อรรถกถาเล่มที่ ๕๒ ภาษาบาลีอักษรไทย
 จริยา.อ. (ปรมตฺถที.)

                      ๙.  เวสฺสนฺตรจริยาวณฺณนา
     [๖๗]  ยา เม อโหสิ ชนิกา      ผุสฺสตี นาม ขตฺติยา
           สา อตีตาสุ ชาตีสุ        สกฺกสฺส มเหสี ปิยา.
         #[๖๗]  นวเม ยา เม อโหสิ ชนิกาติ เอตฺถ เมติ เวสฺสนฺตรภูตํ อตฺตานํ
สนฺธาย สตฺถา วทติ. เตเนวาห "ผุสฺสตี นาม ขตฺติยา"ติ. ตทา หิสฺส มาตา
"ผุสฺสตี"ติ ๑- เอวํนามิกา ขตฺติยานี อโหสิ. สา อตีตาสุ ชาตีสูติ สา ตโต
อนนฺตราตีตชาติยํ. เอกตฺเถ หิ เอตํ พหุวจนํ. สกฺกสฺส มเหสี ปิยา อโหสีติ
สมฺพนฺโธ. อถ วา ยา เม อโหสิ ชนิกา อิมสฺมึ จริมตฺตภาเว, สา อตีตาสุ ชาตีสุ
ผุสฺสตี นาม, ตตฺถ อตีตาย ชาติยา ขตฺติยา, ยตฺถาหํ ตสฺสา กุจฺฉิมฺหิ เวสฺสนฺตโร
หุตฺวา นิพฺพตฺตึ, ตโต อนนฺตราตีตาย สกฺกสฺส มเหสี ปิยา อโหสีติ. ตตฺรายํ
อนุปุพฺพิกถา:-
      อิโต หิ เอกนวุเต กปฺเป วิปสฺสี นาม สตฺถา โลเก อุทปาทิ. ตสฺมึ พนฺธุมตีนครํ
อุปนิสฺสาย เขเม มิคทาเย วิหรนฺเต พนฺธุมา ราชา เกนจิ รญฺา เปสิตํ มหคฺฆํ
จนฺทนสารํ อตฺตโน เชฏฺธีตาย อทาสิ, สา เตน สุขุมํ จนฺทนจุณฺณํ กาเรตฺวา สมุคฺคํ
ปูเรตฺวา วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถุ สุวณฺณวณฺณํ สรีรํ ปูเชตฺวา เสสจุณฺณานิ
คนฺธกุฏิยํ วิกิริตฺวา "ภนฺเต อนาคเต ตุมฺหาทิสสฺส พุทฺธสฺส มาตา ภเวยฺยนฺ"ติ
ปตฺถนํ อกาสิ. สา ตโต จุตา ตสฺสา จนฺทนจุณฺณปูชาย ผเลน รตฺตจนฺทนปริปฺโผสิเตน
วิย สรีเรน เทเวสุ จ มนุสฺเสสุ จ สํสรนฺตี ตาวตึสภวเน สกฺกสฺส เทวรญฺโ
อคฺคมเหสี หุตฺวา นิพฺพตฺติ. อถสฺสา อายุปริโยสาเน ปุพฺพนิมิตฺเตสุ อุปฺปนฺเนสุ
สกฺโก เทวราชา ตสฺสา ปริกฺขีณายุกตํ ตฺวา ตสฺสา อนุกมฺปาย "ภทฺเท ผุสฺสติ ทส
เต วเร ทมฺมิ, เต คณฺหสฺสู"ติ อาห. เตน วุตฺตํ:-
     [๖๘]  "ตสฺสา อายุกฺขยํ ตฺวา    เทวินฺโท เอตทพฺรวิ
           ททามิ เต ทส วเร       วร ภทฺเท ยทิจฺฉสี"ติ.
         #[๖๘]  ตตฺถ วราติ วรสฺสุ วรํ คณฺห. ภทฺเท ยทิจฺฉสีติ ภทฺเท ผุสฺสติ ยํ
อิจฺฉสิ ยํ ตว ปิยํ, ตํ ทสหิ โกฏฺาเสหิ "วรํ วรสฺสุ ปฏิคฺคณฺหาหี"ติ วทติ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ผุสตีติ
          [๖๙]  ปุนิทมพฺรวีติ ปุน อิทํ สา อตฺตโน จวนธมฺมตํ อชานนฺตี "กึ นุ เม
อปราธตฺถี"ติอาทิกํ อภาสิ. สา หิ ปมตฺตา หุตฺวา อตฺตโน อายุกฺขยํ อชานนฺตี อยํ
"วรํ คณฺหา"ติ วทนฺโต "กตฺถจิ มม อุปฺปชฺชนํ อิจฺฉตี"ติ ตฺวา เอวมาห. ตตฺถ
อปราธตฺถีติ อปราโธ อตฺถิ. กึ นุ เทสฺสา อหนฺตวาติ กึ การณํ อหํ ตว เทสฺสา
กุชฺฌิตพฺพา อปฺปิยา ชาตา. รมฺมา จาเวสิ มํ านาติ รมณียา อิมสฺมา านา
จาเวสิ. วาโตว ธรณีรุหนฺติ เยน พลวา มาลุโต วิย รุกฺขํ อุมฺมูเลนฺโต ๑- อิมมฺหา
เทวโลกา จาเวตุกาโมสิ กึ นุ การณนฺติ ตํ ปุจฺฉติ.
          [๗๐]  ตสฺสิทนฺติ ตสฺสา อิทํ. น เจว เต กตํ ปาปนฺติ น เจว ตยา กิญฺจิ
ปาปํ กตํ เยน เต อปราโธ สิยา. น จ เม ตฺวํสิ อปฺปิยาติ มม ตฺวํ น จาปิ
อปฺปิยา, เยน เทสฺสา นาม มม อปฺปิยาติ อธิปฺปาโย.
          [๗๑]  อิทานิ เยน อธิปฺปาเยน วเร ทาตุกาโม, ตํ ทสฺเสนฺโต "เอตฺตกํเยว
เต อายุ, จวนกาโล ภวิสฺสตี"ติ วตฺวา วเร คณฺหาเปนฺโต "ปฏิคฺคณฺห มยา ทินฺเน,
วเร ทส วรุตฺตเม"ติ อาห.
          ตตฺถ วรุตฺตเมติ วเรสุ อุตฺตเม อคฺควเร.
          [๗๒]  ทินฺนวราติ "วเร ทสฺสามี"ติ ปฏิญฺาทานวเสน ทินฺนวรา.
ตุฏฺหฏฺาติ อิจฺฉิตลาภปริโตเสน ตุฏฺา เจว ตสฺส จ สิขาปฺปตฺติทสฺสเนน หาสวเสน
หฏฺา จ. ปโมทิตาติ พลวปาโมชฺเชน ปมุทิตา. มมํ อพฺภนฺตรํ กตฺวาติ เตสุ วเรสุ
มํ อพฺภนฺตรํ กริตฺวา. ทส วเร วรีติ สา อตฺตโน ขีณายุกภาวํ ตฺวา สกฺเกน
วรทานตฺถํ กโตกาสา สกลชมฺพุทีปตลํ โอโลเกนฺตี อตฺตโน อนุจฺฉวิกํ สิวิรญฺโ
นิเวสนํ ทิสฺวา ตตฺถ ตสฺส อคฺคมเหสิภาโว นีลเนตฺตตา นีลภมุกตา ผุสฺสตีตินามํ
คุณวิเสสยุตฺตปุตฺตปฏิลาโภ อนุนฺนตกุจฺฉิภาโว อลมฺพตฺถนตา อปลิตภาโว สุขุมจฺฉวิตา
วชฺฌชนานํ โมจนสมตฺถตา จาติ อิเม ทส วเร คณฺหิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. อุปฺปีเฬนฺโต
          อิติ สา ทส วเร คเหตฺวา ตโต จุตา มทฺทรญฺโ อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ
นิพฺพตฺติ. ชายมานา จ สา จนฺทนจุณฺณปริปฺโผสิเตน วิย สรีเรน ชาตา. เตนสฺสา
นามคฺคหณทิวเส "ผุสฺสตี"เตฺวว นามํ กรึสุ. สา มหนฺเตน ปริวาเรน วฑฺฒิตฺวา
โสฬสวสฺสกาเล อุตฺตมรูปธรา อโหสิ. อถ นํ เชตุตฺตรนคเร สิวิมหาราชา
ปุตฺตสฺส สญฺชยกุมารสฺสตฺถาย อาเนตฺวา เสตจฺฉตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา ตํ โสฬสนฺนํ
อิตฺถิสหสฺสานํ เชฏฺกถํ กตฺวา อคฺคมเหสิฏฺาเน เปสิ. เตน วุตฺตํ:-
     [๗๓]  "ตโต จุตา สา ผุสฺสตี     ขตฺติเย อุปปชฺชถ
           เชตุตฺตรมฺหิ นคเร        สญฺชเยน สมาคมี"ติ.
          สา สญฺชยรญฺโ ปิยา อโหสิ มนาปา. อถ สกฺโก อาวชฺเชนฺโต "มยา
ผุสฺสติยา ทินฺนวเรสุ นว วรา สมิทฺธา"ติ ทิสฺวา "ปุตฺตวโร น สมิทฺโธ, ตมฺปิสฺสา
สมิชฺฌาเปสฺสามี"ติ จินฺเตตฺวา โพธิสตฺตํ ตทา ตาวตึสเทวโลเก ขีณายุกํ ทิสฺวา
ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา "มาริส ตยา มนุสฺสโลเก สิวิสญฺชยรญฺโ ๑- อคฺคมเหสิยา
กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธึ คณฺหิตุํ วฏฺฏตี"ติ ตสฺส เจว อญฺเสญฺจ วจนธมฺมานํ
สฏฺิสหสฺสานํ เทวปุตฺตานํ ปฏิญฺ คเหตฺวา สกฏฺานเมว คโต. มหาสตฺโตปิ ตโต
จวิตฺวา ตตฺถุปฺปนฺโน. เสสา เทวปุตฺตาปิ สฏฺิสหสฺสานํ อมจฺจานํ เคเหสุ
นิพฺพตฺตึสุ. มหาสตฺเต กุจฺฉิคเต ผุสฺสติเทวี จตูสุ นครทฺวาเรสุ นครมชฺเฌ
นิเวสนทฺวาเรติ ฉ ทานสาลาโย กาเรตฺวา เทวสิกํ ฉสตสหสฺสานิ วิสฺสชฺเชตฺวา ทานํ
ทาตุํ โทหฬินี อโหสิ. ราชา ตสฺสา โทหฬํ สุตฺวา เนมิตฺตเก พฺราหฺมเณ ปกฺโกสาเปตฺวา
ปุจฺฉิตฺวา "มหาราช เทวิยา กุจฺฉิมฺหิ ทานาภิรโต อุฬาโร สตฺโต อุปฺปนฺโน, ทาเนน
ติตฺตึ น ปาปุณิสฺสตี"ติ สุตฺวา ตุฏฺมานโส วุตฺตปฺปการํ ทานํ ปฏฺเปสิ.
สมณพฺราหฺมณชิณฺณาตุรกปณทฺธิกวนิพฺพกยาจเก สนฺตปฺเปสิ. โพธิสตฺตสฺส
ปฏิสนฺธิคฺคหณโต ปฏฺาย รญฺโ อายสฺส ปมาณํ นาโหสิ. ตสฺส ปุญฺานุภาเวน
สกลชมฺพุทีเป ราชาโน ปณฺณาการํ ปหิณนฺติ. เตน วุตฺตํ:-
@เชิงอรรถ: ๑ ม. สิวิรญฺโ สญฺชยสฺส
     [๗๔]  "ยทาหํ ผุสฺสติยา กุจฺฉึ     โอกฺกนฺโต ปิยมาตุยา
           มม เตเชน เม มาตา     ตทา ทานรตา อหุ.
     [๗๕]  อธเน อาตุเร ชิณฺเณ      ยาจเก อทฺธิเก ๑- ชเน
           สมเณ พฺราหฺมเณ ขีเณ     เทติ ทานํ อกิญฺจเน"ติ.
         #[๗๔-๗๕]  ตตฺถ มม เตเชนาติ มม ทานชฺฌาสยานุภาเวน. ขีเณติ โภคาทีหิ
ปริกฺขีเณ ปาริชุญฺปฺปตฺเต. อกิญฺจเนติ อปริคฺคเห. สพฺพตฺถ วิสเย ภุมฺมํ.
อธนาทโย หิ ทานธมฺมสฺส ปวตฺติยา วิสโย.
          เทวี มหนฺเตน ปริหาเรน คพฺภํ ธาเรนฺตี ทสมาเส ปริปุณฺเณ นครํ ทฏฺุกามา
หุตฺวา รญฺโ อาโรเจสิ. ราชา เทวนครํ วิย นครํ อลงฺการาเปตฺวา เทวึ รถวรํ
อาโรเปตฺวา นครํ ปทกฺขิณํ กาเรสิ. ตสฺสา เวสฺสวีถิยา มชฺฌปฺปตฺตกาเล กมฺมชวาตา
จลึสุ. อมจฺจา รญฺโ อาโรเจสุํ. โส เวสฺสวีถิยํเยวสฺสา สูติฆรํ กาเรตฺวา อารกฺขํ
คณฺหาเปสิ. สา ตตฺถ ปุตฺตํ วิชายิ. เตนาห:-
     [๗๖]  "ทสมาเส ธารยิตฺวาน     กโรนฺเต ปุรํ ปทกฺขิณํ
           เวสฺสานํ วีถิยา มชฺเฌ     ชเนสิ ผุสฺสตี มมํ.
     [๗๗]  น มยฺหํ มตฺติกํ นามํ       นาปิ เปตฺติกสมฺภวํ ๒-
           ชาเตตฺถ ๓- เวสฺสวีถิยํ    ตสฺมา เวสฺสนฺตโร อหู"ติ.
         #[๗๖]  ตตฺถ กโรนฺเต ปุรํ ปทกฺขิณนฺติ เทวึ คเหตฺวา สญฺชยมหาราเช นครํ
ปทกฺขิณํ กุรุมาเน. เวสฺสานนฺติ วาณิชานํ.
         #[๗๗] น มตฺติกํ นามนฺติ น มาตุอาคตํ มาตามหาทีนํ นามํ. เปตฺติกสมฺภวนฺติ
ปิตุ อิทนฺติ เปตฺติกํ, สมฺภวติ เอตสฺมาติ สมฺภโว, ตํ เปตฺติกํ สมฺภโว
เอตสฺมาติ ๔- เปตฺติกสมฺภวํ,
@เชิงอรรถ: ๑ อิ. ปฏฺิเก  ๒ อิ. เมตฺติกสมฺภวํ  ๓ อิ. ชาโตมฺหิ  ๔ ฉ.ม. เอตสฺสาติ
นามํ. มาตาปิตุสมฺพนฺธวเสน น กตนฺติ ทสฺเสติ. ชาเตตฺถาติ ชาโต เอตฺถ.
"ชาโตมฺหี"ติปิ ปาโ. ตสฺมา เวสฺสนฺตโร อหูติ ยสฺมา ตทา เวสฺสวีถิยํ ชาโต,
ตสฺมา เวสฺสนฺตโร นาม อโหสิ, เวสฺสนฺตโรติ นามํ อกํสูติ อตฺโถ.
       มหาสตฺโต มาตุ กุจฺฉิโต นิกฺขมนฺโต วิสโท หุตฺวา อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวาว
นิกฺขมิ. นิกฺขนฺตมตฺเต เอว มาตุ หตฺถํ ปสาเรตฺวา "อมฺม ทานํ ทสฺสามิ, อตฺถิ
กิญฺจี"ติ อาห. อถสฺส มาตา "ตาต ยถาชฺฌาสยํ ทานํ เทหี"ติ หตฺถสมีเป สหสฺสตฺถวิกํ
เปสิ. โพธิสตฺโต หิ มโหสธชาตเก ๑- อิมสฺมึ ชาตเก ๒- ปจฺฉิมตฺตภาเวติ ตีสุ าเนสุ
ชาตมตฺโตว กเถสิ. ราชา มหาสตฺตสฺส อติทีฆาทิโทสวิวชฺชิตา มธุรขีรา จตุสฏฺิธาติโย
อุปฏฺาเปสิ. เตน สทฺธึ ชาตานํ สฏฺิยา ทารกสหสฺสานมฺปิ ธาติโย ทาเปสิ. โส
สฏฺิทารกสหสฺเสหิ สทฺธึ มหนฺเตน ปริวาเรน ๓- วฑฺฒติ. ตสฺส ราชา สตสหสฺสคฺฆนกํ
กุมารปิฬนฺธนํ การาเปตฺวา อทาสิ. โส จตุปญฺจวสฺสิกกาเล ตํ โอมุญฺจิตฺวา ธาตีนํ
ทตฺวา ปุน ตาหิ ทียมานํ น คณฺหาติ. ตํ สุตฺวา ราชา "มม ปุตฺเตน ทินฺนํ
สุทินฺนนฺ"ติ วตฺวา อปรมฺปิ กาเรสิ. ตมฺปิ เทติ. ทารกกาเลเยว ธาตีนํ นววาเร
ปิฬนฺธนํ อทาสิ.
       อฏฺวสฺสิกกาเล ปน สยนปีเ นิสินฺโน จินฺเตสิ "อหํ พาหิรกทานํ เทมิ, น ตํ
มํ ปริโตเสติ, อชฺฌตฺติกทานํ ทาตุกาโมมฺหิ. สเจ หิ มํ โกจิ หทยํ ยาเจยฺย, หทยํ
นีหริตฺวา ทเทยฺยํ. สเจ อกฺขีนิ ยาเจยฺย, อกฺขีนิ อุปฺปาเฏตฺวา ทเทยฺยํ. สเจ
สกลสรีเร มํสํ รุธิรมฺปิ วา ยาเจยฺย, สกลสรีรโต มํสํ ฉินฺทิตฺวา รุธิรมฺปิ อสินา
วิชฺฌิตฺวา ทเทยฺยํ. อถาปิ โกจิ `ทาโส เม โหหี'ติ วเทยฺย, อตฺตานํ ตสฺส สาเวตฺวา
ทเทยฺยนฺ"ติ. ตสฺเสวํ สภาวํ สรสํ จินฺเตนฺตสฺส จตุนหุตาธิกทฺวิโยชนสตสหสฺสพหลา
อยํ มหาปวี อุทกปริยนฺตํ กตฺวา กมฺปิ. สิเนรุปพฺพตราชา โอนมิตฺวา
เชตุตฺตรนคราภิมุโข อฏฺาสิ. เตน วุตฺตํ:-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อุมฺมงฺคชาตเก, ขุ.ชา. ๒๘/๕๙๐-๗๘๓/๑๘๗-๒๐๖  ๒ ขุ.ชา.
@๒๘/๑๖๕๕-๒๔๔๐/๓๐๘-๓๘๔  ๓ ม.ปริหาเรน
     [๗๘]  "ยทาหํ ทารโก โหมิ      ชาติยา อฏฺวสฺสิโก
           ตทา นิสชฺช ปาสาเท      ทานํ ทาตุํ วิจินฺตยึ.
     [๗๙]  หทยํ ทเทยฺยํ จกฺขุํ        มํสมฺปิ รุธิรมฺปิ จ ๑-
           ทเทยฺยํ กายํ สาเวตฺวา    ยทิ โกจิ ยาจเย มมํ.
     [๘๐]  สภาวํ จินฺตยนฺตสฺส        อกมฺปิตมสณฺิตํ
           อกมฺปิ ตตฺถ ปวี         สิเนรุวนวฏํสกา"ติ.
         #[๗๙-๘๐]  ตตฺถ สาเวตฺวาติ "อชฺช ปฏฺาย อหํ อิมสฺส ทาโส"ติ ทาสภาวํ
สาเวตฺวา. ยทิ โกจิ ยาจเย มมนฺติ โกจิ มํ ยทิ ยาเจยฺย. สภาวํ จินฺตยนฺตสฺสาติ
อวิปรีตํ อตฺตโน ยถาภูตํ สภาวํ อติตฺติมํ ๒- ยถาชฺฌาสยํ จินฺเตนฺตสฺส มม, มยิ
จินฺเตนฺเตติ อตฺโถ. อกมฺปิตนฺติ กมฺปิตรหิตํ. อสณฺิตนฺติ สงฺโกจรหิตํ. เยน หิ
โลภาทินา อโพธิสตฺตานํ จกฺขาทิทาเน จิตฺตุตฺราสสงฺขาตํ กมฺปิตํ สงฺโกจสงฺขาตํ
สณฺิตญฺจ สิยา, เตน วินาติ อตฺโถ. อกมฺปีติ อจลิ. สิเนรุวนวฏํสกาติ สิเนรุมฺหิ
อุฏฺิตนนฺทนวนผา รุสกวนมิสฺสกวนจิตฺตลตาวนาทิกปฺปกตรุวนํ สิเนรุวนํ. อถ วา
สิเนรุ จ ชมฺพุทีปาทีสุ รมณียวนญฺจ สิเนรุวนํ. ตํ วนํ วฏํสกํ เอติสฺสาติ
สิเนรุวนวฏํสกา.
          เอวญฺจ ปวิกมฺปเน วตฺตมาเน มธุรคมฺภีรเทโว คชฺชนฺโต ขณิกวสฺสํ วสฺสิ.
วิชฺชุลตา นิจฺฉรึสุ. มหาสมุทฺเท อุพฺภิชฺชิ. ๓- สกฺโก เทวราชา อปฺโผเฏสิ.
มหาพฺรหฺมา สาธุการมทาสิ. ยาว พฺรหฺมโลกา เอกโกลาหลํ อโหสิ. มหาสตฺโต
โสฬสวสฺสกาเลเยว สพฺพสิปฺปานํ นิปฺผตฺตึ ปาปุณิ. ตสฺส ปิตา รชฺชํ ทาตุกาโม มาตรา
สทฺธึ มนฺเตตฺวา มทฺทราชกุลโต มาตุลธีตรํ มทฺทึ นาม ราชกญฺ อาเนตฺวา
โสฬสนฺนํ อิตฺถิสหสฺสานํ เชฏฺกํ อคฺคมเหสึ กตฺวา มหาสตฺตํ รชฺเช อภิสิญฺจิ.
มหาสตฺโต รชฺเช ปติฏฺิตกาลโต ปฏฺาย เทวสิกํ ฉสตสหสฺสานิ วิสฺสชฺเชตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ อิ. รุหิรํปิ จ  ๒ สี. อกิตฺติมํ  ๓ ม. อุพฺพตฺติ
มหาทานํ ปวตฺเตนฺโต อนฺวทฺธมาสํ ทานํ โอโลเกตุํ อุปสงฺกมติ. อปรภาเค มทฺทิเทวี
ปุตฺตํ วิชายิ, ตํ กญฺจนชาเลน สมฺปฏิจฺฉึสุ. เตนสฺส "ชาลิกุมาโร"เตฺวว นามํ
กรึสุ. ตสฺส ปทสา คมนกาเล สา ธีตรํ วิชายิ, ตํ กณฺหาชิเนน สมฺปฏิจฺฉึสุ, เตนสฺสา
"กณฺหาชินา"เตฺวว นามํ กรึสุ. เตน วุตฺตํ:-
     [๘๑]  "อนฺวทฺธมาเส ปณฺณรเส    ปุณฺณมาเส อุโปสเถ
           ปจฺจยํ นาคมารุยฺห        ทานํ ทาตุํ อุปาคมินฺ"ติ.
        #[๘๑]  ตตฺถ อนฺวทฺธมาเสติ อนุอทฺธมาเส, อทฺธมาเส อทฺธมาเสติ อตฺโถ.
ปุณฺณมาเสติ ปุณฺณมาสิยํ, มาสปริปูริยา จนฺทปริปูริยา จ สมนฺนาคเต ปณฺณรเส
ทานํ ทาตุํ อุปาคมินฺติ สมฺพนฺโธ. ตตฺรายํ โยชนา:- ปจฺจยํ นาคมารุยฺห อทฺธมาเส
อทฺธมาเส ทานํ ทาตุํ ทานสาลํ อุปาคมึ, เอวํ อุปคจฺฉนฺโต จ ยทา เอกสฺมึ
ปณฺณรเส ปุณฺณมาสิอุโปสเถ ทานํ ทาตุํ อุปาคมึ, ตทา กลิงฺครฏฺวิสยา
พฺราหฺมณา อุปคญฺฉุ มนฺติ. ตตฺถ ปจฺจยํ นาคนฺติ ปจฺจยนามกํ มงฺคลหตฺถึ.
โพธิสตฺตสฺส หิ ชาตทิวเส เอกา อากาสจารินี กเรณุกา ๑- อภิมงฺคลสมฺมตํ
สพฺพเสตหตฺถิโปตกํ อาเนตฺวา มงฺคลหตฺถิฏฺาเน เปตฺวา ปกฺกามิ. ตสฺส มหาสตฺตํ
ปจฺจยํ กตฺวา ลทฺธตฺตา "ปจฺจโย"เตฺวว นามํ กรึสุ. ตํ ปจฺจยนามกํ โอปวยฺหํ
หตฺถินาคํ อารุยฺห ทานํ ทาตุํ อุปาคมินฺติ. เตน วุตฺตํ:-
     [๘๒]  "กลิงฺครฏฺวิสยา         พฺราหฺมณา อุปคญฺฉุ มํ
           อยาจุํ มํ หตฺถินาคํ        ธญฺ มงฺคลสมฺมตํ.
     [๘๓]  อวุฏฺิโก ชนปโท         ทุพฺภิกฺโข ฉาตโก มหา
           ททาหิ ปวรํ นาคํ         สพฺพเสตํ คชุตฺตมนฺ"ติ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,ม. กเณรุกา
    #[๘๒-๓]  ตตฺถ "กลิงฺครฏฺวิสยา"ติอาทิคาถา เหฏฺา กุรุราชจริเตปิ ๑- อาคตา
เอว, ตสฺมา ตาสํ อตฺโถ กถามคฺโค จ ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. อิธ ปน
มงฺคลหตฺถิโน เสตตฺตา "สพฺพเสตํ คชุตฺตมนฺ"ติ วุตฺตํ. โส โพธิสตฺโต
หตฺถิกฺขนฺธวรคโต:-
     [๘๔]  "ททามิ น วิกมฺปามิ       ยํ มํ ยาจนฺติ พฺราหฺมณา
           สนฺตํ นปฺปฏิคุยฺหามิ ๒-     ทาเน เม รมตี ๓- มโน"ติ.
อตฺตโน ทานาภิรตึ ปเวเทนฺโต:-
     [๘๕]  "น เม ยาจกมนุปฺปตฺเต    ปฏิกฺเขโป อนุจฺฉโว
           มา เม ภิชฺชิ สมาทานํ     ทสฺสามิ วิปุลํ คชนฺ"ติ
ปฏิชานิตฺวา หตฺถิกฺขนฺธโต โอรุยฺห อนลงฺกตฏฺานํ โอโลกนตฺถํ อนุปริยายิตฺวา
อนาลงฺกตฏฺานํ อทิสฺวา กุสุมมิสฺสคนฺโธทกภริตํ สุวณฺณภิงฺคารํ คเหตฺวา "โภนฺโต
อิโต เอถา"ติ อลงฺกตรชตทามสทิสํ หตฺถิโสณฺฑํ เตสํ หตฺเถ เปตฺวา อุทกํ ปาเตตฺวา
อลงฺกตวารณํ อทาสิ. เตน วุตฺตํ:-
     [๘๖]  "นาคํ คเหตฺวา โสณฺฑาย   ภิงฺคาเร รตนามเย
           ชลํ หตฺเถ อากิริตฺวา      พฺราหฺมณานํ อทํ คชนฺ"ติ.
    #[๘๔]  ตตฺถ สนฺตนฺติ วิชฺชมานํ เทยฺยธมฺมํ. นปฺปฏิคุยฺหามีติ น ปฏิจฺฉาเทมิ.
โย หิ อตฺตโน สนฺตกํ "มยฺหเมว โหตู"ติ จินฺเตติ, ยาจิโต วา ปฏิกฺขิปติ, โส
ยาจกานํ อภิมุเข ิตมฺปิ อตฺถโต ปฏิจฺฉาเทติ นาม. มหาสตฺโต ปน อตฺตโน สีสํ อาทึ
กตฺวา อชฺฌตฺติกทานํ ทาตุกาโมว, กถํ พาหิรํ ปฏิกฺขิปติ, ตสฺมา อาห "สนฺตํ
นปฺปฏิคุยฺหามี"ติ. เตเนวาห "ทาเน เม รมตี มโน"ติ. เสสํ เหฏฺา วุตฺตตฺถเมว.
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.จริยา. ๓๓/๒๐-๒๗/๕๘๔-๕, ก. กุรุธมฺมจริเยปิ  ๒ ฉ.ม. นปฺปฏิคูหามิ,
@เอวมุปริปิ  ๓ ฉ.ม. รมเต, เอวมุปริปิ
          ตสฺส ปน หตฺถิโน จตูสุ ปาเทสุ อลงฺการา จตฺตาริ สตสหสฺสานิ อคฺฆนฺติ,
อุโภสุ ปสฺเสสุ อลงฺการา เทฺว สตสหสฺสานิ, เหฏฺา อุทเร กมฺพลํ สตสหสฺสํ,
ปิฏฺิยํ มุตฺตาชาลํ มณิชาลํ กญฺจนชาลนฺติ ตีณิ ชาลานิ ตีณิ สตสหสฺสานิ, อุโภ
กณฺณาลงฺการา เทฺว สตสหสฺสานิ, ปิฏฺิยํ อตฺถตกมฺพลํ สตสหสฺสํ, กุมฺภาลงฺกาโร
สตสหสฺสํ, ตโย วฏํสกา ตีณิ สตสหสฺสานิ, กณฺณจูฬาลงฺกาโร สตสหสฺสํ, ทฺวินฺนํ
ทนฺตานํ อลงฺการา เทฺว สตสหสฺสานิ, โสณฺฑาย โสวตฺถิกาลงฺกาโร สตสหสฺสํ,
นงฺคุฏฺาลงฺกาโร สตสหสฺสํ, อาโรหณนิสฺเสณิ สตสหสฺสํ, ภุญฺชนกฏาหํ สตสหสฺสํ,
เปตฺวา อนคฺฆภณฺฑํ อิทํ ตาว เอตฺตกํ จตุวีสติ สตสหสฺสานิ อคฺฆติ. ฉตฺตปิณฺฑิยํ
ปน มณิ, จูฬามณิ, มุตฺตาหาเร มณิ, องฺกุเส มณิ, หตฺถิกณฺเวนมุตฺตาหาเร มณิ,
หตฺถิกุมฺเภ มณีติ อิมานิ ฉ อนคฺฆานิ, หตฺถีปิ อนคฺโฆ เอวาติ หตฺถินา สทฺธึ สตฺต
อนคฺฆานิ, ตานิ สพฺพานิ พฺราหฺมณานํ อทาสิ. ตถา หตฺถิโน ปริจารกานิ ปญฺจ
กุลสตานิ หตฺถิเมณฺฑหตฺถิโคปเกหิ สทฺธึ อทาสิ. สห ทาเนน ปนสฺส เหฏฺา
วุตฺตนเยเนว ภูมิกมฺปาทโย อเหสุํ. เตน วุตฺตํ:-
     [๘๗]  "ปุนาปรํ ททนฺตสฺส        สพฺพเสตํ คชุตฺตมํ
           ตทาปิ ปวี กมฺปิ         สิเนรุวนวฏํสกา"ติ.
ชาตเกปิ ๑- วุตฺตํ:-
           "ตทาสิ ยํ ภึสนกํ         ตทาสิ โลมหํสนํ
           หตฺถินาเค ปทินฺนมฺหิ       เมทนี สมฺปกมฺปถา"ติ.
          [๘๘]  ตสฺส นาคสฺส ทาเนนาติ ฉหิ อนคฺเฆหิ สทฺธึ จตุวีสติสตสหสฺสคฺฆนิก-
อลงฺการภณฺฑสหิตสฺส ตสฺส มงฺคลหตฺถิสฺส ปริจฺจาเคน. สิวโยติ สิวิราชกุมารา เจว
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ชา. ๒๘/๑๖๗๒/๓๑๐
สิวิรฏฺวาสิโน จ. "สิวโย"ติ จ เทสนาสีสเมตํ. ตตฺถ หิ อมจฺจา ปาริสชฺชา
พฺราหฺมณคหปติกา เนคมชานปทา นาครา สกลรฏฺวาสิโน จ สญฺชยมหาราชํ
ผุสฺสติเทวึ มทฺทิเทวิญฺจ เปตฺวา สพฺเพ เอว. กุทฺธาติ เทวตาวตฺตเนน โพธิสตฺตสฺส
กุทฺธา. สมาคตาติ สนฺนิปติตา. เต กิร พฺราหฺมณา หตฺถึ ลภิตฺวา ตํ อภิรุหิตฺวา
มหาทฺวาเรน ปวิสิตฺวา นครมชฺเฌน ปายึสุ. มหาชเนน จ "อมฺโภ พฺราหฺมณา อมฺหากํ
หตฺถี กุโต อภิรุโฬฺห"ติ วุตฺเต "เวสฺสนฺตรมหาราเชน โน หตฺถี ทินฺโน, เก
ตุเมฺห"ติ หตฺถวิการาทีหิ ฆฏฺเฏนฺตา อคมํสุ. อถ อมจฺเจ อาทึ กตฺวา มหาชนา
ราชทฺวาเร สนฺนิปติตฺวา "รญฺา นาม พฺราหฺมณานํ ธนํ วา ธญฺ วา เขตฺตํ วา วตฺถุ
วา ทาสิทาสปริจาริกา วา ทาตพฺพา สิยา, ๑- กถญฺหิ นามายํ เวสฺสนฺตรมหาราชา
ราชารหํ มงฺคลหตฺถึ ทสฺสติ, น อิทานิ เอวํ รชฺชํ วินาเสตุํ ทสฺสามา"ติ
อุชฺฌายิตฺวา สญฺชยมหาราชสฺส ตมตฺถํ อาโรเจตฺวา เตน อนุนียมานา อนนุยนฺตา
อคมํสุ. เกวลํ ปน:-
           "มา นํ ทณฺเฑน สตฺเถน   น หิ โส พนฺธนารโห
           ปพฺพาเชหิ จ นํ รฏฺา    วงฺเก วสตุ ปพฺพเต"ติ ๒-
วทึสุ. เตน วุตฺตํ:-
           "ปพฺพาเชสุํ สกา รฏฺา   วงฺกํ คจฺฉตุ ปพฺพตนฺ"ติ.
          ตตฺถ ปพฺพาเชสุนฺติ รชฺชโต พหิ วาสตฺถาย อุสฺสุกฺกมกํสุ. ราชาปิ "มหา โข
อยํ ปฏิปกฺโข, หนฺท มม ปุตฺโต กติปาหํ รชฺชโต พหิ วสตู"ติ จินฺเตตฺวา:-
           "เอโส เจ สิวีนํ ฉนฺโท   ฉนฺทํ นปฺปนุทามเส
           อิมํ โส วสตุ รตฺตึ       กาเม จ ปริภุญฺชตุ.
           ตโต รตฺยา วิวสาเน     สูริยุคฺคมนํ ปติ
           สมคฺคา สิวโย หุตฺวา     รฏฺา ปพฺพาชยนฺตุ นนฺ"ติ ๓-
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ทาสิทาสปริวารกํ วา ทาตพฺพํ สิยา  ๒ ขุ.ชา. ๒๘/๑๖๘๗/๓๐๐  ๓ ขุ.ชา.
@๒๘/๑๖๘๘-๙/๓๑๒
วตฺวา ปุตฺตสฺส สนฺติเก กตฺตารํ เปเสติ "อิมํ ปวตฺตึ มม ปุตฺตสฺส อาโรเจหี"ติ. โส
ตถา อกาสิ.
          มหาสตฺโตปิ ตํ สุตฺวา:-
           "กิสฺมึ เม สิวโย กุทฺธา   นาหํ ปสฺสามิ ทุกฺกฏํ
           ตํ เม กตฺเต วิยาจิกฺข    กสฺมา ปพฺพาชยนฺติ มนฺ"ติ ๑-
การณํ ปุจฺฉิ. เตน "ตุมฺหากํ หตฺถิทาเนนา"ติ วุตฺเต โสมนสฺสปฺปตฺโต หุตฺวา:-
           "หทยํ จกฺขุมฺปหํ ทชฺชํ     กึ เม พาหิรกํ ธนํ
           หิรญฺ วา สุวณฺณํ วา     มุตฺตา เวฬุริยา มณิ.
           ทกฺขิณํ วาปหํ พาหุํ       ทิสฺวา ยาจกมาคเต
           ทเทยฺยํ น วิกมฺเปยฺยํ     ทาเน เม รมตี ๒- มโน.
           กามํ มํ สิวโย สพฺเพ     ปพฺพาเชนฺตุ หนนฺตุ วา
           เนว ทานา วิรมิสฺสํ      กามํ ฉินฺทนฺตุ สตฺตธา"ติ ๓-
วตฺวา "นาครา เม เอกทิวสํ ทานํ ทาตุํ โอกาสํ เทนฺตุ, เสฺว ทานํ ทตฺวา ตติยทิวเส
คมิสฺสามี"ติ วตฺวา กตฺตารํ เตสํ สนฺติเก เปเสตฺวา "อหํ เสฺว สตฺตสตกํ นาม
มหาทานํ ทสฺสามิ, สตฺตหตฺถิสตานิ สตฺตอสฺสสตานิ สตฺตรถสตานิ สตฺตอิตฺถิสตานิ
สตฺตทาสสตานิ สตฺตทาสิสตานิ สตฺตเธนุสตานิ สตฺตอุสภสตานิ ๔- ปฏิยาเทหิ,
นานปฺปการญฺจ อนฺนปานาทึ สพฺพํ ทาตพฺพยุตฺตกํ อุปฏฺเปหี"ติ สพฺพกมฺมิกํ อมจฺจํ
อาณาเปตฺวา เอโกว มทฺทิเทวิยา วสนฏฺานํ คนฺตฺวา "ภทฺเท มทฺทิ อนุคามิกนิธึ
นิทหมานา สีลวนฺเตสุ ทเทยฺยาสี"ติ ตมฺปิ ทาเน นิโยเชตฺวา ตสฺสา อตฺตโน คมนการณํ
อาจิกฺขิตฺวา "อหํ วนํ วสนตฺถาย คมิสฺสามิ, ตฺวํ อิเธว อนุกฺกณฺิตา วสาหี"ติ
อาห. สา "นาหํ มหาราช ตุเมฺหหิ วินา เอกทิวสมฺปิ วสิสฺสามี"ติ อาห.
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ชา. ๒๘/๑๗๐๐/๓๑๓  ๒ ฉ.ม. รมเต  ๓ ขุ.ชา. ๒๘/๑๗๓๐-๕/๓๑๓  ๔ ฉ.ม. อยํ ปาโ น
@ทิสฺสติ
          ทุติยทิวเส สตฺตสตกํ มหาทานํ ปวตฺเตสิ. ตสฺส สตฺตสตกํ ทานํ เทนฺตสฺเสว
สายํ อโหสิ. อลงฺกตรเถน มาตาปิตูนํ สนฺติกํ ๑- คนฺตฺวา "อหํ เสฺว คมิสฺสามี"ติ เต
อาปุจฺฉิตฺวา อกามกานํ เตสํ อสฺสุมุขานํ โรทนฺตานํเยว วนฺทิตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา
ตโต นิกฺขมิตฺวา ตํ ทิวสํ อตฺตโน นิเวสเน วสิตฺวา ปุนทิวเส "คมิสฺสามี"ติ
ปาสาทโต โอตริ. มทฺทิเทวี สสฺสุสสุเรหิ นานานเยหิ ยาจิตฺวา นิวตฺติยมานาปิ
เตสํ วจนํ อนาทิยิตฺวา เต วนฺทิตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา เสสิตฺถิโย อปโลเกตฺวา ๒-
เทฺว ปุตฺเต อาทาย เวสฺสนฺตรสฺส ปมตรํ คนฺตฺวา รเถ อฏฺาสิ.
          มหาปุริโส รถํ อภิรุหิตฺวา รเถ ิโต มหาชนํ อาปุจฺฉิตฺวา "อปฺปมตฺตา
ทานาทีนิ ปุญฺานิ กโรถา"ติ โอวาทมสฺส ทตฺวา นครโต นิกฺขมิ. โพธิสตฺตสฺส
มาตา "ปุตฺโต เม ทานวิตฺตโก ๓- ทานํ เทตู"ติ อาภรเณหิ สทฺธึ สตฺตรตนปูรานิ
สกฏานิ อุโภสุ ปสฺเสสุ เปเสสิ. โสปิ อตฺตโน กายารุฬฺหเมว อาภรณภณฺฑํ
สมฺปตฺตยาจกานํ อฏฺารส วาเร ทตฺวา เสสํ สพฺพมทาสิ. นครา นิกฺขมิตฺวาว
นิวตฺติตฺวา โอโลเกตุกาโม อโหสิ. อถสฺส ปุญฺานุภาเวน รถปฺปมาเณ าเน
มหาปวี ภิชฺชิตฺวา ปริวตฺเตตฺวา ๔- รถํ นคราภิมุขํ อกาสิ. โส มาตาปิตูนํ
วสนฏฺานํ โอโลเกสิ. เตน การุญฺเน มหาปวิกมฺโป อโหสิ. เตน วุตฺตํ "เตสํ
นิจฺฉุภมานานนฺ"ติอาทิ.
      [๘๙-๙๐]  ตตฺถ นิจฺฉุภมานานนฺติ เตสุ สิวีสุ นิกฺกฑฺฒนฺเตสุ,
ปพฺพาเชนฺเตสูติ อตฺโถ. เตสํ วา นิกฺขมนฺตานํ. มหาทานํ ปวตฺเตตุนฺติ
สตฺตสตกมหาทานํ ทาตุํ. อยาจิสฺสนฺติ ยาจึ. สาวยิตฺวาติ โฆสาเปตฺวา. กณฺณเภรินฺติ
ยุคลมหาเภรึ. ททามหนฺติ ททามิ อหํ.
          [๙๑]  อเถตฺถาติ อเถวํ ทาเน ทียมาเน เอตสฺมึ ทานคฺเค. ตุมูโลติ
เอกโกลาหลีภูโต. เภรโวติ ภยาวโห. มหาสตฺตํ หิ เปตฺวา อญฺเสํ โส ภยํ ชเนติ,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วสนฏฺานํ  ๒ สี. โอโลเกตฺวา  ๓ สี.,ม. ทานวิตกฺโก  ๔ ฉ.ม. ปริวตฺติตฺวา
ตสฺส ภยชนนาการํ ทสฺเสตุํ "ทาเนนิมนฺ"ติอาทิ วุตฺตํ. อิมํ เวสฺสนฺตรมหาราชานํ
ทาเนน เหตุนา สิวโย รฏฺโต นีหรนฺติ ปพฺพาเชนฺติ, ตถาปิ ปุน จ เอวรูปํ ทานํ
เทติ อยนฺติ.
          [๙๒-๙๔]  อิทานิ ตํ ทานํ ทสฺเสตุํ "หตฺถินฺ"ติ คาถมาห. ตตฺถ ควนฺติ เธนุํ.
จตุวาหึ รถํ ทตฺวาติ วหนฺตีติ วาหิโน, อสฺสา, จตุโร อาชญฺสินฺธเว รถญฺจ
พฺราหฺมณานํ ทตฺวาติ อตฺโถ. มหาสตฺโต หิ ตถา นครโต นิกฺขมนฺโต สหชาเต
สฏฺิสหสฺเส อมจฺเจ เสสชนญฺจ อสฺสุปุณฺณมุขํ อนุพนฺธนฺตํ นิวตฺเตตฺวา รถํ
ปาเชนฺโต มทฺทึ อาห "สเจ ภทฺเท ปจฺฉโต ยาจกา อาคจฺฉนฺติ, อุปธาเรยฺยาสี"ติ. สา
โอโลเกนฺตี นิสีทิ. อถสฺส สตฺตสตกมหาทานํ คมนกาเล กตทานญฺจ สมฺปาปุณิตุํ
อสกฺโกนฺตา จตฺตาโร พฺราหฺมณา อาคนฺตฺวา "เวสฺสนฺตโร กุหินฺ"ติ ปุจฺฉิตฺวา "ทานํ
ทตฺวา รเถน คโต"ติ วุตฺเต "อสฺเส ยาจิสฺสามา"ติ อนุพนฺธึสุ. มทฺที เต อาคจฺฉนฺเต
ทิสฺวา "ยาจกา เทวา"ติ อาโรเจสิ. มหาสตฺโต รถํ เปสิ. เต อาคนฺตฺวา อสฺเส ยาจึสุ.
มหาสตฺโต อสฺเส อทาสิ. เต เต คเหตฺวา คตา. อสฺเสสุ ปน ทินฺเนสุ รถธุรํ อากาเสเยว
อฏฺาสิ. อถ จตฺตาโร เทวปุตฺตา โรหิตมิควณฺเณนาคนฺตฺวา รถธุรํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา
อคมํสุ. มหาสตฺโต เตสํ เทวปุตฺตภาวํ ตฺวา:-
           "อิงฺฆ มทฺทิ นิสาเมหิ     จิตฺตรูปํว ทิสฺสติ
           มิคโรหิจฺจวณฺเณน        ทกฺขิณสฺสา วหนฺติ มนฺ"ติ ๑-
มทฺทิยา อาห.
          ตตฺถ จิตฺตรูปํวาติ อจฺฉริยรูปํ วิย. ทกฺขิณสฺสาติ สุสิกฺขิตอสฺสา วิย
มํ วหนฺติ.
          อถ นํ เอวํ คจฺฉนฺตํ อปโร พฺราหฺมโณ อาคนฺตฺวา รถํ ยาจิ. มหาสตฺโต
ปุตฺตทารํ โอตาเรตฺวา รถํ อทาสิ. รเถ ปน ทินฺเน เทวปุตฺตา อนฺตรธายึสุ. ตโต
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ชา. ๒๘/๑๘๖๔/๓๒๘
ปฏฺาย ปน สพฺเพปิ ปตฺติกาว อเหสุํ. อถ มหาสตฺโต "มทฺทิ ตฺวํ กณฺหาชินํ
คณฺหาหิ, อหํ ชาลิกุมารํ คณฺหามี"ติ อุโภปิ เทฺว ทารเก องฺเกนาทาย อญฺมญฺ
ปิยสลฺลาปา ปฏิปถํ อาคจฺฉนฺเต มนุสฺเส วงฺกปพฺพตสฺส มคฺคํ ปุจฺฉนฺตา สยเมว
โอนเตสุ ผลรุกฺเขสุ ผลานิ ทารกานํ ททนฺตา อตฺถกามาหิ เทวตาหิ มคฺคสฺส
สงฺขิปิตตฺตา ตทเหว เจตรฏฺ สมฺปาปุณึสุ. เตน วุตฺตํ "จตุวาหึ รถํ ทตฺวา"ติอาทิ.
          ตตฺถ ตฺวา จาตุมฺมหาปเถติ อตฺตโน คมนมคฺเคน ปสฺสโต อาคเตน เตน
พฺราหฺมเณน อาคตมคฺเคน จ วินิวิชฺฌิตฺวา คตฏฺานตฺตา จตุกฺกสงฺขาเต จตุมหาปเถ
ตฺวา ตสฺส พฺราหฺมณสฺส รถํ ทตฺวา. เอกากิโยติ อมจฺจเสวกาทิสหายาภาเวน
เอกโก. เตเนวาห "อทุติโย"ติ. มทฺทิเทวึ อิทมพฺรวีติ มทฺทิเทวึ อิทํ อภาสิ.
      [๙๖-๙๙]  ปทุมํ ปุณฺฑรีกํวาติ ปทุมํ วิย ปุณฺฑรีกํ วิย จ. กณฺหาชินคฺคหีติ
กณฺหาชินํ อคฺคเหสิ. อภิชาตาติ ชาติสมฺปนฺนา. วิสมํ สมนฺติ วิสมํ สมญฺจ
ภูมิปฺปเทสํ. เอนฺตีติ อาคจฺฉนฺติ. อนุมคฺเค ปฏิปฺปเถติ อนุมคฺเค วา ปฏิปเถ
วาติ วาสทฺทสฺส โลโป ทฏฺพฺโพ. กรุณนฺติ ภาวนปุํสกนิทฺเทโส, กรุณายิตตฺตนฺติ
อตฺโถ. ทุกฺขนฺเต ปฏิเวเทนฺตีติ อิเม เอวํ สุขุมาลา ปทสา คจฺฉนฺติ, ทูเรว อิโต
วงฺกปพฺพโตติ เต ตทา อเมฺหสุ การุญฺวเสน อตฺตนา ทุกฺขํ ปฏิลภนฺติ, ตถา
อตฺตโน อุปฺปนฺนทุกฺขํ ปฏิเวเทนฺติ วาติ อตฺโถ.
      [๑๐๐-๑]  ปวเนติ มหาวเน. ผลิเนติ ผลวนฺเต. อุพฺพิทฺธาติ ๑- อุทฺธํ อุคฺคตา
อุจฺจา. อุปคจฺฉนฺติ ทารเกติ ยถา ผลานิ ทารกานํ หตฺถูปคยฺหกานิ โหนฺติ, เอวํ
รุกฺขา สยเมว สาขาหิ โอนมิตฺวา ทารเก อุเปนฺติ.
      [๑๐๒] อจฺฉริยนฺติ อจฺฉราโยคฺคํ, อจฺฉรํ ปหริตุํ ยุตฺตํ. อภูตปุพฺพํ ภูตนฺติ
อพฺภุตํ. โลมานํ หํสนสมตฺถตาย โลมหํสนํ. สาหุการนฺติ สาธุการํ, อยเมว วา
ปาโ. อิตฺถิรตนภาเวน สพฺเพหิ องฺเคหิ อวยเวหิ โสภตีติ สพฺพงฺคโสภนา.
@เชิงอรรถ: ๑ ก. อุพฺพิคฺคาติ
      [๑๐๓-๔]  อจฺเฉรํ วตาติ อจฺฉริยํ วต. เวสฺสนฺตรสฺส เตเชนาติ เวสฺสนฺตรสฺส
ปุญฺานุภาเวน. สงฺขิปึสุ ปถํ ยกฺขาติ เทวตา มหาสตฺตสฺส ปุญฺเตเชน โจทิตา ตํ
มคฺคํ ปริกฺขยํ ปาเปสุํ, อปฺปกํ อกํสุ. ตํ ปน ทารเกสุ กรุณาย กตํ วิย กตฺวา วุตฺตํ
"อนุกมฺปาย ทารเก"ติ. เชตุตฺตรนครโต หิ สุวณฺณคิริตาโล นาม ปพฺพโต ปญฺจ
โยชนานิ, ตโต โกนฺติมารา นาม นที ปญฺจ โยชนานิ, ตโต มารญฺชนาคิริ ๑- นาม
ปพฺพโต ปญฺจ โยชนานิ, ตโต ทณฺฑพฺราหฺมณคาโม นาม ปญฺจ โยชนานิ, ตโต
มาตุลนครํ ทส โยชนานิ, อิติ ตํ รฏฺ เชตุตฺตรนครโต ตึส โยชนานิ โหติ. เทวตา
โพธิสตฺตสฺส ปุญฺเตเชน โจทิตา มคฺคํ ปริกฺขยํ ปาเปสุํ. ตํ สพฺพํ เอกาเหเนว
อติกฺกมึสุ. เตน วุตฺตํ "นิกฺขนฺตทิวเสเนว, เจตรฏฺมุปาคมุนฺ"ติ.
          เอวํ มหาสตฺโต สายนฺหสมยํ เจตรฏฺเ มาตุลนครํ ปตฺวา ตสฺส นครสฺส
ทฺวารสมีเป สาลาย นิสีทิ. อถสฺส มทฺที เทวี ปาเทสุ รชํ ปุญฺฉิตฺวา ปาเท
สมฺพาหิตฺวา "เวสฺสนฺตรสฺส อาคตภาวํ ชานาเปสฺสามี"ติ สาลโต นิกฺขมิตฺวา ตสฺส
จกฺขุปเถ สาลทฺวาเร อฏฺาสิ. นครํ ปวิสนฺติโย จ นิกฺขมนฺติโย จ อิตฺถิโย ตํ
ทิสฺวา ปริวาเรสุํ. มหาชโน ตญฺจ เวสฺสนฺตรญฺจ ปุตฺเต จสฺส ตถา อาคเต ทิสฺวา
ราชูนํ อาจิกฺขิ. สฏฺิสหสฺสา ราชาโน โรทนฺตา ปริเทวนฺตา ตสฺส สนฺติกํ
อาคนฺตฺวา ๒- มคฺคปริสฺสมํ วิโนเทตฺวา ตถา อาคมนการณํ ปุจฺฉึสุ.
          มหาสตฺโต หตฺถิทานํ อาทึ กตฺวา สพฺพํ กเถสิ. ตํ สุตฺวา เต อตฺตโน รชฺเชน
นิมนฺตยึสุ. มหาปุริโส "มยา ตุมฺหากํ รชฺชํ ปฏิคฺคหิตเมว โหตุ, ราชา ปน มํ รฏฺา
ปพฺพาเชติ, ตสฺมา วงฺกปพฺพตเมว คมิสฺสามี"ติ วตฺวา เตหิ นานปฺปการํ ตตฺถ วาสํ
ยาจิยมาโนปิ ตํ อนลงฺกริตฺวา เตหิ คหิตารกฺโข ตํ รตฺตึ สาลายเมว วสิตฺวา ปุนทิวเส
ปาโตว นานคฺครสโภชนํ ภุญฺชิตฺวา เตหิ ปริวุโต นิกฺขมิตฺวา ปณฺณรสโยชนมคฺคํ
@เชิงอรรถ: ๑ สี. อญฺฉนคิริ,ม.อญฺจรคิริ  ๒ ก. คนฺตฺวา
คนฺตฺวา วนทฺวาเร ตฺวา เต นิวตฺตาเปตฺวา ๑- ปุรโต ปณฺณรสโยชนมคฺคํ เตหิ
อาจิกฺขิตนิยาเมเนว อคมาสิ. เตน วุตฺตํ:-
    [๑๐๕]  "สฏฺิราชสหสฺสานิ       ตทา วสนฺติ มาตุเล
           สพฺเพ ปญฺชลิกา หุตฺวา    โรทมานา อุปาคมุํ.
    [๑๐๖]  ตตฺถ วตฺเตตฺวา สลฺลาปํ   เจเตหิ เจตปุตฺเตหิ
           เต ตโต นิกฺขมิตฺวาน     วงฺกํ อคมุ ปพฺพตนฺ"ติ.
         #[๑๐๖]  ตตฺถ ตตฺถ วตฺเตตฺวา สลฺลาปนฺติ ตตฺถ เตหิ ราชูหิ สมาคเมหิ สทฺธึ
ปฏิสมฺโมทมานา กถํ ปวตฺเตตฺวา. เจตปุตฺเตหีติ เจตราชปุตฺเตหิ. เต ตโต
นิกฺขมิตฺวานาติ เต ราชาโน ตโต วนทฺวารฏฺาเน นิวตฺเตตฺวา. วงฺกํ อคมุ ปพฺพตนฺติ
อเมฺห จตฺตาโร ชนา วงฺกปพฺพตํ อุทฺทิสฺส อคมมฺหา.
          อถ มหาสตฺโต เตหิ อาจิกฺขิตมคฺเคน คจฺฉนฺโต คนฺธมาทนปพฺพตํ ปตฺวา ตํ
ทิสฺวา ๒- ตตฺถ วสิตฺวา ตโต อุตฺตรทิสาภิมุโข เวปุลฺลปพฺพตปาเทน คนฺตฺวา
เกตุมตีนทีตีเร นิสีทิตฺวา วนจรเกน ทินฺนํ มธุมํสํ ขาทิตฺวา ตสฺส สุวณฺณสูจึ
ทตฺวา นฺหาตฺวา ๓- ปิวิตฺวา ปฏิปฺปสฺสทฺธทรโถ นทึ อุตฺตริตฺวา สานุปพฺพตสิขเร
ิตสฺส นิโคฺรธสฺส มูเล โถกํ นิสีทิตฺวา อุฏฺาย คจฺฉนฺโต นาลิกปพฺพตํ ปริหรนฺโต
มุจลินฺทสรํ คนฺตฺวา สรตีเรน ปุพฺพุตฺตรกณฺณํ ปตฺวา เอกปทิกมคฺเคเนว วนฆฏํ
ปวิสิตฺวา ตํ อติกฺกมฺม คิริวิทุคฺคานํ นทีปภวานํ ปุรโต จตุรสฺสโปกฺขรณึ ปาปุณิ.
      [๑๐๗]  ตสฺมึ ขเณ สกฺโก อาวชฺเชนฺโต "มหาสตฺโต หิมวนฺตํ ปวิฏฺโ, วสนฏฺานํ
ลทฺธุํ วฏฺฏตี"ติ จินฺเตตฺวา วิสฺสกมฺมํ เปเสสิ "คจฺฉ วงฺกปพฺพตกุจฺฉิมฺหิ รมณีเย
าเน อสฺสมปทํ มาเปหี"ติ. โส ตตฺถ เทฺว ปณฺณสาลาโย เทฺว จงฺกเม เทฺว จ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. นิวตฺเตตฺวา  ๒ ฉ.ม. ทิวสํ  ๓ ฉ.ม. นฺหตฺวา
รตฺติฏฺานทิวาฏฺานานิ มาเปตฺวา เตสุ เตสุ าเนสุ นานาปุปฺผวิจิตฺเต รุกฺเข
ผลิเต รุกฺเข ปุปฺผคจฺเฉ กทลิวนาทีนิ จ ทสฺเสตฺวา สพฺเพ ปพฺพชิตปริกฺขาเร
ปฏิยาเทตฺวา "เย เกจิ ปพฺพชิตุกามา, เต คณฺหนฺตู"ติ อกฺขรานิ ลิขิตฺวา อมนุสฺเส
จ เภรวสทฺเท มิคปกฺขิโน จ ปฏิกฺกมาเปตฺวา สกฏฺานเมว คโต.
          มหาสตฺโต เอกปทิกมคฺคํ ทิสฺวา "ปพฺพชิตานํ วสนฏฺานํ ภวิสฺสตี"ติ มทฺทึ
จ ปุตฺเต จ ตตฺเถว เปตฺวา อสฺสมปทํ ปวิสิตฺวา อกฺขรานิ โอโลเกตฺวา "สกฺเกน
ทินฺโนสฺมี"ติ ปณฺณสาลทฺวารํ วิวริตฺวา ปวิฏฺโ ขคฺคญฺจ ธนุญฺจ อปเนตฺวา สาฏเก
โอมุญฺจิตฺวา อิสิเวสํ คเหตฺวา กตฺตรทณฺฑํ อาทาย นิกฺขมิตฺวา ปจฺเจกพุทฺธสทิเสน
อุปสมเน ทารกานํ สนฺติกํ อคมาสิ. มทฺทิเทวีปิ มหาสตฺตํ ทิสฺวา ปาเทสุ ปติตฺวา
โรทิตฺวา เตเนว สทฺธึ อสฺสมํ ปวิสิตฺวา อตฺตโน ปณฺณสาลํ คนฺตฺวา อิสิเวสํ คณฺหิ.
ปจฺฉา ปุตฺเตปิ ตาปสกุมารเก กรึสุ. โพธิสตฺโต มทฺทึ วรํ ยาจิ "มยํ อิโต ปฏฺาย
ปพฺพชิตา นาม, อิตฺถี จ นาม พฺรหฺมจริยสฺส มลํ, มา ทานิ อกาเล มม สนฺติกํ
อาคจฺฉา"ติ. สา "สาธู"ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา มหาสตฺตมฺปิ วรํ ยาจิ "เทว ตุเมฺห ปุตฺเต
คเหตฺวา อิเธว โหถ, อหํ ผลาผลํ อาหริสฺสามี"ติ. สา ตโต ปฏฺาย อรญฺโต
ผลาผลานิ อาหริตฺวา ตโย ชเน ปฏิชคฺคิ. อิติ จตฺตาโร ขตฺติยา วงฺกปพฺพตกุจฺฉิยํ
สตฺตมาสมตฺตํ วสึสุ. เตน วุตฺตํ "อามนฺตยิตฺวา เทวินฺโท, วิสฺสกมฺมํ
มหิทฺธิกนฺ"ติอาทิ.
          ตตฺถ อามนฺตยิตฺวาติ ปกฺโกสาเปตฺวา. มหิทฺธิกนฺติ มหติยา เทวิทฺธิยา
สมนฺนาคตํ. อสฺสมํ สุกตนฺติ อสฺสมปทํ สุกตํ กตฺวา. รมฺมํ เวสฺสนฺตรสฺส
วสนานุจฺฉวิกํ ปณฺณสาลํ. สุมาปยาติ สุฏฺุ มาปย. อาณาเปสีติ วจนเสโส. สุมาปยีติ
สมฺมา มาเปสิ.
          [๑๑๑]  อสุญฺโติ ยถา โส อสฺสโม อสุญฺโ โหติ, เอวํ ตสฺส
อสุญฺภาวกรเณน อสุญฺโ โหมิ. "อสุญฺเ"ติ วา ปาโ, มม วสเนเนว อสุญฺเ อสฺสเม
ทารเก อนุรกฺขนฺโต วสามิ ตตฺถ ติฏฺามิ. โพธิสตฺตสฺส เมตฺตานุภาเวน สมนฺตา
ติโยชเน สพฺเพ ติรจฺฉานาปิ เมตฺตํ ปฏิลภึสุ.
          เอวํ เตสุ ตตฺถ วสนฺเตสุ กลิงฺครฏฺวาสี ชูชโก นาม พฺราหฺมโณ
อมิตฺตตาปนาย นาม ภริยาย "นาหนฺเต นิจฺจํ ธญฺโกฏฺฏนอุทกาหรณยาคุภตฺตปจนาทีนิ
กาตุํ สกฺโกมิ, ปริจารกํ เม ทาสํ วา ทาสึ วา อาเนหี"ติ วุตฺเต "กุโตหํ เต โภติ
ทุคฺคโต ทาสํ ทาสึ วา ลภิสฺสามี"ติ วตฺวา ตาย "เอส เวสฺสนฺตโร ราชา วงฺกปพฺพเต
วสติ, ตสฺส ปุตฺเต มยฺหํ ปริจารเก ยาจิตฺวา อาเนหี"ติ วุตฺเต กิเลสวเสน ตสฺสา
ปฏิพทฺธจิตฺตตาย ตสฺสา วจนํ อติกฺกมิตุํ อสกฺโกนฺโต ปาเถยฺยํ ปฏิยาทาเปตฺวา
อนุกฺกเมน เชตุตฺตรนครํ ปตฺวา "กุหึ เวสฺสนฺตรมหาราชา"ติ ปุจฺฉิ.
      มหาชโน "อิเมสํ ยาจกานํ อติทาเนน อมฺหากํ ราชา รฏฺา ปพฺพาชิโต, เอวํ
อมฺหากํ ราชานํ นาเสตฺวา ปุนปิ อิเธว อาคจฺฉตี"ติ เลฑฺฑุทณฺฑาทิหตฺโถ
อุปกฺโกสนฺโต พฺราหฺมณํ อนุพนฺธิ. โส เทวตาวิคฺคหิโต หุตฺวา ตโต นิกฺขมิตฺวา
วงฺกปพฺพตคามิมคฺคํ อภิรุโฬฺห อนุกฺกเมน วนทฺวารํ ปตฺวา มหาวนํ อชฺโฌคาเหตฺวา
มคฺคมูโฬฺห หุตฺวา วิจรนฺโต เตหิ ราชูหิ โพธิสตฺตสฺส อารกฺขณตฺถาย ปิเตน
เจตปุตฺเตน สมาคญฺฉิ. เตน "กหํ โภ พฺราหฺมณ คจฺฉสี"ติ ปุฏฺโ
"เวสฺสนฺตรมหาราชสฺส สนฺติกนฺ"ติ วุตฺเต "อทฺธา อยํ พฺราหฺมโณ ตสฺส ปุตฺเต วา
เทวึ วา ยาจิตุํ คจฺฉตี"ติ จินฺเตตฺวา "มา โข ตฺวํ พฺราหฺมณ ตตฺถ คจฺฉิ, สเจ
คจฺฉสิ, เอตฺเถว เต สีสํ ฉินฺทิตฺวา มยฺหํ สุนขานํ ฆาสํ กริสฺสามี"ติ เตน
สนฺตชฺชิโต มรณภยภีโต "อหมสฺส ปิตรา เปสิโต ทูโต, `ตํ อาเนสฺสามี'ติ อาคโต"ติ
มุสาวาทํ อภาสิ. ตํ สุตฺวา เจตปุตฺโต ตุฏฺหฏฺโ พฺราหฺมณสฺส สกฺการสมฺมานํ กตฺวา
วงฺกปพฺพตคามิมคฺคํ อาจิกฺขิ. โส ตโต ปรํ คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค อจฺจุเตน นาม
ตาปเสน สทฺธึ สมาคนฺตฺวา ตมฺปิ มคฺคํ ปุจฺฉิตฺวา เตนาปิ มคฺเค อาจิกฺขิเต เตน
อาจิกฺขิตสญฺาย มคฺคํ คจฺฉนฺโต อนุกฺกเมน โพธิสตฺตสฺส อสฺสมปทฏฺานสมีปํ คนฺตฺวา
มทฺทิเทวิยา ผลาผลตฺถํ คตกาเล โพธิสตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา อุโภ ทารเก ยาจิ. เตน
วุตฺตํ:-
    [๑๑๒]  "ปวเน วสมานสฺส       อทฺธิโก ๑- มํ อุปาคมิ
           อยาจิ ปุตฺตเก มยฺหํ      ชาลึ กณฺหาชินํ จุโภ"ติ.
          เอวํ พฺราหฺมเณน ทารเกสุ ยาจิเตสุ มหาสตฺโต "จิรสฺสํ วต เม ยาจโก
อธิคโต, อชฺชาหํ อนวเสสโต ทานปารมึ ปูเรสฺสามี"ติ อธิปฺปาเยน โสมนสฺสชาโต
ปสาริตหตฺเถ สหสฺสตฺถวิกํ เปนฺโต วิย พฺราหฺมณสฺส จิตฺตํ ปริโตเสนฺโต สกลญฺจ ตํ
ปพฺพตกุจฺฉึ อุนฺนาเทนฺโต "ททามิ ตว มยฺหํ ปุตฺตเก, อปิ จ มทฺทิเทวี ปน ปาโตว
ผลาผลตฺถาย วนํ คนฺตฺวา สายํ อาคมิสฺสติ, ตาย อาคตาย เต ปุตฺตเก ทสฺเสตฺวา
ตฺวญฺจ มูลผลาผลํ ขาทิตฺวา เอกรตฺตึ วสิตฺวา วิคตปริสฺสโม ปาโตว คมิสฺสสี"ติ
อาห. พฺราหฺมโณ "กามญฺเจส อุฬารชฺฌาสยตาย ปุตฺตเก ททาติ, มาตา ปน
วจฺฉคิทฺธา ๒- อาคนฺตฺวา ทานสฺส อนฺตรายมฺปิ กเรยฺย, ยนฺนูนาหํ อิมํ นิปฺปีเฬตฺวา
ทารเก คเหตฺวา อชฺเชว คจฺเฉยฺยนฺ"ติ จินฺเตตฺวา "ปุตฺตา เจ เต มยฺหํ ทินฺนา, กึ
ทานิ มาตรํ ทสฺเสตฺวา เปสิเตหิ, เต ทารเก คเหตฺวา อชฺเชว คมิสฺสามี"ติ อาห.
"สเจ ตฺวํ พฺราหฺมณ ราชปุตฺตํ มาตรํ ทฏฺุํ น อิจฺฉสิ, อิเม ทารเก คเหตฺวา
เชตุตฺตรนครํ คจฺฉ, ตตฺถ สญฺชยมหาราชา ทารเก คเหตฺวา มหนฺตํ เต ธนํ ทสฺสติ,
เตน ทาสทาสิโย คณฺหิสฺสสิ, สุขญฺจ ชีวิสฺสสิ, อญฺถา อิเม สุขุมาลา ราชทารกา,
กินฺเต เวยฺยาวจฺจํ กริสฺสนฺตี"ติ อาห.
          พฺราหฺมโณ "เอวมฺปิ มยา น สกฺกา กาตุํ, ราชทณฺฑโต ภายามิ, มยฺหเมว
คามํ เนสฺสามี"ติ อาห. อิมํ เตสํ กถาสลฺลาปํ สุตฺวา ทารกา "ปิตา โน โข อเมฺห
พฺราหฺมณสฺส ทาตุกาโม"ติ ปกฺกมิตฺวา โปกฺขรณึ ๓- คนฺตฺวา ปทุมินิคจฺเฉ นิลียึสุ.
พฺราหฺมโณ เต อทิสฺวาว "ตฺวํ `ทารเก ททามี'ติ วตฺวา เต อปกฺกมาเปสิ, เอโส
เต สาธุภาโว"ติ อาห. อถ มหาสตฺโต สหสาว อุฏฺหิตฺวา ทารเก คเวสนฺโต
@เชิงอรรถ: ๑ ปาฬิ. อตฺถิโก  ๒ ก. ปุตฺตวจฺฉลา  ๓ ม. โปกฺขรณิตีรํ
ปทุมินิคจฺเฉ นิลีเน ทิสฺวา "เอถ ตาตา, มา มยฺหํ ทานปารมิยา อนฺตรายํ อกตฺถ, มม
ทานชฺฌาสยํ มตฺถกํ ปาเปถ, อยญฺจ พฺราหฺมโณ ตุเมฺห คเหตฺวา ตุมฺหากํ อยฺยกสฺส
สญฺชยสฺส มหาราชสฺส สนฺติกํ คมิสฺสติ, ตาต ๑- ชาลิ ตฺวํ ภุชิสฺโส โหตุกาโม
พฺราหฺมณสฺส นิกฺขสหสฺสํ ทตฺวา ภุชิสฺโส ภเวยฺยาสิ, กณฺหาชิเน ตฺวํ ทาสสตํ
ทาสิสตํ หตฺถิสตํ อสฺสสตํ อุสภสตํ นิกฺขสตนฺติ สพฺพสตํ ทตฺวา ภุชิสฺสา
ภเวยฺยาสี"ติ กุมาเร อคฺฆาเปตฺวา สมสฺสาเสตฺวา คเหตฺวา อสฺสมปทํ คนฺตฺวา
กมณฺฑลุนา อุทกํ คเหตฺวา สพฺพญฺุตญฺาณสฺส ปจฺจยํ กตฺวา พฺราหฺมณสฺส หตฺเถ อุทกํ
ปาเตตฺวา อติวิย ปีติโสมนสฺสชาโต หุตฺวา ปวึ อุนฺนาเทนฺโต ปิยปุตฺตทานํ อทาสิ.
อิธาปิ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว ปวิกมฺปาทโย อเหสุํ. เตน วุตฺตํ:-
    [๑๑๓]  "ยาจกํ อุปคตํ ทิสฺวา     หาโส เม อุปปชฺชถ
           อุโภ ปุตฺเต คเหตฺวาน    อทาสึ พฺราหฺมเณ ตทา.
    [๑๑๔]  สเก ปุตฺเต จชนฺตสฺส     ชูชเก พฺราหฺมเณ ยทา
           ตทาปิ ปวี กมฺปิ        สิเนรุวนวฏํสกา"ติ.
      อถ พฺราหฺมโณ ทารเก อคนฺตุกาเม ลตาย หตฺเถสุ พนฺธิตฺวา อากฑฺฒิ. ๒- เตสํ
พนฺธฏฺาเน ฉวึ ฉินฺทิตฺวา โลหิตํ ปคฺฆริ. โส ลตาทณฺเฑน ปหรนฺโต อากฑฺฒิ. เต
ปิตรํ โอโลเกตฺวา:-
           "อมฺมา จ ตาต นิกฺขนฺตา  ตฺวญฺจ โน ตาต ทสฺสสิ
           มา โน ตฺวํ ตาต อททา   ยาว อมฺมาปิ เอตุ
           ตทายํ พฺราหฺมโณ กามํ    วิกฺกิณาตุ หนาตุ วา"ติ ๓-
วตฺวา ปุนปิ อยํ เอวรูโป โฆรทสฺสโน กุรูรกมฺมนฺโต:-
@เชิงอรรถ: ๑ ม. ตตฺถ  ๒ สี. อากฑฺฒติ  ๓ ขุ.ชา. ๒๘/๒๑๒๖/๓๕๓
           "มนุสฺโส อุทาหุ ยกฺโข    มํสโลหิตโภชโน
           คามา อรญฺมาคมฺม      ธนํ ตํ ตาต ยาจติ
           นียมาเน ปิสาเจน       กึ นุ ตาต อุทิกฺขสี"ติ- ๑-
อาทีนิ วทนฺตา ปริเทวึสุ. ตตฺถ ธนนฺติ ปุตฺตธนํ.
      ชูชโก ทารเก ตถา ปริเทวนฺเตเยว โปเถนฺโตว คเหตฺวา ปกฺกามิ. มหาสตฺตสฺส
ทารกานํ กรุณํ ปริเทวิเตน ตสฺส จ พฺราหฺมณสฺส อการุญฺภาเวน พลวโสโก
อุปฺปชฺชิ, วิปฺปฏิสาโร จ อุทปาทิ. โส ตงฺขณญฺเว โพธิสตฺตานํ ปเวณึ อนุสฺสริ.
"สพฺเพว หิ โพธิสตฺตา ปญฺจ มหาปริจฺจาเค ปริจฺจชิตฺวา พุทฺธา ภวิสฺสนฺติ, อหมฺปิ
เตสํ อพฺภนฺตโร, ปุตฺตทานญฺจ มหาปริจฺจาคานํ อญฺตรํ, ตสฺมา เวสฺสนฺตร ทานํ
ทตฺวา ปจฺฉานุตาโป น เต อนุจฺฉวิโก"ติ อตฺตานํ ปริภาเสตฺวา "ทินฺนกาลโต
ปฏฺาย มม เต น กิญฺจิ โหนฺตี"ติ อตฺตานํ อุปตฺถมฺเภตฺวา ทฬฺหสมาทานํ อธิฏฺาย
ปณฺณสาลทฺวาเร ปาสาณผลเก กญฺจนปฏิมา วิย นิสีทิ.
          อถ มทฺทิเทวี อรญฺโต ผลาผลํ คเหตฺวา นิวตฺตนฺตี "มา มหาสตฺตสฺส
ทานนฺตราโย โหตู"ติ วาฬมิครูปธราหิ เทวตาหิ อุปรุทฺธมคฺคา เตสุ อปคเตสุ จิเรน
อสฺสมํ ปตฺวา "อชฺช เม ทุสฺสุปินํ ทิฏฺ, ทุนฺนิมิตฺตานิ จ อุปฺปนฺนานิ, กึ นุ
โข ภวิสฺสตี"ติ จินฺเตนฺตี อสฺสมํ ปวิสิตฺวา ปุตฺตเก อปสฺสนฺตี โพธิสตฺตสฺส
สนฺติกํ คนฺตฺวา "เทว น โข อมฺหากํ ปุตฺตเก ปสฺสามิ, กุหึ เต คตา"ติ อาห. โส
ตุณฺหี อโหสิ. สา ปุตฺตเก อุปธาเรนฺตี ตหึ ตหึ อุปธาวิตฺวา คเวสนฺตี อทิสฺวา
ปุนปิ คนฺตฺวา ปุจฺฉิ. โพธิสตฺโต "กกฺขฬกถาย นํ ปุตฺตโสกํ ชหาเปสฺสามี"ติ
จินฺเตตฺวา:-
           "นูน มทฺที วราโรหา     ราชปุตฺตี ยสสฺสินี
           ปาโต คตาสิ อุญฺฉาย     กิมิทํ สายมาคตา"ติ ๒-
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ชา. ๒๘/๒๑๓๐-๓๑/๓๕๔  ๒ ขุ.ชา. ๒๘/๒๒๒๕/๓๖๓
วตฺวา ตาย จิรายนการเณ กถิเต ปุนปิ ทารเก สนฺธาย น กิญฺจิ อาห. สา
ปุตฺตโสเกน เต อุปธาเรนฺตี ปุนปิ วาตเวเคน วนานิ วิจริ, ตาย เอกรตฺติยํ
วิจริตฏฺานํ ปริคฺคณฺหนฺตํ ปณฺณรสโยชนมตฺตํ อโหสิ. อถ วิภาตาย รตฺติยา
มหาสตฺตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ิตา ทารกานํ อทสฺสเนน พลวโสกาภิภูตา ตสฺส
ปาทมูเล ฉินฺนกทลี วิย ภูมิยํ วิสญฺี หุตฺวา ปติ. โส "มตา"ติ สญฺาย กมฺปมาโน
อุปฺปนฺนพลวโสโกปิ สตึ ปจฺจุปฏฺเปตฺวา "ชานิสฺสามิ ตาว ชีวติ, น ชีวตี"ติ
สตฺตมาเส กายสํสคฺคํ อนาปนฺนปุพฺโพปิ อญฺสฺส อภาเวน ตสฺสา สีสํ อุกฺขิปิตฺวา
อูรูสุ เปตฺวา อุทเกน ปริปฺโผสิตฺวา อุรญฺจ มุขญฺจ หทยญฺจ ปริมชฺชิ. มทฺทีปิ โข
โถกํ วีตินาเมตฺวา สตึ ปฏิลภิตฺวา หิโรตฺตปฺปํ ปจฺจุปฏฺเปตฺวา "เทว ทารกา เต
กุหึ คตา"ติ ปุจฺฉิ. โส "เทวิ เอกสฺส เม พฺราหฺมณสฺส มํ ยาจิตฺวา อาคตสฺส
ทาสตฺถาย ทินฺนา"ติ วตฺวา ตาย "กสฺมา เทว ปุตฺเต พฺราหฺมณสฺส ทตฺวา มม สพฺพรตฺตึ
ปริเทวิตฺวา วิจรนฺติยา นาจิกฺขี"ติ วุตฺเต "ปมเมว วุตฺเต ตว จิตฺตทุกฺขํ พหุํ
ภวิสฺสติ, อิทานิ ปน สรีรทุกฺเขน ตนุกํ ภวิสฺสตี"ติ วตฺวา:-
           "มํ ปสฺส มทฺทิ มา ปุตฺเต  มา พาฬฺหํ ปริเทวสิ
           ลจฺฉาม ปุตฺเต ชีวนฺตา    อโรคา จ ภวามเส"ติ ๑-
          โส สมสฺสาเสตฺวา ปุน:-
           "ปุตฺเต ปสุญฺจ ธญฺญฺจ    ยญฺจ อญฺ ฆเร ธนํ
           ทชฺชา สปฺปุริโส ทานํ     ทิสฺวา ยาจกมาคตํ ๒-
           อนุโมทาหิ เม มทฺทิ      ปุตฺตเก ทานมุตฺตมนฺ"ติ ๓-
วตฺวา อตฺตโน ปุตฺตทานํ ตํ อนุโมทาเปสิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ชา. ๒๘/๒๒๖๐/๓๖๗  ๒ ปาฬิ. ยาจกมาคเต  ๓ ขุ.ชา. ๒๘/๒๒๖๑/๓๖๗
          สาปิ:-
           "อนุโมทามิ เต เทว     ปุตฺตเก ทานมุตฺตมํ
           ทตฺวา จิตฺตํ ปสาเทหิ     ภิยฺโย ทานํ ทโท ภวา"ติ ๑-
วตฺวา อนุโมทิ.
      เอวํ เตสุ อญฺมญฺ สมฺโมทนียํ กถํ กเถนฺเตสุ สกฺโก จินฺเตสิ "มหาปุริโส
หิยฺโย ชูชกสฺส ปวึ อุนฺนาเทตฺวา ทารเก อทาสิ. อิทานิ นํ โกจิ หีนปุริโส
อุปสงฺกมิตฺวา มทฺทิเทวึ ยาจิตฺวา คเหตฺวา คจฺเฉยฺย, ตโต ราชา นิปฺปจฺจโย ภเวยฺย,
หนฺทาหํ พฺราหฺมณวณฺเณน นํ อุปสงฺกมิตฺวา มทฺทึ ยาจิตฺวา ปารมิกูฏํ คาหาเปตฺวา
กสฺสจิ อวิสฺสชฺชิยํ กตฺวา ปุน นํ ตสฺเสว ทตฺวา อาคมิสฺสามี"ติ. โส
สูริยุคฺคมนเวลายํ พฺราหฺมณวณฺเณน ตสฺส สนฺติกํ อคมาสิ. ตํ ทิสฺวา มหาปุริโส
"อติถิ โน อาคโต"ติ ปีติโสมนสฺสชาโต เตน สทฺธึ มธุรปฏิสนฺถารํ กตฺวา "พฺราหฺมณ
เกนตฺเถน อิธาคโตสี"ติ ปุจฺฉิ. อถ นํ สกฺโก มทฺทิเทวึ ยาจิ. เตน วุตฺตํ:-
    [๑๑๕]  "ปุนเทว สกฺโก โอรุยฺห   หุตฺวา พฺราหฺมณสนฺนิโภ
           อยาจิ มํ มทฺทิเทวึ       สีลวนฺตึ ปติพฺพตนฺ"ติ.
      #[๑๑๕]  ตตฺถ ปุนเทวาติ ทารเก ทินฺนทิวสโต ปจฺฉา เอว. ตทนนฺตรเมวาติ
อตฺโถ. โอรุยฺหาติ เทวโลกโต โอตริตฺวา. พฺราหฺมณสนฺนิโภติ พฺราหฺมณสมานวณฺโณ.
          อถ มหาสตฺโต "หิยฺโย เม เทฺวปิ ทารกา พฺราหฺมณสฺส ทินฺนา, อหมฺปิ
อรญฺเ เอกโกว, กถํ เต มทฺทึ สีลวนฺตึ ปติพฺพตํ ทสฺสามี"ติ อวตฺวาว ปสาริตหตฺเถ
อนคฺฆรตนํ เปนฺโต อสชฺชิตฺวา อพชฺฌิตฺวา อโนลีนมานโส "อชฺช เม ทานปารมี มตฺถกํ
ปาปุณิสฺสตี"ติ หฏฺตุฏฺโ คิรึ อุนฺนาเทนฺโต วิย:-
           "ททามิ น วิกมฺปามิ      ยํ มํ ยาจสิ พฺราหฺมณ
           สนฺตํ นปฺปฏิคูหามิ        ทาเน เม รมตี มโน"ติ ๒-
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ชา. ๒๘/๒๒๖๑/๓๖๗  ๒ ขุ.ชา. ๒๘/๒๒๗๘/๓๖๙
วตฺวา สีฆเมว กมณฺฑลุนา อุทกํ อาหริตฺวา พฺราหฺมณสฺส หตฺเถ อุทกํ ปาเตตฺวา
ภริยํ อทาสิ. เตน วุตฺตํ:-
    [๑๑๖]  "มทฺทึ หตฺเถ คเหตฺวาน   อุทกญฺชลิ ปูริย
           ปสนฺนมนสงฺกปฺโป        ตสฺส มทฺทึ อทาสหนฺ"ติ.
     #[๑๑๖]  ตตฺถ อุทกญฺชลีติ อุทกํ อญฺชลึ, "อุทกนฺ"ติ จ กรณตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํ,
อุทเกน ตสฺส พฺราหฺมณสฺส อญฺชลึ ปสาริตหตฺถตลํ ปูเรตฺวาติ อตฺโถ.
ปสนฺนมนสงฺกปฺโปติ "อทฺธา อิมินา ทารปริจฺจาเคน ๑- ทานปารมึ มตฺถกํ ปาเปตฺวา
สมฺมาสมฺโพธึ อธิคมิสฺสามี"ติ อุปฺปนฺนสทฺธาปสาเทน ปสนฺนจิตฺตสงฺกปฺโป.
ตงฺขณญฺเว เหฏฺา วุตฺตปฺปการานิ สพฺพปาฏิหาริยานิ ปาตุรเหสุํ. "อิทานิสฺส น ทูเร
สมฺมาสมฺโพธี"ติ เทวคณา พฺรหฺมคณา อติวิย ปีติโสมนสฺสชาตา อเหสุํ. เตน วุตฺตํ:-
    [๑๑๗]  "มทฺทิยา ทียมานาย      คคเณ เทวา ปโมทิตา
           ตทาปิ ปวี กมฺปิ        สิเนรุวนวฏํสกา"ติ.
          ตถา ปน ทียมานาย มทฺทิเทวิยา รุณฺณํ วา ทุมฺมุขํ วา ภากุฏิมตฺตํ วา
นาโหสิ, เอวญฺจสฺสา อโหสิ "ยํ เทโว อิจฺฉติ, ตํ กโรตู"ติ.
           "โกมารี ยสฺสาหํ ภริยา   สามิโก มม อิสฺสโร
           ยสฺสิจฺเฉ ตสฺส มํ ทชฺชา   วิกฺกิเณยฺย หเนยฺย วา"ติ ๒-
อาห.
          มหาปุริโสปิ "อมฺโภ พฺราหฺมณ มทฺทิโต เม สตคุเณน สหสฺสคุเณน
สตสหสฺสคุเณน สพฺพญฺุตญฺาณเมว ปิยตรํ, อิทํ เม ทานํ สพฺพญฺุตญฺาณปฺปฏิเวธสฺส
ปจฺจโย โหตู"ติ วตฺวา ทานํ อทาสิ. เตน วุตฺตํ:-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปริจฺจาเคน  ๒ ขุ.ชา. ๒๘/๒๒๘๒/๓๖๙
    [๑๑๘]  "ชาลึ กณฺหาชินํ ธีตํ      มทฺทิเทวึ ปติพฺพตํ
           จชมาโน น จินฺเตสึ      โพธิยาเยว การณา.
    [๑๑๙]  น เม เทสฺสา อุโภ ปุตฺตา มทฺทิเทวี น เทสฺสิยา
           สพฺพญฺุตํ ปิยํ มยฺหํ       ตสฺมา ปิเย อทาสหนฺ"ติ.
         #[๑๑๘]  ตตฺถ จชมาโน น จินฺเตสินฺติ ปริจฺจชนฺโต สนฺตาปวเสน น จินฺเตสึ,
วิสฺสฏฺโ หุตฺวา ปริจฺจชินฺติ อตฺโถ.
      เอตฺถาห:- กสฺมา ปนายํ มหาปุริโส อตฺตโน ปุตฺตทาเร ชาติสมฺปนฺเน ขตฺติเย
ปรสฺส ทาสภาเวน ปริจฺจชิ, น หิ เยสํ เกสญฺจิปิ ภุชิสฺสานํ อภุชิสฺสภาวกรณํ
สาธุธมฺโมติ? วุจฺจเต:- อนุธมฺมภาวโต. อยํ หิ พุทฺธการเก ธมฺเม อนุคตธมฺมตา,
ยทิทํ สพฺพสฺส อตฺตนิยสฺส มมนฺติ ปริคฺคหิตวตฺถุโน อนวเสสปริจฺจาโค, น หิ
เทยฺยธมฺมปฏิคฺคาหกวิกปฺปรหิตํ ทานปารมึ ปริปูเรตุํ อุสฺสุกฺกมาปนฺนานํ
โพธิสตฺตานํ มมนฺติ ปริคฺคหิตวตฺถุํ ยาจนฺตสฺส ยาจกสฺส น ปริจฺจชิตุํ ยุตฺตํ,
โปราโณปิ จายมนุธมฺโม. สพฺเพสํ หิ โพธิสตฺตานํ อยํ อาจิณฺณสมาจิณฺณธมฺโม กุลวํโส
กุลปฺปเวณี, ยทิทํ สพฺพสฺส ปริจฺจาโค, ตตฺถ จ วิเสสโต ปิยตรวตฺถุปริจฺจาโค,
น หิ เกจิ โพธิสตฺตา วํสานุคตํ รชฺชิสฺสริยาทิธนปริจฺจาคํ อตฺตโน
สีสนยนาทิองฺคปริจฺจาคํ ปิยชีวิตปริจฺจาคํ กุลวํสปติฏฺาปกปิยปุตฺตปริจฺจาคํ
มนาปจารินีปิยภริยาปริจฺจาคนฺติ อิเม ปญฺจ มหาปริจฺจาเค ปริจฺจชิตฺวา พุทฺธา นาม
ภูตปุพฺพา อตฺถิ, ตถา หิ สุมงฺคเล ภควติ โพธิสตฺตภูเต โพธิปริเยสนํ จรมาเน
ปุริมตฺตภาวโต ๑- ตติเย อตฺตภาเว สปุตฺตทาเร เอกสฺมึ ปพฺพเต วสนฺเต ขรทาิโก นาม
ยกฺโข มหาปุริสสฺส ทานชฺฌาสยตํ สุตฺวา พฺราหฺมณวณฺเณน อุปสงฺกมิตฺวา มหาสตฺตํ
เทฺว ทารเก ยาจิ.
          มหาสตฺโต "ททามิ พฺราหฺมณสฺส ปุตฺตเก"ติ หฏฺปหฏฺโ อุทกปริยนฺตํ ปวึ
กมฺเปนฺโต เทฺวปิ ทารเก อทาสิ. ยกฺโข จงฺกมนโกฏิยํ อาลมฺพนผลกํ นิสฺสาย ิโต
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. จรมาเน จ จริมตฺตภาวโต
มหาสตฺตสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว มุฬาลกลาปํ วิย เทฺว ทารเก ขาทิ. อคฺคิชาลํ วิย
โลหิตธารํ อุคฺคิรมานํ ๑- ยกฺขสฺส มุขํ โอโลเกนฺตสฺส มหาปุริสสฺส "วญฺเจสิ วต มํ
ยกฺโข"ติ อุปฺปชฺชนกจิตฺตุปฺปาทสฺส โอกาสํ อเทนฺตสฺส อุปายโกสลฺลสฺส สุภาวิตตฺตา
อตีตธมฺมานํ อปฺปฏิสนฺธิสภาวโต อนิจฺจาทิวเสน สงฺขารานํ สุปริมทฺทิตภาวโต จ เอวํ
อิตรฏฺิติเกน ปภงฺคุนา อสาเรน สงฺขารกลาเปน "ปูริตา วต เม ทานปารมี, มหนฺตํ
วต เม อตฺถํ สาเธตฺวา อิทํ อธิคตนฺ"ติ โสมนสฺสเมว อุปฺปชฺชิ. โส อิทํ
อนญฺสาธารณํ ตสฺมึ ขเณ อตฺตโน จิตฺตาจารํ ตฺวา "อิมสฺส นิสฺสนฺเทน อนาคเต
อิมินาว นีหาเรน สรีรโต รสฺมิโย นิกฺขมนฺตู"ติ ปตฺถนํ อกาสิ. ตสฺส ตํ ปตฺถนํ
นิสฺสาย พุทฺธภูตสฺส สรีรปฺปภา นิจฺจเมว ทสสหสฺสิโลกธาตุํ ผริตฺวา อฏฺาสิ. ๒-
เอวมญฺเปิ โพธิสตฺตา อตฺตโน ปิยตรํ ปุตฺตทารํ ปริจฺจชิตฺวา สพฺพญฺุตญฺาณํ
ปฏิวิชฺฌึสุ.
          อปิ จ ยถา นาม โกจิ ปุริโส กสฺสจิ สนฺติเก คามํ วา ชนปทํ วา เกณิยา
คเหตฺวา กมฺมํ กโรนฺโต อตฺตโน อนฺเตวาสิกานํ วา ปมาเทน ปูติภูตํ ๓- ธนํ ธาเรยฺย,
ตเมนํ โส คาหาเปตฺวา พนฺธนาคารํ ปเวเสยฺย. ตสฺส เอวมสฺส "อหํ โข อิมสฺส
รญฺโ กมฺมํ กโรนฺโต เอตฺตกํ นาม ธนํ ธาเรมิ, เตนาหํ รญฺา พนฺธนาคาเร
ปเวสิโต, สจาหํ อิเธว โหมิ, อตฺตานญฺจ ขีเยยฺย, ปุตฺตทารกมฺมกรโปริสา จ เม
ชีวิกาปคตา มหนฺตํ อนยพฺยสนํ อาปชฺเชยฺยุํ, ยนฺนูนาหํ รญฺโ อาโรเจตฺวา อตฺตโน
ปุตฺตํ วา กนิฏฺภาตรํ วา อิธ เปตฺวา นิกฺขเมยฺยํ, เอวาหํ อิโต พนฺธนโต มุตฺโต
น จิรสฺเสว ยถามิตฺตํ ยถาสนฺทิฏฺ ธนํ สํหริตฺวา รญฺโ ทตฺวา ตมฺปิ พนฺธนโต
โมเจมิ, อปฺปมตฺโตว หุตฺวา อุฏฺานพเลน อตฺตโน สมฺปตฺตึ ปฏิปากติกํ กริสฺสามี"ติ.
โส ตถา กเรยฺย. เอวํ สมฺปทมิทํ ทฏฺพฺพํ.
          ตตฺริทํ โอปมฺมสํสนฺทนํ:- ราชา วิย กมฺมํ, พนฺธนาคาโร วิย สํสาโร, รญฺา
พนฺธนาคาเร ปิตปุริโส วิย กมฺมวเสน สํสารจารเก ิโต มหาปุริโส, ตสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ ม. อุคฺคิริยมานํ  ๒ อภิ.อ. ๑/๖๒-๓  ๓ ม. ปติสฺสุตํ
พนฺธนาคาเร ิตปุริสสฺส ตตฺถ ปุตฺตสฺส วา ภาตุโน วา ปราธีนภาวกรเณน เตสํ
อตฺตโน จ ทุกฺขปฺปโมจนํ วิย มหาปุริสสฺส อตฺตโน ปุตฺตาทิเก ปเรสํ ทตฺวา
สพฺพญฺุตญฺาณปฺปฏิลาเภน สพฺพสตฺตานํ วฏฺฏทุกฺขปฺปโมจนํ, ตสฺส วิคตทุกฺขสฺส
เตหิ สทฺธึ ยถาธิปฺเปตสมฺปตฺติยํ ปติฏฺานํ วิย มหาปุริสสฺส อรหตฺตมคฺเคน
อปคตวฏฺฏทุกฺขสฺส พุทฺธภาเวน ทสพลาทิสพฺพญฺุตญฺาณสมฺปตฺติสมนฺนาคโม อตฺตโน
วจนการกานํ วิชฺชตฺตยาทิสมฺปตฺติสมนฺนาคโม จาติ เอวํ อนวชฺชสภาโว เอว
มหาปุริสานํ ปุตฺตทารปริจฺจาโค. เอเตเนว นเยน เนสํ องฺคชีวิตปริจฺจาเค ยา
โจทนา, สาปิ วิโสธิตาติ เวทิตพฺพาติ.
          เอวํ ปน มหาสตฺเตน มทฺทิเทวิยา ทินฺนาย สกฺโก อจฺฉริยพฺภุตจิตฺตชาโต
หุตฺวา:-
           "สพฺเพ ชิตา เต ปจฺจูหา  เย ทิพฺพา เย จ มานุสา
           นินฺทาทิตา เต ปวี      สทฺโท เต ติทิวํ คโต. ๑-
           ทุทฺททํ ททมานานํ        ทุกฺกรํ กมฺมํ กุพฺพตํ
           อสนฺโต นานุกุพฺพนฺติ      สตํ ธมฺโม ทุรนฺนโย.
           ตสฺมา สตญฺจ อสตํ       นานา โหติ อิโต คติ
           อสนฺโต นิรยํ ยนฺติ       สนฺโต สคฺคปรายนา"ติ- ๒-
อาทินา นเยน มหาปุริสสฺส ทานานุโมทนวเสน ถุตึ อกาสิ.
          ตตฺถ ปจฺจูหาติ ปจฺจตฺถิกา. ทิพฺพาติ ทิพฺพยสปฏิพาหกา. มานุสาติ
มนุสฺสยสปฏิพาหกา. เก ปน เตติ? มจฺฉริยธมฺมา, เต สพฺเพ ปุตฺตทารํ เทนฺเตน
มหาสตฺเตน ชิตาติ ทสฺเสติ. ทุทฺททนฺติ ปุตฺตทาราทิทุทฺททํ ททมานานํ ตเมว ทุกฺกรํ
กุพฺพตํ ตุมฺหาทิสานํ กมฺมํ อญฺเ สาวกปจฺเจกโพธิสตฺตา ๓- นานุกุพฺพนฺติ, ปเคว
อสนฺโต
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ชา. ๒๘/๒๒๘๓-๔/๓๖๙  ๒ ขุ.ชา. ๒๘/๒๒๘๖-๗/๓๗๐  ๓ สี.,ม. อโพธิสตฺตา
มจฺฉริโน. ตสฺมา สตํ ธมฺโม ทุรนฺนโย สาธูนํ มหาโพธิสตฺตานํ ปฏิปตฺติธมฺโม
อญฺเหิ ทุรนุคโม.
      เอวํ สกฺโก มหาปุริสสฺส อนุโมทนวเสน ถุตึ กตฺวา มทฺทิเทวึ นิยฺยาเตนฺโต:-
           "ททามิ โภโต ภริยํ      มทฺทึ สพฺพงฺคโสภนํ ๑-
           ตฺวญฺเจว มทฺทิยา ฉนฺโน   มทฺที จ ปติโน ตวาติ ๒-
วตฺวา ตํ มทฺทึ ปฏิทตฺวา ทิพฺพตฺตภาเวน ชลนฺโต ตรุณสูริโย วิย อากาเส ตฺวา
อตฺตานํ อาจิกฺขนฺโต:-
           "สกฺโกหมสฺมิ เทวินฺโท    อาคโตสฺมิ ตวนฺติเก
           วรํ วรสฺสุ ราชิสิ        วเร อฏฺ ททามิ เต"ติ ๓-
วตฺวา วเรหิ นิมนฺเตสิ. มหาสตฺโตปิ "ปิตา มํ ปุนเทว รชฺเช ปติฏฺาเปตุ,
วชฺฌปฺปตฺตํ วธโต โมเจยฺยํ, สพฺพสตฺตานํ อวสฺสโย ภเวยฺยํ, ปรทารํ น คจฺเฉยฺยํ,
อิตฺถีนํ วสํ น คจฺเฉยฺยํ, ปุตฺโต เม ทีฆายุโก สิยา, ๔- อนฺนปานาทิเทยฺยธมฺโม
พหุโก สิยา, ตญฺจ อปริกฺขยํ ปสนฺนจิตฺโต ทเทยฺยํ, เอวํ มหาทานานิ ปวตฺเตตฺวา
เทวโลกํ คนฺตฺวา ตโต อิธาคโต สพฺพญฺุตํ ปาปุเณยฺยนฺ"ติ อิเม อฏฺวเร ยาจิ. สกฺโก
"น จิรสฺเสว ปิตา สญฺชยมหาราชา อิเธว อาคนฺตฺวา ตํ คเหตฺวา รชฺเช ปติฏฺาเปสฺสติ,
อิตโร จ สพฺโพ เต มโนรโถ มตฺถกํ ปาปุณิสฺสติ, มา จินฺตยิ, อปฺปมตฺโต โหหี"ติ
โอวาทํ ทตฺวา ๕- สกฏฺานเมว คโต. โพธิสตฺโต จ มทฺทิเทวี จ สมฺโมทมานา
สกฺกทตฺติเย อสฺสเม วสึสุ.
      ชูชเกปิ กุมาเร คเหตฺวา คจฺฉนฺเต เทวตา อารกฺขํ อกํสุ. ทิวเส ทิวเส เอกา
เทวธีตา รตฺติภาเค อาคนฺตฺวา มทฺทิวณฺเณน กุมาเร ปฏิชคฺคิ. โส เทวตาวิคฺคหิโต
หุตฺวา "กลิงฺครฏฺ คมิสฺสามี"ติ อฑฺฒมาเสน เชตุตฺตรนครเมว สมฺปาปุณิ. ราชา
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,ม. สพฺพงฺคโสภินึ  ๒ ขุ.ชา. ๒๘/๒๒๘๙/๓๗๐  ๓ ขุ.ชา. ๒๘/๒๒๙๒/๓๗๐
@๔ ม. ปตฺตา มทฺที จ ทีฆายุกา สิยา  ๕ ฉ.ม. โอวทิตฺวา
วินิจฺฉเย นิสินฺโน พฺราหฺมเณน สทฺธึ ทารเก ราชงฺคเณน คจฺฉนฺเต ทิสฺวา
สญฺชานิตฺวา พฺราหฺมเณน สทฺธึ เต ปกฺโกสาเปตฺวา ตํ ปวตฺตึ สุตฺวา โพธิสตฺเตน
กถิตนิยาเมเนว ธนํ ทตฺวา กุมาเร กิณิตฺวา นฺหาเปตฺวา โภเชตฺวา
สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิเต กตฺวา ราชา ทารกํ ผุสฺสติเทวี ทาริกํ อุจฺฉงฺเค กตฺวา
โพธิสตฺตสฺส ราชปุตฺติยา จ ปวตฺตึ สุณึสุ.
          ตํ สุตฺวา ราชา "ภูนหจฺจํ วต มยา กตนฺ"ติ สํวิคฺคมานโส ตาวเทว
ทฺวาทสอกฺโขภินีปริมาณํ เสนํ สนฺนยฺหิตฺวา วงฺกปพฺพตาภิมุโข ปายาสิ สทฺธึ
ผุสฺสติเทวิยา เจว ทารเกหิ จ. อนุกฺกเมน คนฺตฺวา ปุตฺเตน จ สุณิสาย จ สมาคจฺฉิ.
เวสฺสนฺตโร ปิยปุตฺเต ทิสฺวา โสกํ สนฺธาเรตุํ อสกฺโกนฺโต วิสญฺี หุตฺวา ตตฺเถว
ปติ, ตถา มทฺที มาตาปิตโร สหชาตา สฏฺิสหสฺสา อมจฺจา. ตํ การุญฺ ปสฺสนฺเตสุ
เอโกปิ สกภาเวน สนฺธาเรตุํ นาสกฺขิ, สกลํ อสฺสมปทํ ยุคนฺธรวาตปมทฺทิตํ
วิย ๑- สาลวนํ อโหสิ. สกฺโก เทวราชา เตสํ วิสญฺิภาววิโนทนตฺถํ โปกฺขรวสฺสํ
วสฺสาเปสิ, เตเมตุกามา เตเมนฺติ, โปกฺขเร ปติตวสฺสํ วิย วินิวตฺเตตฺวา ๒- อุทกํ
คจฺฉติ. สพฺเพ สญฺ ปฏิลภึสุ. ตทาปิ ปวิกมฺปาทโย เหฏฺา วุตฺตปฺปการา อจฺฉริยา
ปาตุรเหสุํ. เตน วุตฺตํ:-
    [๑๒๐]  "ปุนาปรํ พฺรหารญฺเ     มาตาปิตุสมาคเม
           กรุณํ ปริเทวนฺเต        สลฺลปนฺเต สุขํ ทุขํ.
    [๑๒๑]  หิโรตฺตปฺเปน ครุนา      อุภินฺนํ อุปสงฺกมิ
           ตทาปิ ปวี กมฺปิ        สิเรนุวนวฏํสกา"ติ.
     #[๑๒๐]  ตตฺถ กรุณํ ปริเทวนฺเตติ มาตาปิตโร อาทึ กตฺวา สพฺพสฺมึ อาคตชเน
กรุณํ ปริเทวมาเน. สลฺลปนฺเต สุขํ ทุขนฺติ สุขทุกฺขํ ปุจฺฉิตฺวา ปฏิสนฺถารวเสน
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ยุคนฺตวาตปหตปมทฺทิตํ วิย  ๒ ฉ.ม. วินิวตฺติตฺวา
อาลาปสลฺลาปํ กโรนฺเต. หิโรตฺตปฺเปน ครุนา อุภินฺนนฺติ อิเม ๑- สิวีนํ วจนํ
คเหตฺวา อทูสกํ ธมฺเม ิตํ มํ ปพฺพาชยึสูติ จิตฺตปฺปโกปํ อกตฺวา อุโภสุ เอเตสุ
มาตาปิตูสุ ธมฺมคารวสมุสฺสิเตน หิโรตฺตปฺเปเนว ยถารูเป อุปสงฺกมิ. เตน เม
ธมฺมเตเชน ตทาปิ ปวี กมฺปิ.
      อถ สญฺชยมหาราชา โพธิสตฺตํ ขมาเปตฺวา รชฺชํ ปฏิจฺฉาเปตฺวา ตงฺขณญฺเว
เกสมสฺสุกมฺมาทีนิ การาเปตฺวา นฺหาเปตฺวา สพฺพาภรณวิภูสิตํ เทวราชานมิว
วิโรจมานํ สห มทฺทิเทวิยา รชฺเช อภิสิญฺจิตฺวา ตาวเทว จ ตโต วุฏฺาย ๒-
ทฺวาทสอกฺโขภินีปริมาณาย จตุรงฺคินิยา เสนาย จ ปุตฺตํ ปริวาเรตฺวา ๓- วงฺกปพฺพตโต
ยาว เชตุตฺตรนครา สฏฺิโยชนมคฺคํ อลงฺการาเปตฺวา ทฺวีหิ มาเสหิ สุเขเนว นครํ
ปเวเสสิ. มหาชโน อุฬารํ ปีติโสมนสฺสํ ปฏิสํเวเทสิ. เจลุกฺเขปาทโย ปวตฺตึสุ. นคเร
จ นนฺทิเภรึ จราเปสุํ. อนฺตมโส วิฬาเร อุปาทาย สพฺเพสํ พนฺธเน ิตานํ พนฺธนโมกฺโข
อโหสิ. โส นครํ ปวิฏฺทิวเสเยว ปจฺจูสกาเล จินฺเตสิ "เสฺว วิภาตาย รตฺติยา
มมาคตภาวํ สุตฺวา ยาจกา อาคมิสฺสนฺติ, เตสาหํ กึ ทสฺสามี"ติ. ตสฺมึ ขเณ สกฺกสฺส
อาสนํ อุณฺหาการํ ทสฺเสสิ. โส อาวชฺเชนฺโต ตํ การณํ ตฺวา ตาวเทว ราชนิเวสนสฺส
ปุริมวตฺถุํ ปจฺฉิมวตฺถุญฺจ กฏิปฺปมาณํ ปูเรนฺโต ฆนเมโฆ วิย สตฺตรตนวสฺสํ
วสฺสาเปสิ. สกลนคเร ชณฺณุปฺปมาณํ วสฺสาเปสีติ. เตน วุตฺตํ:-
       [๑๒๒] "ปุนาปรํ พฺรหารญฺา      นิกฺขมิตฺวา สาติภิ
             ปวิสามิ ปุรํ รมฺมํ         เชตุตฺตรํ ปุรุตฺตมํ.
       [๑๒๓] รตนานิ สตฺต วสฺสึสุ       มหาเมโฆ ปวสฺสถ
             ตทาปิ ปวี กมฺปิ         สิเนรุวนวฏํสกา.
       [๑๒๔] อเจตนายํ ปวี          อวิญฺาย สุขํ ทุขํ
             สาปิ ทานพลา มยฺหํ       สตฺตกฺขตฺตุํ ปกมฺปถา"ติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. อิเมสํ  ๒ ฉ.ม. ปฏฺาย  ๓ ฉ.ม. ปริวารยิตฺวา
     #[๑๒๔]  เอวํ สตฺตรตนวสฺเส วุฏฺเ ปุนทิวเส มหาสตฺโต "เยสํ กุลานํ
ปุริมปจฺฉิมวตฺถูสุ วุฏฺธนํ, ๑- เตสญฺเว โหตู"ติ ทาเปตฺวา อวเสสํ อาหราเปตฺวา
อตฺตโน เคหวตฺถุสฺมึ ธเนน สทฺธึ โกฏฺาคาเรสุ โอกิราเปตฺวา มหาทานํ ปวตฺเตสิ.
อเจตนายํ ปวีติ เจตนารหิตา อยํ มหาภูตา ปวี, เทวตา ปน เจตนาสหิตา.
อวิญฺาย สุขํ ทุขนฺติ อเจตนตฺตา เอว สุขํ ทุกฺขํ อชานิตฺวา. สติปิ
สุขทุกฺขปฺปจฺจยสํโยเค ตํ นานุภวนฺตี สาปิ ทานพลา มยฺหนฺติ เอวํ ภูตาปิ สา
มหาปวี มม ทานปุญฺานุภาวเหตุ. สตฺตกฺขตฺตุํ ปกมฺปถาติ อฏฺวสฺสิกกาเล
หทยมํสาทีนิปิ ยาจกานํ ทเทยฺยนฺติ ทานชฺฌาสยุปฺปาเท มงฺคลหตฺถิทาเน ปพฺพาชนกาเล
ปวตฺติตมหาทาเน ปุตฺตทาเน ภริยาทาเน วงฺกปพฺพเต าติสมาคเม นครํ ปวิฏฺทิวเส
รตนวสฺสกาเลติ อิเมสุ าเนสุ สตฺตวารํ อกมฺปิตฺถ. เอวํ เอกสฺมึเยว อตฺตภาเว
สตฺตกฺขตฺตุํ มหาปวิกมฺปนาทิอจฺฉริยปาตุภาวเหตุภูตานิ ยาวตายุกํ มหาทานานิ
ปวตฺเตตฺวา มหาสตฺโต อายุปริโยสาเน ตุสิตปุเร อุปฺปชฺชิ. เตนาห ภควา:-
             "ตโต เวสฺสนฺตโร ราชา   ทานํ ทตฺวาน ขตฺติโย
             กายสฺส เภทา สปฺปญฺโ    สคฺคํ โส อุปปชฺชถา"ติ. ๒-
      ตทา ชูชโก เทวทตฺโต อโหสิ, อมิตฺตตาปนา จิญฺจมาณวิกา, เจตปุตฺโต ฉนฺโน,
อจฺจุตตาปโส สาริปุตฺโต, สกฺโก อนุรุทฺโธ, มทฺที ราหุลมาตา, ชาลิกุมาโร ราหุโล,
กณฺหาชินา อุปฺปลวณฺณา, มาตาปิตโร มหาราชกุลานิ, เสสปริสา พุทฺธปริสา,
เวสฺสนฺตโร ราชา โลกนาโถ.
      อิธาปิ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว ยถารหํ เสสปารมิโย นิทฺธาเรตพฺพา. ตถา มหาสตฺเต
กุจฺฉิคเต มาตุ เทวสิกํ ฉสตสหสฺสานิ วิสฺสชฺเชตฺวา ทานํ ทาตุกามตาโทหโฬ,
ตถา ทิยฺยมาเนปิ ธนสฺส ปริกฺขยาภาโว, ชาตกฺขเณ เอว หตฺถํ ปสาเรตฺวา "ทานํ
ทสฺสามิ, อตฺถิ กิญฺจี"ติ วาจานิจฺฉารณํ, จตุปญฺจวสฺสิกกาเล อตฺตโน อลงฺการสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ สี. วุฏฺิตธนํ  ๒ ขุ.ชา. ๒๘/๒๔๔๐/๓๘๕
ธาตีนํ หตฺถคตสฺส ปุน อคฺคเหตุกามตา, อฏฺวสฺสิกกาเล หทยมํสาทิกสฺส
อตฺตโน สรีราวยวสฺส ทาตุกามตาติ เอวมาทิกา สตฺตกฺขตฺตุํ
มหาปวิกมฺปนาทิอเนกจฺฉริยปาตุภาวเหตุภูตา อิธ มหาปุริสสฺส คุณานุภาวา
วิภาเวตพฺพา. เตเนตํ วุจฺจติ:-
             "เอวํ อจฺฉริยา เหเต     อพฺภุตา จ มเหสิโน ฯเปฯ
             เตสุ จิตฺตปฺปสาโทปิ       ทุกฺขโต ปริโมจเย
             ปเควานุกิริยา เตสํ       ธมฺมสฺส อนุธมฺมโต"ติ.
                     เวสฺสนฺตรจริยาวณฺณนา นิฏฺิตา.
                        ----------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๒ หน้า ๙๑-๑๒๓.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=52&A=1989&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=52&A=1989&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=33&i=217
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=33&A=8795
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=33&A=11506
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=33&A=11506
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๓
http://84000.org/tipitaka/read/?index_33