อรรถกถาเล่มที่ ๔๖ ภาษาบาลีอักษรไทย
 นิทฺ.อ.๒ (สทฺธมฺมปชฺ.)

                    ๔. เมตฺตคูมาณวสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา
      [๑๘] จตุตฺเถ เมตฺตคูสุตฺเต:- มญฺามิ ตํ เวทคุํ ๒- ภาวิตตฺตนฺติ
"อยํ เวทคู"ติ จ "ภาวิตตฺโต"ติ จ เอวํ ตํ มญฺามิ.
      อปริตฺโตติ น อปฺโป. มหนฺโตติ น ขุทฺทโก. คมฺภีโรติ น
อุตฺตาโน. อปฺปเมยฺโยติ มินิตุํ น สกฺกุเณยฺโย. ทุปฺปริโยคาโฬฺหติ
@เชิงอรรถ: ๑ ก. นีลาปิ            ๒ ฉ.ม. เวทคู
อวคาหิตุํ โอตริตุํ ทุกฺโข. พหุรตโน สาครูปโมติ พหูนํ ธมฺมรตนานํ
อากรตฺตา อเนกวิธรตนสมฺปนฺโน มหาสมุทฺโท วิย พหุรตโน สาครสทิโส.
      น มงฺกุ โหตีติ น วิกุณิตมุโข โหติ. อปฺปติฏฺิตจิตฺโตติ โทสวเสน
น ฆนีภูตจิตฺโต. ๑-  อลีนมนโสติ ๒- น สงฺกุจิตจิตฺโต. อพฺยาปนฺนเจตโสติ น
ปูติจิตฺโต.
      ทิฏฺเ ทิฏฺมตฺโตติ จกฺขุวิสเย รูปารมฺมเณ ทิฏฺมตฺโตเยว ตํ
อารมฺมณํ ภวิสฺสติ, กตฺตา วา กาเรตา วา นตฺถิ. ยํ จกฺขุนา ทิฏฺ
วณฺณายตนเมว. สุตาทีสุปิ เอเสว นโย. อปิจ ทิฏฺเติ ทสฺสนโยเคน
วณฺณายตนํ, สวนโยเคน สทฺทายตนํ, มุตโยเคน ฆานชิวฺหากายายตนานิ
ทสฺเสติ. ฆานสฺส คนฺธายตนํ, ชิวฺหาย รสายตนํ, กายสฺส ปวี เตโช วายูติ
โผฏฺพฺพายตนํ, วิญฺาตโยเคน ธมฺมายตนํ ทสฺเสติ. ทิฏฺเ อนูปโยติ
จกฺขุวิญฺาเณน ทิฏฺเ ราคูปยวิรหิโต. อนปาโยติ ๓- โกธวิรหิโต อปฺปฏิโฆ.
อนิสฺสิโตติ ตณฺหาย อนลฺลีโน. อปฺปฏิพทฺโธติ มาเนน น พทฺโธ วิพทฺโธ. ๔-
วิปฺปมุตฺโตติ สพฺพารมฺมณโต มุตฺโต. วิสญฺุตฺโตติ กิเลเสหิ วิยุตฺโต หุตฺวา
ิโต.
      สํวิชฺชติ ภควโต จกฺขูติ ๕- พุทฺธสฺส ภควโต ปกติมํสจกฺขุ ๖- อุปลพฺภติ.
ปสฺสตีติ โอโลเกติ. จกฺขุนา รูปนฺติ จกฺขุวิญฺาเณน รูปารมฺมณํ. ฉนฺทราโคติ
ตณฺหาฉนฺโท.
      ทนฺตํ นยนฺติ สมิตินฺติ อุยฺยานกีฬามณฺฑลาทีสุ หิ มหาชนมชฺฌํ
คจฺฉนฺตา ทนฺตเมว โคณํ วา ทนฺตํ อสฺสาชานียํ วา ยาเน โยเชตฺวา
นยนฺติ. ราชาติ ตถารูปาเนว านานิ คจฺฉนฺโต ราชาปิ ทนฺตเมว อภิรุหติ.
มนุสฺเสสูติ มนุสฺเสสุปิ จตูหิ อริยมคฺเคหิ ทนฺโต นิพฺพิเสวโนว เสฏฺโ.
โยติวากฺยนฺติ โย เอวรูปํ อติกฺกมวจนํ ปุนปฺปุนํ วุจฺจมานมฺปิ ติติกฺขติ น
ปฏิปฺผรติ น วิหญฺติ, เอวรูโป ทนฺโต เสฏฺโติ อตฺโถ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. หตีภูต...., ม. คติภูต...   ๒ ก. อทินมนโสติ   ๓ ก. อนปฺปิโยติ
@๔ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ  ๕ ก....จกฺขุนฺติ   ๖ ก....จกฺขุํ
      อสฺสตราติ วฬวาย คทฺรเภน ชาตา. อาชานียาติ ยํ อสฺสทมฺมสารถิ
การณํ กาเรติ, ตสฺส ขิปฺปํ ชานนสมตฺถา. สินฺธวาติ สินฺธวรฏฺเ ชาตา
อสฺสา. มหานาคาติ กุญฺชรสงฺขาตา มหาหตฺถิโน. อตฺตทนฺโตติ เอเต
อสฺสตรา วา สินฺธวา วา กุญฺชรา วา ทนฺตาว, ๑- น อทนฺตา. โย ปน
จตุมคฺคสงฺขาเตน อตฺตโน ๒- ทนฺตตาย อตฺตทนฺโต นิพฺพิเสวโน, อยํ ตโตปิ
วรํ, สพฺเพหิปิ เอเตหิ อุตฺตริตโรติ อตฺโถ.
      น หิ เอเตหิ ยาเนหีติ ยานิ เอตานิ หตฺถิยานาทีนิ อุตฺตมยานานิ,
เอเตหิ ยาเนหิ โกจิ ปุคฺคโล สุปินนฺเตนปิ อคตปุพฺพตฺตา "อคตนฺ"ติ สงฺขาตํ
นิพฺพานทิสํ ตถา น  คจฺเฉยฺย. ยถา ปุพฺพภาเค อินฺทฺริยทเมน ทนฺเตน,
อปรภาเค อริยมคฺคภาวนาย สุทนฺเตน ทนฺโต นิพฺพิเสวโน สปฺปญฺโ
ปุคฺคโล ตํ อคตปุพฺพํ ทิสํ คจฺฉติ, ทนฺตภูมึ ปาปุณาติ, ตสฺมา อตฺตทมนเมว
วรตรนฺติ อตฺโถ.
      วิธาสุ น วิกมฺปนฺตีติ นววิธมานโกฏฺาเสสุ น จลนฺติ น เวเธนฺติ.
วิปฺปมุตฺตา ปุนพฺภวาติ กมฺมกิเลสโต สมุจฺเฉทวิมุตฺติยา สุฏฺุ มุตฺตา.
ทนฺตภูมึ อนุปฺปตฺตาติ อรหตฺตผลํ ปาปุณิตฺวา ิตา. เต โลเก วิชิตาวิโนติ
เต วุตฺตปฺปการา ขีณาสวา สตฺตโลเก วิชิตวิชยา ๓- นาม.
      ยสฺสินฺทฺริยานิ ภาวิตานีติ ยสฺส ขีณาสวสฺส สทฺธาทิปญฺจินฺทฺริยานิ
อรหตฺตผลํ ปาเปตฺวา วฑฺฒิตานิ. อชฺฌตฺตญฺจ พหิทฺธา จาติ จกฺขวาทิอชฺฌตฺตายตนานิ
จ รูปาทิพหิทฺธายตนานิ จ นิพฺพิเสวนานิ กตานิ. สพฺพโลเกติ สกลเตธาตุเก โลเก
จ. นิพฺพิชฺฌ อิมํ ปรญฺจ โลกนฺติ อิมญฺจ อตฺตภาวํ ปรโลเก จ อตฺตภาวํ อติกฺกมิตฺวา
ิโต ขีณาสโว. กาลํ กงฺขติ ภาวิโต ส ทนฺโตติ โส ขีณาสโว จกฺขฺวาทิโต ทนฺโต
วฑฺฒิตจิตฺโต มรณกาลํ ปตฺเถติ.
      เยสํ ธมฺมานํ อาทิโต สมุทาคมนํ ปญฺายตีติ เยสํ ขนฺธาทิธมฺมานํ
อุปฺปตฺติ ปญฺายติ. อตฺถงฺคมโต นิโรโธติ  อตฺถงฺคมนวเสน เตสํเยว อภาโว
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ.,ก. ทนฺตา วรา    ๒ ก. อตฺตนา   ๓ ก. วิชิตาวิโน, สา. ป. ๒/๓๑๐
ปญฺายติ. กมฺมสนฺนิสฺสิโต วิปาโกติ กุสลากุสลกมฺมสนฺนิสฺสิโต ๑- วิปาโก กมฺมํ
อมุญฺจิตฺวา ปวตฺตนโต วิปาโกปิ กมฺมสนฺนิสฺสิโตว นาม. นามสนฺนิสฺสิตํ รูปนฺติ
สพฺพํ รูปํ นามํ คเหตฺวา ปวตฺตนโต นามสนฺนิสฺสิตํ นาม ชาตํ. ชาติยา
อนุคตนฺติ สพฺพํ กมฺมาทิกํ ชาติยา อนุปวิฏฺ. ชราย อนุสฏนฺติ ชราย ปตฺถฏํ.
พฺยาธินา อภิภูตนฺติ พฺยาธิทุกฺเขน อภิมทฺทิตํ. มรเณน อพฺภาหตนฺติ มจฺจุนา
อภิหตํ ปหฏํ. อตาณนฺติ ปุตฺตาทีหิปิ ตายนสฺส อภาวโต อตายนํ อนารกฺขํ
อลพฺภเนยฺยเขมํ วา. อเลณนฺติ อลฺลียิตุํ นิสฺสยิตุํ อสหํ, ๒- อลฺลีนานมฺปิ น
เลณกิจฺจกรณํ. อสรณนฺติ นิสฺสิตานํ น ภยหารกํ, ๓- น ภยวินาสกํ. อสรณีภูตนฺติ
ปุเร อุปฺปตฺติยา อตฺตโน อภาเวเนว อสรณํ, อุปฺปตฺติสมกาลเมว อสรณภูตนฺติ
อตฺโถ.
      [๑๙] อปุจฺฉสีติ เอตฺถ ออิติ ปทปูรณมตฺเต นิปาโต, ปุจฺฉสิเตฺวว
อตฺโถ. ปวกฺขามิ ยถา ปชานนฺติ ยถา ปชานนฺโต อาจิกฺขติ, เอวํ
อาจิกฺขิสฺสามิ. อุปธินิทานา ปภวนฺติ ทุกฺขาติ ตณฺหาทิอุปธินิทานา
ชาติอาทิทุกฺขวิเสสา ปภวนฺติ.
      ตณฺหูปธีติ ตณฺหา เอว ตณฺหูปธิ. สสฺสตุจฺเฉททิฏฺิ เอว ทิฏฺูปธิ.
ราคาทิกิเลสา เอว กิเลสูปธิ. ปุญฺาทิกมฺมานิ เอว กมฺมูปธิ. ติวิธทุจฺจริตานิ
เอว ทุจฺจริตูปธิ. กพฬีการาทโย อาหารา เอว อาหารูปธิ. โทสปฏิโฆ
เอว ปฏิฆูปธิ. กมฺมสมุฏฺานา กมฺเมเนว คหิตา ปวาทโย จตสฺโส
ธาตุโยว จตสฺโส อุปาทินฺนธาตูปธี. ๔- จกฺขฺวาทิ ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ
เอว ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนูปธิ. จกฺขุวิญฺาณาทิ ฉ วิญฺาณกายาว ฉ
วิญฺาณกายูปธี. สพฺพมฺปิ ทุกฺขํ ทุกฺขมนฏฺเนาติ สพฺพํ เตภูมกํ ทุกฺขํ
ทุสฺสหนฏฺเน อุปธิ.
      [๒๐] เอวํ อุปธินิทานโต ปภวนฺเตสุ ทุกฺเขสุ:- โย เว อวิทฺวาติ คาถา.
ตตฺถ ปชานนฺติ สงฺขาเร อนิจฺจาทิวเสน ชานนฺโต. ทุกฺขสฺส ชาติปฺปภวานุปสฺสีติ
วฏฺฏทุกฺขสฺส ชาติการณํ "อุปธี"ติ อนุปสฺสนฺโต. อิมิสฺสา คาถาย นิทฺเทเส
วตฺตพฺพํ นตฺถิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. กมฺมนิสฺสิโต  ๒ ฉ.ม. อนรหํ   ๓ สี. อนภยการกํ
@๔ ฉ.ม. อุปาทินฺนธาตุโย อุปธิ
      [๒๑] โสกปริทฺทวญฺจาติ โสกญฺจ ปริเทวญฺจ. ตถา หิ เต วิทิโต
เอส ธมฺโมติ ยถา ยถา สตฺตา ชานนฺติ, ตถา ตถา าปนวเสน ๑- วิทิโต
เอส ตยา ธมฺโมติ.
      ตตฺถ ตรนฺตีติ ปมมคฺเคน ทิฏฺโฆํ ตรนฺติ. อุตฺตรนฺตีติ ทุติยมคฺเคน
กาโมฆํ ตนุกรณวเสน อุคฺคนฺตฺวา ตรนฺติ. ปตรนฺตีติ  ตเมว นิรวเสสปฺปหานวเสน
ตติยมคฺเคน วิเสเสน ตรนฺติ. สมติกฺกมนฺตีติ ภโวฆอวิชฺโชฆปฺปหานวเสน
จตุตฺถมคฺเคน สมฺมา อติกฺกมนฺติ. วีติวตฺตนฺตีติ ผลํ ปาปุณิตฺวา ติฏฺนฺติ.
      [๒๒] กิตฺตยิสฺสามิ เต ธมฺมนฺติ นิพฺพานธมฺมํ นิพฺพานคามินิปฏิปทาธมฺมญฺจ
เต เทสยิสฺสามิ. ทิฏฺเ ธมฺเมติ ทิฏฺเว ทุกฺขาทิธมฺเม, อิมสฺมึเยว วา
อตฺตภาเว. อนีติหนฺติ อตฺตปจฺจกฺขํ. ยํ วิทิตฺวาติ ยํ ธมฺมํ "สพฺเพ สงฺขารา
อนิจฺจา"ติอาทินา ๒- นเยน สมฺมสนฺโต วิทิตฺวา.
      ตตฺถ อาทิกลฺยาณนฺติ หิตฺวาปิ อนุตฺตรํ วิเวกสุขํ ธมฺมํ ตว
กิตฺตยิสฺสามิ, ตญฺจ โข อปฺปํ วา พหุํ วา กิตฺตยนฺโต  อาทิกลฺยาณาทิปฺปการเมว
กิตฺตยิสฺสามิ. อาทิมฺหิปิ ๓- กลฺยาณํ ภทฺทกํ อนวชฺชเมว กตฺวา กิตฺตยิสฺสามิ.
มชฺเฌปิ. ปริโยสาเนปิ ภทฺทกํ อนวชฺชเมว กตฺวา กิตฺตยิสฺสามีติ วุตฺตํ โหติ.
ยสฺมึ หิ ภควา เอกคาถมฺปิ เทเสสิ, สา สมนฺตภทฺทกตฺตา ธมฺมสฺส
ปมปาเทน อาทิกลฺยาณา, ทุติยตติยปาเทหิ มชฺเฌกลฺยาณา, ปจฺฉิมปาเทน
ปริโยสานกลฺยาณา. เอกานุสนฺธิกํ สุตฺตํ นิทาเนน อาทิกลฺยาณํ, นิคมเนน
ปริโยสานกลฺยาณํ  เสเสน มชฺเฌกลฺยาณํ. นานานุสนฺธิกํ สุตฺตํ ปมานุสนฺธินา
อาทิกลฺยาณํ, ปจฺฉิเมน ปริโยสานกลฺยาณํ, เสเสหิ มชฺเฌกลฺยาณํ.
      อปิจ สนิทานอุปฺปตฺติตฺตา อาทิกลฺยาณํ, เวเนยฺยานํ อนุรูปโต อตฺถสฺส
อวิปรีตตาย จ เหตุทาหรณยุตฺตโต จ มชฺเฌกลฺยาณํ, โสตูนํ สทฺธาปฏิลาภชนเนน
นิคมเนน จ ปริโยสานกลฺยาณํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ก. าณฏฺปนวเสน   ๒ ขุ. ธ. ๒๕/๒๗๗/๖๔, ขุ. เถร. ๒๖/๖๗๖/๓๖๕,
@อภิ.ก. ๓๗/๗๕๓/๔๔๑   ๓ ฉ.ม. อาทิมฺหิ
      สกโล หิ สาสนธมฺโม อตฺตโน อตฺถภูเตน สีเลน อาทิกลฺยาโณ,
สมถวิปสฺสนามคฺคผเลหิ มชฺเฌกลฺยาโณ, นิพฺพาเนน ปริโยสานกลฺยาโณ.
สีลสมาธีหิ วา อาทิกลฺยาโณ, วิปสฺสนามคฺเคหิ มชฺเฌกลฺยาโณ, ผลนิพฺพาเนหิ
ปริโยสานกลฺยาโณ. พุทฺธสุโพธิตาย วา อาทิกลฺยาโณ, ธมฺมสุธมฺมตาย
มชฺเฌกลฺยาโณ สํฆสุปฏิปตฺติยา ปริโยสานกลฺยาโณ. ตํ สุตฺวา ตถตฺตาย ปฏิปนฺเนน
อธิคนฺตพฺพาย อภิสมฺโพธิยา วา อาทิกลฺยาโณ, ปจฺเจกโพธิยา มชฺเฌกลฺยาโณ,
สาวกโพธิยา ปริโยสานกลฺยาโณ.
      สุยฺยมาโน เจส นีวรณวิกฺขมฺภนโต สวเนนปิ กลฺยาณเมว อาวหตีติ
อาทิกลฺยาโณ, ปฏิปชฺชิยมาโน สมถวิปสฺสนาสุขาวหนโต ปฏิปตฺติยาปิ กลฺยาณเมว
อาวหตีติ มชฺเฌกลฺยาโณ, ตถาปฏิปนฺนสฺส ๑- จ ปฏิปตฺติผเล นิฏฺิเต
ตาทิภาวาวหนโต ปฏิปตฺติผเลนปิ กลฺยาณเมว อาวหตีติ ปริโยสานกลฺยาโณติ. ๒-
      ยํ ปเนส ภควา ธมฺมํ เทเสนฺโต สาสนพฺรหฺมจริยํ มคฺคพฺรหฺมจริยญฺจ ปกาเสติ,
นานานเยหิ ทีเปติ. ตํ ยถานุรูปํ อตฺถสมฺปตฺติยา สาตฺถํ. พฺยญฺชนสมฺปตฺติยา
สพฺยญฺชนํ. สงฺกาสนปกาสนวิวรณวิภชนอุตฺตานีกรณปญฺตฺติอตฺถปทสมาโยคโต
สาตฺถํ. อกฺขรปทพฺยญฺชนาการนิรุตฺตินิทฺเทสสมฺปตฺติยา สพฺยญฺชนํ.
อตฺถคมฺภีรตาปฏิเวธคมฺภีรตาหิ สาตฺถํ. ธมฺมคมฺภีรตาเทสนาคมฺภีรตาหิ สพฺยญฺชนํ.
อตฺถปฏิภานปฏิสมฺภิทาวิสยโต สาตฺถํ. ธมฺมนิรุตฺติปฏิสมฺภิทาวิสยโต สพฺยญฺชนํ.
ปณฺฑิตเวทนียโต สริกฺขกชนปฺปสาทกนฺติ สาตฺถํ. สทฺเธยฺยโต โลกิยชนปฺปสาทกนฺติ
สพฺยญฺชนํ. คมฺภีราธิปฺปายโต สาตฺถํ. อุตฺตานปทโต สพฺยญฺชนํ. อุปเนตพฺพสฺส
อภาวโต สกลปริปุณฺณภาเวน เกวลปริปุณฺณํ. อปเนตพฺพสฺส อภาวโต นิทฺโทสภาเวน
ปริสุทฺธํ.
      อปิจ:- ปฏิปตฺติยา อธิคมพฺยตฺติโต สาตฺถํ. ปริยตฺติยา อาคมพฺยตฺติโต
สพฺยญฺชนํ. สีลาทิปญฺจธมฺมกฺขนฺธยุตฺตโต เกวลปริปุณฺณํ. นิรุปกฺกิเลสโต
นิตฺถรณตฺถาย ปวตฺติโต โลกามิสนิรเปกฺขโต จ ปริสุทฺธํ. สิกฺขตฺตยปริคฺคหิตตฺตา
พฺรหฺมภูเตหิ เสฏฺเหิ จริตพฺพโต, เตสญฺจ จริยภาวโต พฺรหฺมจริยํ. ๓-
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,ก. ตถา ตถา ปฏิปนฺนสฺส   ๒ วิ. อ. ๑/๑๓๕   ๓ วิ. อ. ๑/๑๓๖ (สฺยา)
      เอวํ ปริยตฺติธมฺมํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ โลกุตฺตรธมฺมํ ทสฺเสตุํ, "จตฺตาโร
สติปฏฺาเน"ติ อาห. สตฺตตฺตึสโพธิปกฺขิยธมฺเม ทสฺเสตฺวา นิพฺพตฺติตโลกุตฺตรํ
ทสฺเสตุํ "นิพฺพานญฺจา"ติ อาห. นิพฺพานคามินิญฺจ ปฏิปทนฺติ ปุพฺพภาคสีลสมาธิ-
วิปสฺสนาธมฺมญฺจ กิตฺตยิสฺสามิ.
      ทุกฺเข ทิฏฺเติ ทุกฺขสจฺเจ สรสลกฺขเณน ทิฏฺเ  ทุกฺขสจฺจํ ปกาเสสฺสามิ.
สมุทยาทีสุปิ เอเสว นโย.
      [๒๓] ตญฺจาหํ อภินนฺทามีติ ตํ วุตฺตปฺปการธมฺมโชตกํ ๑- ตว วจนํ
อหํ ปตฺถยามิ. ธมฺมมุตฺตมนฺติ ตญฺจ ธมฺมมุตฺตมํ อภินนฺทามิ.
      ตตฺถ มหโต ตโมกายสฺส ปทาลนนฺติ มหโต อวิชฺชาราสิสฺส เฉทนํ.
อนิจฺจลกฺขณวเสน เอสี. ทุกฺขลกฺขณวเสน คเวสี. อนตฺตลกฺขณวเสน สมนฺตโต
ปริเยสี. มหโต วิปลฺลาสสฺส ปเภทนนฺติ มหนฺตสฺส อสุเภ สุภนฺติอาทิทฺวาทสวิธสฺส
วิปลฺลาสสฺส เภทนํ. มหโต ตณฺหาสลฺลสฺส อพฺพหนนฺติ มหนฺตสฺส อนฺโตตุทนฏฺเน
ตณฺหากณฺฏกสฺส ลุญฺจนํ. ทิฏฺิสงฺฆาฏสฺส วินิเวนนฺติ ทิฏฺิเยว
อพฺโพจฺฉินฺนปฺปวตฺติโต สงฺฆฏิตฏฺเน สงฺฆาโฏ, ตสฺส ทิฏฺิสงฺฆาฏสฺส
นิวตฺตนํ. ๒- มานทฺธชสฺส ปาตนนฺติ อุสฺสิตฏฺเน อุณฺณติลกฺขณสฺส มานทฺธชสฺส
ปาตนํ. อภิสงฺขารสฺส วูปสมนฺติ ปุญฺาทิอภิสงฺขารสฺส อุปสมนํ. โอฆสฺส
นิตฺถรณนฺติ วฏฺเฏ โอสีทาปนสฺส กาโมฆาทิโอฆสฺส นิตฺถรณํ นิกฺขมนํ ๓-
ภารสฺส นิกฺเขปนนฺติ รูปาทิปญฺจกฺขนฺธภารสฺส ขิปนํ ฉฑฺฑนํ. สํสารวฏฺฏสฺส
อุปจฺเฉทนฺติ ขนฺธาทิปฏิปาฏิสํสารวฏฺฏสฺส เหตุนสฺสเนน ๔- อุจฺฉิชฺชนํ. สนฺตาปสฺส
นิพฺพาปนนฺติ กิเลสสนฺตาปสฺส นิพฺพุตึ. ปริฬาหสฺส ปฏิปสฺสทฺธนฺติ กิเลสปริฬาหสฺส
วูปสมํ ปฏิปสฺสมฺภนํ. ธมฺมทฺธชสฺส อุสฺสาปนนฺติ นววิธโลกุตฺตรธมฺมสฺส
อุสฺสาเปตฺวา ๕- ปนํ. ปรมตฺถํ อมตํ นิพฺพานนฺติ อุตฺตมฏฺเน ปรมตฺถํ.
นตฺถิ เอตสฺส มรณสงฺขาตํ มตนฺติ อมตํ. กิเลสวิสปฏิปกฺขตฺตา อคทนฺติปิ
อมตํ. สํสารทุกฺขปฏิปกฺขภูตตฺตา นิพฺพุตนฺติ นิพฺพานํ. นตฺเถตฺถ ตณฺหาสงฺขาตํ
วานนฺติปิ นิพฺพานํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ก. วุตฺตปฺปการํ ธมฺมํ ชานิตุํ   ๒ ม. นิวฏฺฏนํ  ๓ ก. นิกฺขิปนํ
@๔ ก....ปวตฺตสฺส เหตุนา นเยน   ๕ ก. อุสฺสกฺกิตฺวา
      มเหสกฺเขหิ สตฺเตหีติ มหานุภาเวหิ สกฺกาทีหิ สตฺเตหิ. ปริเยสิโตติ
ปริยิฏฺโ. กหํ เทวเทโวติ เทวานํ อติเทโว กุหึ. กตฺถ ๑- นราสโภติ
อุตฺตมปุริโส.
      [๒๔] อุทฺธํ อโธ ติริยญฺจาปิ มชฺเฌติ เอตฺถ อุทฺธนฺติ อนาคตทฺธา
วุจฺจติ. อโธติ อตีตทฺธา. ติริยญฺจาปิ มชฺเฌติ ปจฺจุปฺปนฺนทฺธา. เอเตสุ
นนฺทิญฺจ นิเวสนญฺจ, ปนุชฺช วิญฺาณนฺติ เอเตสุ อุทฺธาทีสุ ตณฺหญฺจ
ทิฏฺินิเวสนญฺจ อภิสงฺขารวิญฺาณญฺจ ปนุเทหิ. ปนุทิตฺวา จ ภเว น ติฏฺเติ
เอวํ สนฺเต ทุวิเธปิ ภเว น ติฏฺเยฺย. เอวํ ตาว ปนุชฺชสทฺทสฺส ปนุเทหีติ
อิมสฺมึ อตฺถวิกปฺเป สมฺพนฺโธ. ปนุทิตฺวาติ เอตสฺมึ ปน อตฺถวิกปฺเป ภเว น
ติฏฺเติ อยเมว สมฺพนฺโธ. เอตานิ นนฺทินิเวสนวิญฺาณานิ ปนุทิตฺวา ทุวิเธปิ
ภเว น ติฏฺเยฺยาติ.
      สโหกาสวเสน เทวโลโก อุทฺธํ. อปายโลโก อโธ. มนุสฺสโลโก มชฺเฌ.
ตตฺถ กุสลา ธมฺมาติ อปายํ มุญฺจิตฺวา อุปริ ปฏิสนฺธิทานโต กุสลา
ธมฺมา อุทฺธนฺติ วุจฺจนฺติ. อกุสลา ธมฺมา อปาเยสุ ปฏิสนฺธิทานโต อโธติ.
ตทุภยวิมุตฺตตฺตา อพฺยากตา ธมฺมา ติริยญฺจาปิ มชฺเฌติ วุจฺจนฺติ. ๒-
สโหกาเสน เทวโลโก อุทฺธํ. อปายโลโก อโธ. มนุสฺสโลโก มชฺเฌ
กายจิตฺตาพาธขนนวเสน สุขา เวทนา อุทฺธํ. ทุกฺขาปนวเสน ทุกฺขา เวทนา อโธ.
อทุกฺขมสุขวเสน อทุกฺขมสุขา เวทนา มชฺเฌ ๒- สพฺโพปริวเสน อรูปธาตุ
อุทฺธํ. สพฺพอโธวเสน กามธาตุ อโธ. ตทุภยนฺตรวเสน รูปธาตุ มชฺเฌ.
กายจิตฺตาพาธขนนวเสน สุขา เวทนา อุทฺธํ. ทุกฺขมนวเสน ทุกฺขา เวทนา
อโธ. อทุกฺขมสุขา เวทนา มชฺเฌ. อตฺตภาววเสน ปริจฺเฉทํ ทสฺเสนฺโต
"อุทฺธนฺติ อุทฺธํ ปาทตลา"ติอาทิมาห. ตตฺถ อุทฺธํ ปาทตลาติ ปาทตลโต อุปริ.
อโธ เกสมตฺถกาติ เกสมตฺถกโต อโธ. มชฺเฌติ ทฺวินฺนมนฺตรํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. กหํ      ๒-๒ ฉ.ม. อิเม ปาา น ทิสฺสนฺติ
      ปุญฺาภิสงฺขารสหคตํ วิญฺาณนฺติ เตรสวิธปุญฺาภิสงฺขารสมฺปยุตฺตํ
กมฺมวิญฺาณํ. อปุญฺาภิสงฺขารสหคตํ วิญฺาณนฺติ ทฺวาทสวิธอปุญฺาภิสงฺขาร-
สมฺปยุตฺตํ กมฺมวิญฺาณํ. อาเนญฺชาภิสงฺขารสหคตํ วิญฺาณนฺติ
จตุพฺพิธํอาเนญฺชาภิสงฺขารสหคตํ กมฺมวิญฺาณํ. นุชฺชาติ ขิป. ปนุชฺชาติ อตีว
ขิป. นุทาติ ลุญฺจ. ปนุทาติ อตีว ลุญฺจ. ปชหาติ ฉฑฺเฑหิ. วิโนเทหีติ ทูรํ กโรหิ.
      กมฺมภวญฺจาติ ปุญฺาภิสงฺขารเจตนาว. ปฏิสนฺธิกญฺจ ปุนพฺภวนฺติ
ปฏิสนฺธิยา รูปาทิปุนพฺภวญฺจ. ปชหนฺโต ปมมคฺเคน, วิโนเทนฺโต ทุติยมคฺเคน,
พฺยนฺตีกโรนฺโต ตติยมคฺเคน, อนภาวํ คมนฺโต จตุตฺถมคฺเคน. กมฺมภเว น
ติฏฺเยฺยาติ ปุญฺาทิอภิสงฺขาเร น ติฏฺเยฺย.
      [๒๕] เอตานิ วิโนเทตฺวา ภเว อติฏฺนฺโต เอโส:- เอวํ วิหารีติ
คาถา. ตตฺถ อิเธวาติ อิมสฺมึเยว สาสเน, อิมสฺมึเยว วา อตฺตภาเว.
อิมิสฺสา คาถาย นิทฺเทโส อุตฺตานตฺโถว.
      [๒๖] สุกิตฺติตํ โคตม นูปธีกนฺติ เอตฺถ อนูปธีกนฺติ นิพฺพานํ, ตํ
สนฺธาย ภควนฺตํ อาลปนฺโต อาห "สุกิตฺติตํ โคตม นูปธีกนฺ"ติ.
      นิทฺเทเส กิเลสา จาติ อุปตาปนฏฺเน ราคาทโย กิเลสา จ ราสฏฺเน
วิปากภูตา ปญฺจกฺขนฺธา จ กุสลาทิอภิสงฺขารเจตนา จ "อุปธี"ติ วุจฺจนฺติ
กถียนฺติ. อุปธิปฺปหานํ ตทงฺคปฺปหาเนน, อุปธิวูปสมํ วิกฺขมฺภนปฺปหาเนน,
อุปธิปฏินิสฺสคฺคํ สมุจฺเฉทปฺปหาเนน, อุปธิปฏิปสฺสทฺธํ ผเลนาติ.
      [๒๗] น เกวลํ ทุกฺขเมว ปหาสิ:- เต จาปีติ คาถา. ตตฺถ
อฏฺิตนฺติ สกฺกจฺจํ, อาทรํ วา. ๑- ตนฺตํ นมสฺสามีติ ตสฺมา ตํ นมสฺสามิ.
สเมจฺจาติ อุปคนฺตฺวา. นาคาติ ภควนฺตํ อาลปนฺโต อาห.
      นิทฺเทเส สเมจฺจาติ ชานิตฺวา, เอกโต หุตฺวา วา. อภิสเมจฺจาติ
ปฏิวิชฺฌิตฺวา. สมาคนฺตฺวาติ สมฺมุขา หุตฺวา, อภิสมาคนฺตฺวาติ สมีปํ คนฺตฺวา.
สมฺมุขาติ สมฺมุเข. อาคุํ น กโรตีติ ปาปํ น กโรติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สทา วา
      [๒๘] อิทานิ นํ ภควา "อทฺธา หิ ภควา ปหาสิ ทุกฺขนฺ"ติ เอวํ
เตน พฺราหฺมเณน วิทิโตปิ อตฺตานํ อนูปเนตฺวาว ปหีนทุกฺเขน ปุคฺคเลน
โอวทนฺโต "ยํ พฺราหฺมณนฺ"ติ คาถมาห. ตสฺสตฺโถ:- ยนฺตํ อภิชานนฺโต
"อยํ พาหิตปาปตฺตา พฺราหฺมโณ, เวเทหิ คตตฺตา เวทคู, กิญฺจนาภาวา ๑-
อกิญฺจโน, กาเมสุ จ ภเวสุ จ อสตฺตตฺตา กามภเว อสตฺโต"ติ ชญฺา
ชาเนยฺยาสิ. อทฺธา หิ โส โอฆมิมํ อตาริ, ติณฺโณ จ ปารํ อขิโล
อกงฺโข.
      นิทฺเทเส ราคกิญฺจนนฺติ ราคปลิโพธํ. โทสกิญฺจนนฺติอาทีสุปิ ๒- เอเสว
นโย. กาโมฆํ ติณฺโณ อนาคามิมคฺเคน. ภโวฆํ ติณฺโณ อรหตฺตมคฺเคน.
ทิฏฺโฆํ ติณฺโณ โสตาปตฺติมคฺเคน. อวิชฺโชฆํ ติณฺโณ อรหตฺตมคฺเคน. สพฺพํ ๓-
สํสารปถํ ติณฺโณ กุสลากุสลกมฺมสฺส เฉเทนาติ. ๔- อุตฺติณฺโณ ปมมคฺเคน.
นิตฺติณฺโณ ทุติยมคเคน. อติกฺกนฺโต ตติยมคฺเคน. สมติกฺกนฺโต จตุตฺถมคฺเคน.
วีติวตฺโต ผเลน.
      [๒๙] กิญฺจ ภิยฺโย:- วิทฺวา จ โยติ คาถา. ตตฺถ อิธาติ อิมสฺมึ
สาสเน, อตฺตภาเว วา. วิสฺสชฺชาติ โวสฺสชฺชิตฺวา.
      นิทฺเทเส สชฺชนฺติ มุญฺจนํ. วิสฺสชฺชนฺติ โวสฺสชฺชนํ. เสสํ สพฺพตฺถ ปากฏเมว.
เอวํ ภควา อิทมฺปิ สุตฺตํ อรหตฺตนิกูเฏเนว เทเสสิ. เทสนาปริโยสาเน จ
วุตฺตสทิโส เอว ธมฺมาภิสมโย อโหสีติ.
                  สทฺธมฺมปฺปชฺโชติกาย จูฬนิทฺเทสฏฺกถาย
                  เมตฺตคูมาณวสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
                              จตุตฺถํ.
                          ------------
@เชิงอรรถ: ๑ ก. กิญฺจนาตีตตฺตา    ๒  ฉ.ม....อาทิปิ      ๓ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ
@๔ ฉ.ม. กุสลากุสลกมฺมปฺปเภเทนาติ

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๖ หน้า ๑๘-๒๗.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=46&A=444&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=46&A=444&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=30&i=146
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=30&A=1276
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=30&A=1389
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=30&A=1389
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๐
http://84000.org/tipitaka/read/?index_30