อรรถกถาเล่มที่ ๕๔ ภาษาบาลีอักษรไทย
 วิภงฺค.อ. (สมฺโมห.)

                        ๑. เอกกนิทฺเทสวณฺณนา
     [๗๖๑] อิทานิ ยถานิกฺขิตฺตาย มาติกาย "ปญฺจวิญฺาณา น เหตุเมวา"ติอาทินา
นเยน อารทฺเธ นิทฺเทสวาเร น เหตุเมวาติ สาธารณเหตุปฏิกฺเขปนิทฺเทโส.
ตตฺถ "เหตุเหตุ ปจฺจยเหตุ อุตฺตมเหตุ สาธารณเหตูติ จตุพฺพิโธ เหตู"ติอาทินา
นเยน ยํ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ สพฺพํ รูปกณฺเฑ "สพฺพํ รูปํ นเหตุเมวา"ติอาทีนํ
อตฺถวณฺณนายํ ๔- วุตฺตเมว. อเหตุกเมวาติอาทีสุ พฺยญฺชนสนฺธิวเสน มกาโร
เวทิตพฺโพ, อเหตุกาเอวาติ อตฺโถ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. อปิจ "เหตู ธมฺมา น
เหตู ธมฺมา"ติอาทีสุ ๕- ธมฺมโกฏฺาเสสุ ปญฺจวิญฺาณานิ เหตู ธมฺมาติ วา สเหตุกา
ธมฺมาติ วา น โหนฺติ. เอกนฺเตน ปน น เหตุเยว, อเหตุกาเอวาติ อิมินาปิ นเยเนตฺถ
สพฺพปเทสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อพฺยากตเมวาติ ปทํ วิปากาพฺยากตวเสน วุตฺตํ.
สารมฺมณเมวาติ โอลุพฺภารมฺมณวเสน. ปจฺจยารมฺมณํ โอลุพฺภารมฺมณนฺติ หิ ทุวิธํ
อารมฺมณํ. อิมสฺมึ ปน
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ฌานาทิปริญฺาเณน    ๒ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ    ๓ ฉ.ม. ปุพฺพชาติภาวนํ
@๔ สงฺคณี.อ. ๑/๕๙๔/๓๖๒     ๕ อภิ. ๓๔/๑/๕
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๓๑.
าเน โอลุพฺภารมฺมณเมว ธุรํ, ปจฺจยารมฺมณมฺปิ ลพฺภติเยว. อเจตสิกเมวาติ
ปทํ จิตฺตํ, รูปํ, นิพฺพานนฺติ ตีสุ อเจตสิเกสุ จิตฺตเมว สนฺธาย วุตฺตํ. โน
อปริยาปนฺนเมวาติ คติปริยาปนฺนจุติปริยาปนฺนสํสารวฏฺฏภวปริยาปนฺนภาวโต
ปริยาปนฺนาเอว, โน อปริยาปนฺนา. โลกโต วฏฺฏโต น นิยฺยนฺตีติ อนิยฺยานิกา.
อุปฺปนฺนํ มโนวิญฺาณวิญฺเยฺยเมวาติ รูปกณฺเฑ จกฺขุวิญฺาณาทีนํ
ปจฺจุปฺปนฺนาเนว รูปาทีนิ อารพฺภ ปวตฺติโต อตีตาทิวิสยํ มโนวิญฺาณมฺปิ
ปญฺจวิญฺาณโสตปติตเมว กตฺวา "อุปฺปนฺนํ ฉหิ วิญฺาเณหิ วิญฺเยฺยนฺ"ติ ๑-
วุตฺตํ. ปญฺจวิญฺาณา ปน ยสฺมา ปจฺจุปฺปนฺนาปิ จกฺขุวิญฺาณาทีนํ อารมฺมณา น
โหนฺติ, มโนวิญฺาณสฺเสว โหนฺติ, ตสฺมา "มโนวิญฺาณวิญฺเยฺยเมวา"ติ วุตฺตํ.
อนิจฺจเมวาติ หุตฺวา อภาวฏฺเน อนิจฺจาเอว. ชราภิภูตเมวาติ ชราย อภิภูตตฺตา
ชราภิภูตาเอว.
     [๗๖๒] อุปฺปนฺนวตฺถุกา, อุปฺปนฺนารมฺมณาติ อนาคตปฏิกฺเขโป. น หิ
เต อนาคเตสุ วตฺถารมฺมเณสุ อุปฺปชฺชนฺติ.
     ปุเรชาตวตฺถุกา, ปุเรชาตารมฺมณาติ สหุปฺปตฺติปฏิกฺเขโป. น หิ เต
สหุปฺปนฺนํ วตฺถุํ วา อารมฺมณํ วา ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชนฺติ, สยํ ปน ปจฺฉาชาตา
หุตฺวา ปุเรชาเตสุ วตฺถารมฺมเณสุ อุปฺปชฺชนฺติ.
     อชฺฌตฺติกวตฺถุกาติ อชฺฌตฺตชฺฌตฺตวเสน ๒- วุตฺตํ. ตานิ หิ อชฺฌตฺติเก
ปญฺจ ปสาเท วตฺถุํ กตฺวา อุปฺปชฺชนฺติ. พาหิรารมฺมณาติ พาหิรรูปาทิอารมฺมณา.
ตตฺถ จตุกฺกํ เวทิตพฺพํ. ปญฺจวิญฺาณา หิ ปสาทวตฺถุกตฺตา อชฺฌตฺติกา
อชฺฌตฺติกวตฺถุกา. มโนวิญฺาณํ หทยรูปํ วตฺถุํ กตฺวา อุปฺปชฺชนกาเล อชฺฌตฺติกํ
พาหิรวตฺถุกํ, ปญฺจวิญฺาณสมฺปยุตฺตา ตโย ขนฺธา พาหิรา อชฺฌตฺติกวตฺถุกา,
มโนวิญฺาณสมฺปยุตฺตา ตโย ขนฺธา หทยรูปํ วตฺถุํ กตฺวา อุปฺปชฺชนกาเล
พาหิรา พาหิรวตฺถุกา.
     อสมฺภินฺนวตฺถุกาติ อนิรุทฺธวตฺถุกา. น หิ เต นิรุทฺธํ อตีตํ วตฺถุํ ปฏิจฺจ
อุปฺปชฺชนฺติ. อสมฺภินฺนารมฺมณตายปิ เอเสว นโย.
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ. ๓๔/๕๘๔/๑๖๘        ๒ ม. อชฺฌตฺตชฺฌตฺตมตฺตวเสน
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๓๒.
     อญฺ จกฺขุวิญฺาณสฺส วตฺถุ จ อารมฺมณญฺจาติอาทีสุ จกฺขุวิญฺาณสฺส
หิ อญฺ วตฺถุ, อญฺ อารมฺมณํ. อญฺ โสตวิญฺาณาทีนํ. จกฺขุวิญฺาณํ
โสตปสาทาทีสุ อญฺตรํ วตฺถุํ สทฺทาทีสุ วา อญฺตรํ อารมฺมณํ กตฺวา กปฺปโต
กปฺปํ คนฺตฺวาปิ น อุปฺปชฺชติ, จกฺขุปสาทเมว ปน วตฺถุํ กตฺวา รูปญฺจ อารมฺมณํ
กตฺวา อุปฺปชฺชติ. เอวมสฺส วตฺถุปิ ทฺวารมฺปิ อารมฺมณมฺปิ นิพทฺธํ, อญฺ
วตฺถุํ วา ทฺวารํ วา อารมฺมณํ วา น สงฺกมติ. นิพทฺธวตฺถุ นิพทฺธทฺวารํ
นิพทฺธารมฺมณเมว หุตฺวา อุปฺปชฺชติ. โสตวิญฺาณาทีสุปิ เอเสว นโย.
     [๗๖๓] น อญฺมญฺสฺส โคจรวิสยํ ปจฺจนุโภนฺตีติ เอตฺถ อญฺมญฺสฺส
จกฺขุ โสตสฺส โสตํ วา จกฺขุสฺสาติ เอวํ เอกํ เอกสฺส โคจรวิสยํ น
ปจฺจนุโภนฺตีติ อตฺโถ. สเจ หิ นีลาทิเภทํ รูปารมฺมณํ สโมธาเนตฺวา
โสตินฺทฺริยสฺส อุปเนยฺย "อิงฺฆ ตาว นํ ววตฺถาเปหิ วิภาเวหิ `กินฺนาเมตํ
อารมฺมณนฺ"ติ, จกฺขุวิญฺาณํ วินาปิ มุเขน อตฺตโน ธมฺมตาย เอวํ วเทยฺย
"อเร อนฺธพาล วสฺสสตมฺปิ วสฺสสหสฺสมฺปิ ปริธาวมาโน อญฺตฺร มยา กุหึ
เอตสฺส ชานนกํ ลภิสฺสสิ, อาหร นํ จกฺขุปสาเท อุปเนหิ, อหเมตํ อารมฺมณํ
ชานิสฺสามิ ยทิ วา นีลํ ยทิ วา ปีตกํ. น หิ เอโส อญฺสฺส วิสโย,
มยฺหเมเวโส วิสโย"ติ. เสสวิญฺาเณสุปิ เอเสว นโย. เอวเมเต อญฺมญฺสฺส
โคจรวิสยํ น ปจฺจนุโภนฺติ นาม.
     [๗๖๔] สมนฺนาหรนฺตสฺสาติ อาวชฺชเนเนว สมนฺนาหรนฺตสฺส. มนสิกโรนฺตสฺสาติ
อาวชฺชเนเนว มนสิกโรนฺตสฺส. เอตานิ หิ จิตฺตานิ อาวชฺชเนน สมนฺนาหตกาเล
มนสิกตกาเลเยว จ อุปฺปชฺชนฺติ.
     น อพฺโพกิณฺณาติ อญฺเน วิญฺาเณน อพฺโพกิณฺณา นิรนฺตราว น
อุปฺปชฺชนฺติ. เอเตน เตสํ อนนฺตรตา ปฏิกฺขิตฺตา.
     [๗๖๕] น อปุพฺพํ อจริมนฺติ เอเตน สพฺเพสมฺปิ สหุปฺปตฺติ ปฏิกฺขิตฺตา.
น อญฺมญฺสฺส สมนนฺตราติ เอเตน สมนนฺตรตา ปฏิกฺขิตฺตา.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๓๓.
     [๗๖๖] อาวชฺชนา ๑- วาติอาทีนิ จตฺตาริปิ อาวชฺชนสฺเสว นามานิ. ตญฺหิ
ภวงฺคสฺส อาวชฺชนโต อาวชฺชนาติ, ตสฺเสว อาภุชนโต อาโภโคติ, ๒- รูปาทีนํ
สมนฺนาหรณโต สมนฺนาหาโรติ, ๓- เตสํเยว มนสิกรณโต มนสิกาโรติ วุจฺจติ.
เอวเมตฺถ สงฺเขปโต ปญฺจนฺนํ วิญฺาณานํ อาวชฺชนฏฺาเน ตฺวา อาวชฺชนาทิกิจฺจํ
กาตุํ สมตฺถภาโว ปฏิกฺขิตฺโต.
     น กญฺจิ ธมฺมํ ปฏิวิชานาตีติ "มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา"ติ ๔- เอวํ วุตฺตํ
เอกมฺปิ กุสลํ วา อกุสลํ วา น ปฏิวิชานาติ.
     อญฺตฺร อภินิปาตมตฺตาติ เปตฺวา รูปาทีนํ อภินิปาตมตฺตํ. อิทํ วุตฺตํ
โหติ:- สุปณฺฑิโตปิ ปุริโส เปตฺวา อาปาถคตานิ รูปาทีนิ อญฺ กุสลากุสเลสุ
เอกธมฺมมฺปิ ปญฺจหิ วิญฺาเณหิ น ปฏิวิชานาติ, จกฺขุวิญฺาณํ ปเนตฺถ
ทสฺสนมตฺตเมว โหติ. โสตวิญฺาณาทีนิ สวนฆายนสายนผุสนมตฺตาเนว.
ทสฺสนาทิมตฺตโต ปน มุตฺตา อญฺา เอเตสํ กุสลาทิปฏิวิญฺตฺติ นาม นตฺถิ.
     มโนธาตุยาปีติ สมฺปฏิจฺฉนมโนธาตุยาปิ. สมฺปิณฺฑนตฺโถ เจตฺถ ปิกาโร. ตสฺมา
มโนธาตุยาปิ ตโต ปราหิ มโนวิญฺาณธาตูหิปีติ สพฺเพหิปิ ปญฺจทฺวาริกวิญฺาเณหิ
น กญฺจิ กุสลากุสลํ ธมฺมํ ปฏิวิชานาตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
     น กญฺจิ อิริยาปถํ กปฺเปตีติอาทีสุปิ เอเสว นโย. น หิ ปญฺจทฺวาริกวิญฺาเณหิ
คมนาทีสุ กญฺจิ อิริยาปถํ กปฺเปติ, น กายกมฺมํ น วจีกมฺมํ ปฏฺเปติ, น กุสลากุสลํ
ธมฺมํ สมาทิยติ, น สมาธึ สมาปชฺชติ โลกิยํ วา โลกุตฺตรํ วา, น สมาธิโต วุฏฺาติ
โลกิยา วา โลกุตฺตรา วา, น ภวโต จวติ, น ภวนฺตเร อุปปชฺชติ. สพฺพมฺปิ เหตํ
กุสลากุสลธมฺมปฏิวิชานนาทิ จวนปริโยสานํ กิจฺจํ มโนทฺวาริกจิตฺเตเนว โหติ, น
ปญฺจทฺวาริเกนาติ สพฺพสฺสาเปตสฺส กิจฺจสฺส กรเณ สหชวนกานิ วีถิจิตฺตานิ
ปฏิกฺขิตฺตานิ. ยถา เจเตสํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อาวฏฺฏนา     ๒ ฉ.ม. อาโภโค       ๓ ฉ.ม. สมนฺนาหาโร
@๔ ขุ.ธ. ๒๕/๑/๑๕
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๓๔.
เอตานิ กิจฺจานิ นตฺถิ, เอวํ นิยาโมกฺกมนาทีนิปิ. น หิ ปญฺจทฺวาริกชวเนน
มิจฺฉตฺตนิยามํ โอกฺกมติ, น สมฺมตฺตนิยามํ. น เจตํ ชวนํ นามโคตฺตมารพฺภ
ชวติ, น กสิณาทิปณฺณตฺตึ. น ลกฺขณารมฺมณิกวิปสฺสนาวเสน ปวตฺตติ, น
วุฏฺานคามินีพลววิปสฺสนาวเสน. น รูปารูปธมฺเม อารพฺภ ชวติ, น นิพฺพานํ.
น เจเตน สทฺธึ ปฏิสมฺภิทาาณํ อุปฺปชฺชติ, น อภิญฺาณํ, น สาวกปารมีาณํ,
น ปจฺเจกโพธิาณํ, น สพฺพญฺุตญฺาณํ. สพฺโพปิ ปเนส ปเภโท มโนทฺวาริกชวเนเยว
ลพฺภติ.
     น สุปติ น ปฏิพุชฺฌติ น สุปินํ ปสฺสตีติ สพฺเพนาปิ จ ปญฺจทฺวาริกจิตฺเตน
เนว นิทฺทํ โอกฺกมติ, น นิทฺทายติ, น ปฏิพุชฺฌติ, น กิญฺจิ สุปินํ ปสฺสตีติ
อิเมสุ ตีสุ าเนสุ สห ชวเนน วีถิจิตฺตํ ปฏิกฺขิตฺตํ.
     นิทฺทายนฺตสฺส หิ มหาวฏฺฏึ ชาเลตฺวา ทีเป จกฺขุสมีเป อุปนีเต
ปมํ จกฺขุทฺวาริกํ อาวชฺชนํ ภวงฺคํ น อาวฏฺเฏติ, มโนทฺวาริกเมว อาวฏฺเฏติ.
อถ ชวนํ ชวิตฺวา ภวงฺคํ โอตรติ. ทุติยวาเร จกฺขุทฺวาริกํ อาวชฺชนํ ภวงฺคํ
อาวฏฺเฏติ, ตโต จกฺขุวิญฺาณาทีนิ ชวนปริโยสานานิ ปวตฺตนฺติ, ตทนนฺตรํ ภวงฺคํ
ปวตฺตติ. ตติยวาเร มโนทฺวาริกอาวชฺชเนน ภวงฺเค อาวฏฺฏิเต มโนทฺวาริกชวนํ
ชวติ, เตน จิตฺเตน ตฺวา "กึ อยํ อิมสฺมึ าเน อาโลโก"ติ ชานาติ.
     ตถา นิทฺทายนฺตสฺส กณฺณสมีเป ตุริเยสุ ปคฺคหิเตสุ ฆานสมีเป สุคนฺเธสุ
วา ทุคฺคนฺเธสุ วา ปุปฺเผสุ อุปนีเตสุ มุเข สปฺปิมฺหิ วา ผาณิเต วา
ปกฺขิตฺเต ปิฏฺิยํ ปาณินา ปหาเร ทินฺเน ปมํ โสตทฺวาริกาทีนิ อาวชฺชนานิ
ภวงฺคํ น อาวฏฺเฏนฺติ, มโนทฺวาริกเมว อาวฏฺเฏติ. อถ ชวนํ ชวิตฺวา ภวงฺคํ
โอตรติ. ทุติยวาเร โสตทฺวาริกาทีนิ อาวชฺชนานิ ภวงฺคํ อาวฏฺเฏนฺติ, ตโต
โสตฆานชิวฺหากายวิญฺาณาทีนิ ชวนปริโยสานานิ ปวตฺตนฺติ, ตทนนฺตรํ ภวงฺคํ
ปวตฺตติ. ตติยวาเร มโนทฺวาริกอาวชฺชเนน ภวงฺเค อาวฏฺฏิเต มโนทฺวาริกชวนํ
ชวติ. เตน จิตฺเตน ตฺวา "กึ อยํ อิมสฺมึ าเน สทฺโท, สงฺขสทฺโท
เภรีสทฺโท"ติ วา "กึ อยํ อิมสฺมึ าเน คนฺโธ, มูลคนฺโธ สารคนฺโธ"ติ วา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๓๕.
"กึ อิทํ มยฺหํ มุเข ปกฺขิตฺตรสํ, สปฺปีติ วา ผาณิตนฺ"ติ วา "เกนมฺหิ ปิฏฺิยํ
ปหโต, อติถทฺโธ เม ปหาโร"ติ วา วตฺตา โหติ. ๑- เอวํ มโนทฺวาริกชวเนเนว
ปฏิพุชฺฌติ, น ปญฺจทฺวาริเกน. สุปินมฺปิ เตเนว ปสฺสติ, น ปญฺจทฺวาริเกน.
     ตญฺจ ปเนตํ สุปินํ ปสฺสนฺโต จตูหิ การเณหิ ปสฺสติ ธาตุกฺโขภโต
วา อนุภูตปุพฺพโต วา เทวโตปสํหารโต วา ปุพฺพนิมิตฺตโต วาติ. ตตฺถ
ปิตฺตาทีนํ โขภกรณปจฺจยโยเคน ขุภิตธาตุโก ธาตุกฺโขภโต สุปินํ ปสฺสติ,
ปสฺสนฺโต จ นานาวิธํ สุปินํ ปสฺสติ, ปพฺพตา ปตนฺโต วิย อากาเสน
คจฺฉนฺโต วิย วาฬมิคหตฺถิโจราทีหิ อนุพทฺโธ วิย จ โหติ. อนุภูตปุพฺพโต
ปสฺสนฺโต ปุพฺเพ อนุภูตปุพฺพํ อารมฺมณํ ปสฺสติ. เทวโตปสํหารโต ปสฺสนฺตสฺส
เทวตา อตฺถกามตาย วา อนตฺถกามตาย วา อตฺถาย วา อนตฺถาย วา
นานาวิธานิ อารมฺมณานิ อุปสํหรนฺติ, โส ตาสํ เทวตานํ อานุภาเวน ตานิ
อารมฺมณานิ ปสฺสติ. ปุพฺพนิมิตฺตโต ปสฺสนฺโต ปุญฺาปุญฺวเสน อุปฺปชฺชิตุกามสฺส
อตฺถสฺส วา อนตฺถสฺส วา ปุพฺพนิมิตฺตภูตํ สุปินํ ปสฺสติ โพธิสตฺตมาตา
วิย ปุตฺตปฏิลาภนิมิตฺตํ โพธิสตฺโต วิย ปญฺจ มหาสุปิเน, ๒- โกสลราชา วิย
จ โสฬส สุปิเนติ. ๓-
     ตตฺถ ยํ ธาตุกฺโขภโต อนุภูตปุพฺพโต จ สุปินํ ปสฺสติ, น ตํ สจฺจํ
โหติ. ยํ เทวโตปสํหารโต ปสฺสติ, ตํ สจฺจํ วา โหติ อลิกํ วา. กุทฺธา หิ
เทวตา อุปาเยน วินาเสตุกามา วิปรีตมฺปิ กตฺวา ทสฺเสนฺติ. ตตฺริทํ วตฺถุ:-
โรหเณ กิร นาคมหาวิหาเร มหาเถโร ภิกฺขุสํฆํ อนปโลเกตฺวาว เอกํ นาครุกฺขํ
ฉินฺทาเปสิ. รุกฺเข อธิวตฺถา เทวตา เถรสฺส กุทฺธา ปมเมว นํ ปโลเภตฺวา
ปจฺฉา "อิโต เต สตฺตทิวสสฺส มตฺถเก อุปฏฺาโก ราชา มริสฺสตี"ติ สุปิเน
อาโรเจสิ. เถโร ตํ กถํ อาหริตฺวา ราโชโรธานํ อาจิกฺขิ. ตา เอกปปหาเรเนว
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วตฺตาโร โหนฺติ       ๒ องฺ. ปญฺจก. ๒๒/๑๙๖/๒๖๗ (สฺยา)
@๓ ขุ.ชา. ๒๗/๗๗/๒๔ (สฺยา)
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๓๖.
มหาวิรวํ วิรวึสุ. ราชา "กึ เอตนฺ"ติ ปุจฺฉิ. ตา "เอวํ เถเรน วุตฺตนฺ"ติ
อาโรจยึสุ. ราชา ทิวเส คณาเปตฺวา สตฺตาเห วีติวตฺเต กุชฌิตฺวา เถรสฺส
หตฺถปาเท ฉินฺทาเปสิ.
     ยมฺปน ปุพฺพนิมิตฺตโต ปสฺสติ, ตํ เอกนฺตสจฺจเมว โหติ. เอเตสญฺจ
จตุนฺนํ มูลการณานํ สํสคฺคเภทโตปิ สุปินเภโท โหติเยว. ตญฺจ ปเนตํ จตุพฺพิธมฺปิ
สุปินํ เสกฺขปุถุชฺชนาว ปสฺสนฺติ อปฺปหีนวิปลฺลาสตฺตา. อเสกฺขา น ปสฺสนฺติ
ปหีนวิปลฺลาสตฺตา.
     กึ ปเนตํ ๑- ปสฺสนฺโต สุตฺโต ปสฺสติ, ปฏิพุทฺโธ, อุทาหุ เนว สุตฺโต
ปสฺสติ น ปฏิพุทฺโธติ? กิญฺเจตฺถ, ยทิ ตาว สุตฺโต ปสฺสติ, อภิธมฺมวิโรโธ
อาปชฺชติ. ภวงฺคจิตฺเตน หิ สุปติ, ตญฺจ รูปนิมิตฺตาทิอารมฺมณํ ราคาทิสมฺปยุตฺตํ
วา น โหติ, สุปินํ ปสฺสนฺตสฺส จ อีทิสานิ จิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติ. อถ ปฏิพุทฺโธ
ปสฺสติ, วินยวิโรโธ อาปชฺชติ. ยญฺหิ ปฏิพุทฺโธ ปสฺสติ, ตํ สพฺโพหาริกจิตฺเตน
ปสฺสติ, สพฺโพหาริกจิตฺเตน จ กเต วีติกฺกเม อนาปตฺติ นาม นตฺถิ, สุปินํ
ปสฺสนฺเตน ปน กเต วีติกฺกเม เอกนฺตํ อนาปตฺติเอว. อถ เนว สุตฺโต น
ปฏิพุทฺโธ ปสฺสติ, น สุปินํ นาม ปสฺสติ. เอวญฺหิ สติ สุปินสฺส อภาโวว
อาปชฺชติ. น อภาโว. กสฺมา? ยสฺมา กปิมิทฺธปเรโต ปสฺสติ. วุตฺตเญฺหตํ
"กปิมิทฺธปเรโต โข มหาราช สุปินํ ปสฺสตี"ติ. กปิมิทฺธปเรโตติ มกฺกฏนิทฺทาย
ยุตฺโต. ยถา หิ มกฺกฏสฺส นิทฺทา ลหุปริวตฺตา โหติ, เอวํ ยา นิทฺทา ปุนปฺปุนํ
กุสลาทิจิตฺตโวกิณฺณตฺตา ลหุปริวตฺตา, ยสฺสา ปวตฺติยํ ปุนปฺปุนํ ภวงฺคโต
อุตฺตรณํ โหติ, ตาย ยุตฺโต สุปินํ ปสฺสติ. เตนายํ สุปิโน กุสโลปิ โหติ
อกุสโลปิ อพฺยากโตปิ. ตตฺถ สุปินนฺเต เจติยวนฺทนธมฺมสฺสวนธมฺมเทสนาทีนิ
กโรนฺตสฺส กุสโล, ปาณาติปาตาทีนิ กโรนฺตสฺส อกุสโล, ทฺวีหิ จิตฺเตหิ ๒-
มุตฺโต อาวชฺชนตทารมฺมณกฺขเณ อพฺยากโตติ เวทิตพฺโพ. สุปิเนเนว "ทิฏฺ
วิย เม, สุตํ วิย เม"ติ กถนกาเลปิ อพฺยากโตเยว.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปน ตํ            ๒ ฉ.ม. อนฺเตหิ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๓๗.
     กึ ปน สุปิเน กตํ กุสลากุสลกมฺมํ สวิปากํ อวิปากนฺติ. สวิปากํ,
ทุพฺพลตฺตา ปน ปฏิสนฺธึ อากฑฺฒิตุํ น สกฺโกติ. ทินฺนาย อญฺเน กมฺเมน
ปฏิสนฺธิยา ปวตฺเต เวทนียํ โหติ.
     เอวํ ยาถาวกวตฺถุวิภาวนา ปญฺาติ ปญฺจนฺนํ วิญฺาณานํ น เหตฺวฏฺโ
ยาถาวฏฺโ, ตํ ยาถาววตฺถุํ ๑- วิภาเวตีติ ยาถาวกวตฺถุวิภาวนา. ตถา ปญฺจนฺนํ
วิญฺาณานํ อเหตุกฏฺโ ชราภิภูตฏฺโ น สุปินํ ปสฺสนฏฺโ ยาถาวฏฺโ ตํ ๒-
ยาถาววตฺถุํ วิภาเวตีติ ยาถาวกวตฺถุวิภาวนา. อิติ ยา เหฏฺา "ยาถาวกวตฺถุวิภาวนา
ปญฺา"ติ มาติกาย นิกฺขิตฺตา. สา เอวํ ยาถาวกวตฺถุวิภาวนา ปญฺาติ เวทิตพฺพา.
ตสฺสาเอว จ วเสน เอวํ เอกวิเธน าณวตฺถูติ เอวํ เอเกกโกฏฺาเสน
าณคณนา เอเกน วา อากาเรน าณปริจฺเฉโท โหตีติ. ๓-
                      เอกกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
                            ---------
                         ๒. ทุกนิทฺเทสวณฺณนา
     [๗๖๗] ทุวิเธน าณวตฺถุนิทฺเทเส จตูสุ ภูมีสุ กุสเลติ เสกฺขปุถุชฺชนานํ
จตุภูมิกกุสลปญฺา. ปฏิสมฺภิทาวิภงฺเค วุตฺเตสุ ปญฺจสุ อตฺเถสุ อตฺตโน อตฺตโน
ภูมิปริยาปนฺนํ วิปากสงฺขาตํ อตฺถํ ชาเปติ ชเนติ ปวตฺเตตีติ อตฺถชาปิกา.
อรหโต อภิญฺ อุปฺปาเทนฺตสฺส สมาปตฺตึ อุปฺปาเทนฺตสฺส กิริยาพฺยากเตติ
อภิญฺาย เจว สมาปตฺติยา จ ปริกมฺมสมเย กามาวจรกิริยาปญฺา. สา หิ
อภิญฺาสมาปตฺติปฺปเภทํ กิริยาสงฺขาตํ อตฺถํ ชาเปติ ชเนติ ปวตฺเตตีติ อตฺถชาปิกา
ปญฺาติ วุตฺตา. อยํ ปน อปโรปิ ปาลิมุตฺตโก อฏฺกถานโย:- ยาปิ หิ ปุริมา
กามาวจรกิริยา ปจฺฉิมาย กามาวจรกิริยาย อนนฺตราทิวเสน ปจฺจโย โหติ, สาปิ
ตํ กิริยตฺถํ ชาเปตีติ อตฺถชาปิกา ปญฺา นาม. รูปาวจรารูปาวจเรสุปิ เอเสว
นโย.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. ยถาวฏฺ, ฉ. ยาถาวฏฺ วตฺถุํ  ๒ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ     ๓ ฉ.ม. โหติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๓๘.
     ทุติยปทนิทฺเทเส จตูสุ ภูมีสุ วิปาเกติ กามาวจรวิปาเก ปญฺา
สหชาตาทิปจฺจยวเสน กามาวจรวิปากตฺถํ ชาเปตฺวา ิตาติ ชาปิตตฺถา.
รูปาวจราทิวิปากปญฺาสุปิ เอเสว นโย. สพฺพาปิ วา เอสา อตฺตโน อตฺตโน การเณหิ
ชาปิตา ชนิตา ปวตฺติตา สยมฺปิ อตฺถภูตาติปิ ชาปิตตฺถา. อรหโต อุปฺปนฺนาย
อภิญฺาย อุปฺปนฺนาย สมาปตฺติยาติ วุตฺตกิริยาปญฺายปิ เอเสว นโย. อยํ ปน
อปโรปิ ปาลิมุตฺตโก อฏฺกถานโย:- กามาวจรกิริยาปญฺาปิ หิ
สหชาตาทิวเสน กามาวจรกิริยาสงฺขาตํ อตฺถํ ชาเปตฺวา ิตาติ ชาปิตตฺถา.
รูปาวจรารูปาวจรกิริยาปญฺาสุปิ เอเสว นโย. สพฺพาปิ วาเอสา อตฺตโน อตฺตโน
การเณหิ ชาปิตา ชนิตา ปวตฺติตา สยญฺจ อตฺถภูตาติปิ ชาปิตตฺถา. เสสเมตฺถ สพฺพํ
ธมฺมสงฺคหฏฺกถายํ ๑- วุตฺตนยตฺตา ปากฏเมวาติ.
                       ทุกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
                           ----------
                         ๓. ติกนิทฺเทสวณฺณนา
     [๗๖๘] ติวิเธน าณวตฺถุนิทฺเทเส โยควิหิเตสูติ โยโคติ ๒- วุจฺจติ ปญฺา,
ปญฺาวิหิเตสุ ปญฺาปริณามิเตสูติ อตฺโถ. กมฺมายตเนสูติ เอตฺถ กมฺมเมว
กมฺมายตนํ. อถวา กมฺมญฺจ ตํ อายตนญฺจ อาชีวาทีนนฺติปิ กมฺมายตนํ.
สิปฺปายตเนสุปิ เอเสว นโย. ตตฺถ ทุวิธํ กมฺมํ หีนญฺจ อุกฺกฏฺญฺจ. ตตฺถ หีนํ
นาม วฑฺฒกีกมฺมํ ปุปฺผฉฑฺฑกกมฺมนฺติ เอวมาทิ. อุกฺกฏฺ นาม กสิ วณิชฺชา
โครกฺขนฺติ เอวมาทิ. สิปฺปมฺปิ ทุวิธํ หีนญฺจ อุกฺกฏฺญฺจ. ตตฺถ หีนํ สิปฺปํ
นาม นฬการสิปฺปํ เปสการสิปฺปํ กุมฺภการสิปฺปํ จมฺมการสิปฺปํ นฺหาปิตสิปฺปนฺติ
เอวมาทิ. อุกฺกฏฺ นาม สิปฺปํ มุทฺธา คณนา เลขญฺจาติ เอวมาทิ. วิชฺชาว
วิชฺชาฏฺานํ, ตํ ธมฺมิกเมว คหิตํ. นาคมณฺฑลปริตฺตสทิสํ, ผุธมนกมนฺตสทิสํ
@เชิงอรรถ: ๑ สงฺคณี.อ. ๑/๑-๖/๙๔        ๒ ฉ.ม. โยโค
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๓๙.
สาลากิยํ สลฺลกตฺติยนฺติอาทีนิ ปน เวชฺชสตฺถานิ "อิจฺฉามหํ อาจริย สิปฺปํ
สิกฺขิตุนฺ"ติ ๑- สิปฺปายตนเมว ๒- ปวิฏฺตฺตา น คหิตานิ.
     ตตฺถ เอโก ปณฺฑิโต มนุสฺสานํ ผาสุวิหารตฺถาย อตฺตโนว ธมฺมตาย
เคหปาสาทยานนาวาทีนิ อุปฺปาเทติ. โส หิ "อิเม มนุสฺสา วสนฏฺาเนน วินา
ทุกฺขิตา"ติ หิตกิริยาย ตฺวา ทีฆจตุรสฺสาทิเภทํ เคหํ อุปฺปาเทติ.
สีตุณฺหปฏิฆาตตฺถาย เอกภูมิกทฺวิภูมิกาทิเภเท ปาสาเท กโรติ. "ยาเน อสติ
อนุสญฺจรณํ นาม ทุกฺขน"ติ ชงฺฆาทิกิลมถปฏิวิโนทนตฺถาย วยฺหสกฏสนฺทมานิกาทีนิ
อุปฺปาเทติ. "นาวาย อสติ สมุทฺทาทีสุ สญฺจาโร ๓- นาม นตฺถี"ติ นานปฺปการํ นาวํ
อุปฺปาเทติ. โส สพฺพมฺเปตํ เนว อญฺเหิ กริยมานํ ปสฺสติ, น กตํ อุคฺคณฺหาติ,
น กเถนฺตานํ สุณาติ, อตฺตโน ปน ธมฺมตาย จินฺตาย กโรติ. ปญฺวตา หิ
อตฺตโน ธมฺมตาย กตมฺปิ อญฺเหิ อุคฺคณฺหิตฺวา กโรนฺเตหิ กตสทิสเมว โหติ.
อยํ ตาว หีนกมฺเม นโย.
     อุกฺกฏฺกมฺเมปิ "กสิกมฺเม อสติ มนุสฺสานํ ชีวิตํ น ปวตฺตตี"ติ เอโก
ปณฺฑิโต มนุสฺสานํ ผาสุวิหารตฺถาย ยุคนงฺคลาทีนิ กสิภณฺฑานิ อุปฺปาเทติ.
ตถา นานปฺปการํ วาณิชฺชกมฺมํ โครกฺขญฺจ อุปฺปาเทติ. โส สพฺพมฺเปตํ เนว
อญฺเหิ กริยมานํ ปสฺสติ ฯเปฯ กตสทิสเมว โหติ. อยํ อุกฺกฏฺกมฺเม นโย.
     ทุวิเธปิ ปน สิปฺปายตเน เอโก ปณฺฑิโต มนุสฺสานํ ผาสุวิหารตฺถาย
นฬการสิปฺปาทีนิ หีนสิปฺปานิ หตฺถมุทฺธาย ๔- คณนสงฺขาตํ มุทฺธํ อจฺฉินฺนกสงฺขาตํ
คณนํ มาติกาปเภทกาทิเภทญฺจ ๕- เลขํ อุปฺปาเทติ. โส สพฺพมฺเปตํ เนว อญฺเหิ
กริยมานํ ปสฺสติ ฯเปฯ กตสทิสเมว โหติ. อยํ สิปฺปายตเน นโย.
     เอกจฺโจ ปน ปณฺฑิโต อมนุสฺสสิรึสปาทีหิ ๖- อุปทฺทุตานํ มนุสฺสานํ
ติกิจฺฉนตฺถาย ธมฺมิกานิ นาคมณฺฑลมนฺตาทีนิ วิชฺชาฏฺานานิ อุปฺปาเทติ. ตานิ
@เชิงอรรถ: ๑ วินย. ๕/๓๒๙/๑๒๕      ๒ ฉ.ม. สิปฺปายตเน       ๓ ม. สมุทฺทาทิสญฺจาโร
@๔ ฉ.ม. หตฺถมุทฺทาย       ๕ ฉ.ม. มาติกปฺปเภทญฺจ    ๖ ฉ.ม. อมนุสฺสสรีสปาทีหิ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๔๐.
เนว อญฺเหิ กริยมานานิ ปสฺสติ, น กตานิ อุคฺคณฺหาติ, น กเถนฺตานํ
สุณาติ, อตฺตโน ปน ธมฺมตาย จินฺตาย กโรติ. ปญฺวตา หิ อตฺตโน ธมฺมตาย
กตมฺปิ อญฺเหิ อุคฺคณฺหิตฺวา กโรนฺเตหิ กตสทิสเมว โหติ.
     กมฺมสฺสกตํ วาติ "อิทํ กมฺมํ สตฺตานํ สกํ, อิทํ โน สกนฺ"ติ เอวํ ชานนาณํ.
สจฺจานุโลมิกํ วาติ วิปสฺสนาาณํ. ตญฺหิ จตุนฺนํ สจฺจานํ อนุโลมนโต
สจฺจานุโลมิกนฺติ วุจฺจติ. อิทานิสฺส ปวตฺตนาการํ ทสฺเสตุํ รูปํ อนิจฺจนฺติ
วาติอาทิ วุตฺตํ. เอตฺถ จ อนิจฺจลกฺขณเมว อาคตํ, น ทุกฺขลกฺขณอนตฺตลกฺขณานิ,
อตฺถวเสน ปน อาคตาเนวาติ ทฏฺพฺพานิ:- ยญฺหิ อนิจฺจํ, ตํ ทุกฺขํ. ยํ ทุกฺขํ, ตํ
อนตฺตาติ. ๑-
     ยํ เอวรูปินฺติ ยํ เอวํ เหฏฺา นิทฺทิฏฺสภาวํ อนุโลมิกํ. ขนฺตินฺติอาทีนิ
สพฺพานิ ปญฺาเววจนาเนว. สา หิ เหฏฺา วุตฺตานํ กมฺมายตนาทีนํ ปญฺจนฺนํ
การณานํ อปจฺจนีกทสฺสเนน อนุโลเมตีติ อนุโลมิกา. ตถา สตฺตานํ หิตจริยาย
อนุโลเมตีติ, ๒- มคฺคสจฺจสฺส อนุโลเมตีติ, ๒- ปรมตฺถสจฺจสฺส นิพฺพานสฺส อนุโลมนโต
อนุโลเมตีติปิ อนุโลมิกา. สพฺพานิปิ เอตานิ การณานิ ขมติ สหติ ทฏฺุํ สกฺโกตีติ
ขนฺติ. ปสฺสตีติ ทิฏฺิ. โรเจตีติ รุจิ. มุจตีติ มุติ. ๓- มุทตีติ มุทีติปิ
ปาโ. เปกฺขตีติ เปกฺขา. สพฺเพปิสฺสา เต กมฺมายตนาทโย ธมฺมา นิชฺฌานํ
ขมนฺติ. วิเสสโต จ ปญฺจกฺขนฺธสงฺขาตา ธมฺมา ปุนปฺปุนํ อนิจฺจทุกฺขานตฺตวเสน
นิชฺฌายมานา ตํ นิชฺฌานํ ขมนฺตีติ ธมฺมนิชฺฌานขนฺติ.
     ปรโต อสฺสุตฺวา ปฏิลภตีติ อญฺสฺส อุปเทสวจนํ อสฺสุตฺวา สยเมว
จินฺเตนฺโต ปฏิลภติ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ จินฺตามยา ปญฺา นาม วุจฺจติ. สา
ปเนสา น เยสํ เกสญฺจิ อุปฺปชฺชติ, อภิญฺาตานํ ปน มหาสตฺตานเมว
อุปฺปชฺชติ. ตตฺถาปิ สจฺจานุโลมิกาณํ ทฺวินฺนํเยว โพธิสตฺตานํ อุปฺปชฺชติ.
เสสปญฺา สพฺเพสมฺปิ ปูริตปารมีนํ มหาปญฺานํ อุปฺปชฺชตีติ เวทิตพฺพา.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ตทนตฺตาติ   ๒ ฉ.ม. อิติ-สทฺโท น ทิสฺสติ   ๓ ฉ.ม. มุทตีติ มุทิ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๔๑.
     ปรโต สุตฺวา ปฏิลภตีติ เอตฺถ กมฺมายตนาทีนิ ปเรน กริยมานานิ
วา กตานิ วา ทิสฺวาปิ ยสฺส กสฺสจิ กถยมานสฺส วจนํ สุตฺวาปิ อาจริยสนฺติเก
อุคฺคเหตฺวาปิ ปฏิลทฺธา สพฺพา ปรโต สุตฺวาเยว ปฏิลทฺธา นามาติ เวทิตพฺพา.
     สมาปนฺนสฺสาติ สมาปตฺติสมงฺคิสฺส, อนฺโตสมาปตฺติยํ ปวตฺตา ปญฺา
ภาวนามยา นามาตฺยตฺโถ.
     [๗๖๙] ทานํ อารพฺภาติ ทานํ ปฏิจฺจ, ทานเจตนาปจฺจยาตฺยตฺโถ.
ทานาธิคจฺฉาติ ทานํ อธิคจฺฉนฺตสฺส, ปาปุณนฺตสฺสาติ อตฺโถ. ยา อุปฺปชฺชตีติ
ยา เอวํ ทานเจตนาสมฺปยุตฺตา ปญฺา อุปฺปชฺชติ, อยํ ทานมยา ปญฺา
นาม. สา ปเนสา "ทานํ ทสฺสามี"ติ จินฺเตนฺตสฺส, ทานํ ททนฺตสฺส, ทานํ ทตฺวา ตํ
ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ปุพฺพเจตนา มุญฺจนเจตนา อปรเจตนาติ ติวิเธน อุปฺปชฺชติ.
     สีลํ อารพฺภ สีลาธิคจฺฉาติ อิธาปิ สีลเจตนาสมฺปยุตฺตาว สีลมยา
ปญฺาติ อธิปฺเปตา. อยมฺปิ "สีลํ ปูเรสฺสามี"ติ จินฺเตนฺตสฺส สีลํ ปูเรนฺตสฺส
สีลํ ปูเรตฺวา ตํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ปุพฺพเจตนา มุญฺจนเจตนา อปรเจตนาติ
ติวิเธเนว อุปฺปชฺชติ. ภาวนามยา เหฏฺา วุตฺตาเยว.
     [๗๗๐] อธิสีลปญฺาทีสุ สีลาทีนิ ทุพฺพิเธน ๑- เวทิตพฺพานิ สีลํ อธิสีลํ,
จิตฺตํ อธิจิตฺตํ, ปญฺา อธิปญฺาติ. ตตฺถ "อุปฺปาทา วา ตถาคตานํ อนุปฺปาทา
วา ตถาคตานํ ิตาว สา ธาตุ ธมฺมฏฺิตตา ธมฺมนิยามตา"ติ ๒- อิมาย ตนฺติยา
สงฺคหิตวเสน ปญฺจปิ สีลานิ ทสปิ สีลานิ สีลํ นาม. ตญฺหิ ตถาคเต
อุปฺปนฺเนปิ อนุปฺปนฺเนปิ โหติ. อนุปฺปนฺเน เก ปญฺาเปนฺตีติ. ตาปสปริพฺพาชกา
สพฺพญฺุโพธิสตฺตา จกฺกวตฺติราชาโน จ ปญฺาเปนฺติ. อุปฺปนฺเน สมฺมาสมฺพุทฺเธ
ภิกฺขุสํโฆ ภิกฺขุนีสํโฆ อุปาสกา อุปาสิกาโย จ ปญฺาเปนฺติ. ปาฏิโมกฺขสํวรสีลํ
ปน สพฺพสีเลหิ อธิกํ, อุปฺปนฺเนเยว ตถาคเต อุปฺปชฺชติ, โน อนุปฺปนฺเน.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ทุวิเธน       ๒ สํ.นิ. ๑๖/๒๐/๒๕, องฺ.ติก. ๒๐/๑๓๗/๒๗๘
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๔๒.
สพฺพญฺุพุทฺธาเยว จ นํ ปญฺาเปนฺติ. "อิมสฺมึ วตฺถุสฺมึ วีติกฺกเม อิทํ นาม
โหตี"ติ ปญฺาปนญฺหิ อญฺเสํ อวิสโย, พุทฺธานํเยว เอส วิสโย, พุทฺธานํ
พลํ. อิติ ยสฺมา ปาฏิโมกฺขสํวโร อธิสีลํ, ตสฺมา ตํ อธิสีลปญฺ ทสฺเสตุํ
ปาฏิโมกฺขสํวรํ สํวรนฺตสฺสาติอาทิ วุตฺตํ.
     เหฏฺา วุตฺตายเอว ปน ตนฺติยา สงฺคหิตวเสน วฏฺฏปาทิกา อฏฺ
สมาปตฺติโย จิตฺตํ นาม. ตญฺหิ ตถาคเต อุปฺปนฺเนปิ โหติ อนุปฺปนฺเนปิ.
อนุปฺปนฺเน เก นิพฺพตฺเตนฺตีติ. ตาปสปริพฺพาชกา เจว สพฺพญฺุโพธิสตฺตา
จ จกฺกวตฺติราชาโน จ. อุปฺปนฺเน ภควติ วิเสสตฺถิกา ภิกฺขุอาทโยปิ
นิพฺพตฺเตนฺติเยว. วิปสฺสนาปาทิกา ปน อฏฺ สมาปตฺติโย สพฺพจิตฺเตหิ อธิกา,
อุปฺปนฺเนเยว ตถาคเต อุปฺปชฺชนฺติ, โน อนุปฺปนฺเน. สพฺพญฺุพุทฺธาเอว จ
เอตา ปญฺาเปนฺติ. อิติ ยสฺมา อฏฺ สมาปตฺติโย อธิจิตฺตํ, ตสฺมา อธิจิตฺตปฺปตฺตํ
ปญฺ ๑- ทสฺเสตุํ รูปาวจรารูปาวจรสมาปตฺตึ สมาปชฺชนฺตสฺสาติอาทิ วุตฺตํ.
     เหฏฺา วุตฺตายเอว ปน ตนฺติยา สงฺคหิตวเสน กมฺมสฺสกตญฺาณํ
ปญฺา นาม. ตญฺหิ ตถาคเต อุปฺปนฺเนปิ โหติ อนุปฺปนฺเนปิ. อนุปฺปนฺเน
เวลามพฺราหฺมณเวสฺสนฺตรทานาทิวเสน ๒- อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺเน เตน าเณน
มหาทานํ ปวตฺเตนฺตานํ ปมาณํ นตฺถิ. มคฺคผลปญฺา ปน สพฺพปญฺาหิ
อธิกา, อุปฺปนฺเนเยว ตถาคเต วิตฺถาริกา หุตฺวา ปวตฺตติ, โน อนุปฺปนฺเน.
อิติ ยสฺมา มคฺคผลปญฺา อธิปญฺา, ตสฺมา อธิปญฺาย ๓- ปญฺ ทสฺเสตุํ
จตูสุ มคฺเคสูติอาทิ วุตฺตํ.
     ตตฺถ สิยา:- "สีลํ, อธิสีลํ, จิตฺตํ, อธิจิตฺตํ, ปญฺา, อธิปญฺา"ติ
อิเมสุ ฉสุ โกฏฺาเสสุ วิปสฺสนาปญฺา กตรสนฺนิสฺสิตาติ. อธิปญฺาสนฺนิสฺสิตา.
ตสฺมา ยถา โอมกตรปฺปมาณํ ฉตฺตํ วา ธชํ วา อุปาทาย อติปฺปมาณํ ๔-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อธิจิตฺตปญฺ       ๒ ฉ.ม. เวลามทาน.....
@๓ ฉ.ม. อติเรกปญฺาย     ๔ ฉ.ม. อติเรกปฺปมาณํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๔๓.
อติฉตฺตํ อติธโชติ วุจฺจติ, เอวมิทมฺปิ ปญฺจสีลํ ทสสีลมุปาทาย ปาฏิโมกฺขสํวรสีลํ
อธิสีลํ นาม. วฏฺฏปาทิกา อฏฺ สมาปตฺติโย อุปาทาย วิปสฺสนาปาทิกา อฏฺ
สมาปตฺติโย อธิจิตฺตํ นาม. กมฺมสฺสกตปญฺ อุปาทาย วิปสฺสนาปญฺา จ
มคฺคผลปญฺา จ ๑- อธิปญฺา นามาติ เวทิตพฺพา.
     [๗๗๑] อายโกสลฺลาทินิทฺเทเส ยสฺมา อาโยติ วุฑฺฒิ, สา อนตฺถหานิโต
อตฺถุปฺปตฺติโต จ ทุวิธา. อปาโยติ อวุฑฺฒิ, สาปิ อตฺถหานิโต จ อนตฺถุปฺปตฺติโต
จ ทุวิธา. ตสฺมา ตํ ทสฺเสตุํ อิเม ธมฺเม มนสิกโรโตติอาทิ วุตฺตํ. อิทํ วุจฺจตีติ
ยา อิเมสํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปตฺติปฺปหาเนสุ กุสลธมฺมานญฺจ อุปฺปตฺติฏฺิตีสุ
ปญฺา, อิทํ อายโกสลฺลํ นาม วุจฺจติ. ยา จ ๒- ปเนสา กุสลธมฺมานํ
อนุปฺปชฺชนนิรุชฺฌเนสุ อกุสลธมฺมานญฺจ อุปฺปตฺติฏฺิตีสุ ปญฺา, อิทํ อปายโกสลฺลํ
นามาติ อตฺโถ. อายโกสลฺลํ ตาว ปญฺา โหตุ, อปายโกสลฺลํ กถํ ปญฺา
นาม ชาตาติ? ปญฺวาเยว หิ "มยฺหํ เอวํ มนสิกโรโต อนุปฺปนฺนา กุสลา
ธมฺมา นุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ นิรุชฺฌนฺติ. อนุปฺปนฺนา อกุสลา ธมฺมา
อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ วฑฺฒนฺตี"ติ ปชานาติ. โส เอวํ ตฺวา อนุปฺปนฺนานํ
อกุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปชฺชิตุํ น เทติ, อุปฺปนฺเน ปชหติ. อนุปฺปนฺเน กุสเล
อุปฺปาเทติ, อุปฺปนฺเน ภาวนาปาริปูรึ ปาเปติ. เอวํ อปายโกสลฺลมฺปิ ปญฺาเอวาติ
เวทิตพฺพํ. สพฺพาปิ ตตฺรุปายา ปญฺา อุปายโกสลฺลนฺติ อิทมฺปน อจฺจายิกกิจฺเจ
วา ภเย วา อุปฺปนฺเน ตสฺส ติกิจฺฉนตฺถํ านุปฺปตฺติยการณชานนวเสเนว
เวทิตพฺพํ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
                       ติกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
                          -------------
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. มคฺคปญฺา จ ผลปญฺา จ      ๒ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๔๔.
                        ๔. จตุกฺกนิทฺเทสวณฺณนา
     [๗๙๓] จตุพฺพิเธน าณวตฺถุนิทฺเทเส อตฺถิ ทินฺนนฺติอาทีสุ ทินฺนปจฺจยา
ผลํ อตฺถีติ อิมินา อุปาเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อิทํ วุจฺจตีติ ยํ าณํ "อิทํ
กมฺมํ สกํ, อิทํ โน สกนฺ"ติ ชานาติ, อิทํ กมฺมสฺสกตญฺาณํ นาม วุจฺจตีติ
อตฺโถ. ตตฺถ ติวิธํ กายทุจฺจริตํ จตุพฺพิธํ วจีทุจฺจริตํ ติวิธํ มโนทุจฺจริตนฺติ
อิทํ น สกกมฺมํ นาม, ตีสุ ทฺวาเรสุ ทสวิธมฺปิ สุจริตํ สกกมฺมํ นาม. อตฺตโน
วาปิ โหตุ ปรสฺส วา, สพฺพมฺปิ อกุสลํ น สกกมฺมํ นาม. กสฺมา? อตฺถภญฺชนโต
จ อนตฺถชนนโต จ. อตฺตโน วา โหตุ ปรสฺส วา, สพฺพมฺปิ กุสลํ สกกมฺมํ
นาม. กสฺมา? อนตฺถภญฺชนโต จ อตฺถชนนโต จ. เอวํ ชานนสมตฺเถ อิมสฺมึ
กมฺมสฺสกตญฺาเณ ตฺวา พหุํ ทานํ ทตฺวา สีลํ ปูเรตฺวา อุโปสถํ สมาทิยิตฺวา
สุเขน สุขํ สมฺปตฺติยา สมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา นิพฺพานํ ปตฺตานํ คณนปริจฺเฉโท
นตฺถิ. ยถา หิ สธโน ปุริโส ปญฺจสุ สกฏสเตสุ สปฺปิมธุผาณิตาทีนิ เจว
โลณติลตณฺฑุลาทีนิ จ อาโรเปตฺวา กนฺตารมคฺคํ ปฏิปนฺโน เกนจิเทว กรณีเยน
อตฺเถ อุปฺปนฺเน สพฺเพสํ อุปกรณานํ คหิตตฺตา น จินฺเตติ, น ปริตสฺสติ,
สุเขเนว เขมนฺตํ ปาปุณาติ, เอวเมว อิมสฺมิมฺปิ กมฺมสฺสกตญฺาเณ ตฺวา พหุํ
ทานํ ทตฺวา ฯเปฯ นิพฺพานํ ปตฺตานํ คณนปโถ นตฺถิ. เปตฺวา สจฺจานุโลมิกํ
าณนฺติ มคฺคสจฺจสฺส จ ปรมตฺถสจฺจสฺส จ อนุโลมนโต สจฺจานุโลมิกนฺติ
ลทฺธนามํ วิปสฺสนาาณํ เปตฺวา อวเสสา สพฺพาปิ สาสวา กุสลา ปญฺา
กมฺมสฺสกตญฺาณเมวาติ อตฺโถ.
     [๗๙๔] มคฺคสมงฺคิสฺส าณํ ทุกฺเขเปตํ าณนฺติ เอตฺถ เอกเมว มคฺคาณํ
จตูสุ สจฺเจสุ เอกปฏิเวธวเสน จตูสุ าเนสุ คหิตํ. ๑-
     [๗๙๖] ธมฺเม าณนฺติ เอตฺถ มคฺคปญฺา ตาว จตุนฺนํ สจฺจานํ
เอกปฏิเวธวเสน ธมฺเม าณํ นาม โหตุ, ผลปญฺา กถํ ธมฺเม าณํ นามาติ?
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สงฺคหิตํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๔๕.
นิโรธสจฺจวเสน. ทุพฺพิธาปิ เหสา ปญฺา อปรปฺปจฺจเย อตฺตปจฺจกฺเข อริยสจฺจธมฺเม
กิจฺจโต จ อารมฺมณโต จ ปวตฺตตฺตา ธมฺเม าณนฺติ เวทิตพฺพา. โส อิมินา
ธมฺเมนาติ เอตฺถ มคฺคาณํ ธมฺมโคจรตฺตา โคจรโวหาเรน ธมฺโมติ วุตฺตํ,
อุปโยคตฺเถ วา กรณวจนํ, อิมํ ธมฺมํ าเตนาติ อตฺโถ, จตุสจฺจธมฺมํ  ชานิตฺวา
ิเตน มคฺคาเณนาติ วุตฺตํ โหติ. ทิฏฺเนาติ ทสฺสเนน, ธมฺมํ ปสฺสิตฺวา
ิเตนาติ อตฺโถ. ปตฺเตนาติ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ปตฺวา ิตตฺตา ธมฺมํ ปตฺเตน.
วิทิเตนาติ มคฺคาเณน จตฺตาริ อริยสจฺจานิ วิทิตานิ ปากฏานิ กตานิ, ตสฺมา
ตํ ธมฺมํ วิทิตํ นาม โหติ, เตน วิทิตธมฺเมน. ปริโยคาเฬฺหนาติ จตุสจฺจธมฺมํ
ปริโยคาเหตฺวา ิเตน. นยํ เนตีติ อตีเต จ อนาคเต จ นยํ เนติ หรติ เปเสติ.
อิทมฺปน น มคฺคาณสฺส กิจฺจํ, ปจฺจเวกฺขณาณสฺส กิจฺจํ. สตฺถารา ปน
มคฺคาณํ อตีตานาคเต นยํ นยนสทิสํ กตํ. กสฺมา? มคฺคมูลกตฺตา. ภาวิตมคฺคสฺส
หิ ปจฺจเวกฺขณา นาม โหติ. ตสฺมา สตฺถา มคฺคาณเมว นยํ นยนสทิสํ
อกาสิ. อปิจ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ:- ยเทตํ อิมินา จตุสจฺจโคจรํ
มคฺคาณํ อธิคตํ, เตน าเณน การณภูเตน อตีตานาคเต ปจฺจเวกฺขณาณสงฺขาตํ
นยํ เนติ.
     อิทานิ ยถา เตน นยํ เนติ, ตํ อาการํ ทสฺเสตุํ เย หิ เกจิ อตีตมทฺธานนฺติ-
อาทิมาห. ตตฺถ อพฺภญฺึสูติ ๑- ชานึสุ ปฏิวิชฺฌึสุ. อิมญฺเวาติ ยํ ทุกฺขํ อตีเต
อพฺภญฺึสุ, ยญฺจ อนาคเต อภิชานิสฺสนฺติ, น ตญฺเว อิมํ, สริกฺขฏฺเน ปน
เอวํ วุตฺตํ. อตีเตปิ หิ เปตฺวา ตณฺหํ เตภูมิกขนฺเธเยว ทุกฺขสจฺจนฺติ
ปฏิวิชฺฌึสุ, ตณฺหํเยว สมุทยสจฺจนฺติ, นิพฺพานเมว นิโรธสจฺจนฺติ, อริยมคฺคเมว
มคฺคสจฺจนฺติ ปฏิวิชฺฌึสุ, อนาคเตปิ เอวเมว ปฏิวิชฺฌิสฺสนฺติ, เอตรหิปิ เอวเมว
ปฏิวิชฺฌนฺตีติ สริกฺขฏฺเน "อิมญฺเวา"ติ วุตฺตํ. อิทํ วุจฺจติ อนฺวเย าณนฺติ
อิทํ อนุคมนาณํ นยนาณํ การณาณนฺติ วุจฺจติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อพฺภญฺสูติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๔๖.
     ปริจฺเจ ๑- าณนฺติ จิตฺตปริจฺเฉทาณํ. ปรสตฺตานนฺติ เปตฺวา อตฺตานํ
เสสสตฺตานํ. อิตรํ ตสฺเสว เววจนํ. เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานาตีติ อตฺตโน
จิตฺเตน เตสํ จิตฺตํ สราคาทิวเสน ปริจฺฉินฺทิตฺวา นานปฺปการโต ชานาติ. สราคํ
วาติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺา สติปฏฺานวิภงฺเค วุตฺตเมว. อยํ ปน
วิเสโส:- อิธ "อนุตฺตรํ วา จิตฺตํ, วิมุตฺตํ วา จิตฺตนฺ"ติ เอตฺถ โลกุตฺตรมฺปิ
ลพฺภติ. อวิปสฺสนูปคมฺปิ หิ ปรจิตฺตาณสฺส วิสโย โหติเยว.
     อวเสสา ปญฺาติ ธมฺเม าณาทิกา ติสฺโส ปญฺา เปตฺวา เสสา
สพฺพาปิ ปญฺา าณนฺติ สมฺมตตฺตา สมฺมติาณํ นาม โหติ. วจนตฺโถ
ปเนตฺถ สมฺมติมฺหิ าณนฺติ สมฺมติาณํ.
     [๗๙๗] กามาวจรกุสเลติ ปญฺาติ อยญฺหิ เอกนฺเตน วฏฺฏสฺมึ จุติปฏิสนฺธึ
อาจินเตว, ตสฺมา "อาจยาย โน อปจยายา"ติ วุตฺตา. โลกุตฺตรมคฺคปญฺา ปน
ยสฺมา จุติปฏิสนฺธึ อปจินเตว, ตสฺมา "อปจยาย โน อาจยายา"ติ วุตฺตา.
รูปาวจรารูปาวจรปญฺา จุติปฏิสนฺธิมฺปิ อาจินติ, วิกฺขมฺภนวเสน กิเลเส เจว
กิเลสมูลเก จ ธมฺเม อปจินติ, ตสฺมา "อาจยาย เจว อปจยาย จา"ติ วุตฺตา.
เสสา เนว จุติปฏิสนฺธึ อาจินติ น อปจินติ, ตสฺมา "เนว อาจยาย โน
อปจยายา"ติ วุตฺตา.
     [๗๙๘] น จ อภิญฺาโย ปฏิวิชฺฌตีติ อิทํ ปมชฺฌานปญฺ สนฺธาย
วุตฺตํ. สา หิสฺส กามวิเวเกน ปตฺตพฺพตฺตา กิเลสนิพฺพิทาย สํวตฺตติ, ตาย
เจส กาเมสุ วีตราโค โหติ, อภิญฺาปาทกภาวํ ปน อปฺปตฺตตาย เนว ปญฺจ
อภิญฺาโย ปฏิวิชฺฌติ, นิมิตฺตารมฺมณตฺตา น สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติ, เอวมยํ
ปญฺา นิพฺพิทาย โหติ โน ปฏิเวธาย. เสฺววาติ ปมชฺฌานํ ปตฺวา ิโต.
กาเมสุ วีตราโค สมาโนติ ตถา วิกฺขมฺภิตานํเยว กามานํ วเสน วีตราโค.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปริเย
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๔๗.
อภิญฺาโย ปฏิวิชฺฌตีติ ปญฺจ อภิญฺาโย ปฏิวิชฺฌตีติ. ๑- อิทํ จตุตฺถชฺฌานปญฺ
สนฺธาย วุตฺตํ. จตุตฺถชฺฌานปญฺา หิ อภิญฺาปาทกภาเวนาปิ ปญฺจ อภิญฺาโย
ปฏิวิชฺฌติ, อภิญฺาภาวปฺปตฺติยาปิ ปฏิวิชฺฌติเอว, ตสฺมา สา ปฏีเวธาย โหติ,
ปมชฺฌานปญฺายเอว ปน กิเลเสสุปิ นิพฺพินฺทตฺตา โน นิพฺพิทาย. ยา
ปนายํ ทุติยตติยชฺฌานปญฺา, สา กตรํ โกฏฺาสํ ภชตีติ? โสมนสฺสวเสน
ปมชฺฌานมฺปิ ภชติ, อวิตกฺกวเสน จตุตฺถชฺฌานมฺปิ. เอวเมสา ปมชฺฌานสนฺนิสฺสิตา
วา จตุตฺถชฺฌานสนฺนิสฺสิตา วา กาตพฺพา. นิพฺพิทาย เจว ปฏิเวธาย
จาติ มคฺคปญฺา สพฺพสฺมิมฺปิ วฏฺเฏ นิพฺพินฺทนโต นิพฺพิทาย ฉฏฺ อภิญฺ
ปฏิวิชฺฌนโต ปฏิเวธาย จ โหติ.
     [๗๙๙] ปมสฺส ฌานสฺส ลาภินฺติอาทีสุ ๒- ยฺวายํ อปฺปคุณสฺส ปมชฺฌานสฺส
ลาภึ, ตํ ตโต วุฏฺิตํ อารมฺมณวเสน กามสหคตา หุตฺวา สญฺามนสิการา
สมุทาจรนฺติ ตุทนฺติ โจเทนฺติ. ตสฺส กามานุปกฺขนฺทานํ สญฺามนสิการานํ
วเสน สา ปมชฺฌานปญฺา หายติ ปริหายติ, ตสฺมา หานภาคินีติ วุตฺตา.
ตทนุธมฺมตาติ ตทนุรูปสภาวา. สติ สนฺติฏฺตีติ อิทํ มิจฺฉาสตึ สนฺธาย วุตฺตํ,
น สมฺมาสตึ. ยสฺส หิ ปมชฺฌานานุรูปสภาวา ปมชฺฌานํ สนฺตโต ปณีตโต
ทิสฺวา อสฺสาทยมานา  อภินนฺทมานา นิกนฺติ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส นิกนฺติวเสน สา
ปมชฺฌานปญฺา เนว หายติ, น วฑฺฒติ, ิติโกฏฺาสิกา โหติ. เตน วุตฺตํ ิติภาคินี
ปญฺาติ. อวิตกฺกสหคตาติ อวิตกฺกํ ทุติยชฺฌานํ สนฺตโต ปณีตโต มนสิกโรโต
อารมฺมณวเสน อวิตกฺกสหคตา. สมุทาจรนฺตีติ ปคุณโต ปมชฺฌานโต วุฏฺิตํ
ทุติยชฺฌานาธิคมนตฺถาย ตุทนฺติ โจเทนฺติ, ตสฺส อุปริ ทุติยชฺฌานานุปกฺขนฺทานํ
สญฺามนสิการานํ วเสน สา ปมชฺฌานปญฺา วิเสสภูตสฺส ทุติยชฺฌานสฺส
อุปฺปตฺติฏฺานตาย วิเสสภาคินีติ วุตฺตา. นิพฺพิทาสหคตาติ ตเมว ปมชฺฌานลาภึ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อิติ-สทฺโท น ทิสฺสติ           ๒ ฉ.ม. ลาภีติ.....
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๔๘.
ฌานโต ๑- วุฏฺิตํ นิพฺพิทาสงฺขาเตน วิปสฺสนาาเณน สหคตา. วิปสฺสนาาณญฺหิ
ฌานงฺคเภเท วตฺตนฺเต นิพฺพินฺทติ อุกฺกณฺติ. ตสฺมา นิพฺพิทาติ วุจฺจติ.
สมุทาจรนฺตีติ นิพฺพานสจฺฉิกิริยตฺถาย ตุทนฺติ โจเทนฺติ. วิราคูปสญฺหีตาติ
วิราคสงฺขาเตน นิพฺพาเนน อุปสํหิตา. วิปสฺสนาาณญฺหิ สกฺกา อิมินา มคฺเคน วิราคํ
นิพฺพานํ สจฺฉิกาตุนฺติ ปวตฺติโต "วิราคูปสญฺหิตนฺ"ติ วุจฺจติ. ตํสมฺปยุตฺตา
สญฺามนสิการาปิ วิราคูปสญฺหิตาเอว นาม. ตสฺส เตสํ สญฺามนสิการานํ
วเสน สา ปมชฺฌานปญฺา อริยมคฺคปฏิเวธสฺส ปทฏฺานตาย นิพฺเพธภาคินีติ
วุตฺตา. เอวํ จตูสุ าเนสุ ปมชฺฌานปญฺาว กถิตา. ทุติยชฺฌานปญฺาทีสุปิ
อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
     [๘๐๑] กิจฺเฉน กสิเรน สมาธึ อุปฺปาเทนฺตสฺสาติ โลกุตฺตรสมาธึ
อุปฺปาเทนฺตสฺส ปุพฺพภาเค อาคมนกาเล กิจฺเฉน กสิเรน ทุกฺเขน สสงฺขาเรน
สปฺปโยเคน กิลมนฺตสฺส กิเลเส วิกฺขมฺเภตฺวา อาคตสฺส. ทนฺธํ ตณฺานํ
อภิชานนฺตสฺสาติ วิกฺขมฺภิเตสุ กิเลเสสุ วิปสฺสนาปริวาเส จิรํ วสิตฺวา ตํ
โลกุตฺตรสมาธิสงฺขาตํ านํ ทนฺธํ สณิกํ อภิชานนฺตสฺส ปฏิวิชฺฌนฺตสฺส,
ปาปุณนฺตสฺสาตฺยตฺโถ. อยํ วุจฺจตีติ ยา เอสา เอวํ อุปฺปชฺชติ, อยํ
กิเลสวิกฺขมฺภนปฏิปทาย ทุกฺขตฺตา วิปสฺสนาปริวาสปญฺาย จ ทนฺธตฺตา มคฺคกาเล
เอกจิตฺตกฺขเณ อุปฺปนฺนาปิ ปญฺา อาคมนวเสน ทุกฺขาปฏิปทา ทนฺธาภิญฺา
นามาติ วุจฺจติ. อุปริ ตีสุ ปเทสุปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
     [๘๐๒] สมาธิสฺส น นิกามลาภิสฺสาติ โย สมาธิสฺส น นิกามลาภี
โหติ, โส ตสฺส น นิกามลาภี นาม. ยสฺส สมาธิ อุปรูปริ สมาปชฺชนตฺถาย
อุสฺสกฺกิตุํ ปจฺจโย น โหติ, ตสฺส อปฺปคุณชฺฌานลาภิสฺสาติ อตฺโถ. อารมฺมณํ
โถกํ ผรนฺตสฺสาติ ปริตฺเต สุปฺปมตฺเต วา สราวมตฺเต วา อารมฺมเณ ปริกมฺมํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปมชฺฌานโต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๔๙.
กตฺวา ตตฺเถว อปฺปนํ ปตฺวา ตํ อวฑฺฒิตํ โถกเมว อารมฺมณํ ผรนฺตสฺสาติ
อตฺโถ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. นนิกามลาภีปฏิปกฺขโต หิ  ปคุณชฺฌานลาภี
เอตฺถ นิกามลาภีติ วุตฺโต, อวฑฺฒิตารมฺมณปฏิปกฺขโต จ วฑฺฒิตารมฺมณํ
วิปุลนฺติ วุตฺตํ. เสสํ ตาทิสเมว.
     ชรามรเณเปตํ าณนฺติ นิพฺพานเมว อารมฺมณํ กตฺวา จตุนฺนํ สจฺจานํ
เอกปฏิเวธวเสน เอตํ วุตฺตํ.
     ชรามรณํ อารพฺภาติอาทีนิ ปน เอเกกํ วตฺถุํ อารพฺภ ปวตฺติกาเล
ปุพฺพภาเค สจฺจววตฺถาปนวเสน วุตฺตานิ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
                      จตุกฺกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
                         --------------
                        ๕. ปญฺจกนิทฺเทสวณฺณนา
     [๘๐๔] ปญฺจวิเธน าณวตฺถุนิทฺเทเส ปีติผรณตาทีสุ ปีติ ผรมานา
อุปฺปชฺชตีติ ทฺวีสุ ฌาเนสุ ปญฺา ปีติผรณตา นาม. สุขํ ผรมานา อุปฺปชฺชตีติ
ตีสุ ฌาเนสุ ปญฺา สุขผรณตา นาม. ปเรสํ เจโต ผรมานา อุปฺปชฺชตีติ
เจโตปริยปญฺา เจโตผรณตา นาม. อาโลกํ ผรมานา อุปฺปชฺชตีติ ทิพฺพจกฺขุปญฺา
อาโลกผรณตา นาม. ปจฺจเวกฺขณาณํ ปจฺจเวกฺขณานิมิตฺตํ นาม.
เตเนว วุตฺตํ "ทฺวีสุ ฌาเนสุ ปญฺา ปีติผรณตา"ติอาทิ. ตตฺถ จ ปีติผรณตา
สุขผรณตา เทฺว ปาทา วิย, เจโตผรณตา อาโลกผรณตา เทฺว หตฺวา วิย,
อภิญฺาปาทกชฺฌานํ มชฺฌิมกาโย วิย, ปจฺจเวกฺขณานิมิตฺตํ สีสํ วิย, อิติ ภควา
ปญฺจงฺคิกํ สมฺมาสมาธีติ อยํ หตฺถปาทสีสสทิเสหิ ปญฺจหิ องฺเคหิ ยุตฺโต
สมฺมาสมาธีติ ปาทกชฺฌานสมาธึ กเถสิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ทสฺเสติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๕๐.
     อยํ สมาธิ ปจฺจุปฺปนฺนสุโข เจวาติอาทีสุ อรหตฺตผลสมาธิ อธิปฺเปโต.
โส หิ อปฺปิตปฺปิตกฺขเณ สุขตฺตา ปจฺจุปฺปนฺนสุโข. ปุริโม ปุริโม ปจฺฉิมสฺส
ปจฺฉิมสฺส สมาธิสุขสฺส ปจฺจยตฺตา อายตึ สุขวิปาโก. สนฺตํ สุขุมํ ผลจิตฺตํ
ปณีตํ มธุรรูปํ สมุฏฺาเปติ. ผลสมาปตฺติยา วุฏฺิตสฺส หิ สพฺพกายานุคตํ
สุขสมฺผสฺสํ โผฏฺพฺพํ ปฏิจฺจ สุขสหคตํ กายวิญฺาณํ อุปฺปชฺชติ. อิมินาปิ
ปริยาเยน อายตึ สุขวิปาโก. กิเลเสหิ อารกตฺตา อริโย. กามามิสวฏฺฏามิสโลกามิสานํ
อภาวา นิรามิโส. พุทฺธาทีหิ มหาปุริเสหิ เสวิตตฺตา อกาปุริสเสวิโต.
องฺคสนฺตตาย อารมฺมณสนฺตตาย สพฺพกิเลสทรถสนฺตตาย จ สนฺโต. อตปฺปนียฏฺเน
ปณีโต. กิเลสปฏิปฺปสฺสทฺธิยา ลทฺธตฺตา กิเลสปฏิปฺปสฺสทฺธิภาวสฺส วา ลทฺธตฺตา
ปฏิปฺปสฺสทฺธลทฺโธ. ปฏิปฺปสฺสทฺธํ ปฏิปฺปสฺสทฺธีติ หิ อิทํ อตฺถโต เอกํ.
ปฏิปฺปสฺสทฺธกิเลเสน วา อรหตา ลทฺธตฺตาปิ ปฏิปฺปสฺสทฺธลทฺโธ. เอโกทิภาเวน
อธิคตตฺตา เอโกทิภาวเมว วา อธิคตตฺตา เอโกทิภาวาธิคโต. อปฺปคุณสาสวสมาธิ
วิย สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน จิตฺเตน ปจฺจนีกธมฺเม นิคฺคยฺห กิเลเส วาเรตฺวา
อนธิคตตฺตา น สสงฺขารนิคฺคยฺหวาริตคโต. ตญฺจ สมาธึ สมาปชฺชนฺโต ตโต
วา วุฏฺหนฺโต สติเวปุลฺลปฺปตฺตตฺตา สโตว สมาปชฺชติ สโตว วุฏฺหติ.
ยถาปริจฺฉินฺนกาลวเสน วา สโต สมาปชฺชติ สโต วุฏฺหติ. ตสฺมา ยเทตฺถ
"อยํ สมาธิ ปจฺจุปฺปนฺนสุโข เจว อายติญฺจ สุขวิปาโก"ติ เอวํ ปจฺจเวกฺขมานสฺส
ปจฺจตฺตํเยว อปรปฺปจฺจยํ าณํ อุปฺปชฺชติ, ตํ เอกมงฺคํ. เอส นโย เสเสสุปิ.
เอวมิเมหิ ปญฺจหิ ปจฺจเวกฺขณาเณหิ อยํ สมาธิ ปญฺจาณิโก สมฺมาสมาธิ
นาม วุตฺโตติ.
                      ปญฺจกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
                          -------------


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๔ หน้า ๔๓๐-๔๕๐.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/th_line.php?B=54&A=10166&pagebreak=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=54&A=10166&pagebreak=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=35&i=801
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=35&A=10829
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=35&A=8672
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=35&A=8672
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๕
http://84000.org/tipitaka/read/?index_35