิกุลูปโก
หุตฺวา น อุปคจฺเฉยฺย. กึการณา? วิมโน โหติ สมาธิ ทุลฺลโภ. โส อุสฺสุกฺโก
กุลูปสงฺกมเน อุสฺสุกฺกํ อาปนฺโน กุเลสุ ลทฺธพฺเพสุ มธุราทิรเสสุ อนุคิทฺโธ เคธํ
อาปนฺโน ตตฺถ อุปฺปนฺเนสุ กิจฺจกรณีเยสุ อตฺตนาว โยคํ อาปชฺชนฺโต. อตฺถํ
ริญฺจติ โย สุขาวโหติ โย อตฺตโน มคฺคผลนิพฺพานสุขาวโห ตํ สีลวิสุทฺธิ-
อาทิสงฺขาตํ อตฺถํ ริญฺจติ ชหติ, นานุยุญฺชตีติ อตฺโถ.
     ตติยคาถา เหฏฺา วุตฺตา เอว.
     เสนาสนมฺหา โอรุยฺหาติอาทิกา จตสฺโส คาถา ปจฺจเยสุ อตฺตโน สนฺโตส-
ทสฺสนมุเขน "ภิกฺขุนา นาม เอวํ ปฏิปชฺชิตพฺพนฺ"ติ ภิกฺขูนํ โอวาททานวเสน
วุตฺตา. ตตฺถ เสนาสนมฺหา โอรุยฺหาติ ปพฺพตเสนาสนตฺตา วุตฺตํ. สกฺกจฺจนฺตํ
อุปฏฺหินฺติ ตํ กุฏฺิปุริสํ อาฬารสมฺปตฺตึ ปาเปตุกามตาย ภิกฺขาย อตฺถิโก หุตฺวา
ปณีตภิกฺขทายกํ กุลํ มหิจฺฉปุคฺคโล วิย อาทเรน อุปคนฺตฺวา อฏฺาสึ.
     ปกฺเกนาติ อฏฺิคตกุฏฺโรคตาย อุปกฺเกน กุถิเตน. องฺคุลี เจตฺถ ฉิชฺชตีติ
เอตฺถ ปตฺเต ตสฺส ตสฺส องฺคุลิ ฉิชฺชิตฺวา อาหาเรน สทฺธึ ปตตีติ อตฺโถ.
     กุฑฺฑมูลํ นิสฺสายาติ ตสฺส ปุริสสฺส ปสาทชนนตฺถํ ตาทิเส ฆรภิตฺติสมีเป
นิสีทิตฺวา อาโลปํ ตํ อภุญฺชิสํ ปริภุญฺชึ. อยํ ปน เถรสฺส ปฏิปตฺติ สิกฺขาปเท
อปญฺตฺเตติ ทฏฺพฺพํ. ปฏิกฺกูเล จ อปฺปฏิกฺกูเล อิว อปฺปฏิกฺกูลสญฺิตาย
อริยิทฺธิยา
อุกฺกํสคตตฺตา เถรสฺส ตํ อชฺโฌหรนฺตสฺส ชิคุจฺฉา น อุปฺปชฺชิ, ปุถุชฺชนสฺส ปน
ตาทิสํ ภุญฺชนฺตสฺส อนฺตานิ นิกฺขเมยฺยุํ. เตนาห "ภุญฺชมาเน จ ภุตฺเต วา,
เชคุจฺฉํ เม น วิชฺชตีติ.
     อุตฺติฏฺปิณฺโฑติ อุตฺติฏฺิตฺวา ปเรสํ ฆรทฺวาเร ตฺวา คเหตพฺพปิณฺโฑ, ชงฺฆ-
พลํ นิสฺสาย อนุฆรํ คนฺตฺวา ลทฺธพฺพมิสฺสกภิกฺขาติ อตฺโถ. ปูติมุตฺตนฺติ โคมุตฺต-
ปริภาวิตหรีฏกาทิ จ. ยสฺเสเต อภิสมฺภุตฺวาติ โย ภิกฺขุ เอเต อุตฺติฏฺปิณฺฑาทโย
จตฺตาโร ปจฺจเย อนฺติมนฺเตน อภิรมิตฺวา ปริภุญฺชติ. ส เว จาตุทฺทิโส นโรติ
โส ปุคฺคโล เอกํเสน จาตุทฺทิโส ปุรตฺถิมาทิจตุทิสาโยโคฺย, กตฺถจิ อปฺปฏิโฆ ยาย
กายจิ ทิสาย วิหริตุํ สกฺโกตีติ อตฺโถ.
     อถ เถโร อตฺตโน มหลฺลกกาเล มนุสฺเสหิ "กถํ ภนฺเต ตุเมฺห เอวรูปาย
ชราย วตฺตมานาย ทิเน ทิเน ปพฺพตํ อภิรูหถา"ติ วุตฺเต "ยตฺถ เอเก"ติอาทิกา
จตสฺโส คาถา อภาสิ. ตตฺถ ยตฺถาติ  ยสฺมึ ปจฺฉิมวเย. เอเกติ เอกจฺเจ. วิหญฺนฺตีติ
สรีรกิลมเถน จิตฺเตน วิฆาตํ อาปชฺชนฺติ. สิลุจฺจยนฺติ  ปพฺพตํ. ตตฺถาติ ตสฺมึ
ชราชิณฺณกาเลปิ. สมฺปชาโน ปติสฺสโตติ อิมินา จิตฺตเขทาภาวํ ทสฺเสติ, อิทฺธิ-
พเลนุปตฺถทฺโธติ อิมินา สรีรเขทาภาวํ.
     ภยเหตูนํ กิเลสานํ สมุจฺฉินฺนตฺตา ปหีนภยเภรโว.
     ฑยฺหมาเนสูติ ราคคฺคิอาทีหิ เอกาทสหิ อคฺคีหิ สตฺเตสุ ฑยฺหมาเนสุ. สงฺกิเลส-
ปริฬาหาภาเวน นิพฺพุโต สีติภูโต.
     ปุน มนุสฺเสหิ "กึ ภนฺเต ชิณฺณกาเลปิ อรญฺปพฺพเตเยว วิหรถ, นนุ
อิเม เวฬุวนาทโย วิหารา มโนรมา"ติ วุตฺเต อรญฺปพฺพตา เอว มยฺหํ มโนรมาติ
ทสฺเสนฺโต "กเรริมาลาวิตตา"ติอาทิกา ทฺวาทส คาถา อภาสิ. ตตฺถ กเรริมาลาวิตตาติ
วรุณรุกฺขปนฺตีหิ สมาคตา. "กาลวณฺณปุปฺเผหิ โอตฺถฏา"ติปิ วทนฺติ. กุญฺชรา-
ภิรุทาติ  ปฏิโฆสาทิคุณีภูเตหิ หตฺถีนํ โคจเรสีนํ ๑- คชฺชิเตหิ อภิตฺถนิตา.
     อภิวุฏฺาติ มหาเมเฆน อภิปฺปวุฏฺา. ๒- รมฺมตลาติ เตเนว รโชชลฺลปณฺเณยฺยาทีนํ
อปคเมน รมณียตลา. นคาติ เทสนฺตรํ อคมนโต "นคา"ติ เสลมยตาย "เสลา"ติ
จ ลทฺธนามา ปพฺพตา. อพฺภุนฺนทิตา สิขีภีติ มธุรสฺสเรน อุนฺนทิตา.
     อลนฺติ ยุตฺตํ สมตฺถํ วา. ฌายิตุกามสฺส อตฺถกามสฺสาติอาทีสุปิ อิมินา นเยน
โยเชตพฺพํ. ภิกฺขุโนติ ภินฺนกิเลสภิกฺขุโน, เมติ สมฺพนฺโธ.
     อุมาปุปฺเผน สมานาติ เมจกนิภตาย อุมากุสุมสทิสา. คคนาวพฺภฉาทิตาติ ตโต
เอว สรทสฺส คคนอพฺภา วิย ๓- กาฬเมฆสญฺฉาทิตา, นีลวณฺณาติ อตฺโถ.
     อนากิณฺณาติ อสงฺกิณฺณา อสมฺพาธา. ปญฺจงฺคิเกนาติ อาตตาทีหิ ปญฺจหิ
องฺเคหิ ยุตฺเตน ตุริเยน ปริวาริยมานสฺส ตาทิสีปิ น โหติ, ยถา ยาทิสี เอกคฺค-
จิตฺตสฺส สมาหิตจิตฺตสฺส สมฺมเทว รูปารูปธมฺมํ อนิจฺจาทิวเสน วิปสฺสนฺตสฺส รติ
โหติ. เตนาห ภควา:-
            "ยโต ยโต สมฺมติ         ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ
             ลภตี ปี ติปาโมชฺชํ        อมตํ ตํ วิชานตนฺ"ติ ๔-.
     กมฺมํ พหุกนฺติอาทินา เทฺว คาถา กมฺมารามานํ ๕- ปจฺจยคิทฺธานํ ภิกฺขูนํ
โอวาททานวเสน วุตฺตา. ตตฺถ กมฺมํ พหุกํ น การเยติ กมฺมาราโม หุตฺวา
พหุํ นาม กมฺมํ น การเย น อธิฏฺเห, ขณฺฑผุลฺลปฏิสงฺขรณํ ปน สตฺถารา
อนุญฺาตเมว. ปริวชฺเชยฺย ชนนฺติ อกลฺยาณมิตฺตภูตํ ชนํ วชฺเชยฺย. น อุยฺยเมติ
ปจฺจยุปฺปาทนคณพนฺธาทิวเสน วายามํ น กเรยฺย.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. โคจรานํ    ๒ สี. อติปฺปวุฏฺา        ๓ สี. สรทสมเย คคนํ อพฺภํ วิย
@๔ ขุ.ธมฺม. ๒๕/๓๗๔/๘๒ สมฺพหุลภิกฺขุวตฺถุ        ๕ สี. กมฺมํ กรมานานํ
     อนตฺตเนยฺยเมตนฺติ เอตํ นวกมฺมาธิฏฺานาทิกํ อตฺตโน อตฺถาวหํ น โหตีติ
อตฺโถ. ตตฺถ การณมาห "กิจฺฉติ กาโย กิลมตี"ติ. นวกมฺมาทิปสุตสฺส หิ ตหํ
ตหํ วิจรโต กายสุขาทิอลาเภน กิจฺฉปฺปตฺโต โหติ กิลมติ เขทํ อาปชฺชติ, เตน
จ กายกิลมเถน ทุกฺขิโต. วตฺถุวิสทอตฺตเนยฺยกิริยาทีนํ ๑- อภาเวน โส ปุคฺคโล สมถํ
น วินฺทติ จิตฺตสมาทานํ น ลภตีติ.
     โอฏฺปฺปหตมตฺเตนาติอาทินา เทฺว คาถา สุตปรมสฺส ปณฺฑิตมานิโน ครห-
วเสน, ตโต ปรา เทฺว ปณฺฑิตสฺส ปสํสาวเสน วุตฺตา. ตตฺถ โอฏฺปฺปหตมตฺเตนาติ
สชฺฌายสีเสน โอฏฺปริวตฺตนมตฺเตน, พุทฺธวจนํ สชฺฌายกรณมตฺเตนาติ อตฺโถ.
อตฺตานมฺปิ น ปสฺสตีติ อนตฺถญฺุตาย อตฺตโน ปจฺจกฺขภูตมฺปิ อตฺถํ น ชานาติ,
ยาถาวโต อตฺตโน ปมาณํ น ปริจฺฉินฺทตีติ อตฺโถ. ปตฺถทฺธคีโว จรตีติ "อหํ
พหุสฺสุโต, สติมา, ปญฺวา, น มยา สทิโส อญฺโ อตฺถี"ติ มานตฺถทฺโธ หุตฺวา
ครุฏฺานิยานมฺปิ อปจิตึ อทสฺเสนฺโต อโยสลากํ คิลิตฺวา ิโต วิย ถทฺธคีโว จรติ.
อหํ เสยฺโยติ มญฺตีติ อหเมว เสยฺโย อุตฺตโมติ มญฺติ.
     อเสยฺโย เสยฺยสมานํ, พาโล มญฺติ อตฺตานนฺติ อยํ อเสยฺโย หีโน สมาโน
อญฺเน เสยฺเยน อุตฺตเมน สมานํ สทิสํ กตฺวา อตฺตานํ พาโล มนฺทพุทฺธิ พาล-
ภาเวเนว มญฺตีติ. น ตํ วิญฺู ปสํสนฺตีติ ตํ ตาทิสํ พาลํ ปคฺคหิตจิตฺตตาย
ปตฺถทฺธมานสํ ถมฺภิตตฺตํ นรํ วิญฺู ปณฺฑิตา น ปสํสนฺติ, อญฺทตฺถุ ครหนฺติเยว.
     เสยฺโยหมสฺมีติ โย ปน ปณฺฑิโต ปุคฺคโล "เสยฺโยหมสฺมี"ติ วา หีนสทิสมาน-
วเสน "นาหํ เสยฺโย"ติ วา กญฺจิปิ มานํ อชปฺเปนฺโต วิธาสุ นวสุ มาน-
โกฏฺาเสสุ กสฺสจิปิ วเสน น วิกมฺปติ.
     ปญฺวนฺตนฺติ อคฺคผลปญฺาวเสน ปญฺวนฺตํ อิฏฺาทีสุ ตาทิภาวปฺปตฺติยา
@เชิงอรรถ: ๑ ม......อนตฺตเนยฺย.....
ตาทึ, อเสกฺขผลสีเสสุ สุฏฺุ ปติฏฺิตตฺตา สีเลสุ สุสมาหิตํ, อรหตฺตผลสมาปตฺติ-
สมาปชฺชเนน เจโตสมถมนุยุตฺตนฺติ ตาทิสํ สพฺพโส ปหีนมานํ ขีณาสวํ วิญฺู
พุทฺธาทโย ปณฺฑิตา ปสํสเร วณฺเณนฺติ โถเมนฺตีติ อตฺโถ.
     ปุน อญฺตรํ ทุพฺพจํ ภิกฺขุํ ทิสฺวา โทวจสฺสตาย อาทีนวํ โสวจสฺสตาย
อานิสํสญฺจ ปกาเสนฺโต "ยสฺส สพฺรหฺมจารีสู"ติอาทิกา เทฺว คาถา อภาสิ. ตา
วุตฺตตฺถา เอว.
     ปุน อุทฺธตํ อุนฺนฬํ เอกํ ทิสฺวา อุทฺธตาทิภาเว โทสํ อนุทฺธตาทิภาเว
จ คุณํ วิภาเวนฺโต "อุทฺธโต จปโล ภิกฺขู"ติอาทิกา เทฺว คาถา อภาสิ. ตตฺถ
กปีว สีหจมฺเมนาติ สีหจมฺเมน ปารุโต มกฺกโฏ วิย โส อุทฺธตาทิโทสสํยุตฺโต
ภิกฺขุ เตน ปํสุกูเลน อริยทฺธเชน น อุปโสภติ อริยคุณานํ อภาวโต.
     โย ปน อุปโสภติ, ตํ ทสฺเสตุํ "อนุทฺธโต"ติอาทิ วุตฺตํ.
     เอเต สมฺพหุลาติอาทิกา ปญฺจ คาถา อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ นมสฺสนฺเต
พฺรหฺมกายิเก เทเว ทิสฺวา อายสฺมโต กปฺปินสฺส สิตปาตุกมฺมนิมิตฺตํ วุตฺตา. ตตฺถ
เอเตติ เตสํ ปจฺจกฺขตาย วุตฺตํ. สมฺพหุลาติ พหุภาวโต, ตํ ปน พหุภาวํ "ทส-
เทวสหสฺสานี"ติ ปริจฺฉินฺทิตฺวา อาห. เทวาติ อุปปตฺติเทวา. ตํ เตสํ เทวภาวํ
อญฺเหิ วิเสเสตฺวา ทสฺเสนฺโต "สพฺเพ เต พฺรหฺมกายิกา"ติ อาห. ยสฺมา เต
อตฺตโน อุปปตฺติทฺธิยา มหติยา เทวิทฺธิยา สมนฺนาคตา ปริวารสมฺปนฺนา จ, ตสฺมา
อาห "อิทฺธิมนฺโต ยสสฺสิโน"ติ.
     "โก นุ เสนาปติ โภโต"ติ ปุจฺฉาย วิสฺสชฺชนวเสน "มยา ปวตฺติตํ ธมฺมจกฺกํ
อนุตฺตรํ สาริปุตฺโต อนุวตฺเตตี"ติ ๑- วทนฺเตน ภควตา อายสฺมโต สาริปุตฺตตฺเถรสฺส
ธมฺมเสนาปติภาโว อนุญฺาโตติ อาห "ธมฺมเสนาปตึ ธีรํ มหาฌายึ สมาหิตํ
@เชิงอรรถ: ๑ ม.ม. ๑๓/๓๙๙/๓๘๓ เสลสุตฺต (โถกํ วิสทิสํ)
สาริปุตฺตนฺ"ติ. ตตฺถ ธีรนฺติ กิเลสมาราทีนํ นิมฺมถเนน วิริยวนฺตํ มหาวิกฺกนฺตํ.
๑- มหาฌายินฺติ ทิพฺพวิหาราทีนํ อุกฺกํสคมเนน มหนฺตํ ฌายึ. ตโต เอว สพฺพโส
วิกฺเขปวิทฺธํสนวเสน สมาหิตํ. นมสฺสนฺตาติ สิรสิ อญฺชลึ ปคฺคยฺห นมสฺสมานา
ติฏฺนฺติ.
     ยมฺปิ นิสฺสายาติ ยํ นุ โข อารมฺมณํ นิสฺสาย อารพฺภ ฌายตีติ นาภิชานามาติ
ปุถุชฺชนภาเวน พฺรหฺมาโน เอวํ อาหํสุ.
     อจฺเฉรํ วตาติ อจฺฉริยํ วต. พุทฺธานนฺติ จตุสจฺจพุทฺธานํ. คมฺภีโร โคจโร
สโกติ ปรมคมฺภีโร อติทุทฺทโส ทุรนุโพโธ ปุถุชฺชเนหิ อสาธารโณ อวิสโย. อิทานิ
ตสฺส คมฺภีรภาเว การณํ ทสฺเสตุํ "เย มยนฺ"ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ วาลเวธิสมาคตาติ
เย มยํ วาลเวธิธนุคฺคหสทิสา อติสุขุมมฺปิ วิสยํ ปฏิวิชฺฌิตุํ สมตฺถา อาคตา อุป-
ปริกฺขนฺตา นาภิชานาม, คมฺภีโร วต พุทฺธานํ วิสโยติ อตฺโถ. ตํ ตถา เทว-
กาเยหีติ ตํ ตถารูปํ สาริปุตฺตํ สเทวกสฺส โลกสฺส ปูชนารหํ เตหิ พฺรหฺมกายิเกหิ
ตทา ตถา ปูชิตํ ทิสฺวา อายสฺมโต มหากปฺปินสฺส สิตํ อโหสิ. อิเมสํ โลกสมฺมตานํ
พฺรหฺมูนมฺปิ อวิสโย, ยตฺถ สาวกานํ วิสโยติ.
     ยาวตา พุทฺธเขตฺตมฺหีติ คาถา เถเรน อตฺตานํ อารพฺภ สีหนาทํ นทนฺเตน
ภาวิตา. ตตฺถ พุทฺธเขตฺตมฺหีติ อาณาเขตฺตํ สนฺธาย วทติ. ปยิตฺวา มหามุนินฺติ
สมฺมาสมฺพุทฺธํ เปตฺวา. พุทฺธา หิ ภควนฺโต ธุตคุเณหิปิ สพฺพสตฺเตหิ ปรมุกฺกํสคตา
เอว, เกวลํ ปน มหากรุณาสญฺโจทิตมานสา สตฺตานํ ตาทิสํ มหนฺตํ อุปการํ โอโลเกตฺวา
คามนฺตเสนาสนวาสาทึ อนุวตฺตนฺตีติ ตํ ตํ ธุตธมฺมวิโรธี โหติ. ธุตคุเณติ
กิเลสานํ ธุเตน คุเณน อารญฺกาทิภาเวน อเปกฺขิตคุเณ. กรณตฺเถ วา เอตํ
ภุมฺมวจนํ. สทิโส เม น วิชฺชติ, กุโต ปน อุตฺตรินฺติ ๒- อธิปฺปาโย. ตถา เหส
เถโร ตตฺถ อคฺคฏฺาเน ปิโต.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. มหาวิกฺกมํ      ๒ ฉ.ม. อุตฺตรีติ
     น จีวเรติ คาถาย "ปยิตฺวา มหามุนินฺ"ติ วุตฺตเมวตฺถํ ปากฏตรํ กโรติ,
จีวราทีสุ ตณฺหาย อนุปเลโป ธุตงฺคผลํ. ตตฺถ น จีวเร สมฺปตฺเต ตณฺหาเลเปนาติ
โยชนา. สยเนติ เสนาสเน. โคตโมติ ภควนฺตํ โคตฺเตน กิตฺเตติ. อนปฺปเมยฺโยติ
ปมารกรกิเลสาภาวโต อปริมาณคุณตาย จ อนปฺปเมยฺโย. มุฬาลปุปฺผํ วิมลํว
อมฺพุนาติ ยถา นิมฺมลํ วิรชํ นฬินํ ๑- อุทเกน น ลิปฺปติ, เอวํ โคตโม ภควา
ตณฺหาเลปาทินา น ลิปฺปตีติ อตฺโถ. เนกฺขมฺมนินฺโน อภินิกฺขมฺมนินฺโน ตโต เอว
ติภวาภินิสฺสโฏ ภวตฺตยโต วินิสฺสโฏ วิสํยุตฺโต.
     เยสํ สติปฏฺานคีวาทีนํ ภาวนาปาริปูริยา ยตฺถ กตฺถจิ อนุปลิตฺโต เนกฺขมฺม-
นินฺโนว อโหสิ, เต องฺคภูเต ทสฺเสนฺโต "สติปฏฺานคีโว"ติ โอสานคาถมาห.
ตตฺถ คุณราสิโต อุตฺตมงฺคภูตาย ปญฺาย อธิฏฺานภาวโต สติปฏฺานํ คีวา
เอตสฺสาติ สติปฏฺานคีโว, อนวชฺชธมฺมานํ อาทาเน สทฺธา หตฺโถ เอตสฺสาติ
สทฺธาหตฺโถ. คุณสรีรสฺส อุตฺตมงฺคภาวโต ปญฺา สีสํ เอตสฺสาติ ปญฺาสีโส.
มหาสมุทาคมนตาย มหาวิสยตาย มหานุภาวตาย มหาพลตาย จ มหนฺตํ
สพฺพญฺุตสงฺขาตํ าณํ เอตสฺส อตฺถีติ มหาาณี. สทา สพฺพกาลํ นิพฺพุโต
สีติภูโต จรติ. "สุสมาหิโต ฯเปฯ นาโค"ติ ๒- สุตฺตปทญฺเจตฺถ นิทสฺเสตพฺพํ. ยํ
ปเนตฺถ อตฺถโต อวิภตฺตํ, ตํ เหฏฺา วุตฺตนยเมว.
                  มหากสฺสปตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
                  ปรมตฺถทีปนิยา เถรคาถาสํวณฺณนาย
                  จตฺตาฬีสนิปาตสฺส อตฺถวณฺณนา นิฏฺิตา.
                       -------------------
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ยถา นีลุปฺปลํ วิรชํ     ๒ องฺ. ฉกฺก. ๒๒/๓๑๔/๓๘๗ นาคสุตฺต (สฺยา)

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๓๓ หน้า ๔๗๓-๕๐๕.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=33&A=10928&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=33&A=10928&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=26&i=398
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=26&A=8215
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=26&A=8305
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=26&A=8305
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๖
http://84000.org/tipitaka/read/?index_26