บาลีอรรถกถาเล่มที่ ๑๕

หน้าที่ ๑๗๐.

จ ภิกฺขูติ อิทํ โส พฺราหฺมโณ "ปุพฺเพ ภิกฺขู `จตฺตาโร ปจฺจเย อุปฺปาเทสฺสามี'ติ มญฺเญ เอวมกํสุ, อิทานิ ปจฺจยานํ อุปฺปนฺนภาวํ ญตฺวา โมเหน ^๑- เจว ปมาเทน จ วีตินาเมนฺตี"ติ ลทฺธิยา เอวมาห. ปาฏิหาริยานีติ ปจฺจนีกปฏิหรณวเสน ปาฏิหาริยานิ. อิทฺธิปาฏิหาริยนฺติ อิชฺฌนวเสน อิทฺธิ, ปฏิหรณวเสน ปาฏิหาริยํ, อิทฺธิเยว ปาฏิหาริยํ อิทฺธิปาฏิหาริยํ. อิตเรสุปิ เอเสว นโย. อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธนฺติอาทีนํ อตฺโถ เจว ภาวนานโย จ วิสุทฺธิมคฺเค ^๒- วิตฺถาริโตว. นิมิตฺเตน อาทิสตีติ อาคตนิมิตฺเตน วา คตนิมิตฺเตน วา ฐิตนิมิตฺเตน วา "อิทํ นาม ภวิสฺสตี"ติ กเถติ. ตตฺริทํ วตฺถุ:- เอโก กิร ราชา ติสฺโส มุตฺตา คเหตฺวา ปุโรหิตํ ปุจฺฉิ "กึ เม อาจริย หตฺเถ"ติ. โส อิโต จิโต จ โอโลเกสิ, เตน จ สมเยน เอกา สรพู "มกฺขิกํ คเหสฺสามี"ติ ปกฺขนฺตา, ^๓- คหณกาเล มกฺขิกา ปลาตา. โส มกฺขิกาย มุตฺตตฺตา "มุตฺตา มหาราชา"ติ อาห. มุตฺตา ตาว โหนฺตุ, กติ มุตฺตาติ. โส ปุน นิมิตฺตํ โอโลเกสิ. อวิทูเร ^๔- กุกฺกุโฏ ติกฺขตฺตุํ สทฺทํ นิจฺฉาเรสิ. พฺราหฺมโณ "ติสฺโส มหาราชา"ติ อาห. เอวํ เอกจฺโจ อาคตนิมิตฺเตน กเถติ. เอเตนุปาเยน คตฏฺฐิตนิมิตฺเตหิปิ กถนํ เวทิตพฺพํ. เอวมฺปิ เต มโนติ เอวํ ตว มโน โสมนสฺสิโต วา โทมนสฺสิโต วา กามวิตกฺกาทิสํยุตฺโต วาติ. ทุติยํ ตสฺเสว เววจนํ. อิติปิ เต จิตฺตนฺติ อิติปิ ตว จิตฺตํ, อิมญฺจ อิมญฺจ อตฺถํ จินฺตยมานํ ปวตฺตนฺติ ^๕- อตฺโถ. พหุญฺเจปิ อาทิสตีติ พหุญฺเจปิ กเถติ. ตเถว ตํ โหตีติ ยถา กถิตํ, ตเถว โหติ. อมนุสฺสานนฺติ ยกฺขปิสาจาทีนํ. เทวตานนฺติ จาตุมฺมหาราชิกาทีนํ. สทฺทํ สุตฺวาติ อญฺญสฺส จิตฺตํ ญตฺวา กเถนฺตานํ สุตฺวา. วิตกฺกวิปฺผารสทฺทนฺติ ^๖- @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม.,อิ. โสปฺเปน ^๒ วิสุทฺธิ. ๒/๒๐๐ อิทฺธิวิธนิทฺเทส ^๓ ม. ปกฺขนฺทา @^๔ ฉ.ม.,อิ. อถาวิทูเร ^๕ ฉ.ม.,อิ. ปวตฺตตีติ @^๖ ก. วิตกฺกวิจารสทฺทนฺติ. เอวมุปริปิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๑.

วิตกฺกวิปฺผารวเสน อุปฺปนฺนํ ^๑- วิปฺปลปนฺตานํ สุตฺตปฺปมตฺตาทีนํ สทฺทํ. สุตฺวาติ ตํ สุตฺวา. ยํ วิตกฺกยโต ตสฺส โส สทฺโท อุปฺปนฺโน, ตสฺส วเสน อุปฺปนฺนํ "เอวมฺปิ เต มโน"ติ อาทิสติ. ตตฺริมานิ วตฺถูนิ:- เอโก กิร มนุสฺโส "อฏฺฏํ กริสฺสามี"ติ คามโต นครํ คจฺฉนฺโต นิกฺขนฺตฏฺฐานโต ปฏฺฐาย "วินิจฺฉยสภายํ รญฺโญ จ ราชมหามตฺตานญฺจ อิทํ กเถสฺสามิ อิทํ กเถสฺสามี"ติ วิตกฺเกนฺโต ราชกุลํ คโต วิย รญฺโญ ปุรโต ฐิโต วิย อฏฺฏการเกน สทฺธึ กเถนฺโต วิย จ อโหสิ, ตสฺส ตํ วิตกฺกวิปฺผารวเสน นิจฺฉรนฺตํ สทฺทํ สุตฺวา เอโก ปุริโส "เกนตฺเถน อาคจฺฉสี"ติ อาห. อฏฺฏกมฺเมนาติ. คจฺฉ, ชโย เต ภวิสฺสตีติ. โส คนฺตฺวา อฏฺฏํ กตฺวา ชยเมว ปาปุณิ. อปโรปิ เถโร โปลิยวาสี คาเม ^๒- ปิณฺฑาย วิจริ. อถ นํ นิกฺขนฺตํ เอกา ทาริกา อญฺญาวิหิตา น อทฺทส. โส คามทฺวาเร ฐตฺวา นิวตฺติตฺวา โอโลเกตฺวา ตํ ทิสฺวา วิตกฺกยนฺโต อคมาสิ. คจฺฉนฺโตเยว จ "กึ นุ โข กุรุมานา ทาริกา น อทฺทสา"ติ วจีเภทํ อกาสิ. ปสฺเส ฐิโต เอโก ปุริโส สุตฺวา "ตุเมฺห ภนฺเต โปลิยคาเม จริตฺถา"ติ อาห. มโนสงฺขารา ปณิหิตาติ จิตฺตสงฺขารา สุฏฺฐปิตา. วิตกฺเกสฺสตีติ วิตกฺกยิสฺสติ ปวตฺตยิสฺสตีติ ปชานาติ. ปชานนฺโต จ อาคมเนเนว ปชานาติ, ปุพฺพภาเคน ชานาติ, อนฺโตสมาปตฺติยํ จิตฺตํ อปโลเกตฺวา ชานาติ. อาคมเนน ชานาติ นาม กสิณปริกมฺมกาเลเยว "เยนากาเรเนว ^๓- กสิณภาวนํ อารทฺโธ ปฐมชฺฌานํ วา ฯเปฯ จตุตฺถชฺฌานํ วา อฏฺฐ วา สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตสฺสตี"ติ ชานาติ. ปุพฺพภาเคน ชานาติ นาม สมถวิปสฺสนาย ^๔- อารทฺธาเยว ชานาติ, "เยนากาเรน เอส วิปสฺสนํ อารทฺโธ โสตาปตฺติมคฺคํ วา นิพฺพตฺเตสฺสติ ฯเปฯ อรหตฺตมคฺคํ วา @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม.,อิ. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ ^๒ ฉ.ม.,อิ. โมลิยคาเม @^๓ ฉ.ม.,อิ. เยนากาเรเนส ^๔ ฉ.ม.,อิ. ปฐมวิปสฺสนาย

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๒.

นิพฺพตฺเตสฺสตี"ติ ชานาติ. อนฺโตสมาปตฺติยํ จิตฺตํ โอโลเกตฺวา ชานาติ นาม "เยนากาเรน อิมสฺส มโนสงฺขารา สุฏฺฐปิตา, อิมสฺส นาม จิตฺตสฺส อนนฺตรา อิมํ นาม วิตกฺกํ วิตกฺเกสฺสติ, อิโต วุฏฺฐิตสฺส เอตสฺส หานภาคิโย วา สมาธิ ภวิสฺสติ ฐิติภาคิโย วา วิเสสภาคิโย วา นิพฺเพธภาคิโย วา, อภิญฺญาสจฺฉิกิริยา ^๑- วา นิพฺพตฺเตสฺสตี"ติ ชานาติ. ตตฺถ ปุถุชฺชโน เจโตปริยญาณลาภี ปุถุชฺชนานํเยว จิตฺตํ ชานาติ, น อริยานํ. อริเยสุปิ เหฏฺฐิโม อุปริมสฺส จิตฺตํ น ชานาติ, อุปริโม ปน เหฏฺฐิมสฺส ชานาติ. เอเตสุ จ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลสมาปตฺตึ สมาปชฺชติ. ฯเปฯ อรหา อรหตฺตผลสมาปตฺตึ สมาปชฺชติ. อุปริโม เหฏฺฐิมํ น สมาปชฺชติ. เตสญฺหิ เหฏฺฐิมา เหฏฺฐิมา สมาปตฺติ ตตฺรวตฺติเยว โหติ. ตเถว ตํ โหตีติ เอตํ เอกํเสน ตเถว โหติ. เจโตปริยญาณวเสน ญาตญฺหิ อญฺญถาภาวํ นาม นตฺถิ. เอวํ วิตกฺเกถาติ เอวํ เนกฺขมฺมวิตกฺกาทโย ปวตฺเตนฺตา วิตกฺเกถ. มา เอวํ วิตกฺกยิตฺถาติ เอวํ กามวิตกฺกาทโย ปวตฺเตนฺตา มา วิตกฺกยิตฺถ. เอวํ มนสิกโรถาติ เอวํ อนิจฺจสญฺญเมว, ทุกฺขสญฺญาทีสุ วา อญฺญตรํ มนสิกโรถ. มา เอวนฺติ นิจฺจนฺติอาทินา นเยน มา มนสา กริตฺถ. อิทนฺติ อิทํ ปญฺจกามคุณราคํ ปชหถ. อิทํ ปน อุปสมฺปชฺชาติ อิทํ จตุมคฺคผลปฺปเภทํ โลกุตฺตรธมฺมเมว อุปสมฺปชฺช ปาปุณิตฺวา นิปฺผาเทตฺวา วิหรถ. มายาสหธมฺมรูปํ วิย ขายตีติ มายาสมานการณชาติกํ วิย หุตฺวา อุปฏฺฐาติ. มายากาโรปิ หิ อุทกํ คเหตฺวา เตลํ กโรติ, เตลํ คเหตฺวา อุทกนฺติ เอวํ อเนกรูปํ มายํ ทสฺเสติ. อิทมฺปิ ปาฏิหาริยํ ตถารูปเมวาติ. อิทมฺปิเม โภ โคตม ปาฏิหาริยํ มายาสหธมฺมรูปํ วิย ขายตีติ จินฺตามณิกวิชฺชาสริกฺขตํ สนฺธาย เอวมาห. จินฺตามณิกวิชฺชํ ชานนฺตาปิ หิ อาคจฺฉนฺตเมว ทิสฺวา "อยํ อิทํ นาม วิตกฺเกนฺโต อาคจฺฉตี"ติ ชานนฺติ. ตถา "อิทํ นาม วิตกฺเกนฺโต ฐิโต, อิทํ นาม วิตกฺเกนฺโต นิสินฺโน, อิทํ นาม วิตกฺเกนฺโต นิปนฺโน"ติ ชานนฺติ. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม.,อิ. อภิญฺญาโย

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๓.

อภิกฺกนฺตตรนฺติ สุนฺทรตรํ. ปณีตตรนฺติ อุตฺตมตรํ. ภวญฺหิ โคตโม อวิตกฺกํ อวิจารนฺติ อิธ พฺราหฺมโณ อวเสสํ ^๑- อาเทสนาปาฏิหาริยํ พาหิรกนฺติ น คณฺหิ. อิทญฺจ ปน สพฺพมฺปิ โส พฺราหฺมโณ ตถาคตสฺส วณฺณํ กเถนฺโตเยว อาห. อทฺธา โข ตฺยายนฺติ ^๒- เอกํเสเนว ตยา อยํ. ^๓- อาสชฺช อุปนีย วาจา ภาสิตาติ มม คุเณ ฆฏฺเฏตฺวา มเมว คุณานํ สนฺติกํ อุปนีตา วาจา ภาสิตา. อปิจ ตฺยาหํ พฺยากริสฺสามีติ อปิจ เต อหเมว กเถสฺสามีติ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติ. พฺราหฺมณวคฺโค ปฐโม. -----------------

อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๕ หน้า ๑๗๐-๑๗๓. http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=15&A=3886&modeTY=2&pagebreak=1 The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=15&A=3886&modeTY=2&pagebreak=1 อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=20&i=500 เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=20&A=4426 พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=20&A=4471 The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=20&A=4471 สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๐ http://84000.org/tipitaka/read/?index_20