บาลีอรรถกถาเล่มที่ ๔๘

หน้าที่ ๒๗๗.

๑๐. สุญฺกถาวณฺณนา [๔๖] อิทานิ โลกุตฺตรพลปริโยสานาย พลกถาย อนนฺตรํ กถิตาย โลกุตฺตรสุญฺตาปริโยสานาย สุตฺตนฺตปุพฺพงฺคมาย สุญฺตากถาย ^๑- อปุพฺพตฺถานุ- วณฺณนา. สุตฺตนฺเต ตาว อถาติ วจโนปาทาเน นิปาโต. เอเตน อายสฺมาติ- อาทิวจนสฺส อุปาทานํ กตํ โหติ. โขติ ปทปูรณตฺเถ นิปาโต. เยน ภควา เตนุปสงฺกมีติ ภุมฺมตฺเถ กรณวจนํ. ตสฺมา ยตฺถ ภควา, ตตฺถ อุปสงฺกมีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. เยน วา การเณน ภควา เทวมนุสฺเสหิ อุปสงฺกมิตพฺโพ, เตเนว การเณน อุปสงฺกมีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. เกน จ การเณน ภควา อุปสงฺกมิตพฺโพ? นานปฺปการคุณวิเสสาธิคมาธิปฺปาเยน, สาทุผลูปโภคาธิปฺปาเยน ทิชคเณหิ นิจฺจผลิตมหารุกฺโข วิย, เตน การเณน อุปสงฺกมีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. อุปสงฺกมีติ จ คโตติ วุตฺตํ โหติ. อุปสงฺกมิตฺวาติ อุปสงฺกมน- ปริโยสานทีปนํ. อถ วา เอวญฺจ คโต ตโต อาสนฺนตรํ านํ ภควโต สมีปสงฺขาตํ คนฺตฺวาติปิ วุตฺตํ โหติ. อภิวาเทตฺวาติ ปญฺจปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา. อิทานิ เยนฏฺเน โลเก อคฺค- ปุคฺคลสฺส อุปฏฺานํ อาคโต, ตํ ปุจฺฉิตุกาโม ทสนขสโมธานสมุชฺชลํ อญฺชลึ สิรสิ ปติฏฺเปตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตนฺติ จ ภาวนปุํสกนิทฺเทโส "วิสมํ จนฺทิมสูริยา ปริหรนฺตี"ติ ^๒- อาทีสุ วิย. ตสฺมา ยถา นิสินฺโน เอกมนฺตํ นิสินฺโน โหติ, ตถา นิสีทีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ภุมฺมตฺเถ วา เอตํ อุปโยควจนํ. นิสีทีติ นิสชฺชํ กปฺเปสิ. ปณฺฑิตา หิ เทวมนุสฺสา ครุฏฺานียํ อุปสงฺกมิตฺวา อาสนกุสลตาย เอกมนฺตํ นิสีทนฺติ, อยญฺจ เถโร เตสํ อญฺตโร, ตสฺมา เอกมนฺตํ นิสีทิ. @เชิงอรรถ: ^๑ อิ. สุญฺกถาย ^๒ องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๗๐/๘๕

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๗๘.

กถํ นิสินฺโน ปน เอกมนฺตํ นิสินฺโน โหตีติ? ฉ นิสชฺชโทเส วชฺเชตฺวา. เสยฺยถิทํ? อติทูรํ อจฺจาสนฺนํ อุปริวาตํ อุนฺนตปฺปเทสํ อติสมฺมุขํ อติปจฺฉาติ. อติทูเร นิสินฺโน หิ สเจ กเถตุกาโม โหติ, อุจฺจาสทฺเทน กเถตพฺพํ โหติ. อจฺจาสนฺเน นิสินฺโน สงฺฆฏฺฏนํ กโรติ. อุปริวาเต นิสินฺโน สรีรคนฺเธน พาธติ. อุนฺนตปฺปเทเส นิสินฺโน อคารวํ ปกาเสติ. อติสมฺมุขา นิสินฺโน สเจ ทฏฺุกาโม โหติ, จกฺขุนา จกฺขุํ อาหจฺจ ทฏฺพฺพํ โหติ. อติปจฺฉา นิสินฺโน สเจ ทฏฺุกาโม โหติ, คีวํ ปสาเรตฺวา ทฏฺพฺพํ โหติ. ตสฺมา อยมฺปิ เอเต ฉ นิสชฺชโทเส วชฺเชตฺวา นิสีทิ. เตน วุตฺตํ "เอกมนฺตํ นิสีที"ติ. เอตทโวจาติ เอตํ อโวจ. สุญฺโ โลโก สุญฺโ โลโกติ ภนฺเต วุจฺจตีติ อิมสฺมึ สาสเน ปฏิปนฺเนหิ เตหิ เตหิ ภิกฺขูหิ "สุญฺโ โลโก สุญฺโ โลโก"ติ กถียตีติ อตฺโถ. ตหึ ตหึ ตาทิสานํ วจนานํ พหุกตฺตา เตสํ สพฺเพสํ สงฺคณฺหนตฺถํ อาเมฑิตวจนํ กตํ. เอวํ หิ วุตฺเต สพฺพานิ ตานิ วจนานิ สงฺคหิตานิ โหนฺติ. กิตฺตาวตาติ กิตฺตเกน ปริมาเณน. นุอิติ สํสยตฺเถ นิปาโต. สุญฺ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วาติ "การโก เวทโก สยํวสี"ติ เอวํ โลกปริกปฺปิเตน ^๑- อตฺตนา จ อตฺตาภาวโตเยว อตฺตโน สนฺตเกน ปริกฺขาเรน จ สุญฺ. สพฺพํ จกฺขาทิ โลกิยํ ธมฺมชาตํ, ตํเยว ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเน โลโก นาม. ยสฺมา จ อตฺตา จ เอตฺถ นตฺถิ, อตฺตนิยญฺจ เอตฺถ นตฺถิ, ตสฺมา สุญฺโ โลโกติ วุจฺจตีติ อตฺโถ. โลกุตฺตโรปิ จ ธมฺโม อตฺตตฺตนิเยหิ สุญฺโ เอว. ปุจฺฉานุรูเปน ปน โลกิโยว ธมฺโม วุตฺโต. สุญฺโติ จ ธมฺโม นตฺถีติ วุตฺตํ น โหติ, ตสฺมึ ธมฺเม อตฺตตฺตนิยสารสฺส นตฺถิภาโว วุตฺโต โหติ. โลเก จ "สุญฺ ฆรํ, สุญฺโ ฆโฏ"ติ วุตฺเต ฆรสฺส ฆฏสฺส จ นตฺถิภาโว วุตฺโต น โหติ, ตสฺมึ ฆเร ฆเฏ จ อญฺสฺส นตฺถิภาโว วุตฺโต โหติ. ภควตา จ "อิติ ยํ หิ โข ตตฺถ น โหติ, เตน ตํ สุญฺ สมนุปสฺสติ. @เชิงอรรถ: ^๑ อิ. โลเก ปริกปฺปิเตน

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๗๙.

ยํ ปน ตตฺถ อวสิฏฺ โหติ. ตํ สนฺตํ อิทมตฺถีติ ปชานาตี"ติ อยเมว อตฺโถ วุตฺโต. ตถา ายคนฺเถ จ สทฺทคนฺเถ จ อยเมว อตฺโถ อิติ อิมสฺมึ สุตฺตนฺเต อนตฺตลกฺขณเมว กถิตํ. [๔๗] สุตฺตนฺตนิทฺเทเส สุญฺสุญฺนฺติอาทีนิ ปญฺจวีสติ มาติกาปทานิ สุญฺสมฺพนฺเธน อุทฺทิสิตฺวา เตสํ นิทฺเทโส กโต. ตตฺถ มาติกาย ตาว สุญฺสงฺขาตํ สุญฺ, น อญฺเน อุปปเทน วิเสสิตนฺติ สุญฺสุญฺ. ^๑- อสุกนฺติ อนิทฺทิฏฺตฺตา เจตฺถ สุญฺตฺตเมว วา อเปกฺขิตฺวา นปุํสกวจนํ กตํ. เอวํ เสเสสุปิ. สงฺขาโรเยว ^๒- เสสสงฺขาเรหิ สุญฺโติ สงฺขารสุญฺ. ชราภงฺควเสน วิรูโป ปริณาโม วิปริณาโม, เตน วิปริณาเมน สุญฺ วิปริณามสุญฺ. อคฺคญฺจ ตํ อตฺตตฺตนิเยหิ, สพฺพ- สงฺขาเรหิ วา สุญฺญฺจาติ อคฺคสุญฺ. ลกฺขณเมว เสสลกฺขเณหิ สุญฺนฺติ ลกฺขณสุญฺ. เนกฺขมฺมาทินา วิกฺขมฺภเนน สุญฺ วิกฺขมฺภนสุญฺ. ตทงฺค- สุญฺาทีสุปิ จตูสุ เอเสว นโย. อชฺฌตฺตญฺจ ตํ อตฺตตฺตนิยาทีหิ สุญฺญฺจาติ อชฺฌตฺตสุญฺ. พหิทฺธา จ ตํ อตฺตตฺตนิยาทีหิ สุญฺญฺจาติ พหิทฺธาสุญฺ. ตทุภยํ อตฺตตฺตนิยาทีหิ สุญฺนฺติ ทุภโตสุญฺ. สมาโน ภาโค เอตสฺสาติ สภาคํ, สภาคญฺจ ตํ อตฺตตฺตนิยาทีหิ สุญฺญฺจาติ สภาคสุญฺ, สทิสสุญฺนฺติ อตฺโถ. วิคตํ สภาคํ วิสภาคํ, วิสภาคญฺจ ตํ อตฺตตฺตนิยาทีหิ สุญฺญฺจาติ วิสภาคสุญฺ, วิสทิสสุญฺนฺติ อตฺโถ. เกสุจิ โปตฺถเกสุ สภาคสุญฺ วิสภาคสุญฺ นิสฺสรณสุญฺานนฺตรํ ลิขิตํ. เนกฺขมฺมาทิเอสนา กามจฺฉนฺทาทินา สุญฺาติ เอสนาสุญฺ. ปริคฺคหสุญฺาทีสุ ตีสุปิ เอเสว นโย. เอการมฺมเณ ปติฏฺิตตฺตา นานารมฺมณวิกฺเขปาภาวโต เอกตฺตญฺจ ตํ นานตฺเตน สุญฺญฺจาติ เอกตฺตสุญฺ. ตพฺพิปรีเตน นานตฺตญฺจ ตํ เอกตฺเตน สุญฺญฺจาติ นานตฺตสุญฺ. เนกฺขมฺมาทิขนฺติ กามจฺฉนฺทาทินา สุญฺาติ ขนฺติสุญฺ อธิฏานสุญฺเ @เชิงอรรถ: ^๑ สี. สุญฺ สุญฺ ^๒ สี. สงฺขาราเยว

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๘๐.

ปริโยคาหนสุญฺเ จ เอเสว นโย. ปริโยคาหนสุญฺนฺติปิ ปาโ. สมฺปชานสฺสาติ สมฺปชญฺเน สมนฺนาคตสฺส ปรินิพฺพายนฺตสฺส อรหโต. ปวตฺตปริยาทานนฺติ อนุปาทาปรินิพฺพานํ. สพฺพสุญฺตานนฺติ สพฺพสุญฺานํ. ปรมตฺถสุญฺนฺติ สพฺพสงฺขาราภาวโต อุตฺตมตฺถภูตํ สุญฺ. [๔๘] มาติกานิทฺเทเส นิจฺเจน วาติ ภงฺคํ อติกฺกมิตฺวา วตฺตมานสฺส กสฺสจิ นิจฺจสฺส อภาวโต นิจฺเจน จ สุญฺ. ธุเวน วาติ วิชฺชมานกาเลปิ ปจฺจยายตฺตวุตฺติตาย ถิรสฺส กสฺสจิ อภาวโต ธุเวน จ สุญฺ. สสฺสเตน วาติ อพฺโพจฺฉินฺนสฺส สพฺพกาเล วิชฺชมานสฺส กสฺสจิ อภาวโต สสฺสเตน จ สุญฺ. อวิปริณามธมฺเมน วาติ ชราภงฺควเสน ^๑- อวิปริณามปกติกสฺส กสฺสจิ อภาวโต อวิปริณามธมฺเมน จ สุญฺ. สุตฺตนฺเตน อตฺตสุญฺตาย เอว วุตฺตายปิ นิจฺจสุญฺตญฺจ สุขสุญฺตญฺจ ทสฺเสตุํ อิธ นิจฺเจน วาติอาทีนิปิ วุตฺตานิ. อนิจฺจสฺเสว หิ ปีฬาโยเคน ทุกฺขตฺตา นิจฺจสุญฺตาย วุตฺตาย สุขสุญฺตาปิ วุตฺตาว โหติ. รูปาทโย ปเนตฺถ ฉ วิสยา, จกฺขุวิญฺาณาทีนิ ฉ วิญฺาณานิ, จกฺขุสมฺผสฺสาทโย ฉ ผสฺสา, จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนาทโย ฉ เวทนา จ สงฺขิตฺตาติ เวทิตพฺพํ. ปุญฺาภิสงฺขาโรติอาทีสุ ปุนาติ อตฺตโน การกํ, ปูเรติ จสฺส อชฺฌาสยํ, ปุชฺชญฺจ ภวํ นิพฺพตฺเตตีติ ปุญฺ, อภิสงฺขโรติ วิปากํ กฏตฺตารูปญฺจาติ ^๒- อภิสงฺขาโร, ปุญฺ อภิสงฺขาโร ปุญฺาภิสงฺขาโร. ปุญฺปฏิปกฺขโต อปุญฺ อภิสงฺขาโร อปุญฺาภิสงฺขาโร. น อิญฺชํ อเนญฺชํ, อเนญฺชํ ภวํ อภิสงฺขโรตีติ อาเนญฺชาภิสงฺขาโร. ปุญฺาภิสงฺขาโร ทานสีลภาวนาวเสน ปวตฺตา อฏฺ กามาวจรกุสลเจตนา, ภาวนาวเสเนว จ ปวตฺตา ปญฺจ รูปาวจรกุสลเจตนาติ เตรส @เชิงอรรถ: ^๑ สี. ภงฺควเสน ^๒ อิ. วิปากกฏตฺตารูปญฺจาติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๘๑.

เจตนา โหนฺติ, อปุญฺาภิสงฺขาโร ปาณาติปาตาทิวเสน ปวตฺตา ทฺวาทส อกุสลเจตนา, อาเนญฺชาภิสงฺขาโร ภาวนาวเสเนว ปวตฺตา จตสฺโส อรูปาวจรเจตนาติ ตโยปิ สงฺขารา เอกูนตฺตึส เจตนา โหนฺติ. กายสงฺขาโรติอาทีสุ กายโต วา ปวตฺโต, กายสฺส วา สงฺขาโรติ กายสงฺขาโร. วจีสงฺขารจิตฺตสงฺขาเรสุปิ เอเสว นโย. อยํ ติโก กมฺมายูหนกฺขเณ ปุญฺาภิสงฺขาราทีนํ ทฺวารโต ปวตฺติทสฺสนตฺถํ วุตฺโต. กายวิญฺตฺตึ สมุฏฺาเปตฺวา หิ กายทฺวารโต ปวตฺตา อฏฺ กามาวจรกุสลเจตนา, ทฺวาทส อกุสลเจตนา, อภิญฺาเจตนา จาติ เอกวีสติ เจตนา กายสงฺขาโร นาม, ตา เอว จ วจีวิญฺตฺตึ สมุฏฺาเปตฺวา วจีทฺวารโต ปวตฺตา วจีสงฺขาโร นาม, มโนทฺวาเร ปวตฺตา ปน สพฺพาปิ เอกูนตฺตึส เจตนา จิตฺตสงฺขาโร นาม. อตีตา สงฺขาราติอาทีสุ สพฺเพปิ สงฺขตธมฺมา สกกฺขณํ ปตฺวา นิรุทฺธา อตีตา สงฺขารา, สกกฺขณํ อปฺปตฺตา อนาคตา สงฺขารา, สกกฺขณํ ปตฺตา ปจฺจุปฺปนฺนา สงฺขาราติ. วิปริณามสุเ ปจฺจุปฺปนฺนํ ทสฺเสตฺวา ตสฺส ตสฺส วิปริณาโม สุเขน วตฺตุํ สกฺกาติ ปมํ ปจฺจุปฺปนฺนธมฺมา ทสฺสิตา. ตตฺถ ชาตํ รูปนฺติ ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ. สภาเวน สุญฺนฺติ เอตฺถ สยํ ภาโว สภาโว, สยเมว อุปฺปาโทติ อตฺโถ. สโต ^๑- วา ภาโว สภาโว, อตฺตโตเยว อุปฺปาทิโตติ อตฺโถ. ปจฺจยายตฺตวุตฺติตฺตา ปจฺจยํ วินา สยเมว ภาโว, อตฺตโต เอว วา ภาโว เอตสฺมึ นตฺถีติ สภาเวน สุญฺ, สยเมว ภาเวน, อตฺตโต เอว วา ภาเวน สุญฺนฺติ วุตฺตํ โหติ. อถ วา สกสฺส ภาโว สภาโว. ปวีธาตุอาทีสุ หิ อเนเกสุ รูปารูปธมฺเมสุ เอเกโก ธมฺโม ปรํ อุปาทาย สโก นาม. ภาโวติ จ ธมฺมปริยายวจนเมตํ. เอกสฺส จ ธมฺมสฺส อญฺโ ภาวสงฺขาโต ธมฺโม นตฺถิ, ตสฺมา สกสฺส อญฺเน ภาเวน สุญฺ, สโก อญฺเน ภาเวน สุญฺโติ อตฺโถ. เตน เอกสฺส ธมฺมสฺส เอกสภาวตา @เชิงอรรถ: ^๑ สี. สโก

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๘๒.

วุตฺตา โหติ. อถ วา สภาเวน สุญฺนฺติ สุญฺสภาเวเนว สุญฺ. กึ วุตฺตํ โหติ? สุญฺสุญฺตาย เอว สุญฺ, น อญฺาหิ ปริยายสุญฺตาหิ สุญฺนฺติ วุตฺตํ โหติ. สเจ ปน เกจิ วเทยฺยุํ "สโก ภาโว สภาโว, เตน สภาเวน สุญฺนฺ"ติ. กึ วุตฺตํ โหติ? ภาโวติ ธมฺโม, โส ปรํ อุปาทาย สปเทน วิเสสิโต สภาโว นาม โหติ. ธมฺมสฺส กสฺสจิ อวิชฺชมานตฺตา "ชาตํ รูปํ สภาเวน สุญฺนฺ"ติ รูปสฺส อวิชฺชมานตา วุตฺตา โหตีติ. เอวํ สติ "ชาตํ รูปนฺ"ติวจเนน วิรุชฺฌติ. น หิ อุปฺปาทรหิตํ ชาตํ นาม โหติ. นิพฺพานํ หิ อุปฺปาทรหิตํ, ตํ ชาตํ นาม น โหติ, ชาติชรามรณานิ จ อุปฺปาทรหิตานิ ชาตานิ นาม น โหนฺติ. เตเนเวตฺถ "ชาตา ชาติ สภาเวน สุญฺา, ชาตํ ชรามรณํ สภาเวน สุญฺนฺ"ติ เอวํ อนุทฺธริตฺวา ภวเมว อวสานํ กตฺวา นิทฺทิฏฺ. ยทิ อุปฺปาทรหิตสฺสาปิ "ชาตนฺ"ติ วจนํ ยุชฺเชยฺย, "ชาตา ชาติ, ชาตํ ชรามรณนฺ"ติ วตฺตพฺพํ ภเวยฺย. ยสฺมา อุปฺปาทรหิเตสุ ชาติชรามรเณสุ "ชาตนฺ"ติ วจนํ น วุตฺตํ, ตสฺมา "สภาเวน สุญฺ อวิชฺชมานนฺ"ติ วจนํ อวิชฺชมานสฺส อุปฺปาทรหิตตฺตา "ชาตนฺ"ติ วจเนน วิรุชฺฌติ. อวิชฺชมานสฺส จ "สุญฺนฺ"ติ วจนํ เหฏฺา วุตฺเตน โลกวจเนน จ ภควโต วจเนน จ ายสทฺทคนฺถวจเนน จ วิรุชฺฌติ, อเนกาหิ จ ยุตฺตีหิ วิรุชฺฌติ, ตสฺมา ตํ วจนํ กจวรมิว ฉฑฺฑิตพฺพํ. "ยํ ภิกฺขเว อตฺถิสมฺมตํ โลเก ปณฺฑิตานํ, อหมฺปิ ตํ อตฺถีติ วทามิ. ยํ ภิกฺขเว นตฺถิสมฺมตํ โลเก ปณฺฑิตานํ, อหมฺปิ ตํ นตฺถีติ วทามิ. กิญฺจ ภิกฺขเว อตฺถิสมฺมตํ โลเก ปณฺฑิตานํ, ยมหํ อตฺถีติ วทามิ. รูปํ ภิกฺขเว อนิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ อตฺถิสมฺมตํ โลเก ปณฺฑิตานํ, อหมฺปิ ตํ อตฺถีติ วทามี"ติ ^๑- อาทีหิ อเนเกหิ พุทฺธวจนปฺปมาเณหิ อเนกาหิ จ ยุตฺตีหิ ธมฺมา สกกฺขเณ วิชฺชมานา เอวาติ นิฏฺเมตฺถ คนฺตพฺพํ. @เชิงอรรถ: ^๑ สํ.ข. ๑๗/๙๔/๑๑๐

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๘๓.

วิคตํ รูปนฺติ อุปฺปชฺชิตฺวา ภงฺคํ ปตฺวา นิรุทฺธํ อตีตํ รูปํ. วิปริณตญฺเจว สุญฺญฺจาติ ชราภงฺควเสน วิรูปํ วิปริณามํ ปตฺตญฺจ วตฺตมานสฺเสว วิปริณามสพฺภาวโต อตีตสฺส วิปริณามาภาวโต เตน วิปริณาเมน สุญฺญฺจาติ อตฺโถ. ชาตา เวทนาติอาทีสุปิ เอเสว นโย. ชาติชรามรณํ ปน อนิปฺผนฺนตฺตา สกภาเวน อนุปลพฺภนียโต ^๑- อิธ น ยุชฺชติ, ตสฺมา "ชาตา ชาติ, ชาตํ ชรามรณนฺ"ติอาทิเก เทฺว นเย ปหาย ภวาทิกเมว นยํ ปริโยสานํ กตฺวา ปิตํ. อคฺคนฺติ อคฺเค ภวํ. เสฏฺนฺติ อติวิย ปสํสนียํ. วิสิฏฺนฺติ ^๒- อติสยภูตํ. วิเสฏฺนฺติปิ ปาโ, ติธาปิ ปสตฺถํ นิพฺพานํ สมฺมาปฏิปทาย ปฏิปชฺชิตพฺพโต ปทํ นาม. ยทิทนฺติ ยํ อิทํ. อิทานิ วตฺตพฺพํ นิพฺพานํ ^๓- นิทสฺเสติ. ยสฺมา นิพฺพานมาคมฺม สพฺพสงฺขารานํ สมโถ โหติ, ขนฺธูปธิกิเลสูปธิอภิสงฺขารูปธิ- กามคุณูปธิสงฺขาตานํ อุปธีนํ ปฏินิสฺสคฺโค โหติ, ตณฺหานํ ขโย วิราโค นิโรโธ จ โหติ, ตสฺมา สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธติ วุจฺจติ. นิพฺพานนฺติ สภาวลกฺขเณน นิคมิตํ. ลกฺขเณสุ หิ "ตีณิมานิ ภิกฺขเว พาลสฺส พาลลกฺขณานิ พาลนิมิตฺตานิ พาลาปทานานิ. กตมานิ ตีณิ, อิธ ภิกฺขเว พาโล ทุจฺจินฺติตจินฺตี จ โหติ ทุพฺภาสิตภาสี จ ทุกฺกฏกมฺมการี จ. อิมานิ โข ภิกฺขเว ตีณิ พาลสฺส พาลลกฺขณานิ พาลนิมิตฺตานิ พาลาปทานานี"ติ วุตฺตํ. ปณฺฑิเตหิ พาลสฺส พาโลติ สลฺลกฺขณโต ติวิธํ พาลลกฺขณํ. "ตีณิมานิ ภิกฺขเว ปณฺฑิตสฺส ปณฺฑิตลกฺขณานิ ปณฺฑิตนิมิตฺตานิ ปณฺฑิตาปทานานิ. กตมานิ ตีณิ, อิธ ภิกฺขเว ปณฺฑิโต สุจินฺติตจินฺตี จ โหติ สุภาสิตภาสี จ สุกตกมฺมการี จ. อิมานิ โข ภิกฺขเว ตีณิ ปณฺฑิตสฺส ปณฺฑิตลกฺขณานิ ปณฺฑิตนิมิตฺตานิ ปณฺฑิตาปทานานี"ติ ^๔- วุตฺตํ. ปณฺฑิเตหิ ปณฺฑิตสฺส ปณฺฑิโตติ สลฺลกฺขณโต ติวิธํ ปณฺฑิตลกฺขณํ. @เชิงอรรถ: ^๑ สี. อลพฺภนียโต ^๒ โป. วิสิทฺธนฺติ @^๓ อิ. วตฺตพฺพนิพฺพานํ ^๔ องฺ.ติก. ๒๐/๓/๙๗, ม.อุ. ๑๔/๒๔๖/๒๑๔

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๘๔.

"ตีณิมานิ ภิกฺขเว สงฺขตสฺส สงฺขตลกฺขณานิ. กตมานิ ตีณิ, อุปฺปาโท ปญฺายติ, วโย ปญฺายติ, ิตสฺส อญฺถตฺตํ ปญฺายติ. อิมานิ โข ภิกฺขเว ตีณิ สงฺขตสฺส สงฺขตลกฺขณานี"ติ ^๑- วุตฺตํ. อุปฺปาโท เอว สงฺขตมิติ ลกฺขณนฺติ สงฺขตลกฺขณํ. เอวมิตรทฺวเยปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อิมินา อุปฺปาทกฺขเณ เสสทฺวินฺนํ, ^๒- ิติกฺขเณ เสสทฺวินฺนํ, ภงฺคกฺขเณ จ เสสทฺวินฺนํ, อภาโว ทสฺสิโต. ยํ ปเนตฺถ เปยฺยาลมุเขน ชาติยา จ ชรามรณสฺส จ อุปฺปาทาทิลกฺขณํ วุตฺตํ, ตํ วิปริณามสุญฺตาย ชาติชรามรณานิ หิตฺวา ภวปริโยสานสฺเสว นยสฺส วจเนน จ อุปฺปาทาทีนํ อุปฺปาทาทิอวจนสมเยน จ วิรุชฺฌติ. ลกฺขณโสเต ปติตตฺตา ปน โสตปติตํ ^๓- กตฺวา ลิขิตนฺติ เวทิตพฺพํ. ยถา จ อภิธมฺเม ^๔- อเหตุกวิปากมโนธาตุ- มโนวิญฺาณธาตูนํ สงฺคหวาเร ลพฺภมานมฺปิ ฌานงฺคํ ปญฺจวิญฺาณโสเต ปติตฺวา คตนฺติ น อุทฺธฏนฺติ วุตฺตํ, เอวมิธาปิ โสตปติตตา เวทิตพฺพา. อถ วา ชาติชรามรณวนฺตานํ สงฺขารานํ อุปฺปาทาทโย "ชาติชรามรณํ อนิจฺจโต"ติอาทีสุ ^๕- วิย เตสํ วิย กตฺวา วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺโท วิกฺขมฺภิโต เจว สุญฺโ จาติ กามจฺฉนฺโท เนกฺขมฺเมน วิกฺขมฺภิโต เจว เนกฺขมฺมสฺส ตตฺถ อภาวโต เตเนว วิกฺขมฺภนสงฺขาเตน เนกฺขมฺเมน สุญฺโ จ. เอวํ เสเสสุปิ โยชนา กาตพฺพา. ตทงฺคปฺปหานสมุจฺเฉทปฺ- ปหาเนสุปิ เจตฺถ ตทงฺควเสน จ สมุจฺเฉทวเสน จ ปหีนํ ทูรีกตเมว โหตีติ อิมินา ทูรีกรณฏฺเน วิกฺขมฺภนํ วุตฺตํ. เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺโท ตทงฺคสุญฺโติ เนกฺขมฺเมน ปหีโน กามจฺฉนฺโท เตน เนกฺขมฺมสงฺขาเตน องฺเคน สุญฺโ. อถ วา โย โกจิ กามจฺฉนฺโท เนกฺขมฺมสฺส ตตฺถ ^๖- อภาวโต เนกฺขมฺเมน เตน องฺเคน สุญฺโ. เอวํ เสเสสุปิ โยชนา าตพฺพา. ^๗- ตสฺส ตสฺส องฺคสฺส ตตฺถ ตตฺถ อภาวมตฺเตเนว เจตฺถ อุปจารปฺปนาฌานวเสน @เชิงอรรถ: ^๑ องฺ.ติก. ๒๐/๔๗/๑๔๖ ^๒ สี.อิ. เสสํ ทฺวินฺนํ ^๓ อิ. โสตาปติตํ @^๔ อภิ.สงฺ. ๓๔/๕๖๔/๑๕๙ ^๕ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๗๓/๘๘ ^๖ อิ. ตตฺถ ตตฺถ ^๗ ฉ.ม. กาตพฺพา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๘๕.

จ วิปสฺสนาวเสน จ ตทงฺคสุญฺตา นิทฺทิฏฺา. ปหานทีปกสฺส วจนสฺส อภาเวน ปน วิวฏฺฏนานุปสฺสนํเยว ปริโยสานํ กตฺวา วิปสฺสนา นิทฺทิฏฺา, จตฺตาโร มคฺคา น นิทฺทิฏฺา. เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺโท สมุจฺฉินฺโน เจว สุญฺโ จาติอาทีสุ วิกฺขมฺภเน วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ตทงฺควิกฺขมฺภนวเสน ปหีนานิปิ เจตฺถ สมุทาจาราภาวโต สมุจฺฉินฺนานิ นาม โหนฺตีติ อิมินา ปริยาเยน สมุจฺเฉโท วุตฺโต, ตํตํสมุจฺเฉทกิจฺจสาธนวเสน วา มคฺคสมฺปยุตฺตเนกฺขมฺมาทิวเสน วุตฺตนฺติปิ เวทิตพฺพํ. ปฏิปฺปสฺสทฺธินิสฺสรณสุญฺเสุ จ อิธ วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ตทงฺควิกฺขมฺภนสมุจฺเฉทปหาเนสุ ปเนตฺถ ปฏิปฺปสฺสทฺธิมตฺตตฺตํ นิสฺสฏมตฺตญฺจ ^๑- คเหตฺวา วุตฺตํ. ปญฺจสุปิ เอเตสุ สุญฺเสุ เนกฺขมฺมาทีนิเยว วิกฺขมฺภนตทงฺค- สมุจฺเฉทปฏิปฺปสฺสทฺธินิสฺสรณนาเมน วุตฺตานิ. อชฺฌตฺตนฺติ อชฺฌตฺตภูตํ. พหิทฺธาติ พหิทฺธาภูตํ. ทุภโตสุญฺนฺติ อุภยสุญฺ. ปจฺจตฺตาทีสุปิ หิ โตอิติวจนํ โหติเยว. ฉ อชฺฌตฺติกายตนาทีนิ ฉอชฺฌตฺติกายตนาทีนํ ภาเวน สภาคานิ. ปเรหิ วิสภาคานิ. วิญฺาณกายาติอาทีสุ เจตฺถ กายวจเนน วิญฺาณาทีนิเยว วุตฺตานิ. เนกฺขมฺเมสนาทีสุ เนกฺขมฺมาทีนิเยว ตทตฺถิเกหิ วิญฺูหิ เอสียนฺตีติ เอสนา. อถ วา ปุพฺพภาเค เนกฺขมฺมาทีนํ เอสนาปิ กามจฺฉนฺทาทีหิ สุญฺา, กิมฺปน เนกฺขมฺมาทีนีติปิ วุตฺตํ โหติ. ปริคฺคหาทีสุ เนกฺขมฺมาทีนิเยเว ปุพฺพภาเค เอสิตานิ อปรภาเค ปริคฺคยฺหนฺตีติ ปริคฺคโหติ, ปริคฺคหิตานิ ปตฺติวเสน ปฏิลพฺภนฺตีติ ปฏิลาโภติ, ปฏิลทฺธานิ าณวเสน ปฏิวิชฺฌียนฺตีติ ^๒- ปฏิเวโธติ จ วุตฺตานิ. เอกตฺตสุญฺญฺจ นานตฺตสุญฺญฺจ สกึเยว ปุจฺฉิตฺวา เอกตฺตสุญฺ วิสฺสชฺเชตฺวา นานตฺตสุญฺ อวิสฺสชฺเชตฺวาว สกึ นิคมนํ กตํ. กสฺมา น วิสฺสชฺชิตนฺติ เจ? วุตฺตปริยาเยเนเวตฺถ โยชนา ฌายตีติ น วิสฺสชฺชิตนฺติ เวทิตพฺพํ. อยํ ปเนตฺถ โยชนา:- เนกฺขมฺมํ เอกตฺตํ, กามจฺฉนฺโท นานตฺตํ, กามจฺฉนฺโท นานตฺตํ เนกฺขมฺเมกตฺเตน สุญฺนฺติ. เอวํ เสเสสุปิ โยชนา เวทิตพฺพา. @เชิงอรรถ: ^๑ สี.อิ. ปฏิปฺปสฺสทฺธิมตฺตตฺตา นิสฺสฏตฺตมตฺตญฺจ ^๒ สี. ปฏิวิชฺฌิสฺสนฺตีติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๘๖.

ขนฺติอาทีสุ เนกฺขมฺมาทีนิเยว ขมนโต รุจฺจนโต ขนฺตีติ, โรจิตานิเยว ปวิสิตฺวา ติฏฺนโต อธิฏฺานนฺติ, ปวิสิตฺวา ิตานํ ยถารุจิเมว เสวนโต ปริโยคาหนนฺติ จ วุตฺตานิ. อิธ สมฺปชาโนติอาทิโก ปรมตฺถสุญฺนิทฺเทโส ปรินิพฺพานาณนิทฺเทเส วณฺณิโตเยว. อิเมสุ จ สพฺเพสุ สุญฺเสุ สงฺขารสุญฺ วิปริณามสุญฺ ลกฺขณสุญฺญฺจ ยถาวุตฺตานํ ธมฺมานํ อญฺมญฺอสมฺมิสฺสตาทสฺสนตฺถํ. ยตฺถ ปน อกุสลปกฺขิกานํ กุสลปกฺขิเกน สุญฺตา วุตฺตา, เตน อกุสเล อาทีนวทสฺสนตฺถํ. ยตฺถ ปน กุสลปกฺขิกานํ อกุสลปกฺขิเกน สุญฺตา วุตฺตา, เตน กุสเล อานิสํสทสฺสนตฺถํ. ยตฺถ อตฺตตฺตนิยาทีหิ สุญฺตา วุตฺตา, ตํ สพฺพสงฺขาเรสุ นิพฺพิทาชนนตฺถํ. อคฺคสุญฺ ปรมตฺถสุญฺญฺจ นิพฺพาเน อุสฺสาหชนนตฺถํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. เตสุ อคฺคสุญฺญฺจ ปรมตฺถสุญฺญฺจาติ เทฺว สุญฺานิ อตฺถโต เอกเมว นิพฺพานํ อคฺคปรมตฺถวเสน สอุปาทิเสสอนุปาทิเสสวเสน จ ทฺวิธา กตฺวา วุตฺตํ. ตานิ เทฺว อตฺตตฺตนิยสุญฺโต ^๑- สงฺขารสุญฺโต จ สภาคานิ. "สุญฺสุญฺ ^๒- อชฺฌตฺตสุญฺ พหิทฺธาสุญฺ ทุภโตสุญฺ สภาคสุญฺ วิสภาคสุญฺนฺ"ติ อิมานิ ฉ สุญฺานิ สุญฺสุญฺเมว โหติ. อชฺฌตฺตาทิเภทโต ปน ฉธา วุตฺตานิ. ตานิ ฉ จ อตฺตตฺตนิยาทิสุญฺโต สภาคานิ. สงฺขารวิปริณามลกฺขณสุญฺานิ, วิกฺขมฺภนตทงฺค- สมุจฺเฉทปฏิปฺปสฺสทฺธินิสฺสรณสุญฺานิ, เอสนาปริคฺคหปฏิลาภปฏิเวธสุญฺานิ, เอกตฺตนานตฺตสุญฺานิ, ขนฺติอธิฏฺานปริโยคาหนสุญฺานิ จาติ สตฺตรสสุญฺานิ อตฺตนิ อวิชฺชมาเนหิ เตหิ เตหิ ธมฺเมหิ สุญฺตฺตา อวิชฺชมานานํ วเสน วิสุํ วิสุํ วุตฺตานิ. สงฺขารวิปริณามลกฺขณสุญฺานิ ปน อิตเรน อิตเรน อสมฺมิสฺสวเสน สภาคานิ, วิกฺขมฺภนาทีนิ ปญฺจ กุสลปกฺเขน สุญฺตฺตา สภาคานิ, เอสนาทีนิ @เชิงอรรถ: ^๑ สี. อตฺตนิเย สุญฺสุญฺโต ^๒ สี. สุญฺ สุญฺ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๘๗.

จตฺตาริ, ขนฺติอาทีนิ จ ตีณิ อกุสลปกฺเขน สุญฺตฺตา สภาคานิ, เอกตฺตนานตฺตสุญฺานิ อญฺมญฺปฏิปกฺขวเสน สภาคานิ. สพฺเพ ธมฺเม สมาเสน ติธา เทฺวธา ตเถกธา สุญฺาติ สุญฺตฺถวิทู วณฺณยนฺตีธ สาสเน. กถํ? สพฺเพ ธมฺมา ^๑- ตาว โลกิยา ธมฺมา ธุวสุภสุขอตฺตวิรหิตตฺตา ธุวสุภ- สุขอตฺตสุญฺา. มคฺคผลธมฺมา ธุวสุขตฺตวิรหิตตฺตา ธุวสุขตฺตสุญฺา. อนิจฺจตฺตาเยว สุเขน สุญฺา. อนาสวตฺตา น สุเภน สุญฺา. นิพฺพานธมฺโม อตฺตสฺเสว อภาวโต อตฺตสุญฺโ. โลกิยโลกุตฺตรา ปน สพฺเพปิ สงฺขตา ธมฺมา สตฺตสฺส กสฺสจิ อภาวโต สตฺตสุญฺา. อสงฺขโต นิพฺพานธมฺโม เตสํ สงฺขารานมฺปิ อภาวโต สงฺขารสุญฺโ. สงฺขตาสงฺขตา ปน สพฺเพปิ ธมฺมา อตฺตสงฺขาตสฺส ปุคฺคลสฺส อภาวโต อตฺตสุญฺาติ. สทฺธมฺมปฺปกาสินิยา ปฏิสมฺภิทามคฺคฏฺกถาย สุญฺกถาวณฺณนา นิฏฺิตา. ยุคนทฺธวคฺโค นิฏฺิตา จ มชฺฌิมวคฺคสฺส อปุพฺพตฺถานุวณฺณนา ----------------- @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. "ธมฺมา"ติ ปาโ น ทิสฺสติ

อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๘ หน้า ๒๗๗-๒๘๗. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=48&A=6246&modeTY=1&pagebreak=1 The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=48&A=6246&modeTY=1&pagebreak=1 อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=31&i=633 เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=31&A=9514 พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=31&A=11059 The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=31&A=11059 สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๑ http://84000.org/tipitaka/read/?index_31